Republica

Monument da la republica a Paris

La republica (dal latin res publica, ‹chaussa publica›) è tenor la chapientscha generala dal term ina «furma statala, en la quala ils regents vegnan elegids per in temp determinà tras il pievel u tras represchentants dal pievel» ed en la quala cumpeta al pievel «la pli auta pussanza dal stadi e la funtauna da legitimitad suprema». La definiziun da la republica cumbinescha pia caracteristicas da la democrazia e da la suveranitad dal pievel; ina differenziaziun tranter la chapientscha liberala dal vest, la republica islamica e la chapientscha communistica (republica populara) n’è da princip betg necessaria per definir il term, damai che tut questas chapientschas èn cumpatiblas cun il term da la voluntad generala tenor Rousseau.

Dapi il 20avel tschientaner sa lascha constatar in diever inflaziunar dal term, quai ch’è magari stà collià cun ina sperdita da conturas da la muntada oriunda. Savens ha er il term ‹democrazia› dominà la chapientscha dal term ‹republica› u remplazzà quel dal tuttafatg. Las muntadas ‹ina regenza elegida dal pievel› (democrazia) ed ‹ina politica che serva al bainstar public› (republica) diffundan pli e pli.

Per part vegn empruvà da vart d’experts dal dretg statal da reacquistar la muntada oriunda dal term en sia funcziun fundamentala per il stadi e la politica. En quest senn sto correspunder a la legitimaziun da la regenza tras l’elecziun dal pievel in duair dals elegids da correspunder al bainstar general. Il princip democratic dovra pia necessariamain la cumplettaziun tras il princip republican, damai ch’ina elecziun democratica persula na garantescha anc betg che la politica saja orientada al bainstar general.

Areguard l’istorgia da la significaziun sa laschan differenziar plirs concepts antics, medievals e dal temp modern. Quai sa mussa gia dal temp da l’Imperi roman: Entant che la republica era per Cicero ina chaussa dal pievel e dal senat, vegnivan las fatschentas publicas resguardadas durant ils temp dals imperaturs sco incumbensa da l’imperatur sez – sco magistrat che represchentava il pievel – e da ses apparat statal che steva en il servetsch dal bainstar public.

Ils Carolings han reprendì il term en il senn d’in domini persunal dal retg sur il pievel. Silsuenter è il term s’avert ad ina denominaziun pli generala er per corporaziuns, uschia ch’er in’universitad u schizunt l’entira cristianadad pudevan vegnir chapids sco res publica. Ins differenziava da quel temp tranter trais muntadas dal term: res publica sco constituziun romana, sco corporaziun e sco cuminanza (statala).

En rom da la recepziun dad Aristoteles han ins schlargià il term en il temp medieval tardiv a moda decisiva tras l’idea da la suveranitad che fa la differenza tranter suveran e subdit. La republica è uss daventada l’organisaziun politica d’ina societad (civitas, societas civilis) tras ina regenza suverana ed ha uschia fatg in pass decisiv vers la concepziun moderna dal stadi. «Sut in stadi (république) chapesch’ins la pussanza guvernativa suverana ed orientada al dretg sur in dumber da chasadas e lur possess cuminaivel.» En quest senn fixà tras Jean Bodin correspunda la republica al term da la communitad (commonwealth, communauté), il qual è orientà al bainstar general (common good, bien commun). Fin en il 17avel tschientaner è il term ‹republica› vegnì duvrà en quest senn pli vast e cumpigliava er stadis aristocratics, oligarchias e monarchias.

En il decurs dal 17avel e 18avel tschientaner è la muntada dal term sa spustada per exprimer ina distanza envers las furmas statalas absolutisticas. Il term ‹republica›, ch’era connotà a moda positiva, han ins oramai liberà successivamain d’elements che cumparevan uss inacceptabels. ‹Republica› dueva be pli dastgar sa numnar ina furma guvernamentala, entaifer la quala il regent vegniva determinà a basa da reglas cuntegnidas en ina constituziun, enstagl d’avair ertà ses uffizi sco commember d’ina dinastia.

Dal temp da la restauraziun, per exempel en las scrittiras da la romantica tempriva da Friedrich Schlegel, è la chapientscha da la politica puspè s’orientada als cuntrapols da la Revoluziun franzosa, uschia ch’ins ha danovamain resguardà il republicanissem en il senn d’ina orientaziun da la politica al bainstar general sco cumpatibel cun la monarchia. Questa definiziun fitg vasta è puspè vegnida bandunada dals represchentants dal Vormärz ch’han resguardà la dismessa da la monarchia sco element essenzial per schliar ils problems dal temp.

