Srpska Crnja
| Srpska Crnja | |
|---|---|
| Osnovni podaci | |
| Država |  Srbija
|
| Stanovništvo | |
| Geografija | |
Srpska Crnja je ravničarsko selo koje se nalazi u centralno-istočnom Banatu, uz samu granicu sa Rumunijom, južno od Kikinde, severo-istočno od Zrenjanina i severno od Vršca.
Prema popisu stanovništva iz 2002. godine Srpska Crnja ima 4.379 stanovnika. Većinu čine Srbi.
Srpska Crnja se prvi put pominje u srednjem veku (1373. god.), pod imenom Corna, Godine 1482. pominje se Crno Selište (danas Menos), a 1528. godine, na najstarijoj karti Ugarske, ubeležena je kao veće naselje. U XVI veku Turci zauzimaju Banat (1552.) i u Crnji formiraju svoje naselje na Menosu. Prvi delimični popis stanovništva je iz turskih vremena (1660. god.) kada se pominju jedan sveštenik i nekoliko imućnijih ljudi u selu. Tada je već postojala crkva.
Velika bitka između hrišćanske carske vojske, koju je predvodio knez Fridrih Avgust, i turske vojske na čelu sa sultanom Mustafom, odigrala se 26. avgusta 1696. godine u blizini Crnje, u delu hatara koji se danas zovu Seleš i Endres, na reci Begej, koji je u to vreme tuda proticao. Srpske čete predvodio je Jovan Monastirlija.
Carski vojnici i graničari (militari), koji su učestvovali u borbama protiv Turaka kod Slankamena (1691.), Srpske Crnje (1696.) i Sente (1697.), naselili su se 1698. godine u Crnji. Tada je naseljeno 13 porodičnih zadruga Srba i Crnogoraca. Mnoge crnjanske porodice vode poreklo od ovih graničara (militara), koji su proteravši Turke došli na crnjansku gredu.
Početkom XVIII veka (1716.) u Crnju dolaze austrijski inženjeri, koji premeravaju hatar i formiraju naselje i ulice, ušoravaju kuće, koje su bile razbacane na sve strane. Od 1718. godine Crnja više nije pod turskom upravom, već pripada Austriji. Godine 1753. izvršena je kolonizacija Crnje. Iz mesta Semialj (danas u Rumuniji) preseljeno je 68 srpskih porodica, sa oko 500 članova, a sa njima i manji broj Rumuna.
Krajem XVIII veka (1790.), naseljeno je na zapadnoj strani Crnje 55 porodica Nemaca iz Zombolja. Od tada se stari, veći deo naselja zove Srpska Crnja, a novi Nemačka Crnja. U to vreme pukovnik Čekonić, poreklom Hrvat, prvo dobija za zasluge a zatim kupuje najveći deo hatara Srpske Crnje.
U prvoj polovini XIX veka, naseljen je manji broj Mađara, najviše na majurima i salašima grofa Čekonića, koji je već tada posedovao 30.000 jutara zemlje. Prema podacima iz 1836. godine ukupno je Crnja imala 4.370 stanovika, od toga Srpska Crnja 2.832, a Nemačka Crnja 1.538. Popis stanovništva 1878. godine pokazuje da u Srpskoj Crnji ima 770 kuća i 3.800 stanovnika, u Nemačkoj Crnji 260 kuća i 2.600 stanovnika. U velikom požaru, koji je izbio 1886. u Nemačkoj Crnji, a proširio se na Srpsku Crnju, izgorelo je 250 kuća.
U XX veku (1920.) osnovano je novo naselje, severno od Srpske Crnje, pod nazivom Vojvoda Bojović. Naseljavanje je izvršeno u periodu 1920. - 1924. (?), kada je izgrađeno 400 kuća. U njih se uselilo 30 dobrovoljačkih porodica iz Prvog svetskog rata, ostalo su bili kolonisti iz Crnje, Klarije i Rumunije. Poslednja kolonizacija Srpske Crnje, bila je 1945. godine, kada se u napuštene nemačke kuće uselilo 400 srpskih porodica, sa 2.000 članova iz bosanske Krajine (okolina Ključa i Mrkonjićgrada). Posle Drugog svetskog rata, sva tri naselja: Srpska Crnja, Nemačka Crnja i Vojvoda Bojović, spojena su u jedno pod nazivom: Srpska Crnja.
