Republica
Una republica (niç., cis.: república;[1] dau latin res publica, «cosa publica») es un sistèma de govèrn dins lo quau lo poder es exercit en vertut d'un mandat conferit per lo còrs sociau. Apareguda durant l'Antiquitat, es tradicionalament opausada a la monarquia e a sa transmission dinastica dau poder. Pasmens, se fau nòtar que republica e democracia son pas sinonims car totei lei republicas son pas democraticas. De mai, pòu existir de sistèmas democratics dins d'autrei formas de govèrn (monarquia constitucionala, etc).
Dempuei lo sègle XX, la republica es la forma dominanta de govèrn dins lo mond. Ansin, en 2021, sus lei 197 país reconeguts per la comunautat internacionala, 152 èran de republicas[2].
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De l'Antiquitat a l'Edat Mejana
[modificar | Modificar lo còdi]La republica es probablament apareguda dins lo bacin mediterranèu mai aquò es mau segur en causa de la manca de documents escrichs sus l'istòria anciana de mai d'una region dau mond. Pasmens, lei regims republicans son nombrós dins aquela region durant l'Antiquitat, especialament dins lei ciutats-estats grègas. Sovent dirigidas per de rèis a sa fondacion, aquelei vilas se dotèron pauc a pauc d'institucions novèlas. Aquela transicion es pas totjorn clara. Per exemple, segon la tradicion, la monarquia atenenca dispareguèt au sègle IX avC per laissar la plaça a una magistratura ereditària, l'arcontat. Puei, entre 750 e 650 avC, aquela foncion venguèt electiva e un comitat de nòu arconts formèt l'institucion suprèma de la vila.
Dins aquò, la republica pus famosa de l'Antiquitat foguèt la Republica Romana. Segon la legenda, foguèt fondada en 509 avC après lo reversament de la monarquia. Foguèt a l'origina dau tèrme republica que provèn de l'expression latina res populica (la « causa dau pòble » en occitan). Aqueu regim èra vist coma opausat au regnum ò « proprietat dau rèi » per lei Romans. Pasmens, coma per la màger part dei republicas anticas e medievalas, aquela nocion èra pas liada a aquela de democracia. Ansin, la Republica Romana demorèt un regim oligarquic, maugrat quauquei duberturas progressivas, fins a son remplaçament per l'Empèri.
Durant l'Edat Mejana, divèrsei republicas existiguèron. Son sovent dichas « republicas marchandas » car èran dominadas per un patriciat liat au comèrci internacionau dau periòde. Lei pus famosas son Venècia e Gènoa que dominèron lo mond mediterranèu entre lei sègles XI e XVI. Coma la Republica Romana, èran de sistèmas aristocratics destinats a partejar lo poder entre lei diferentei faccions dei classas pus aisadas. Pus localament, existiguèt de « quasi republicas » qu'èran de territòris autonóms dotats d'institucions pròprias. Pasmens, coma la Republica deis Escartons dins leis Aups, èran pas d'entitats independentas.
L'utopia republicana
[modificar | Modificar lo còdi]A la Renaissença, un modèl republican originau apareguèt en Soïssa amb la Confederacion dei XIII Cantons, fondada en 1481. D'efiech, aquelei territòris s'unifiquèron per protegir son independéncia, çò que necessitèt la mesa en plaça d'institucions especificas per tenir sa plaça sus la scena diplomatica europèa. En 1581, lei Províncias Unidas imitèron aqueu modèl. Dins lei dos cas, l'independéncia dei dos Estats foguèt fòrça contestada per sei vesins, especialament per leis Absborg, fins ai Tractats de Vestfàlia en 1648. En 1569, un autre modèl originau, la Republica dei Doas Nacions, foguèt fondada per permetre l'unificacion de Polonha e de Lituània. Pasmens, es un cas fòrça particular car la monarquia polonesa i gardèt un ròtle centrau.
