Cumbat cultural

Il term cumbat cultural designescha en il senn istoric in conflict tranter stadi e baselgia ch’è prorut en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner en divers stadis europeics e d’ultramar. Da princip sa tractavi da l’emprova da tschentar las relaziuns tranter stadi e baselgia sin in nov fundament. Quest artitgel porscha in’introducziun generala en la cuntraversa e preschenta l’andament da quella a l’exempel da la Germania. A la fin vegn dà in sguard a la significaziun pli vasta dal term ‹cumbat cultural›, sco ch’el vegn er applitgà ozendi cura che concepziuns dal mund divergentas fruntan ina sin l’autra.

Il cumbat cultural dals onns 1870/1880 ha gì lieu tranter represchentants da tenuta conservativa e liberala. Da vart statala vulev’ins far passar ina politica liberala che preveseva la separaziun da baselgia e stadi e che sa stentava per exempel per l’introducziun da la lètg civila. Forzas religiusas ch’appartegnevan surtut a la baselgia catolica han fatg frunt a questas intenziuns; ellas èn s’engaschadas per mantegnair l’influenza da l’aspect religius en la publicitad ed en la politica ed han empruvà da statuir in primat da la baselgia e da la religiun sur il stadi e la scienza.

En plirs stadis europeics èn sa manifestads da quel temp svilups sumegliants per lung da lingias da conflict parallelas (t.a. pervi da l’effect surnaziunal da las enciclicas papalas da caracter antiliberal). Ina tscherta rolla da precursur ha gì la Svizra, damai che las structuras statalas eran qua – suenter l’installaziun dal stadi federal l’onn 1848 – gia sviluppadas vaira ferm en il senn dal liberalissem. En Germania èn proruttas emprimas dispitas a Baden ed en la Baviera; ma sco ‹Kulturkampf› per propi vegn alura resguardada la cuntraversa tranter l’Imperi tudestg sut il chancelier da l’imperi Otto von Bismarck e la baselgia catolica sut papa Pius IX. Il conflict è escalà a partir da l’onn 1871; el ha pudì vegnir terminà fin il 1878 ed ha chattà sia consolidaziun diplomatica l’onn 1887. Politicamain sa tractavi en Germania surtut da la dumonda tge pussanza ed influenza politica che la minoritad catolica organisada duaja avair. Bain eran er las baselgias protestantas pertutgadas dal cumbat cultural, ma quellas n’èn betg stadas en il center da la cuntraversa. Ellas na sa laschan er betg attribuir cler e net a l’ina u l’autra vart, damai che disposiziuns drizzadas cunter ils ‹concurrents› catolics eran tuttavia er en lur senn. Otto von Bismarck ha applitgà meds ordvart severs cunter il clerus catolic; pervi da quai è el la finala schizunt vegnì crititgà da vart da protestants e liberals. A partir dal 1878 hai lura puspè dà in’avischinaziun tranter il stadi e la baselgia catolica.

Preistorgia e raschuns generalas ch’han manà al conflict

Midadas en las relaziuns tranter stadi e baselgia

Dapi il temp medieval era la baselgia purtadra da numerusas instituziuns e purschidas sin ils champs da la scola e dal provediment social. Il pli tard dapi la fin dal 18avel tschientaner èn sa mussadas en furma da l’absolutissem e dal liberalissem tendenzas che vulevan surdar questas funcziuns en la pussanza dal stadi. En consequenza da la secularisaziun, la quala è vegnida messa tras en vastas parts da l’Europa dal temp da l’occupaziun napoleonica, è plaunsieu sa sviluppada ina nova schientscha statala: Da qua davent ha il stadi considerà sasez sco liber da tut ils lioms confessiunals e vuleva perquai er organisar sia politica interna (fatgs civils e socioculturals) a moda libra e senza influenza da vart dal papa. Questa pretensiun universala dal stadi è bainspert collidada cun las intenziuns da la baselgia catolica: quella postulava in’applicaziun impegnativa da las normas cristianas e spetgava perquai ch’il stadi e l’entira societad sa drizzian tenor la scala da valurs che la baselgia deva avant. Quest conflict d’interess, il qual è be anc pegiurà en il decurs dal 19avel tschientaner en vista als success dal liberalissem e pli tard dal socialissem, ha furmà il fundament, sin il qual il cumbat cultural dueva prorumper.

