Ruanda

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Bandera

Posidura in su continente africanu

Istema

Su Ruanda o Rwanda, in forma longa repùblica de Ruanda (in kinyarwanda Repubulika y'u Rwanda; in frantzesuː République du Rwanda) est unu paisu de s'Àfrica tzentrale. Sa capitale est Kigali, is limbas ufitziales su kinyarwanda, su frantzesu, s'inglesu e su swahili.

Tenet istèrrida de 26.338 km², pro unos 12.208.407 bividores. Est un'istadu chentza de essida a mare, chi allàcanat in su norte cun s'Uganda, in su sud cun su Burundi, in s'estu cun sa Tanzània e in s'ovest cun sa Repùblica Democràtica de su Congo (una bella parte sa frontera est marcada dae su lagu Kivu). Est unu paisu pitiu situadu in sa regione de is Lagos Mannos de Àfrica. Su terrinu fèrtile e monosu, chi li dat su tìtulu de "Terra de is milli montigros" (in frantzesu: Pays des Mille Collines) tenet una de is densidades de populatzione prus artas de su continente africanu.

Sa dipendèntzia de sa messaria de sussistèntzia, sa densidade demogràfica arta e in aumentu, s'abasciamentu de sa fertilidade de su terrinu e su clima intzertu faghent de su Ruanda unu paisu in ue sa denutritzione crònica est ispaniada e sa poberesa endèmica. Est regordadu oe in die pro is gherras sambenosas chi dd'ant interessadu, in piessignu su genotzìdiu acontèssidu su 1994, in su cale is mortos ant superadu su millione de persones.

Istòria

Is primos bividores connotos sunt istados is pigmeos Twa, fintzas a cando in su sèculu XI bi fiant lòmpidos is hutus. In su sèculu XVI, bi fiant arribados dae s'atuale Etiòpia is tutsis, chi aiant dominadu su paisu e ddi aiant impostu unu sistema feudale. Atualmente is pigmeos costituint su 1% de sa populatzione de su paisu.

Colonialismu europeu

Su Ruanda aiat comintzadu a èssere connotu in Europa cando su conte tedescu Gustav Adolf Von Götzen ddoe fiat arribadu in su 1894. In su 1899 su Mwami (re) tutsi si fiat assugetadu a su protetoradu tedescu. Tzocada sa prima gherra mundiale, in su 1916 durante sa campagna de s'Àfrica Orientale, fiat ocupadu dae is tropas de su Congo belga.

In su 1919 sa Sotziedade de is Natziones aiat fidadu custu territòriu a su Bèlgiu, in amministratzione fidutziària. Su Bèlgiu aiat instauradu unu sistema coloniale chrdinu de seberu ratziale e isfrutamentu. Is Belgas, cuntzedende a sa minoria Tutsi sa primatzia subra de is Hutu, aiant alimentadu unu resentimentu profundu in sa majoria hutu.

In su 1957, in paris tempus cun su movimentu pro s'indipendèntzia de su Congo (atuale Repùblica Democràtica de su Congo), is hutus aiant fundadu unu partidu, su Parmehutu, chi si fiat rebelladu a sa casta dominante. In su 1959 is belgas ant tzèdidu su controllu de su paisu a sa majoria hutu.

Indipendèntzia

In su 1962 su Ruanda at otentu formalmente s'indipendèntzia dae su Bèlgiu e s'est fatu repùblica suta de sa presidèntzia de Grégoire Kayibanda. Cun s'indipendèntzia at tentu cumintzu a banda de sas istitutziones hutus unu perìodu longu de istràlias e massacros contra de is tutsis. Chentinas de millis de tutsis, ma fintzas de hutus moderados, sunt istados custrintos a s'esìliu in Burundi. In su 1963 is tutsis refugiados in Burundi sunt torrados a Ruanda pro torrare a su pòdere, ma chentza de ddoe resissire. Forte est istada sa tensione intre Ruanda e Burundi, e at acabadu cando fintzas su Burundi est devènnidu una repùblica.