En parallèl, l'idèa de republica venguèt un ideau utopic per lei movements intellectuaus eissits de la Renaissença coma l'umanisme e, pus tard, lei Lutz. Per exemple, per lo jurista italian Bartole (1313-1356), la republica èra un « Estat liure, un Estat sensa rèi ». Aquò menèt a de recèrcas importantas sus l'idèa de republica que venguèt pauc a pauc un objècte de discussions filosoficas majoras dins de tèxtes importants coma Lo Prince de Nicolau Maquiavèl (1469-1527) ò de l’Esperit dei Lèis de Montesquieu (1689-1755). Aquela idealizacion culminèt probablament amb la « Republica dei Letras », expression utilizada per designar l'elèit intellectuau dau continent durant aqueu periòde.
L'oposicion a la monarquia
[modificar | Modificar lo còdi]A partir de la fondacion dei Províncias Unidas, premiera republica modèrna, la republica venguèt pauc a pauc lo sistèma de govèrn promougut deis adversaris de la monarquia. En 164, après l'execucion dau rèi Carles Ièr, lei partisans de Cromwell fondèron lo Commonwealth, un Estat republican que perdurèt fins a 1660. Pasmens, lei dos eveniments majors que permetèron d'ancorar l'idèa republicana dins l'oposicion a la monarquia foguèron la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units (1775-1783) e la Revolucion Francesa (1789-1799). Dins lei dos cas, entraïnèron la fondacion d'una republica après un combat violent e lòng còntra de monarquias. De mai, lei revolucionaris francés teorizèron l'idèa d'una expansion dau republicanisme per liberar leis autrei pòbles europèus de la « tirania dei rèis ».
En despiech de la desfacha finala de França en 1815, aquela idèa perdurèt. Durant lo sègle XIX, lei movements radicaus foguèron donc generalament favorables a la republica. Una partida dei corrents pus moderats foguèt tanben aquistada a l'idèa republicana. Per exemple, èra lo cas en Polonha ò en Boèmia. En America dau Sud, lei colonias espanhòlas vengudas independentas adoptèron egalament un modèl republican opausat a la monarquia de Madrid. Lo reversament de l'emperaire Augustin Ièr de Mexic en 1823 sostenguèt aquela tendància.
Lei republicas modèrnas
[modificar | Modificar lo còdi]Après la Premiera Guèrra Mondiala, la desintegracion deis Empèris Centraus (Alemanha, Àustria-Ongria e Empèri Otoman) entraïnèron la formacion de plusors republicas en Euròpa. Aquò marquèt una etapa decisiva dins la regression de la monarquia car lei dinastias foguèron pas capablas de tornar prendre lo poder. La Segonda Guèrra Mondiala confiermèt aquela transformacion dins lo sud d'Euròpa. La republica venguèt alora la formala classica dau govèrn modèrne en despiech dau mantenement de monarquias dins quauqueis Estats. Ansin, dins leis ans 1950-1970, lei país eissits de la descolonizacion chausiguèron principalament de venir de republicas. D'excepcions regardèron lei colonias britanicas. Dins aquò, franc dei dominions e dei país insularis deis Antilhas, la màger part dei colonias britanicas venguèron de republicas.
Definicion e caracteristicas
[modificar | Modificar lo còdi]Estructuras
[modificar | Modificar lo còdi]Dins la màger part dei republicas modèrnas, existís un cap de l'Estat, que pòrta lo títol de president de la Republica, e un parlament. L'existéncia d'un cap dau govèrn es tanben frequenta en Euròpa, en Asia e en Africa. Segon lei drechs donats ai poders executiu e legislatiu, se parla de regims presidenciaus (Estats Units, republicas sud-americanas...), de regims semipresidenciaus (França...) ò de regims parlamentaris (Itàlia, Alemanha, Índia...).