Najveći broj stanovnika (8.200) imala je Srpska Crnja 1948. godine. Granični prelaz prema Rumuniji otvoren je 1970. godine i od tada se mesto nalazi na međunarodnom putu Zrenjanin - Temišvar. Prema popisu iz 1991. Srpska Crnja je imala oko 5.000 stanovnika, a prema podacima iz 2002. godine 4.379 stanovnika.
O vremenu gradnje hrama u Srpskoj Crnji postoji nedoumica. Prema S. Borovskom, sazidan je 1775. Međutim, zapis u kartuši ispod carskih dveri, pronađen prilikom obnove crkve 1892, govori da je crkva podignuta 1788. Građevina je uobičajeno jednobrodna, veoma izdužene osnove. Apsida je polukružna, dok je zvonik nizak, sa isturenim tremom, odnosno dva stuba koji drže u zoni krovnog venca trougaoni timpanon. Zidne površine jednostavno su obrađene, sa plitkim pilastrima između prozora. Krovni venac je jednostavno profilisan. Unutrašnjost je poluobličasto zasvedena. Hor nose dva stuba, a ograda je urađena od niza drvenih balustrada. Ikonostas sa baroknim duborezom slikao je nepoznati slikar 1787.
Osamnaest ikona na ikonostasu, na pevnicama i tronovima iz 1853. rad su Đure Jakšića, najznačajnijeg slikara srpskog romantizma. Iako pripadaju njegovim ranim radovima, u kojima je osetna tendencija da se postigne sličnost sa ikonama Konstantina Danila, crnjanske ikone značajne su među relativno malobrojnim Jakšićevim delima iz oblasti crkvenog slikarstva. Đura Jakšić je tokom 1852. i 1853. godine započeo zamenu ikona, ali nije zamisao izveo do kraja. Krajem XIX veka, 1892. godine, obnovu odnosno delimično preslikavanje ikonostasa, izvršio je J. Riger iz Temišvara.
Na Jakšićevim ikonama vidi se jedini primer „Đačkog imitiranja“ Konstantina Danila, u to vreme čuvenog slikara iz Velikog Bečkereka (Zrenjanina). Njihova vezanost za Danila mogla je da proistekne ne samo iz zahteva crnjanskih meštana već i kao uslov samog paroha, Jakšićevog oca Dionisija, osvedočenog poštovaoca Danilove umetnosti. Danilovo crkveno slikarstvo tada je bilo uzor lepote i merilo ukusa, zbog čega je niz slikara, radeći na teritoriji Banata, morao da se prilagođava narudžbinama koje su tražile izričito oponašanje. Zvuči paradoksalno Jakšićeva uzgredna, ali važna primedba da sveštenici nisu delili mišljenje Banaćanja o popularnosti Danila, verovatno zazirući od njegovog nazarensko-katoličkog ikonografskog programa. „Od naših svećenika redak je koji poznaje Danilove ikone, a da ne viće na njega“, piše Jakšić, u Uspomenama. Sa Jakšićem se dogodilo obrnuto. Pokušavajuci da zadovolji naručioce i trudeći se da oponaša Danilov ikonopis, što mu u stvari nije polazilo za rukom, doživeo je da mu nezadovoljni Crnjani ikonu Bogorodice s Hristom oštete, „na tri mesta raspore“.
Jakšićeve ikone u crnjanskoj crkvi koje su rađene 1852-1853. godine:
- Sveti Nikola, ulje na platnu (44 x 105 cm). Prestona ikona na ikonostasu.
- Bogorodica sa Hristom, ulje na platnu (44 x 105 cm). Prestona ikona na ikonostasu.
- Hristos, ulje na platnu (44 x 105 cm). Prestona ikona na ikonostasu.
- Sveti Jovan Preteča, ulje na platnu (44 x 105 cm). Prestona ikona na ikonostasu.
- Apostol Petar, ulje na platnu (52 x 99 cm). Ikona na južnim dverima ikonostasa.
- Apostol Pavle, ulje na platnu (52 x 98 cm). Ikona na severnim dverima.
- Bogorodica, ulje na platnu (23 x 80 cm). Ikona na carskim dverima.
- Arhanđeo Gavril, ulje na platnu (23 x 78 cm). Ikona na carskim dverima.
- Sveta trojica, ulje na platnu. Ikona na ikonostasu.