A su cumintzu de is annos setanta is tensiones intre is duas etnias si sunt aspriadas. In su 1973 su generale hutu Juvénal Habyarimana at ghiadu unu corpu de Istadu. Su neo-presidente at fundadu in su 1975 su Movimentu Rivolutzionàriu Natzionale pro s'Isvilupu. In su 1978 fiat aprovada sa costitutzione noa, segundu sa cale a is tutsis fiat permìtidu divenire cabos biddas o sìndigos, ma non ministros. Su regìmene, nointames, at cumintzadu a reprimere cun sa duresa màssima ogni forma de dissidèntzia, fintzas a banda de sa majoria hutu. A sa base de sa gherra chi fiat sighida in Ruanda bi diat èssere no isceti una cuntierra ètnica, ma fintzas un'iscontròriu intre ditadura e democratzia.

In su 1988 unos cantos refugiados tutsis ant dadu vida a unu movimentu de rebellia naradu Fronte Patriòticu Ruandesu, pretendende su pòdere in sa pàtria issoro.

Gherra tzivile

In su 1990 su Fronte Patriòticu Ruandesu, controlladu dae is tutsis, at ocupadu su paisu dae Uganda, cosa chi at postu in perìgulu su guvernu de Juvenal Habyarimana, chi s'est mantentu a su pòdere cun s'agiudu militare frantzesu e belga. Fiat sighidu unu perìodu arrorosu de gherra tzivile e massacros duradu finas a su 1993, cando est istadu firmadu un'acòrdiu in Arusha (Tanzània), ma s'acòrdiu at duradu isceti fintzas a cando su 6 de abrile de su 1994 s'aeroplanu in ue viagiaiat su presidente Habyarimana est istadu iscagiadu dae unu mìssile.

S'atentadu chi est costadu sa vida a Habyarimana est istadu sa sìngia pro cumintzare s'eliminatzione fìsica de sa populatzione tutsi (15%). Sa matantza est istada ghiada dae is militares. Is mèdios de comunicatzione, pro.hutus, ant però contribuidu a fàghere chi sa populatzione tzivile partetziparet a sa matantza. Is tropas de su FPR (tutsis) ant ocupadu su paisu pro parare su massacru. A parte is Cascos Biaitos de s'ONU, is organismos internatzionales fiant proibidos. Is càrculos ufitziales àrtziant sa tzifra de tutsis e hutus moderadas assassinados a prus de unu millione, ma mèdios indipendentes assegurant chi nde siant istados 800.000. Is istràlias sunt duradas 6 chidas, dae s'abrile finas a su làmpadas de su 1994, cando su FPR, cumandadu dae Paul Kagame, at ocupadu totu su paisu. Millis de hutus si nche sunt fuidos dae Ruanda pro timoria de vengàntzias tutsis. A pustis de su genotzìdiu s'est instauradu su Tribunale Penale Internatzionale pro giuigare a is crìmines cummìtidos. Sa sede fiat istabilida in Arusha (Tanzània). Giai si sunt giuigadas 27 persones pro genotzìdiu e crìmines contra s'umanidade. Intre is acusados s'agatant giornalistas, polìticos, religiosos e militares. Unu nùmeru simigiante de persones sunt suta òrdine de bandu e unos 400.000 tziviles isetant protzessu pro delitos minores e complitzidade in sa matantza.

Economia

Su Ruanda est unu de is istados prus pòberos de su mudu: tenet un'inditu de poberesa HPI-1 de su 44,5%. Is càusas de sa dibilesa econòmica s'agatant in s'istesiamentu dae su mare, in sa dipendèntzia econòmica de s'esportatzione de tè e cafè e in sa situatzione polìtica percària. S'Istadu ruandesu, mancari is tentativos reghentes de intzentivare s'economia megiorende sas infrastruturas locales, dipendet ancora meda de is finantziamentos èsteros de Paisos de s'Unione europea (susetotus de su Bèlgiu) e de entes comente a sa Banca Africana de Isvilupu, s'ONU e sa Banca Mundiale. In s'annu 2001 at retzidu 291 milliones de dollaros che a agiudos de is Paisos èsteros chi, comente si siat, non bastant a prenare su dèpidu èsteru, chi in su 2001 arribaiat a 1316 milliardos de dollaros. Su PIB a paridade de pòdere de achistu (PPA) in su 2012 fiat de 15 milliones de dollaros; su PIB peròmine PPA arribaiat a 1.441 dollaros.