Fòrça frequentas dins lo mond actuau, leis estructuras precedentas son relativament recentas. Dins lei premierei republicas, lo poder executiu èra generalament pas tengut per un individú unic. L'objectiu èra d'empachar l'instauracion d'una dictatura. Ansin, la Republica Romana èra dirigida per dos cònsols e per una assemblada poderosa. Lei republicas marchandas italianas avián sovent un dòga que sei poders èran equilibrats per un comitat de plusors membres. Per exemple, a Venècia, la realitat dau poder executiu èra largament tenguda per lo Conseu dei Dètz. Aqueu trach s'obsèrva encara dins lei republicas aguent d'institucions ancianas coma Soïssa e Sant Marin. Per de rasons particularas après lei Guèrras de Iogoslavia, es tanben aplicat en Bòsnia e Ercegovina.
Eleccion
[modificar | Modificar lo còdi]Lei foncions ereditàrias èran pas raras dins lei republicas anticas e medievalas, especialament aquelei contrarotladas per l'aristocracia. Pasmens, d'un biais generau, lei republicas tènon un nombre fòrça importantas de foncions non ereditàrias. De mai, aquela tendància a pres pauc a pauc mai d'importància e lei pòstes ereditaris, venguts fòrça rars, son desenant considerats coma d'arcaïsmes mantenguts en plaça per la tradicion ò de signes de dictatura[3].
En l'abséncia de procès ereditaris, l'eleccion es sovent utilizada per designar lei caps e lei parlamentaris d'un Estat republican. Pasmens, au contrari d'una opinion frequentament admesa, aquò establís pas necessiàrament un regim democratic. D'efiech, durant l'Antiquitat e l'Edat Mejana, la màger part dei republicas èran de regims aristocratics amb un drech de vòte limitat a un elèit pichon. Puei, durant lei sègles XVIII e XIX, lo vòte foguèt sovent limitat per un cens que permetiá de redurre lo còrs electorau a una minoritat aisada. Existiá tanben de sistèmas d'assembladas multiplas encargadas d'elegir lei membres deis assembladas de nivèu superior. Aquò permetiá de redurre fòrça l'influéncia dau sufragi universau. Aquelei trachs arcaïcs an desenant largament disparegut. Pasmens, pòdon encara s'observar dins certanei republicas modèrnas. Per exemple, es lo cas de l'eleccion dei senators en França ò dau president deis Estats Units.
Se fau nòtar que l'eleccion es pas lo mejan unic de designar lo titulari d'un pòste dins una republica. Dins certanei regims republicans, coma la Republica de Venècia ò la democracia atenenca, lo tiratge au sòrt èra utilizat per limitar leis efiechs de la corrupcion deis electors. Uei, aqueu sistèma es vengut rar mai perdura dins certaneis institucions especificas coma lei juradas. Certaneis assembladas constitucionalas son tanben de còps designats segon aqueu sistèma. Per exemple, foguèt lo cas en Islàndia en 2010.
Tipes principaus de republicas
[modificar | Modificar lo còdi]Formas actualas
[modificar | Modificar lo còdi]Republica liberala
[modificar | Modificar lo còdi]Lo tèrme « republica liberala » es sovent confondut amb democracia liberala. Pasmens, i a una pichona nuança car certanei monarquias constitucionalas, per exemple lo Reiaume Unit ò Japon, son tanben classadas entre lei democracias liberalas. Lei republicas liberalas son d'Estats republicans aplicant lei principis de la democracia e dau liberalisme. Uei, es lo modèl dominant. Pasmens, dins lei fachs, en defòra d'Euròpa e deis Estats Units, lei republicas liberalas respectant la realitat d'aquelei principis son raras. D'efiech, dins plusors país africans ò sud-americans, lei sistèmas democratics e l'independéncia de la justícia son mai ò mens imperfèctes. Ansin, existís fòrça dictaturas que se presentan constitucionalament coma de republicas liberalas.