Tar tals conflicts èsi vegnì en blers stadis da l’Europa dal Vest (t.a. Svizra, Germania, Italia, Austria-Ungaria, Engalterra, Belgia, Frantscha, Pajais Bass) sco er en ils Stadis Unids, il Mexico ed en la Brasilia. Tut tenor cura che las forzas liberalas sa chattavan a la pussanza è la cuntraversa gia prorutta en intgins stadis durant ils onns 1830/1840 resp. ha cuntinuà en auters fin viaden en il 20avel tschientaner.^[1] En il center dal conflict è per gronda part stà il catolicissem. Ina furma spezialmain conservativa entaifer quel, l’uschenumnà ultramontanissem, intendeva numnadamain in’unitad tranter stadi e baselgia sut ses primat e sa stentava da franar las tendenzas da secularisaziun che sa manifestavan adina dapli. Quest moviment è però er stà contestà entaifer la baselgia catolica sezza; en il 19avel tschientaner hai dà prominents spirituals e teologs catolics che vulevan refurmar il catolicissem a moda cumplessiva.

Sut Pius IX daventa la situaziun da conflict pli critica

L’unificaziun da l’Italia ha mess pli e pli en privel tant il stadi da la baselgia sco er la pussanza seculara dal papa en general. Sut l’impressiun da quest svilup ha papa Pius IX fatg da l’orientaziun conservativa in’arma da cumbat. L’onn 1864 ha el publitgà il ‹Syllabus errorum› (‹l’inventari da las errurs›), ina glista da 80 errurs apparentas da la moderna sin ils champs da la politica, cultura e scienza. En quel vegn condemnada la libertad da pled e da religiuns sco er la separaziun da baselgia e stadi. L’Emprim Concil vatican (1869–1870) ha empruvà da rinforzar l’autoritad papala cun attribuir al papa l’infallibladad en dumondas da cretta e da la morala. Questas mesiras conservativas, cun las qualas il papa ha reagì sin ils svilups moderns entaifer ils stadis e la societad, han be anc fatg vegnir pli acuta la situaziun da conflict. En ils pajais tudestgs ha la politica papala surtut chaschunà malaveglia tranter ils liberals; il dogma d’infallibilitad han quels numnadamain resentì sco violaziun da lur libertad d’opiniun e da conscienza.

Pauc suenter l’Emprim Concil vatican ha la Frantscha retratg la stad 1870 sias truppas da Roma, damai che quellas vegnivan duvradas en rom da la Guerra tudestg-franzosa dal 1870/71. Il Reginavel talian ha profità da questa situaziun ed ha occupà il stadi da la baselgia. Roma, la residenza papala d’enfin qua, è vegnida proclamada sco chapitala da l’Italia ed il papa ha pers ses domini territorial. La Frantscha percunter ha pers la guerra e na vegniva betg pli en dumonda sco pussanza protectiva dal papa. En consequenza da la guerra è vegnì fundà sut direcziun prussiana l’Imperi tudestg. Questa nova pussanza consistiva da 24 stadis federativs (pli tard è anc vegnida vitiers la regiun Alsazia-Lorena), dals quals il reginavel da la Prussia furmava per lunschor il pli grond. Sper las citads protestantas da la Hansa Hamburg, Bremen e Lübeck sa cumponiva il nov imperi da 21 stadis cun constituziun monarchica. Be duas da las 21 dinastias regentas eran catolicas, numnadamain la chasa da Wittelsbach en il reginavel da la Baviera e la chasa da Wettin en il reginavel da la Saxonia. Il nov Imperi tudestg era pia, betg il davos er pervi da la dominanza prussiana, in stadi segnà dal protestantissem.

En vista a l’unificaziun tudestga sut domini prussian e la dissoluziun dal stadi da la baselgia, èn ils catolics en Germania s’organisads a partir da la fin da l’onn 1870 en la Partida dal center ed han pretendì ch’ils dretgs da la baselgia envers il stadi vegnian mantegnids. La partida è fruntada sin la resistenza dals liberals, per ils quals la baselgia catolica furmava in refugi da la reacziun e dals adversaris da tut progress. Ma er il chancelier da l’imperi Otto von Bismarck ha resguardà il center sco privel per l’autoritad statala e per l’unitad da l’Imperi che n’era anc betg stabilisada. Per el furmava l’organisaziun politica dals catolics ensemen cun autras minoritads, p.ex. – Polonais, abitants da la regiun Alsazia-Lorena u Danais – inimis da l’Imperi.^[2] Als catolics organisads politicamain è vegnì rinfatschà da pratitgar in ‹ultramontanissem›, perquai ch’els obedivan a la Roma situada ‹davos las muntognas› (ultra montes).