La chapientscha odierna da las furmas statalas considerescha la republica per ordinari sco cuntramodel da la monarchia en il senn da la furma statala, en la quala i na dat nagin retg. Entaifer la litteratura spezialisada datti però er differenziaziuns che lubeschan da classifitgar la monarchia englaisa e furmas guvernativas autocraticas sco republicas.

La pli pitschna republica dal mund è Nauru, la pli gronda areguard la surfatscha è la Russia. La pli veglia republica ch’exista fin oz è San Marino.

Definiziun classica

L’oligarchia romana n’era, en il senn descrit survart, bain betg democratica, ma tuttavia republicana. La definiziun classica da la republica sa cloma t.a. sco suonda:

«Est igitur res publica res populi, populus autem non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, sed coetus multitudinis iuris consensu et utilitatis communione sociatus.»

– Marcus Tullius Cicero, De re publica, I, 39.

«Tar la res publica sa tracti pia da la chaussa dal pievel. Sco pievel vegn però betg resguardada mintga reuniun d’umans independentamain da la dumonda sco ch’ella sa constitueschia, mabain la reuniun che succeda a basa d’ina concordanza areguard il dretg sco er areguard il niz da quella.»

Istorgia

Antica

Aristoteles

Emprimas propostas per organisar la societad tenor ils princips dal bainstar general cumparan en la scrittira ‹Politika› (Πολιτικά) dad Aristoteles. El ha dividì las furmas guvernativas ch’al eran enconuschentas en duas gruppas:

• las bunas, orientadas al bainstar general (monarchia, aristocrazia, politia) e
• las nauschas ch’han be en mira ils basegns da la gruppa regenta (tirannia, oligarchia, democrazia resp. ochlocratia). Da resguardar è che Aristoteles chapescha sut ‹politia› quai che correspunda a nossa chapientscha da democrazia, entant che ‹democrazia› munta per el il despotissem sfranà da la maioritad.

La republica sco concept politic per manar il bainstar public e sco denominaziun da quel cumpara l’emprima giada en furma da la republica romana. La republica è sa sviluppada en vista a l’observaziun ch’ina pussanza fitg gronda u schizunt illimitada en ils mauns d’ina singula persuna vegnia savens malduvrada da quella per s’enritgir persunalmain e che quest svilup saja collià cun la suppressiun ed il sfruttament da las persunas che vegnan regidas.

Ina tala situaziun ha manà vers ca. 500 a.C. ad ina sullevaziun da la populaziun da Roma. Il davos retg roman, Lucius Tarquinius Superbus, è vegnì stgatschà ed ins ha decidì ch’ins na veglia tolerar da qua davent nagin retg pli. A ses lieu èn vegnids nominads consuls (dal latin consules, ‹quels che dumondan il pievel u il senat›) sco las persunas che duevan diriger il bainstar public. Lur pussanza era limitada en plirs reguards: Per l’ina vegnivan els elegids dal pievel roman be per in onn (princip da l’annuitad); per l’autra vegnivan designads per mintga perioda d’uffizi dus consuls (princip da la collegialitad), cumbain che mintgin era munì cun la pussanza cumplaina. Pli e pli han ins er autorisà ils consuls d’instituir gidanters per tschertas incumbensas.

Parallelamain a la republica romana è er sa sviluppada la democrazia attica en Grezia, la quala ha existì da 461 fin 322 a.C.

Temp modern

Niccolò Machiavelli ha partì ils stadis dal mund sulettamain en republicas e principadis. Dal temp da la Revoluziun americana e Revoluziun franzosa è la republica vegnida chapida sco cuntramodel a la democrazia directa. Cun la republica han ins collià ils princips da la represchentativitad e da la separaziun da legislativa ed executiva. Tenor Rousseau na stevan quests princips betg en cuntradicziun cun la monarchia: En in’annotaziun dal ‹Contrat social› di el explicitamain che er ina monarchia possia esser republicana. Per Rousseau è il criteri central d’ina regenza republicana sia legitimitad. Mintga furma d’arbitrariadad e da despotissem resguarda el sco betg republicana.

A partir da quel mument ch’il term da la democrazia represchentativa è s’etablì, èn ils elements democratics quasi sa schliads dal term da la republica. Quel sa restrenscha oz als aspects da l’aboliziun da la monarchia ed a l’orientaziun da l’urden statal al bainstar general.