Republica populara
[modificar | Modificar lo còdi]Lo tèrme « republica populara » designa generalament un Estat republican que se revendica pròche deis idèas socialistas ò comunistas. Istoricament, es associat ai republicas comunistas dau blòt sovietic durant la Guèrra Freja. Pasmens, foguèt tanben adoptat per lei republicas iogoslavas e per divèrsei país africans ò asiatics. Uei, se son usatge es vengut pus rar après la disparicion de l'Union Sovietica, China, la Corèa dau Nòrd, Laos, Argeria e Bangladèsh son totjorn oficialament de republicas popularas[4][5].
Aquelei país son generalament dominats per un sistèma de partit unic[6] e un govèrn centralizat e fòrt. Lei procès electoraus i son limitats e estrictament enquadrats. Ansin, dins fòrça cas, lei republicas popularas son consideradas coma de regims totalitaris. Pasmens, de republicas popularas democraticas existisson coma Bangladèsh qu'a conegut plusors alternàncias politicas dempuei son independéncia en 1971.
La Republica Bolivariana de Veneçuèla es sovent assimilada a una republica populara car es dirigida per un partit revolucionària.
Republica islamica
[modificar | Modificar lo còdi]Lo tèrme « republica islamica » designa un Estat republican aguent donat un estatut legau a l'islam. Leis aplicacions concrètas son variablas : referéncia culturala, estatut de religion d'Estat protegit per la constitucion, aplicacion d'una partida ò de la totalitat de la lèi islamica... etc. Uei, quatre Estats son oficialament de republicas islamicas (Afganistan, Iran, Paquistan e Mauritània). Dins aquò, d'autrei republicas aràbias aplican de disposicions dau drech musulman sensa revendicar l'apelacion « republica islamica »[7].
Formas istoricas
[modificar | Modificar lo còdi]Istoricament, un important tipe de republicas foguèt lei regims oligarquics que dominèron durant l'Antiquitat e l'Edat Mejana. Uei totalament dispareguts, son de còps dichs republicas aristocraticas car permetián a un pichon elèit de dirigir l'Estat. L'origina d'aquel elèit èra variabla : aristocracia tradicionala per la Republica Romana, noblesa militara per la Republica dei Doas Nacions, familhas marchandas influentas per lei republicas italianas... etc. Lo desvolopament deis idèas democraticas, especialament a partir dau Sègle dei Lutz, foguèron la causa principala de la disparicion d'aqueu tipe de regim que se mantenguèt fins au sègle XIX dins certanei regions.
Articles connèxes
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Toscano, Reinat. Diccionari de la lenga d'òc d'après lo parlar niçard. Auba Novèla, p. 1452.
- ↑ Aqueu calcul intègra lei 193 país membres de l'ONU, Vatican e Palestina (Estats observators ais Nacions Unidas) e leis Illas Cook e Niue (Estats associats amb Nòva Zelanda).
- ↑ Per exemple, es lo cas de la Corèa dau Nòrd onte, dempuei la fondacion de l'Estat, totei lei caps dau país son eissits de la meteissa familha.
- ↑ Dins lo cas d'Argeria, la denominacion oficiala es « Republica Argeriana Populara e Democratica ». Per la Corèa dau Nòrd, es « Republica Populara Democratica de Corèa ».
- ↑ En Euròpa, lei territòris secessionistas d'Ucraïna Orientala se considèran tanben coma de republicas popularas (Republica Populara de Lugansk e Republica Populara de Donetsk).
- ↑ Dins certanei republicas popularas, existís de partits politics segondaris « aliats » a un partit principau que domina la vida politica. Dins lei fachs, un tau sistèma es sovent assimilat a un regim de partit unic car lei « partits fraires » son principalament de relèus destinats a portar lo messatge governamentau dins de mitans particulars.
- ↑ La lèi islamica es tanben aplicada per lei monarquias absoludas de la region dau Golf Persic.