- Bogorodica sa Hristom, ulje na platnu (65 x 115 cm). Ikona na Bogorodičnom tronu.
- Hristov hod po moru, ulje na platnu (61 x 29 cm). Ikona u sokli Bogorodičnog trona.
- Sveti Sava, ulje na platnu (63 x 63 cm). Ikona na Arhijerejskom tronu.
- Sveta Majka Angelina, ulje na platnu (36 x 69 cm). Ikona u južnoj pevnici.
- Car David, ulje na platnu (36 x 69 cm). Ikona u južnoj pevnici.
- Arhiđakon Stefan, ulje na platnu (36 x 69 cm). Ikona u južnoj pevnici.
- Sveti Sava, ulje na platnu (36 x 69 cm). Ikona u severnoj pevnici.
- Stefan Dečanski, ulje na platnu. Ikona u severnoj pevnici.
- Sveti Simeon Mirotočivi, ulje na platnu (36 x 69 cm). Ikona u severnoj pevnici.
U srpskoj pravoslavnoj crkvi čuvaju se četiri stare štampane knjige:
- Antologion, Dugo Polje, 1643.
- Djejanija cerkovnaja, Moskva, 1719.
- Teatron ili pozor istoriceskij, Sanktpeterburg, 1720.
- Kazanij, Rimnik, 1781.
Najstarija knjiga je Antologion, koja je štampana od 13. decembra 1642. do 11. novembra 1643. godine. Nije očuvana prvobitna veličina knjige, nego je obrezana prilikom prepovezivanja, skoro do samoga teksta. Sadašnji su listovi 17 x 25 cm i očuvano je 490. Paginirani su slovenskim slovima-brojevima u gornjem desnom uglu. Očuvani su: naslovni list sa grbom kneževa doma Besaraba na poleđini, glavura Uspenija, predgovor i pogovor na kraju. Ispod pogovora su imena štampara: Stefan Jeromonah, Srb (Srbin) Ivan Kunotovic, Rus
Na prvom predlistu knjige „Kazanij“, stoji zapis iz 1784. godine: „Znatisja vojaceskomu polu i parohiji hrama svetago velikomučenika Prokopija, togozde i procih parohiah pol: da šiju knjigu imenem vlaskuju Kazaniju kupih za 12 forinti, Ivan Suvacar, i priloži ju hramu svetago velikomučenika Prokopija, na posluženie vsim, za svoju dušu. Jasce bi koji otjat derznul ot hrama sego, toj prokljat da budet ot svetato velikomučenika Prokopija i svih svetih. Meseca Noembrija 21-og. 1784.“
U Narodnoj biblioteci „Đura Jakšić“ u Srpskoj Crnji, čuvaju se dva rukopisa Đure Jakšića iz druge polovine XIX veka. Originalni rukopisi su: Đurino pismo Ministarstvu prosvete Srbije i govor jednom pokojniku, koji je Đura pisao po narudžbini.
U zavičajnoj zbirci biblioteke čuvaju se i stara izdanja Đurinih knjiga iz XIX veka, građa o Srpskoj Crnji i ostalim naseljima opštine Nova Crnja. Tu se čuva i građa o drugim znamenitim crnjanima kao što su: književnik Mileta Jakšić, publicista Milutin Jakšić, književnica Draginja Gavrilović, književnik Momčilo Milankov, dramski pisac Vojislav Kuzmanović i vajar Aleksandar Zarin.
Rodna kuća - Spomen muzej Đure Jakšića
[uredi | uredi kod]Kuća u kojoj je danas smešten Muzej Đura Jakšić često je do danas menjala vlasnike i funkcije. Posle smrti Dionisija Jakšića kuća je pripala najmlađem sinu Venijaminu, svešteniku u Crnji. Posle smrti Venijamina Jakšića, kuća je pripala državi. u njoj je 1919. otvorena prva biblioteka i čitaonica u Srpskoj Crnji. Godine 1932. prilikom proslave stote godine od rođenja Đure Jakšića tadašnja opština Srpska Crnja je postavila na ovu kuću spomen-ploču koja i danas ovde stoji. Nekoliko godina kasnije 18. maja 1939. godine svečano je otkriven reljef sa likom Đure Jakšića i smešten iznad spomen-ploče.
Pred Drugi svetski rat u ovoj kući je bila smeštena pošta, a za vreme rata ovde je bilo sedište nemačke policije. Nemci su tada skinuli i spomen-ploču i reljef sa Đurinim likom.
