Хотой

Хара тойон эбэтэр хотой (лат. Aquila chrysaetos, нууч. беркут) — тыҥырахтаах көтөр, улахан хотой.

Тас көстүүтэ

Атыырын кынатын уһуна 618—715 мм, ыйааһына 3450—3927 г. Тыһытын кынатын уһуна 650—741 мм, ыйааһына 3700—4400 г. Тас көстүүтүн уратыта — көтөн истэҕинэ кынатын куорсуннара тарбахтар курдук сарайа сылдьаллар.

Аһылыга

Куобах,дьабара,таарбаҕан,андаатар,кус-хаас аһылыктаах

Тарҕанар сирэ

Саха сиригэр ойуурдаах сирдэргэ барытыгар тарҕанан олорор. Хотугу кыраныыссата 70—71 параллель. Сутэн эрэр сэдэх көрүҥнэргэ киирэр. Соҕуруу кыстыыр. Арыт-арыт сорох хотойдор Саха сиригэр кыстыыллар. Көтөн кэлэр кэмэ кулун тутар уонна муус устар ыйдара. Көтөн барар кэмэ балаҕан ыйын бүтүүтэ, эбэтэр алтынньы саҕата. Соҕотоҕун сылдьар эбэтэр пааранан.

Ууһуура

Хотой мас лабааларыгар эбэтэр очуостарга уйа туттар. Уйаларын атыыра уонна тыһыта иккиэн көмөлөөн тала5ы, мутугу, оту уонна түүнү туттан оҥостоллор. Тыһы хотой муус устар бүтүүтэ, ыам ыйын саҕана сымыытттыыр. Биир эбэтэр икки сымыыттаах буолар. Сымыыта 78 х 55 мм, ыйааһына 130—150 г. Икки көтөр иккиэн хардарса сылдьан 43—45 күн устата баттыыллар. Хотой оҕолоро 55—60 суукка буолбутун кэннэ уйаларыттан тахсан бараллар. Сымыыттан тахсыахтарыттан ыла 75—80 суукка буолан баран эрэ дьэ үчүгэйдик көтөр буолаллар.

Хотой саха итэҕэлигэр

Саха итэҕэлигэр хотойго сүгүрүйүү баар. Сахалар хотойу ытыктаан "Тойон кыыл" эбэтэр "Тойон" диэн ааттыыллара.

Үһүйээннэр

Араас үһүйээннэр хотой туһунан кэпсииллэр. Ол курдук, "Тойон дьоло" үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн хотой биирдэ Лэприэн диэн Үөһээ Бүлүү киһитигэр өҥөтүн иһин халлаантан таас быраҕан биэрэр. Ону Лэприэн соһуйан дьонтон ыйыппытыгар "бу Тойон дьоллоох тааһа", "Тойон дьоло" диэн быһааран биэрэллэр. Ол иннинэ ол хотой Лэприэн тыһаҕаһын тутан сиэбит эбит. Ону Лэприэн кыыһыран хотойу өлөрөөрү эккирэтэр. Хотой куотар уонна Лэприэн ситэн тиийбитигэр эргиллэ түһэн киниэхэ киһи курдук бокулуоннуур. Лэприэн ону көрөн тохтуур уонна хотойу киһи курдук көрдөһөр эбит, үчүгэй кыыл эбит дии саныыр. Тыһаҕаһын этин хотойго анаан араҥас мас оҥорон ууран биэрэр. Ол кэннэ үс хонон баран хотойо төннөн кэлэн таас быраҕан биэрэр. Лэприэн кэлин байбыт, уһун үйэлэммит, ыччата элбээбит.

Сахалар хотойу өлөрбөттөр, түүтүн тэпсибэттэр эбит. Өлбүт хотойу буллахтарына араҥастаан уҥуох туталлар эбит. Хотойу өлөрбүт киһи ууһа ириэ ыарыыттан сордонон өлөр, кини ууһа быстар эбит. Алҕас өлөрбүт буоллахтарына ойууну кыырдараллар эбит. Сорох ойуун хотойу кыыран кыайбата үһү. "Хотой кыыл" үһүйээҥҥэ биир Хоро төрүттээх ойуун биир буулаабыт хотойу кыыран үүрэр. Ону дьон ол ойууну Хоролор хотой төрүттээх буоланнар кыайда диэбиттэр.

"Тойон кыыл Хаҥаластар таҥаралара" үһүйээҥҥэ маннык кэпсэнэр: Хаҥаластартар төрдө киһи биирдэ аччыктаан, сэниэтэ эстэн өлөөрү сыттаҕына халлааҥҥа хаастар көтөн ааһан испиттэрэ үһү. Эмискэ хотой кэлэн биир хааһы тэбэн түһэрэр. Ону астанан сиэн Хаҥаластартар төрдүлэрэ тыыннаах хаалбыт. Онтон ыла Хаҥаластары Хотой таҥаралаахтар диир буолбуттар.

Айыы итэҕэлэ — Хомпоруун Хотой-Айыы

Айыы итэҕэлигэр Сүҥ-Хаан, Сүҥкэн Эрили, Хомпоруун Хотой-Айыы диэн таҥара баар. Кини көтөрдөрү араҥаччылыыр. Кулаковскай суруйарынан хотой кыыл аҕата. Хотойу өлөрбүт киһини бу таҥара кырыыр, оччоҕуна ол сордоох "Сиб. Виттэ үҥкүүтэ" ыарыыга майгынныыр ыарыыга ылларан ыараханнык эрэйдэнэн өлөр.

Эллэй ыһыаҕын ыһарыгар Айыы таҥаралын алгыырыгар бастаан Үрүҥ Аар Тойоҥҥо, онтон Хомпоруун Хотойго кымыс айах тутар, ол кэннэ атын айыыларга. Онон айыы итэҕэлигэр Хомпоруун Хотойтон үрдүк Үрүҥ Аар Тойон эрэ баар.

Предания, легенды и мифы Саха (якутов). / Сост. Н. А. Алексеев, Н. В. Емельянов, В. Т. Петров. — Новосибирск: Наука, Сибирская издательская фирма РАН, 1995 (Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока). — ISBN 5-02-030301-X. А. Е. Кулаковский. Сверхъестественные существа // Илин № 1, 1991. http://ilin.sakhaopenworld.org/1991-1/30.htm Архыыптаммыт 2008, Ахсынньы 3 күнүгэр. (Кулаковский А. Е. Научные труды. Якутск, 1979). Праздники. Ысыах, праздник посвященный солнцу. // Циркумполярная цивилизация в музеях мира. http://arcticmuseum.com/ru/?q=l026

Хотой саха литературатыгар уонна искусствотыгар

Хотой уобураһа литератураҕа уонна искусствоҕа эмиэ тус миэстэни ылар. Семен Данилов 1959—1960 сыллардаахха «Хотой дьоло» поэманы суруйбут. Моисей Ефимов 1993 сыллаахха «Хотой үҥкүүтэ» диэн хоһооннор уонна поэмалар хомуурунньуктарын таһаартарбыт. "Чолбон" бөлөх, Анатолий Бурнашев хотой тематыгар биллэр ырыалардаахтар.

А. Павлов — Дабыл. Хомпоруун Хотой. // Уххан сирэ. http://uhhan.ru/publ/61-1-0-311, (2008-09-28).

Өссө маны көр

Туһаныллыбыт сир

Б. И. Сидоров. Знаете ли вы птиц Якутии? — Якутск: Бичик, 1999. — ISBN 5-7696-0956-7