Mesiras

Il chancelier da l’imperi Otto von Bismarck ha decretà ina retscha d’ordinaziuns u leschas ch’eran drizzadas direct u indirect cunter la baselgia catolica. Intginas da questas leschas valevan per l’entir Imperi, autras be per la Prussia.

Mesiras a nivel imperial

December 1871: En il «paragraf da scantschala», ina lescha imperiala per midar il cudesch da dretg penal, è vegnì scumandà als spirituals da periclitar en execuziun da lur professiun la pasch publica.
Fanadur 1872: Ils gesuits na dastgan endrizzar naginas filialas en Germania (lescha dals gesuits).
Favrer 1875: En l’Imperi tudestg vegn introducida la letg civila. La reglamentaziun prussiana (cf. sutvart) ha servì sco model.

Mesiras en la Prussia

Fanadur 1871: Bismarck schlia la partiziun catolica entaifer il ministeri da cultus prussian.
Mars 1872: La surveglianza da scola spirituala vegn remplazzada en la Prussia tras ina statala.
Leschas dal matg 1873: Il stadi controllescha la furmaziun e l’engaschament dals spirituals; represchentants seculars administreschan il possess da las baselgias.
Schaner 1874: Avant la lescha èn be pli renconuschidas las nozzas che vegnan serradas da l’uffizi civil, betg pli las nozzas en baselgia. Tgi che vul maridar en baselgia dastga pir far quai suenter las nozzas civilas.
Avrigl 1875: La «lescha dal chanaster da paun» retira a la baselgia las subvenziuns statalas.
Zercladur 1875: La «lescha da claustras» schlia las cuminanzas claustralas en la Prussia, cun excepziun da quellas che sa limitavan a la tgira da malsauns.

Consequenzas

Cura ch’il conflict ha pudì vegnir terminà, eran vegnids empraschunads en tut 1800 spirituals catolics e sequestrads bains ecclesiastics en la valur da 16 milliuns marcs (quai che correspunda a ca. 112 milliuns euros).^[3] Tranter ils spirituals ch’eran vegnids sentenziads a basa da las leschas numnadas sa chattava l’archuvestg da Posen (oz: Poznań en Pologna) Mieczysław Halka Ledóchowski e l’uvestg da Trier Matthias Eberhard. Ledóchowski era vegnì sentenzià al chasti maximal da dus onns praschun. Eberhard è vegnì arrestà sco segund uvestg prussian il mars 1874 e sentenzià ad in chasti pecuniar da 130 000 marcs e nov mais arrest. El è mort sis mais suenter sia relaschada, dal temp ch’il cumbat cultural aveva cuntanschì sia culminaziun. Dal temp da sia mort eran 250 spirituals vegnids mess avant dretgira e 230 da 731 plaivs da sia diocesa eran vacantas. L’uvestg da Münster, Johannes Bernhard Brinkmann, è fugì en l’exil, il deputà prussian Heinrich von Droste zu Hülshoff ch’al sustegneva è vegnì destituì. Ils 13 da fanadur 1874 ha il mastergnant catolic Eduard Franz Ludwig Kullmann fatg en rom da la dispita in attentat sin Bismarck; quel è però be vegnì blessà levamain.

Tenor l’istoriograf Manfred Görtemaker n’èsi betg giustifitgà, sco ch’ha fatg quai papa Pius IX, da discurrer d’ina persecuziun dals cartents. La finamira era plitost quella da limitar u da rumper intenziunadamain l’autonomia ed independenza da las baselgias.^[4] Plinavant èn vegnidas interruttas il 1872 las relaziuns diplomaticas cun il Vatican. En in pled avant il Reichstag ha Bismarck confermà cun la sentenzia «A Canossa na giain nus betg!» da «betg vulair ceder per il nair da l’ungla» en il conflict cun la baselgia catolica.