Prva odluka o otvaranju muzeja posvećenog Đuri Jakšiću doneta je 5. decembra 1944. godine. Muzej nije otvoren tada, već 5. oktobra 1952. godine.
Rodna kuća Đure Jakšića stavljena je pod zaštitu 1956. godine. Odluku o osnivanju Spomen-muzeja Đure Jakšića donela je Skupština opštine Srpska Crnja 1957. Konzervisana je i restaurisana u dva maha: 1961. i 1981. godine. Zaštitne radove obavio je Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture SAP Vojvodine u Novom Sadu. Sadašnjoj postavci muzeja predhodile su dve postavke, ali skromne i po obimu i po tehničkoj opremi. U jednoj sobi, prof. Milan Kostić izložio je kopije dokumenata i fotografija, izvode iz dnevne stampe, knjige i note. Drugu postavku uradio je Narodni muzej Zrenjanin u Zrenjaninu 1962. godine u okviru prvih „Liparskih večeri“ koje su sadržale niz kulturnih manifestacija, pozorišnih predstava, izložbi i koncerata.
Izložbeni prostor muzeja ima tri sobe. Sadašnju postavku uradio je Narodni muzej Zrenjanin 1981. godine. Muzej je postavljen tako da sama ekspozicija suštinom svog sadržaja i doslednom realizacijom treba da predstavi kompleksnu ličnost najvećeg srpskog slikara i pesnika epohe romantizma. Muzeoloski interpretirani podaci o životu i radu Đure Jakšića prikazani su sa oko 400 raznovrsnih dokumentarnih jedinica: fotokopija, kserokopija, reprodukcija u boji (originalni dokumenti se čuvaju u arhivima Novog Sada, Kragujevca, Požarevca, Svetozareva, Jagodine, muzeja grada Beograda, a slikarska dela u galeriji Matice Srpske u Novom Sadu, Narodnom muzeju u Beogradu i Zrenjaninu) sa sažetim i studioznim legendama i etiketama kojima se objašnjava izložbeni materijal.
Pet stotina jutara najplodnije banatske zemlje, koje je 150 godina bilo vlasništvo porodice grofova Čekonića da bi ga poslednji grof iz te loze, Šandor Čekonić, zbog duga na kocki 1934. godine prodao zrenjaninskom lekaru Aleksandru Sajoviću, Jevreju, pripadao je nemačkom generalu Nojhauzenu jer su Sajovići, bežeći pred nemačkom represijom, napustili Jugoslaviju.
Nemački general Franc Nojhauzen izgradio je 1943. godine dvorac - Kastel. Arhitekta je bio Rus-zarobljenik. Dvorac je generalu služio kao letnjikovac.
Godine 1981. pretvoren je u motel sa restoranom i četrdeset ležaja u 16 soba.
Plemićka, vlastelinska porodica Čekonić, pojavljuje se u Srpskoj Crnji još krajem XIII veka (?). Već 1792. godine, Čekonići su imali u vlasništvu oko 30.000 jutara zemlje od Zombolja do Banatskog Dvora.
Prema mađarskoj literaturi, Čekonići potiču iz Županije Vas, na tromeđi Mađarske, Austrije i Hrvatske. U toj oblasti i danas žive gradištanski Hrvati. Rodočelnik ove porodice bio je Pal Čekonić, koji je postao plemić 1753. godine, a plemstvo mu je podarila carica Marija Terezija. U Srpskoj Crnji postoji dvorac za upravnika imanja, sagrađen u XIX veku, koji je delimično popravljen. Zanimljivo je da stari Crnjani i danas upotrebljavaju izraz Spahija Čekonić, što je turski izraz, a to je dokaz da su na Menosu prvo bile turske spahije, a zatim ugarski (mađarski) vlastelini i grofovi.
Poslednji Čekonić (Andrija), umro je 1928. godine u Zombolju, gde je i sahranjen, a ostavio je za sobom petoro dece, a najpoznatiji Crnjanima je Aleksandar (Šandor). Podela zemlje sa Čekonićevog imanja dobrovoljcima i kolonistima započeta je 1920. godine, kada je oduzeto 32.700 jutara. Aleksandar je tužio Jugoslaviju Međunarodnom sudu u Hagu, ali je presuda bila u korist države, i postala je pravosnažna 1934. godine.