Furmas da la republica

Republicas (blau) e monarchias en l’Europa (situaziun dal 2015)

La concepziun interna da la republica variescha da stadi tar stadi. Savens èn republicas munidas cun regenzas democraticas, ma quai na sto betg esser uschia. La caracteristica ‹republican› di be ch’il stadi na vegnia betg regnà d’in monarc. Tut las autras furmas da pussanza e sistems guvernamentals èn teoreticamain imaginabels sco republica. La cundecisiun dal pievel areguard la furmaziun da l’opiniun politica n’è betg necessaria a tut pretsch.

Da l’autra vart pon er monarchias esser fitg democraticas. Uschia è per exempel il Reginavel Unì ina monarchia constituziunala che vegn regida a moda democratic-parlamentara. Malgrà la democrazia na sa tracti qua betg d’ina republica. Cun designar la furma statala na vegn en quest senn ditg nagut areguard la qualitad da la cundecisiun democratica prevalenta.

Republica democratica

En ina republica democratica vegnan tant il schef da stadi sco er ils represchentants dal pievel elegids a moda directa u indirecta tras il pievel. La gronda part da las republicas democraticas disponan d’in sistem guvernativ represchentativ.

Republica presidiala

En ina republica presidiala vegn la forza guvernativa exequida d’in president dal stadi ch’è a medem temp schef da stadi sco er schef da la regenza. En quest tip da stadi vegn il princip da la separaziun da las pussanzas applitgà strictamain. Quest sistem è en diever en ils Stadis Unids ed en prest tut ils stadis da l’America Latina.

Republica semipresidiala

Il sistem guvernativ semipresidial è segnà d’ina executiva da duas persunas, numnadamain dal president e dal schef da la regenza (primminister e chancelier). Questa constellaziun è bain er usitada en il sistem parlamentar; ma en la republica semipresidiala disponan omaduas persunas d’ina pussanza signifitganta. Exempels per quest sistem furman la Frantscha e l’Ucraina.

Republica parlamentara

En in sistem guvernativ parlamentar èn l’executiva e la legislativa colliadas vaira ferm ina cun l’autra. Uschia elegia il parlament in schef da la regenza, il qual è dependent da la confidenza da la maioritad dal parlament. Tuttina vegn quel controllà d’in president (cun relativamain pauca pussanza politica) che vegn ubain elegì directamain tras il pievel ubain tras il parlament. Quest sistem è usità en blers stadis europeics, per exempel en Germania.

Sistem da l’executiva liada al parlament

En quest sistem èn las pussanzas anc entretschadas pli fitg. Il parlament elegia in schef da la regenza che dependa da la confidenza da la maioritad dal parlament, ma ch’è a medem temp schef da stadi. In exempel per questa furma guvernamentala è l’Africa dal Sid.

Republica populara

Tar ina republica populara sa tracti – tenor la chapientscha dals stadis respectivs – d’ina furma guvernamentala socialistica u communistica. Ils commembers da la regenza vegnan per ordinari elegids tenor in schema birocratic. In criteri central è savens l’appartegnientscha a la classa sociala dals lavurants resp. proletaris. Quai vul dir che commembers da l’aristocrazia, dal clerus u da la burgaisia bainstanta n’han per il pli nagin access als uffizis politics. Stadis d’ina partida cun questa furma guvernamentala designeschan savens sezs lur model sco dictatura dal proletariat. Exempels èn la Republica Populara Democratica da la Corea, la Republica Populara Democratica dal Laos e la Republica Populara da la China.

Republica da cussegls

Reuniun dal soviet da Son Petersburg, 1917

Il term ‹republica da cussegls› designescha en general in sistem guvernativ, en il qual la pussanza vegn exequida tras il pievel en furma da cussegls nominads en elecziun directa. Exempels per questa furma guvernamentala eran la Republica da cussegls da Minca u l’Uniun da las republicas socialisticas sovieticas (il term russ sovjet signifitga ‹cussegl›).

Republica socialistica

Intgins stadis guvernads a moda communistica designavan u designeschan sasezs er sco ‹republica socialistica›. Quai è stà il cas tar l’Uniun da las republicas socialisticas sovieticas, tar la Republica federativa socialistica da la Jugoslavia e tar la Republica federativa socialistica da la Birma sco er anc oz tar la Republica Socialistica dal Vietnam, la Republica Socialistica Democratica da la Sri Lanka e la Republica Socialistica da la Cuba.