Finiziun dal cumbat cultural (a partir dal 1878)

Cun il cumbat cultural n’ha Otto von Bismarck betg cuntanschì tut sias finamiras politicas. Il center ha schizunt pudì augmentar il dumber d’electurs ed il catolicissem n’è betg sa spartì (cumbain che la fundaziun da la baselgia vegl catolica aveva laschà supponer quai a l’entschatta). Ultra da quai èn bleras da las persunas che sustegnevan Bismarck s’indignadas en vista a si’activitad legislativa: Ils protestants conservativs eran medemamain cunter la lètg civila e la surveglianza da scola statala; ed ils liberals vesevan periclitads tscherts dretgs fundamentals. Bismarck è sa mussà pront da s’arranschar cun las forzas ecclesiasticas, suenter avair cuntanschì almain intginas da sias finamiras politicas. In ulteriur motiv per la fin dal cumbat cultural è stà che Bismarck vuleva gudagnar il 1878 ina maioritad per las leschas dals socialists. Per quest intent duvrava el er il consentiment dals liberals.

Cura che Pius IX è mort il 1878 al è suandà Leo XIII en uffizi. En contractivas directas cun la curia èn las leschas severas vegnidas mitigiadas. La stad 1882 ha la Prussia puspè reprendì las relaziuns diplomaticas cun il Vatican. Las leschas da pasch dal 1886 e 1887 han la finala terminà definitivamain il conflict. Leo XIII ha declerà publicamain il matg 1887 che quest «cumbat ch’ha fatg donn a la baselgia e purtà nagins avantatgs al stadi» saja terminà.

Dimensiuns dal cumbat cultural

L’istoriografia ha elavurà en il decurs dals ultims decennis las differentas dimensiuns dal conflict:

Dimensiun sociala

En il decurs dal 19avel tschientaner vegniva il liberalissem surtut dominà da vart burgaisa e citadina. Entras l’industrialisaziun progredinta è la populaziun rurala sa sentida marginalisada adina dapli ed ha chattà en il clerus in intercessur. Il cumbat cultural porta perquai er ils tratgs d’in cumbat da las classas. Entaifer quel èn commerziants burgais ed industrials fruntads sin ina coaliziun d’aristocrats antiliberals, spirituals e da la populaziun rurala da tempra purila.

Per la classa dals lavurants s’interessavan a medem temp ultramontans, liberals e socialists. Sin iniziativa da l’«uvestg dals lavurants» Ketteler a Magonza èn vegnidas fundadas numerusas uniuns da lavurants cristiansocialas; be en il territori da la Ruhr dumbravan quellas vers la mesadad dals onns 1870 var 30 000 commembers. Questas uniuns caritativas avevan tratgs sindicals e na refusavan tuttavia betg da far diever da l’instrument da la chauma. Ellas han patì da las consequenzas dal cumbat cultural e silsuenter (a partir dal 1878) sut las leschas dals socialists; la finala èn ellas vegnidas chatschadas a l’ur ed han pers lur muntada.^[5]

Dimensiun politica

L’onn 1867 ha la Confederaziun da la Germania dal Nord ed il 1871 l’Imperi tudestg introducì il dretg d’eleger general ed egual per tut ils umens. Quest schlargiament da la basa dals electurs ha bainspert manà a success electorals per las partidas catolicas. Tras quai han forzas politicas liberalas gì tema da perder lur influenza politica ed han empruvà d’impedir ch’il clerus influenzeschia ils electurs catolics. Quai ha però manà pir da dretg a la mobilisaziun politica da spirituals e laics da tenuta antiliberala.

Dimensiun culturala

Tenor l’istoriograf David Blackbourn èn mentalitads fitg eterogenas fruntadas ina sin l’autra en il cumbat cultural. El illustrescha quai surtut a l’exempel da las cumpariziuns da Maria a Marpingen ils onns 1876/1877. Trais mattatschas avevan rapportà che Maria las saja cumparida pliras giadas en in guaud en vischinanza dal vitg Marpingen en il Saarland. Cumbain che las cumpariziuns n’èn betg vegnidas renconuschidas tras la baselgia catolica e che las mattatschas las han pli tard revocà, èn gia arrivads suenter paucs dis millis pelegrinadis al lieu. Pauc pli tard han er auters uffants e creschids rapportà d’avair vis l’apparientscha ed i cursavan rapports davart guariziuns miraculusas. Las fullas che sa rimnavan han sveglià l’interess da las autoritads prussianas; quellas han bloccà l’access al guaud e fatg diever da mesiras giudizialas e schizunt dal militar per franar l’affluenza da pelegrins vers Marpingen.^[6]

Tar sumegliantas scenas eri gia vegnì il 1844 a chaschun dal pelegrinadi a Trier tar la Chamischa sontga. Il fatg che quella era vegnida exponida aveva manà en la publicitad ad intensivas debattas. Tranter auter derivan da qua il cudesch anticlerical ‹Pfaffenspiegel› dad Otto von Corvin ed il pasquil da Rudolf Löwenstein ‹Freifrau von Droste-Vischering zum heil’gen Rock nach Trier ging› en il ‹Kladderadatsch›.