Za 150 godina, koliko su Čekonići bili prisutni na prostoru Srpske Crnje, izgrađeno je mnogo objekata. Na svojim majurima, kojima su davali imena svoje dece ili predaka: Julija Majur, Leone Majur, Šandor Majur, Kostancija (Kostanc) Majur i drugi, sagrađeno je mnogo različitih stambenih i industrijskih objekata. Sve te zgrade izrađene su od početka XIX do početka XX veka.
Bili su to razni objekti: od dvoraca za upravnike imanja, pa do industrijskih pogona kao što su: kudeljare, električne centrale, štale, livnice, pogoni za proizvodnju alkohola, mlinovi i drugo. Čekonić osniva 1813. godine ergelu rasnih konja u Zombolju. Nekoliko godina kasnije i u Srpskoj Crnji, na Menosu takođe osniva ergelu.
Od svih majura sačuvan je Julia Majur, dok je Kostanc samo delimično sačuvan. Skoro svi majuri i odaje su raseljeni i razrušeni.
Prvi podaci o postojanju škole u Srpskoj Crnji su iz 1778. godine. U državnom izveštaju stoji da je školska zgrada u lošem stanju i da je sklona padu. Učitelj je bio Ranko Gavrilović, a škola se nalazila pored crkve.
Godine 1894. izgrađena je nova zgrada, od tvrdog materijala, sa lepo urađenom fasadom, koja se i danas koristi.
Kuća je stara skoro 200 godina, a značajna je po tome što se u njoj nalazila čuvena kafana „Zvezda“. Tu se od druge polovine XIX veka, pa sve do šezdesetih godina XX veka odvijao kulturno-zabavni život Srpske Crnje. U njoj su se održavale čuvene igranke, između dva rata. U XIX veku ispred zgrade je postojao veliki trg gde su se održavali svi skupovi Crnjana, tako da je ona bila neka vrsta gradske kuće.
Dvostruko je značajna ova kuća. Prvo, jer je u noj živeo i radio književnik Momčilo Milankov (1924. - 1979.) koji je rođen u Srpskoj Crnji, a umro u Beogradu. Bio je urednik letopisa Matice Srpske.
Kuća je takođe i tipičan primer panonske kuće - kraj XIX, početak XX veka. Tradicionalne panonske kuće počele su se graditi krajem XVIII veka, a najviše u XIX veku. Polovinom XX veka u Srpskoj Crnji prestaju da se grade kuće od naboja.
Bista Đure Jakšića postavljena je 5. oktobra 1952. godine na trgu ispred kafane "Zvezda", preko puta rodne kuće, a danas se nalazi u parku. Bistu je uradio vajar Aleksandar Zarin, rođen u Srpskoj Crnji. Postavljena je na postament na kome je pre rata, samo dve godine (1939. - 1941.), stajalo bronzano poprsje Kralja Aleksandra Karađorđevića.
Prilikom proslave 150 godina rođenja Đure Jakšića (1832. - 1982.), podignut je veliki spomenik, na prostoru ispred doma kulture i biblioteke. Spomenik je izradio Aleksandar Zarin. Te godine (1982.) „Đurini dani - Liparske večeri“ trajale su 15 dana.
Nadgrobni spomenik iz XVIII veka
[uredi | uredi kod]Na starom groblju nalazi se jedan spomenik iz XVIII veka. Na njemu je natpis ćirilicom, staroslovenskim jezikom, da je to porodična grobnica Lupulov (nekoliko članova). Prezime Lupulov i danas postoji u Srpskoj Crnji.
- Spomenici građanima Srpske Crnje, poginulim na dan oslobođenja sela 1944. (u parku)
- Spomen ploča na zgradi zadružnog doma, posvećena palim borcima i žrtvama II svetskog rata
- Spomen ploča na kući u kojoj su tokom rata održavani sastanci ilegalaca
- Spomen ploča na kući u kojoj se rodio Mileta Jakšić, književnik
- Spomen ploča na kući književnika Momčila Milankova
- Spomen ploča na kući u kojoj je živeo književnik i istoričar Milutin Jakšić
- Spomen ploča na kući u kojoj je rođen pisac Vojislav Kuzmanović
- Spomen ploča na kući u kojoj je rođena književnica Draginja Gavrilović
- Spomen ploča na kući vajara Aleksandra Zarina
- Spomen ploča i reljef na kući u kojoj je rođen Đura Jakšić.
