Nebeska Srbija
Mit o "nebeskoj Srbiji" se razvio iz kosovskog mita, koji je objašnjavao srpski vojni poraz u bitci na Kosovu 1389. i gubitak srpske državnosti, time što su Srbi navodno izabrali duhovno spasenje umesto vojne pobede. Naglašavajući posvećenost nebeskom carstvu i obećavajući eventualnu obnovu srpskog carstva, kosovski mit je pomogao Srbima da podnesu vekovnu dominacije stranih sila. Nakon što su zbacili tursku vlast i povratili državnost u 19. veku, Srbi zadržavaju ovaj mit u vidu osećanja sudbinske predodređenosti da postanu dominantna sila u Balkanu.[1] Kosovski mit je podstican od strane srpskih političkih i verskih vođa, istoričara, pisaca i umetnika, te je široko prihvaćen u Srbji.[1]
Opredjeljenje za “carstvo nebesko” naročito je aktuelizirano početkom 1941. godine povodom pristupanja Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu. Uzdizanje nacionalnog dostojanstva i patriotizma posebno je podgrijavala Srpska pravoslavna crkva.[2] Patrijarh Gavrilo je blagoslovio Vojni puč od 27. marta 1941. kao opredeljenje za "carstvo nebesko":
Pred našu naciju u ove dana sudba je ponovo bila postavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor. Privoleli smo se carstvu Nebeskom, to jest carstvu Božje istine i pravde, narodne sloge i slobode... Ako je živeti, da živimo u svetinji i slobodi, ako je mreti, da umremo za svetinju i slobodu kao i mnogo miliona proslavljenih predaka naših.[2]
On je ocenio da je 27. mart jedan od najvažnijih datuma u srpskoj istoriji i da je ravan Vidovdanu:
Vidovdan 1389. godine, Vidovdan 1914. godine i 27. mart 1941. godine su isti no suštini i motivima. Sva tri ova velika datuma vode carstvu Nebeskome, tj. putem prošlosti, oličenim u duhu viteštva.[3]
Sam termin "Nebeska Srbija" se javlja u kod episkopa Nikolaja Velimirovića, ideologa svetosavskog nacionalizma, u njegovom delu "Srpski narod kao Teodul", pisanom zime 1941/1942. godine:
Aj, ta Velika Nebesna Srbija! Ona predstavlja već odavno ostvareni ideal Velike Srbije. Verujemo da je u njoj više od sto miliona krštenih Srba, koji u zemaljskom veku Hristu služiše ili za Hrista stradaše, kroz vekove i vekove.[4]
– Episkop Nikolaj Velimirović
Pojam nebeske Srbije je dalje razradio još jedan teoretičar svetosavlja, Velimirovićev učenik Justin Popović. On također rabi standardnu naraciju o Lazarevom navodnom opredeljenju za carstvo nebesko umesto vojne pobede:
Sveti Knez opredelio se, u ime celog naroda, za Carstvo Nebesko, jer je zemaljsko carstvo za malena – za kratko vreme, a Nebesko je vavek i do veka.[5]
Justin nacionalizuje hrišćanski diskurs, pa tako govori o Nebeskoj Srbiji, "srpskom Vaskrsu" i "najvećem i najsvetijem Srbinu" Svetom Savi na nebesima:
A danas, danas na nebu je srpski Vaskrs. Danas sva nebesa, sveti apostoli, sveti proroci, mučenici, ispovednici slave Svetoga Savu. Danas sam Gospod grli Svetoga Savu, najvećeg i najsvetijeg Srbina ... A on kleči i plače. Plače nad nesrećnim srpskim rodom, plače nad zemaljskom Srbijom. Sva Nebeska Srbija slavi Svetitelja Savu, a vi nesrećni Srbi sve ste njegovo zaboravili na zemlji.[6]
– Justin Popović, beseda na Svetoga Savu 1966. u manastiru Ćelije
Svoj doprinos srpskoj političkoj mitologiji, također je dao sinovac episkopa Nikolaja Velimirovića, episkop Jovan Velimirović, tvrdnjom da nakon genocida u drugom svetskom ratu Nebeska Srbija postaje najveća nebeska država, a Jasenovac najveći srpski grad pod zemljom.[7]
Od kneza Lazara i Kosova Srbi prvenstveno stvaraju nebesku Srbiju, koja je do danas sigurno narasla u najveću nebesku državu. Ako samo uzmemo nevine žrtve ovog poslednjeg rata, milione i milione Srba i Srpkinja, dece i nejači, pobijenih ili mučenih u najstrašnijim mukama ili bacanih u jame i pećine od ustaških zločinaca, onda možemo pojmiti koliko je danas srpsko carstvo na nebesima".[8]
– Episkop Jovan Velimirović u povodom proslave 600. godišnjice Kosovske bitke.
Psihijatar Jovan Rašković, vođa srpske zajednice u Hrvatskoj uoči rata u Hrvatskoj, smislio je sintagmu o "Srbima kao nebeskom narodu" da pokaže kako postoje samo dva stradalnička naroda, Jevreji i Srbi.[9] Ova sintagma je tokom jugoslavenskih ratova obilato korištena.
Poslednjih godina se prizori "Nebeske Srbije" počinju javljati u ikonografiji Srpske pravoslavne crkve. Na tim ikonama se obično nalaze oni koje Crkva smatra velikim Srbima, najčešće: srpski sveci, državnici, vojskovođe, ponekad u društvu Isusa Hrista. Među likovima Nebeske Srbije je često prikazan i vođa četnika Draža Mihailović, jer se borio "protiv nemačke okupacije", "protiv bezbožničke komunističke revolucije" i zato što je "on u suštini mučenik".[10]
Kulturni antropolog Branimir Anzulović smatra da postoji direktna veza između ekspanzionističkih impulsa Srbije i srpske nacionalne mitologije, odnosno njenog dominantnog kosovskog mita, koji se povezuje sa "Nebeskom Srbijom."[11] Mitologija nebeske Srbije je tokom rata u Hrvatskoj bila usko vezana za velikosrpsku ideologiju.[12] Srpski nacionalistički autori su pravdali srpski "hrišćanski rat" dovodeći ga u vezu sa eshatološkom borbom za Nebesku Srbiju.[13] Još početkom 90-ih godina srbijanski akademik i dramski pisac Ljubomir Simović govorio:
Treba reći 'iš' svima onima koji nam danas, na kraju XX veka, nude militarizovano srpstvo, državotvorno jedinstvo bajoneta i vojnički šlem umesto glave, koji zanosom fanatika nude 'nebesku' Srbiju u kojoj nema ničeg materijalnog. (...) Treba napustiti 'carstvo nebesko' kao politički projekt zato što je ono najkraći put do čiste patnje, samo drugo ime za zamisli i ideje kojima se diče tvorci nebuloza, zvanični propagandisti i pisci nekrologa.[14]
Antropolog Ivan Čolović kaže:
U nebeskom carstvu koje zamišljaju hrišćani ljudi se ne dele po nacijama. Na onome svetu nema nacionalnih podela... Naprotiv, kad se ta ideja, kad se taj scenario iz ključa hrišćanske religije prebaci u nacionalizam kao političku religiju i u politički mit, onda se isključivo misli na nacionalno carstvo - na srpsko carstvo na onome svetu.[15]
Sociolog religije Mirko Đorđević sintagmu o "Srbima kao nebeskom narodu" ocenjuje kao besmislicu, mitologemu operacionalizovanu u politici i u ratu.[9] U proglašavanju Srba „nebeskim narodom“ neki vide koren rasizma.[16] Svetlana Slapšak, antropolog, smatra da je "nebeska Srbija" izmišljotina 1990-ih:
Što se tiče nebeske Srbije, ja mislim da je to zaista izmišljotina devedestih godina kao rezultat ponovnog čitanja veoma konzervativnih hrišćanskih autora prve polovine 20. veka i izmišljanja jednoga rečnika koji treba da zaslepi mase. Taj jezik kojeg karakteriše totalno preterivanje, po mom dubokom uverenju, ima dva izvora: jedan je uistinu hrišćanski diskurs, recimo Nikolaja Velimirovića, a drugi je fenomen socijalističke priredbe, odnosno preteranog, patetičnog odnosa prema prošlosti, pesnici koji su se služili tim jezikom bili su jako voljeni u socijalističkoj u Jugoslaviji.[17]
Nakon promena 2000. godine, nove vlasti u Srbiji su pokušale da se distanciraju od diskursa nebeske Srbije:
Mi znamo šta nam je plan i misija. Nije nama cilj nebeska Srbija, već život na zemlji i to je bila osnovna ideja Zorana Đinđića.[18]
– Boris Tadić, potpredsednik DS posle ubistva premijera Zorana Đinđića 17. mart 2003.
Oslikavanje Draže Mihailovića na freskama SPC izaziva brojne negativne reakcije u građanskim krugovima u Srbiji, a neki crkveni analitičari tvrde i da je to suprotno kanonima.[10]
- ↑ 1,0 1,1 Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; nije zadan tekst za reference po imenuAnzulović - ↑ 2,0 2,1 Mr Zvezdan Folić: KOSOVSKI MIT U PROJEKCIJAMA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE
- ↑ MEMOARI PATRIJARHA SPRSKOG GAVRILA II
- ↑ „ВЛАДИКА НИКОЛАЈ, СРПСКИ НАРОД КАО ТЕОДУЛ”. Arhivirano iz originala na datum 2010-12-31. Pristupljeno 2010-05-19.
- ↑ Beseda prepodobnog ave Justina Ćelijskog na Vidovdan[mrtav link]
- ↑ Justin Popović, KUDA IDEŠ, SRBIJO?!, Beseda na Svetoga Savu 1966. godine u manastiru Ćelije
- ↑ Kosovski mit kamen o vratu Srbije
- ↑ Srpska strana rata, Radmila Radić, Crkva i "srpsko pitanje", Beograd - Zrenjanin, 1996.
- ↑ 9,0 9,1 Mirko Đorđević, o sprezi pravoslavne crkve sa strukturama političke moći[mrtav link]
- ↑ 10,0 10,1 „Sveti čiča”. Arhivirano iz originala na datum 2011-11-20. Pristupljeno 2011-07-12.
- ↑ "Nebeska Srbija" kao moralno spasenje[mrtav link]
- ↑ „SRBIJA JE POSTALA "NAJVEĆA NEBESKA DRŽAVA"”. Arhivirano iz originala na datum 2009-10-23. Pristupljeno 2009-11-12.
- ↑ Matej Arsenijević, Pravoslavlje i rat[mrtav link]
- ↑ Milorad Tomanić, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj
- ↑ Zašto je kosovski mit toliko prisutan u savremenoj Srbiji
- ↑ „Branka Magaš, The curse of Kosovo”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-29. Pristupljeno 2010-06-03.
- ↑ Svetlana Slapšak, Kosovski mit kamen o vratu Srbije 02. maj 2009.
- ↑ Boris Tadić, potpredsednik DS posle ubistva premijera Srbije Zorana Đinđića 17. mart 2003.