Consequenzas e valitaziun

Il cumbat cultural ha attribuì a la separaziun da baselgia e stadi. Cun la constituziun imperiala da Weimar ha la relaziun tranter baselgia e stadi survegnì en Germania sia furma sco ch’ella è sa mantegnida fin oz. Igl è grev da valitar, quant fitg ch’il cumbat cultural ha anc influenzà il clima politic en il 20avel tschientaner; da las posiziuns da pussanza decisivas eran ils politichers dal center quasi exclus. Surtut fin il 1918 pudevan catolics sa sentir sco burgais da segunda classa. En Germania èn ils cumbats tranter stadi e baselgia stads per part spezialmain intensivs; sco gia ditg han els però er gì lieu en auters pajais, betg il davos en tals cun pliras confessiuns sco ils Pajais Bass, la Svizra ed ils Stadis Unids. En Germania è la lescha dals gesuits pir vegnida schliada il 1917, il paragraf da la scantschala pir il 1953.

Armin Heinen metta en dumonda ch’ils liberals hajan sa laschà abusar da Bismarck sco instrument cunter la baselgia catolica – ina tesa ch’è vegnida allegada sur lung temp. Il cuntrari sajan impurtantas mesiras provegnidas da l’iniziativa da catolics liberals da la Germania dal Sid. «Ils liberals han sfurzà si a Bismarck ina politica da la separaziun da baselgia e stadi ch’el na vuleva betg en questa furma e Bismarck ha surprendì ils liberals cun las leschas penalas, senza però far passar tuttas.» Il cumbat cultural per propi saja vegnì battì sin il champ da la publicistica, e quai gia avant il 1871.^[7]

La noziun ‹cumbat cultural›

Origin

Il term ‹Kulturkampf› cumpara l’emprima giada il 1840 en la revista catolica ‹Zeitschrift für Theologie› che cumpareva a Freiburg en Br. El vegn duvrà là en ina recensiun anonima d’ina scrittira dal radical Ludwig Snell davart ‹Die Bedeutung des Kampfes der liberalen katholischen Schweiz mit der römischen Kurie› e designescha il conflict tranter catolics liberals en Svizra e la curia romana.

En la cuntraversa politica en Germania ha Rudolf Virchow introducì il term. Il schaner 1873, en rom da la debatta davart la furmaziun e l’engaschament dals spirituals, ha el ditg en la chombra dals deputads prussiana: «Jau sun da l’avis ch’i sa tracta qua d’in grond cumbat cultural.»^[8]^[9] En in appel electoral dal mars 1873, scrit da Virchow en num da la Partida dal progress, ha el repetì la noziun. La pressa catolica ha reprendì il term a moda ironica e cun tun beffegiant, la pressa liberala percunter al ha defendì decididamain.

Diever actual

En il fratemp vegn il term ‹cumbat cultural› er duvrà en blers auters contexts. El designescha en general:

In ‹cumbat› tranter differents intschess culturals (cf. latiers il cudesch da Samuel P. Huntington ‹The Clash of Civilizations›).
In cumbat per la ‹predominanza culturala› u ‹identitad culturala› entaifer ina societad u tranter singulas gruppas d’ina societad (cf. p.ex. revoluziun conservativa, nova dretga, ‹cultura directiva›, midada da valurs).