Republica aristocratica

La republica aristocratica è ina furma guvernamentala che vegn purtada da l’aristocrazia (republica aristocratica), dals burgais bainstants (patriziat) u da tscherts stans (urden da stans). En tut quests cas vegn la regenza furmada d’ina minoritad privilegiada. Praticamain tut las furmas guvernativas democraticas da l’Europa odierna sa basan sin precursurs aristocratics, entaifer ils quals l’aristocrazia, il patriziat ubain represchentants da la baselgia avevan in dretg da cundecisiun en dumondas da taglia, da la separaziun da las pussanzas u tar l’elecziun dal(s) regent(s). La transiziun da la furma guvernamentala aristocratica a la democratica è per ordinari succedida en quella moda ch’ins ha l’emprim concedì a tut ils burgais in dretg d’eleger e silsuenter schlià successivamain differenzas areguard la paisa da las vuschs (dretg d’eleger cun census) resp. ha revocà l’exclusiun da singulas gruppas da la populaziun (sclavs, dunnas, commembers da minoritads etnicas, linguisticas u religiusas) dals dretgs da burgais.

Exempels istorics furman la democrazia attica, la republica romana, la Republica da Vaniescha, la Republica aristocratica da la Pologna e Lituania, la Svizra (en differentas furmas al nivel da singuls chantuns dapi il cumenzament da lur constituziun statala fin a l’entschatta da la Republica helvetica) sco er la Republica dals set Pajais Bass reunids.

Republica constituziunala

La furma statala da la republica constituziunala duaja prevegnir en ina democrazia al privel d’ina pura regenza da la maioritad. Ella statuescha dretgs da minoritads che gidan a proteger cunter la ‹tirannia da la maioritad›; per ordinari succeda quai cun fixar en la constituziun mesiras che restrenschan la pussanza dals organs guvernativs. Ina republica constituziunala è concepida uschia che «nagina persuna u gruppa po cuntanscher la pussanza absoluta». Il schef dal stadi ed ils funcziunaris ils pli impurtants èn represchentants dal pievel che vegnan elegids e ch’ageschan tenor il dretg constituziunal che metta terms a la pussanza da la regenza envers ils burgais. En ina republica constituziunala èn ils organs executivs, legislativs e giudicativs separads strictamain in da l’auter.

Republica dictatorica

Ina furma guvernamentala republicana vegn numnada dictatorica sch’il schef dal stadi regia facticamain per vita duranta e la regenza è suttamessa a ses sforz. Savens vegnan er republicas popularas attribuidas a las republicas dictatoricas. Da cunfinar la dictatura da la republica democratica è per ordinari anc pli difficil, damai che tut ils dictaturs pretendan d’agir en il num dal pievel e d’esser vegnids legitimads da quel. Cun excepziun d’intginas republicas popularas n’è fin oz enconuschenta nagina constituziun statala ch’attribuis a sasezza il term ‹dictatoric›. La dumonda sch’in stadi vegnia regì a moda dictatorica sa lascha oramai be deducir mintgamai da las circumstanzas concretas. E damai che quellas sa laschan per ordinari be giuditgar a moda subjectiva, divergeschan las opiniuns per part fitg ferm en questa dumonda.

Republica federala

Tar ina republica federala u stadi federal sa tracti d’ina uniun da plirs stadis commembers che disponan d’ina suveranitad parziala. Quai na munta però betg ch’i fiss lubì senz’auter ad in stadi commember d’extrar dal stadi federal, quai che differenziescha il stadi federal dal stadi federativ.

Republica islamica

Stadis cun in’auta quota da populaziun islamica numnan la furma statala da lur sistem politic savens ‹republica islamica›. Cun quest term vegn exprimì ch’i vegnia prendì resguard spezial sin valurs islamicas tradiziunalas. Ina republica islamica vegn regida tenor princips islamics, per exempel tenor la scharia, la lescha religiusa da l’islam.

Differenza tranter republica e democrazia

Carta commemorativa da la Republica da la China (Taiwan), ca. 1929

Ils terms ‹republica› e ‹democrazia› vegnan savens duvrads a moda sinonima. Per propi sa refereschan els però a differents fatgs. ‹Republica› designescha en cumparegliaziun cun la monarchia ina furma statala, en la quala il schef da stadi na sa legitimescha betg a moda dinastica, mabain sur la populaziun dal stadi. ‹Democrazia› è percunter en cumparegliaziun cun la dictatura in sistem, entaifer il qual er la pussanza statala sco tala sa basa sin il pievel e las decisiuns politicas vegnan prendidas tenor il princip da maioritad.