Annotaziuns

↑ Borutta, p. 13.
↑ Manfred Görtemaker: Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien. Opladen 1983, p. 277/278.
↑ David Blackbourn: Marpingen. Das deutsche Lourdes in der Bismarckzeit. (Historische Beiträge des Landesarchivs Saarbrücken, tom 6), Saarbrücken 2007, ISBN 978-3-9808556-8-6, p. 128.
↑ Manfred Görtemaker: Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien. Opladen 1983, p. 280.
↑ Jürgen Aretz: Katholische Arbeiterbewegung und christliche Gewerkschaften. Zur Geschichte der christlich-sozialen Bewegung. En: Anton Rauscher (ed.): Der soziale und politische Katholizismus. Entwicklungslinien in Deutschland 1803–1963, tom 2, Landsberg am Lech 1982, p. 163; Herbert Hömig: Katholiken und Gewerkschaftsbewegung 1890–1945. Paderborn e.a. 2003, p. 11s.; Klaus Tenfelde: Die Entstehung der deutschen Gewerkschaftsbewegung. Vom Vormärz bis zum Ende des Sozialistengesetzes. En: Geschichte der deutschen Gewerkschaften von den Anfängen bis 1945. Cologna 1987, p. 119.
↑ Cf. David Blackbourn: Marpingen. Das deutsche Lourdes in der Bismarckzeit. (Historische Beiträge des Landesarchivs Saarbrücken, tom 6), Saarbrücken 2007, ISBN 978-3-9808556-8-6.
↑ Armin Heinen: Umstrittene Moderne. Die Liberalen und der preußisch-deutsche Kulturkampf. En: Geschichte und Gesellschaft, 29. ann. (2003), carnet 1, p. 138–156, p. 140, 143/144.
↑ Heinrich August Winkler: Der lange Weg nach Westen. Deutsche Geschichte 1806–1933. Minca 2000, p. 222.
↑ Karl Bachem: Vorgeschichte, Geschichte und Politik der Deutschen Zentrumspartei, tom III, 1927, p. 268–269.

Litteratura

Manuel Borutta: Antikatholizismus. Deutschland und Italien im Zeitalter der europäischen Kulturkämpfe. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2011², ISBN 978-3-525-36849-7.
Christopher Clark e Wolfram Kaiser (ed.): Kulturkampf in Europa im 19. Jahrhundert. Leipziger Univ.-Verl., Lipsia 2003.
Georg Franz: Kulturkampf. Staat und katholische Kirche in Mitteleuropa. Verlag Georg D.W. Callwey, Minca 1954.
Stadler, Peter: Der Kulturkampf in der Schweiz. Turitg 1996 (emprima ediziun 1984).

Colliaziuns

Artitgel Kulturkampf en divers lexicons (Bertelsmann, Fischer, Meyers, Brockhaus)
Publicaziuns davart il cumbat cultural tar Litdok Ostmitteleuropa / Herder-Institut (Marburg)
deutschlandfunk.de, Essay und Diskurs, 30 d’avrigl 2017, Andreas Reckwitz: Hyperkultur versus Kulturessenzialismus
Il cumbat cultural en Svizra sin www.hls-dhs-dss.ch

[1] Borutta, p. 13.

[2] Manfred Görtemaker: Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien. Opladen 1983, p. 277/278.

[Blackbourn_128-3] David Blackbourn: Marpingen. Das deutsche Lourdes in der Bismarckzeit. (Historische Beiträge des Landesarchivs Saarbrücken, tom 6), Saarbrücken 2007, ISBN 978-3-9808556-8-6, p. 128.

[Görtemaker-280-4] Manfred Görtemaker: Deutschland im 19. Jahrhundert. Entwicklungslinien. Opladen 1983, p. 280.

[5] Jürgen Aretz: Katholische Arbeiterbewegung und christliche Gewerkschaften. Zur Geschichte der christlich-sozialen Bewegung. En: Anton Rauscher (ed.): Der soziale und politische Katholizismus. Entwicklungslinien in Deutschland 1803–1963, tom 2, Landsberg am Lech 1982, p. 163; Herbert Hömig: Katholiken und Gewerkschaftsbewegung 1890–1945. Paderborn e.a. 2003, p. 11s.; Klaus Tenfelde: Die Entstehung der deutschen Gewerkschaftsbewegung. Vom Vormärz bis zum Ende des Sozialistengesetzes. En: Geschichte der deutschen Gewerkschaften von den Anfängen bis 1945. Cologna 1987, p. 119.

[6] Cf. David Blackbourn: Marpingen. Das deutsche Lourdes in der Bismarckzeit. (Historische Beiträge des Landesarchivs Saarbrücken, tom 6), Saarbrücken 2007, ISBN 978-3-9808556-8-6.

[7] Armin Heinen: Umstrittene Moderne. Die Liberalen und der preußisch-deutsche Kulturkampf. En: Geschichte und Gesellschaft, 29. ann. (2003), carnet 1, p. 138–156, p. 140, 143/144.

[8] Heinrich August Winkler: Der lange Weg nach Westen. Deutsche Geschichte 1806–1933. Minca 2000, p. 222.

[9] Karl Bachem: Vorgeschichte, Geschichte und Politik der Deutschen Zentrumspartei, tom III, 1927, p. 268–269.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]