I sa laschan pia differenziar differentas cumbinaziuns da republica e democrazia:

• Democrazia e republica: Stadis Unids, Germania, Irlanda, Grezia, Frantscha, Italia, Svizra, Austria e.a.
• Democrazia, ma betg republica: Giapun, Reginavel Unì, Danemarc, Pajais Bass, Belgia, Svezia, Norvegia e.a. (monarchias parlamentaras e constituziunalas).
• Nagina democrazia, ma republica: Republica Populara da la China, Siria, Vietnam, Laos, Cuba e.a. (dictaturas da partida).
• Nagina democrazia e nagina republica: Arabia Saudita, Brunei e.a.

Sur questa differenziaziun ora vegn per ordinari anc fatg diever d’in term da democrazia extendì, entaifer il qual vegnan er resguardads aspects sco ils dretgs fundamentals individuals, l’economia da martgà libra u la societad averta. Per questa furma da stadi vegn savens duvrà il term democrazia dal vest u liberala (oriundamain per differenziar quellas da las ‹democrazias popularas› socialisticas). Pervi da la tradiziun burgaisa antiaristocratica da questas valurs discurr’ins en quest connex er da princips republicans, e quai cumbain ch’er las monarchias parlamentaras s’orienteschan ad ellas.

In’ulteriura differenza tranter ils terms ‹democrazia› e ‹republica› è vegnida fatga en la fasa tempriva dals Stadis Unids da l’America. Da lez temp vulevan ils democrats decider en circuls d’elecziun fitg pitschens a moda uschè autonoma sco pussaivel davart lur affars. Els resguardavan la polis greca sco ideal. Perquai han els empruvà da laschar bunamain tut la pussanza tar ils singuls stadis e da concepir la confederaziun a moda plitost flaivla e lucca. Ils federalists percunter, ils precursurs da la partida republicana dad oz, han cumbattì per in ferm stada federal. Lur argument central cunter la democrazia directa è stà il privel ch’i sa furmian gruppas pitschnas che tschentian lur interess mumentans sur ils interess a lunga durada da l’entira cuminanza. Il privel ch’ina tala gruppa possia sa far valair, era tenor l’avis dals federalists bundant pli grond en il cas d’in pitschen dumber d’electurs. En la guerra civila han ils republicans sut Abraham Lincoln defendì l’uniun cunter ils confederads dals stadis dal sid che vegnivan surtut regids da democrats.

Stadi liber

Or da la translaziun tudestga dal term latin republica (libera res publica) è er sa furmada en il territori da lingua tudestga la noziun ‹Freystaat›. Quest svilup è documentà en il 17avel e 18avel tschientaner, ma è per part er sa mantegnì en il 19avel e 20avel tschientaner. En sia constituziun dal 1848 è per exempel la Freie und Hansestadt Lübeck sa declerada sco Freistaat e la Constituziun da la Republica da Weimar ha fixà en l’art. 17: «Jedes Land muss eine freistaatliche Verfassung haben.» En questa tradiziun sa numnan ils pajais federativs Baviera, Saxonia e Turinga fin oz uffizialmain Freistaat per render attent a lur tradiziun republicana (dapi la Revoluziun da november dal 1918/19).

A basa dal medem svilup dal term è er la Republica da las Trais Lias ch’ha existì dal 1524 fin il 1798 sa numnada ‹Freistaat der Drei Bünde›, quai che vegn per part translatà en rumantsch cun ‹Stadi liber da las Trais Lias›. En quest senn vegnan il Grischun e Vaniescha gia designads en in fegl sgulant anonim dal 1603 sco «frye Republica». E be per sai vegn il term republica gia duvrà diversas giadas en il decurs dal 16avel tschientaner en connex cun las Trais Lias.

Litteratura

• Willi Paul Adams: Republicanism in Political Rhetoric before 1776. En: Political Science Quarterly, 85 (1970).
• William R. Everdell: The End of Kings. A History of Republics and Republicans (1983). Ed. revedida, University of Chicago Press, Chicago 2000.
• William R. Everdell: From ‹State› to ‹Free-State›. The Meaning of the Word ‹Republic› from Jean Bodin to John Adams. 7th ISECS, Budapest 1987. En: Valley Forge Journal, zercladur 1991.
• Jürgen Habermas: Drei normative Modelle der Demokratie. En: Jürgen Habermas: Die Einbeziehung des Anderen. Studien zur politischen Theorie. Suhrkamp Verlag, Francfurt a.M. 1996.
• Wolfgang Mager, Artikel Republik. En: Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politischen-sozialen Sprache in Deutschland. 5. ed., E. Klett, Stuttgart 1972.
• Philip Pettit: Republicanism. A Theory of Freedom and Government. Oxford University Press, 1997.
• Jean-Michel Ducomte: La République. Les Essentiels, Milaun 2002.

Colliaziuns

 Commons: Republica – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio