Sufizam

Serija članaka na temu:
Islam
Vjerovanja Jedinstvo Boga • Poslanici • Svete knjige • Anđeli • Predestinacija • Sudnji dan Praksa Ispovijedanje vjere • Molitva • Post • Hodočašće • Dobročinstvo Ličnosti i historija Muhamed (porodica • drugovi) • Ali • Abu Bakr • Umar • Rašidun • Kalifat • Islamizacija • Imamat Tekstovi i zakoni Kuran • Hadis • Suna • Pravo • Teologija • Biografije Muhameda Grane islama Sunizam • Šijitizam • Ibadizam Kultura i društvo Škole • Teologija • Filozofija • Nauka • Umjetnost • Arhitektura • Gradovi • Džamija • Kalendar • Blagdani • Žene • Djeca • Vođe • Politika • Islamizam • Liberalizam • Sufizam,Tarikat,Tesavuf Srodne teme Islamistika • Islamski rječnik • Kritika islama • Islamofobija
v  • r  • u

Sufizam odnosno tasavuf (arapski تصوف, tasavuf, persijski عرفان, erfan) je zajednički naziv za razne mističke pokrete unutar islama koji se odlikuju inzistiranjem na askezi, ljubavi, spoznaji duhovne istine i ekstatičkom jedinstvu sa voljenim Tvorcem, kao krajnjem cilju svakog pojedinca.

Sufisti su organizirani u različita bratstva i sestrinstva (tarikate) koja mogu biti sunitska, šijitska, zajednička ili ne pripadati nijednoj od te dvije zajednice. Sufijske bratovštine uključivale su derviške redove i fakirski pokret. Sufizam inzistira na unutarnjim aspektima islama, odnosno usavršavanju vjere i odricanju od ega, nasuprot inzistiranju na pravnim aspektima islama. Kroz molitvu i meditaciju (murāqaba ﻣﺮﺍﻗﺒـة‎) sufiji su željeli ponirati sve dublje u Božju ljubav.

Sufiji su među običnim ljudima bili štovani kao sveci, a nailazili su na žestok otpor službenog islama. Mnogi od sufijskih redova postoje i danas, najviše na sjeveru Afrike.

Naziv

Termin sufi i sufizam (tasavuf) potiču od belog vunenog ogrtača (suf) koju su nosili muslimanski asketi. Naziv se proširio među orijentalistima 19. vijeka, a korijen mu dolazi od arapske riječi تصوف tasawwuf.

Povest

U razvoju sufizma se izdvajaju tri istorijske perioda: klasični, srednjovekovni i moderni.

Klasični period

Prvi počeci sufizma nisu poznati. Neki osnovni koncepti islamskog misticizma kao što su pobožno siromaštvo (fakr), potpuno predavanje Bogu (tawakkul) i određeni oblici religijske prakse, poput ponavljanja Božjeg imena (zikr) i slušanja poezije i muzike (sama'), imaju svoje paralele u prvim vekovima islama. Postoje mišljenja da je sufizam bio neodvojivi deo ranog islama i da je sam Muhamed bio sufija, kao i njegovi drugovi i prva četvorica halifa. U decenijama nakon smrti Muhameda, u zajednici su se javila pitanja: Da li naglasak treba staviti na rituale i zakon ili na unutrašnju veru i ljubav? Da li je Bog daleki Gospodar ili je pristupačan u duši? Kada je kalifat prešao u Damask, u kulturnom pogledu udaljen od Arabijskog poluostrva, mnogi su se usprotivili sekularizaciji vladara koji bi trebalo da budu Božji upravitelji na zemlji. Jedan od ranih muslimanskih asketa i preteča sufija je bio Hasan al-Basri (umro 728). Asketski pokret se u islamu javlja u drugoj polovini 8. veka u istočnom, šiitskom islamu na granicama Mesopotamije. U to vreme, otprilike sto godina nakon Muhamedove smrti, postojali su pobožni muslimani, koji su se odricali svakog posjeda, željeli su živjeti jednostavnim životom, a u znak asketizma odijevali su se u grube vunene haljetke (suf). Neki od njih postali su lutajući propovjednici, a drugi su živjeli u duhovnim zajednicama u kojima je bio i znatan broj žena. Najpoznatija sufijska učiteljica i svetica iz 8. stoljeća je bila Rabija al-Adevija koja je propovedala strastvenu ljubav (ar. jiubb) prema Bogu. U 9. veku se mistički pokret sukobljuje u Basri i Bagdadu s racionalističkom teologijom (kalam) sunitskog smera. Sufiji su nailazili su na žestok otpor službenog islama, i na optužbe zbog panteizma, libertinizma i zapuštanja ritualnih dužnosti.

Pogubljenje Mansura al-Haladža.

Članovi asketskih pokreta koji su želeli obnovu islama u njegovoj prvobitnoj čistoti mogli su biti inspirisani stupanjem u kontakt sa zoroastrejcima, budistima, hinduistima, a takode i hrišćanskim monofizitima. Smatra se da su na sufizam, između ostalog, uticali asketizam hrišćanskih monaha i neke neoplatonističke ideje. Poznato je da su neke hrišćanske askete nosile vunene halje slične onima koje su donele ime prvim sufijama. No bez obzira na to gde se nalazio izvor početne inspiracije, sufizam je u svom formativnom periodu odražavao stavove, aktivnosti i rituale geografske okoline u kojoj su tokom IX i X veka učitelji živeli i propovedali. Tako je Fudeil ibn Ijad (Fudayl ibn 'Iyad) iz Horasana postao čuven zbog napuštanja života u porodici, Zunun al-Misri iz Egipta zbog poetskog iskazivanja sume ontoloških problema, Abu Jazid Bistami iz planinskog Bistama po svojim paradoksalnim aforizmima, a Džuneid iz Bagdada po privrženosti socijalnim normama uprkos neprestanoj unutrašnjoj borbi. Mansur al-Haladž, pogubljen u Bagdadu, je u očima sledbenika ostao upamćen kao model mističkog ljubavnika. Neki kasniji teoretičari pripisivali su asketske sklonosti učiteljima iz Horasana, a umerenija i prilagodljivija učenja sufijama iz Iraka. Međutim, svi oni su više predstavnici određenog životnog stava nego određenog mesta.

U 10. veku naziv sufi za islamske mistike i askete poznat je u celom muslimanskom svetu. Mnogi su se odvojili od prijatelja, presekli porodične veze i odbacili hranu i zaklon. Odnos između učitelja i učenika je predstavljao samu srž sufijske prakse. Poneki veliki učitelj je smatran i svecem (vali alah - „prijatelj Boga"), u kom slučaju bi nastavio da pruža blagodatnu moć čak i posle smrti, a njegov grob bi postao mesto hodočašća. Skupine učenika su počele da se okupljaju oko velikih učitelja, a zajednička staništa su se razvila u manastire. Krajem X veka su činjeni pokušaji da se sistematišu svi elementi sufijskog učenja. Formativni period sufizma se svodi na lavirint ličnih imena i arapskih izraza. Napisani su priručnici koji obiluju korelacijama poželjnih vrlina, uzornih pojedinaca, tehničkih termina i škola mišljenja. Ali Hudžviri (Ali Hujwiri) je dobar primer takvog pristupa. Njegovo delo Kashf al-Mahjub, cenjeno kao najstarija persijska rasprava o sufizmu, daje pregled čitave klasične faze u samo jednom poglavlju, povezujući svakog čuvenog učitelja sa određenom doktrinom i zatim obraćajući pažnju na razne interpretacije te iste doktrine. Na primer, ideja borbe sa animalnom dušom (nefs) je pripisana sehlidijama, sledbenicima šejha Sehl ibn Abdelaha Tustarija.

Srednjovekovni period

Srednjovekovni period se odlikuje novim pokušajima doktrinarnih sistematizacija s jedne, i popularizacijom učenja putem osnivanja mističkih redova, s druge strane. Sufijske zajednice, u prvo vreme slučajne i prolazne, u 12. veku postale su razvijene organizacije sa političkom moći, hijerarhijskom lestvicom, monaškim pravilima i institucionalizovanim lancima inicijacije. 12. vek svedoči i o usponu sufijskih redova ili bratstava. Ugledni među redovima bili su bektašije (sredina 14. veka), suravadije (od otprilike 1200; postali su uticajni u Indiji), rifaije, ili zavijajući derviši (sredina 12. veka, poznati po neverovatnim egzibicijama), egipatske šazilije, kadirije i nakšbendije.

"Okupljanje ptica", oslikani Attarov rukopis iz 12. veka.

Dva najuspešnija pokušaja da se sistematizuje misao sufizma potekla su iz pera dva velika islamska filozofa koji su se približili sufizmu na holističkoj osnovi, povezujući ga sa drugim oblastima srednjovekovnog filozofskog i teološkog izučavanja. Prvi od njih, al-Gazali, bio je profesor u čuvenoj medresi Nizamiji u Bagdadu, da bi se zatim povukao 1091. i postao sufija. U svom magnum opusu »Oživljavanje verskih nauka« (Ihya Ulum Al-Din) ispitao je različite načine i puteve saznanja da bi došao do zaključka da samo unutrašnja istina koju traže sufije može zadovoljiti zahteve islamske vere. On je time povezao sufizam i sunitski islam a ne umanjujući autoritet nijednog od njih. Drugi filozof, Ibn Arabi, španski mistik, upoznat i sa hrišćanskim i sa muslimanskim filozofskim kategorijama, ispitao je najdublje nivoe značenja Kurana i opisao suštinsku ideju tavhida (Božjeg jedinstva) tako originalno, da je to u isto vreme privlačilo i odbijalo njegovu muslimansku sabraću. Kasnija izlaganja teološkog sufizma bavila su se pojmovima kao što su savršen čovek (al-insdn al-kamil), stožer (kutb), metafizičkim dimenzijama svetlosti, ljubavi itd, upravo zbog velikog Gazalijevog i Arabijevog uticaja.

Srednjovekovni islamski misticizam je bio podjednako determinisan mističkom poezijom i sistematičnom spekulativnom teologijom. Ibn Arabi je pisao stihove na arapskom jeziku, no njegova slava potiče pre svega od njegovog proznog opusa. Sasvim je suprotan bio lik mevlane Dželaledina Rumija, koji je svoje duhovne vizije pretočio u poeziju koja je osvojila maštu mnogih muslimana koji su vladali persijskim jezikom. I pre njega su brojne sufije pisale poeziju na tom jeziku. Sadi iz Širaza (u 1293.), njegov savremenik, je zajedno sa Hafizom (u. 1390) izvršio ogroman uticaj na mistički nastrojene muslimane. No ipak je Rumijeva ekstatička poezija, sakupljena u ogromnim zbirkama kao što su Masnavi i Diwan-e Shams-e Tabrizi, sažela suštinski kvalitet srednjovekovnog sufizma: njegovi posvećenici su kretali u traganje za ljubavlju, odričući se doma, razuma, pa čak i života da bi našli Voljenog. Rumijevo nesistematično i anegdotsko pisanje se mnogo više približilo pravom doživljaju takvog traganja od rafiniranih i sveobuhvatnih al-Gazalijevih dela ili spretne Ibn Arabijeve dijalektike.

Mevlevije, »derviši koji se vrte«.

Rumi je inspirisao formiranje mističkog bratstva poznatog kao »derviši koji se vrte«. Nastanak ovakvih bratstava je bio prvi znak razvoja popularnog, narodnog sufizma. Izgleda da je pre XI veka bilo odredenih zajednica u koje su se sufije udruživale tražeći društvo sa sličnim interesovanjima. One su bile labavo i slobodno organizovane, doduše sa određenim pravilima, ali bez strogih propisa o autoritetu i hijerarhiji. Međutim, od kraja XI veka, i tokom čitavog srednjovekovnog perioda, u žiži pažnje i aktivnosti unutar zajednice sufija bio je šeih. On se razlikovao od ostalih po rasporedu svakodnevnih delatnosti i po harizmatičnosti. Takva osoba je obično bila rođena u poštovanoj porodici, obrazovana u svim oblastima tradicionalnih islamskih nauka, mnogo putovala i obišla većinu značajnih mesta muslimanskog sveta, pa se zatim posvetila sufizmu. Na kraju bi neki već priznat učitelj takvog čoveka proglasio za svog naslednika. Ovakvoj shemi odgovaraju opisi života osnivača svih najvažnijih redova, koji se često, u duhovnom pogledu, oslanjaju jedni na druge. Tako je Abdel-Kadir Džilani (u. 1166), eponimni učitelj panislamskog reda kadirija, uveo Abu Hafsa Omara Suhravardija, osnivača reda suhravardija u sufizam i mistički put. Ne samo da su živeli u istoj epohi i bili lično povezani nego su i u svojim tendencjjama bili slični i u pozivanju na rane sufije — u pomenutom slučaju na Džuneida koji je živeo u X veku. Drugi panislamski red, nakšbandije, odabrao je drugog legendarnog učitelja za svoj uzor — Abu Jazida Bistamija, potpunu suprotnost Džuneidu. Regionalni redovi, kao što je, na primer, red badavita, nazvan po egipatskom svecu al-Badaviju (u. 1276), nisu bili toliko svesni svojih klasičnih korena, mada su i oni proučavali geneologije i vezivali se za prve generacije muslimana, pa čak i za proroka Muhameda. Razlog je delimično ležao u osećanju duhovne međuzavisnosti i redovi su sveli međusobne sukobe na najmanju moguću meru pa su krajem srednjovekovnog perioda neki učitelji imali istovremeno članstvo u dva različita reda. Društvena uloga redova se ogleda u njihovim gradevinama i organizaciji. Bile su izgradene kuće za učenike, porodicu i posetioce: one su često bile locirane u blizini nekog značajnog groba; smrt je predstavljala važan momenat u funkcionisanju ovih kompleksa, jer po smrti jednog šejha, mogao je biti izabran njegov naslednik (halifa). Princip po kome je vršen izbor varirao je od reda do reda. Odlučujuća je bila volja umrlog učitelja. Datum njegove smrti je kasnije postao praznik (urs), kada se slavilo njegovo sjedinjenje s Bogom i njegovo posredništvo na nebu u korist sledbenika.

Derviš kroti lava i tigra, mogulska umetnost, oko 1650.

Razni oblici okupljanja u cilju zajedničkog bogosluženja karakterisali su većinu sufijskih zajednica; tipični su zikr-obredi praćeni dugim muzičkim predstavama (Mehfil-E-Sama). Sve to je izazivalo neprijateljstvo zvanične uleme, čuvara rituala molitve. Posebno su u onim delovima sveta gde je islamizacija tek otpočela, sufijski šejhovi, sa svojom harizmom, sledbenicima i veselim ceremonijama su privlačili pažnju i simpatije mnogo više od uleme. Budući da je islam, uz malo izuzetaka (Španija, Indija), bio državna religija, sufije su predstavljale izazov ne samo ulemi već i državnim vlastima. Ponekad su sufije sarađivale sa pobožnim vladarima, a ponekad odbijale učešće u dvorskom životu.

Tokom čitavog srednjovekovnog perioda, doktrinarne raspave su pratile velike šejhe i njihove sledbenike. Izuzetno poštovanje ukazivano učitelju učinilo je neophodnim razlikovanje između njega i Proroka koji je, u srcima muslimana, bio iznad svih. Prvobitni islam je strogo zabranio obožavanje Muhameda ili bilo kog drugog čoveka. Pa ipak su se sufije molile Proroku, kao i preminulim svecima. Ortodoksni muslimani su protestvovali protiv takvih preterivanja, što je dovelo do pokušaja da se odvoji pojam »svetac« od pojma »prorok«, da se jedan uzdigne a da se pri tom drugi ne omalovaži. Šiiti su, sa svoje strane, zbog privrženosti Proroku i njegovoj porodici, svoje molitve i verski život usmeravali prema Aliju i njegovim potomcima, imamima. Po njihovom mišljenju, preterano ukazivanje poštovanja Proroku i obožavanje svetaca odvlačilo je pažnju od skrivenog imama i zbog toga su ga smatrali grešnim. Pošto su skoro svi sufijski učitelji podržavali verovanja i ritualni obrazac sunitskog islama, razvoj šiitskog sufizma je uvek bio fenomen manjeg značaja.

Važno je pomenuti da je islamski misticizam postojao i van utvrdenih verskih bratstava. Sufizam su predstavljali i »sveti lakrdijaši«, duhovni ekscentrici koji su namerno i otvoreno kršili norme prihvatljivog socijalnog ponašanja. Poznati pod imenom malamatije ili kalanderi, ovi lutajući derviši, koje su Evropljani nazvali fakirima, ismevali su čak i život u sufijskim zajednicama okupljenim oko nekog svetog groba pod vođstvom čuvenog šejha. Oni su oličavali povratak idealima ranijih sufija čiji se asketski život razlikovao od svetovne pobožnosti Bagdada IX veka.

Moderni period

Turski derviš, oko 1860.

Vreme najvećeg uticaja mističkih bratstava podudarilo se sa regionalnom hegemonijom Osmanskog, a zatim Mogulskog carstva, odnosno, trajalo je otprilike od 1500. do 1800. Broj muslimana koji su bili povezani sa sufijskim redovima u to vreme prevazilazio je polovinu populacije, pa čak dostizao i neverovatnih 80%. Jedan od osnovnih uzroka ležao je u značajnoj ulozi sufijskih bratstava u ekspanziji islama. Ona su poslužila — bilo da se radi o panislamskim redovima kao što su radirije i rufaije, koji su omogućili islamizaciju Anadolije i zapadne Afrike, ili lokalnim, kao što su badavije ili šadilije, koji su ojačali privrženost islamu u Egiptu, i Magrebu — kao sredstvo kojim je islam osvojio brojna nova georafska područja. Važnu ulogu u Indiji su odigrali sufije-propovednici, pripadnici bratstava čistija i suhravardija, oko čijih su grobova nastajali kompleksi zgrada i zajednice njihovih sledbenika širom severne Indije. Isto tako, u jugoistočnoj Aziji, koja se sve do kasnog XVI veka odupirala islamizaciji, upravo su kadiritski i šataritski učitelji uspeli da prodru u složen sistem hinduističko-javanskih verovanja, da preobrate stanovništvo i da lokalne ustanove pretvore u strukture sufijskih naselja i medresa.

Šta se desilo sa sufizmom posle toga, posebno u toku evropske ekspanzije, nije sasvim jasno. Dva međusobno povezana toka mišljenja su u velikoj meri doprinela negativnoj oceni kasnije uloge bratstava: (1) vahabiti, koji su se pojavili u Arabiji u XVIII veku kao puritansko-reformistički pokret, osudili su sufizam, kao i sve ostale pojave u islamu koje su izmenile veru koju je Muhamed objavio u VII veku ili joj nešto dodale. Verska bratstva su bila osudena ne samo za sinkretističko razvodnjavanje islama nego i kao jedan od uzroka političko-vojne slabosti vladajućih grupa u muslimanskim zemljama u sukobu sa Evropljanima. (2) Evropski naučnici su potvrdili sud vahabita, veličajući formativni period teorijskog sufizma, dok su kasniji razvoj i istoriju bratstava potcenjivali.

U Indiji, u XVIII veku, živela su dvojica velikana koji spadaju u najsvetlija imena islamske istorije. Oni su bili povezani i sa teorijskim sufizmom i sa organizovanjem redova: Abdelkadir Bedil (u. 1721) i šah Valilah Dihlavi (Walillah Dihlawi; u. 1762).

Bektašijska tekija u Vlori.

Tokom XIX veka, sufizam je odigrao značajnu ulogu u oživljavanju islamske samosvesti i mobiliziranju otpora evropskom kolonijalizmu. Pri tom su oni, kao i neki drugi pokreti (mahdisti i prohalifatski pokret), bili preusmereni na nemističku sferu aktivnosti, tj. džihad ili sveti rat protiv nevernika, u čemu su, uprkos međusobnih razlika, delili sličnu ideologiju sa vahabitima. Predanost sufizmu i militantnom antikolonijalizmu karakterisala je severnoindijski muslimanski pokret mudžahidina (mugahidin — »sveti ratnici«) koji su bili opisivani kao neosufije i neovahabiti. Naklonjenost sufizmu i antikolonijalizmu karakterisala je i nekoliko afričkih reformatora XIX veka, od Usmana dan Fodija koji je pripadao kadirijama, do al-Hadža Omara Tala iz neosufijskog bratstva tidžanija. Čak i afrički redovi, koji su se posvećivali klasičnim mističkim traganjima i izbegavali vojne konfrontacije, nisu mogli izbeći da budu uvučeni u sukobe hrišćana i muslimana.

U islamskom svetu danas organizovani sufizam nema onu političku moć kakvu je imao u XIX veku. S jedne strane, u pojedinim redovima su se sačuvale izdvojene manifestacije tradicionalnih oblika udruživanja, autoriteta i učenja, na primer, šeih Ahmed al-Alavi iz reda darkavija inspirisao je mnoge Evropljane, uključujući engleskog orijentalistu M. Lingsa, dok su, s druge strane neosufijski učitelji kao što su Idries Šah, Pir Vilajet Kan i Sem Luis (Sam Lewis), pokušali da predstave sufizam Evropljanima i Amerikancima.

Učenje i praksa

Sufizam se zasniva na učenju o bliskosti Boga. U jednom kuranskom stihu koji je drag sufijama, Bog kaže: „Mi stvorismo čoveka i svakako znamo koje zebnje razdiru njegovu dušu, jer Mi smo bliži njemu nego njegova žila-kucavica" (Sura 50:16). Jedan od izvora sufizma u Kuranu se nalazi u preporuci da se praktikuje zikr, koji znači pamćenje, kontemplaciju ili prizivanje Boga. U sufijskoj praksi, to može biti praćeno molitvenim brojanicama, kontrolom disanja, muzikom ili okretnim plesom po kojem znamo Mevlevije. Kroz molitvu i meditaciju sufiji su želeli ponirati sve dublje u Božju ljubav. Molitva sufijske učiteljice iz osmog stoleća Rabie al-Adavije bila je: "O Bože, ako te obožavam iz straha od pakla, tada daj neka u paklu izgorim, ako te obožavam radi nade u raj, onda mi ga ne daj. No ako te obožavam zarad tebe samoga, ne ustegni od mene svoju vječnu krasotu!"

Ideje sufičkog misticizma bliske su stavovima indijske religiozne filozofije. Ta se srodnost zasniva i na izvornim neposrednim kontaktima. Jedno od učenja koji su sufiji usmeno prenosili s kolena na koleno bilo je učenje o Eneagramu pomoću kojeg se pomagalo ljudima na putu prema Bogu. Duhovna staza je bila raznoliko shematizovana od strane raznih pisaca sufijskih priručnika. Stanice (makamaš) do kojih su askete stizale na putu, i Bogomdano stanje (ahval) javljaju se u različitom broju. Abu Nasr al-Saraj (umro 988), navodi ovih sedam stanica:

Sufijski ritual u Sudanu

1. pokajanje
2. apstinencija
3. asketizam
4. siromaštvo
5. strpljenje
6. uzdanje u Boga
7. zadovoljština

Stanja su mnogo više personalizovana i neuhvatljivija nego stanice. Saraj navodi njih deset:

1. stalna pažnja
2. približnost
3. ljubav
4. strah
5. nada
6. želja
7. porodičnost
8. smirenost
9. kontemplacija
10. izvesnost

Međutim, mistična poezija, kao što su matnave „Mesnevije" Mevlane Dželaludina Rumija i Faridudina Atara „Sastanak ptica“, unosi u široke krugove više lepote sufizma nego bilo koji sufijski priručnici.

Odnos islama i sufirzma po sufizmu

Osim što se riječ "sufizam", kojima se danas najčešće imenuje shvatanje, tumačenje i prakticiranje Islama od strane muslimana koji se nazivaju sufije ili derviši, vezuju za značenje "čistoća", one se, takođe, vezuju i za značenje "obući na sebe vunenu odjeću". Ovo, drugo značenje asocira na asketizam, a nastalo je zbog toga što su prve sufije nosili grubu vunenu odjeću. Međutim sufizam se ne može izjednačiti sa asketizmom, jer se neki elementi asketizma javljaju u sufiskom učenju samo kao sredstva i metode da bi se postigli određeni ciljevi. Dakle sufizam je mnogo širi pojam od asketizma. Isto tako se niti pojam misticizam ne može izjednačavati sa sufizmom, iako se to redovito čini. Pojam misticizam označava nešto što je nepoznato, tajnovito, izvanosjetilno, odnosno preciznije rečeno taj termin označava ljude, pravce, pokrete, tehnike i metode koji nastoje da dosegnu nevidljivi svijet, da uspostave kontakt sa njim i da otkriju njegove tajne. Istina je da sufizam ima to svojstvo da želi da uroni u dubinska značenja i shvatanja Allahovih dž.š. Ajeta i u Kur’anu Časnom i u univerzumu. Istina je i to da sufije nastoje preći barijeru koja odvaja nevidljivi svijet (gajb) od vidljivog svijeta. Ali i u ovom slučaju kao i u prethodnom riječ je o sredstvu, a nikako ne o cilju. Prave sufije ne žele da ostanu na stepenici saznanja o stvorenjima koja egzistiraju u nevidljim svjetovima, oni žele da za sobom ostave sve svjetove stvorenja da ih oni ne bi "ometali" u približavanju Stvoritelju. Svi svjetovi, sva stvorenja i sva bogastva i riznice na njima - sve to za pravog sufiju ne znači ništa bitno i značajno, njega interesuje jedino Gospodar odnosno Stvoritelj svega toga. Čak i sve posebne sposobnosti (kerameti) za pravog sufiju samo su sredstva, a nikako ne ciljevi na njegovom putu. Njegov cilj samo je jedan - Allahovo dž.š. Zadovoljstvo. Jasno je dakle da se sufizam ne može objašnjavati niti sa jednim od pojmova "asketizam" i "misticizam" niti sa njima izjednačavati. On je po sufizmu viši od njih. Najbliže objašnjenje pojma sufizam po sufizmu bi bilo da je to islamski ezoterizam - unutrašnje shvatanje islama.

Da bismo pokušali objasniti šta je to što se obično imenuje imenima "sufizam", najbolje je da koristimo jedan drugi pojam, koji je isto tako mnogo u opticaju, a to je "tarikat". Ova riječ potiče od arapske riječi "tariq" koja znači put, prolaz od nečega ka nečemu i upravo njome se na najbolji način može definirati ono što je predmet našeg sadašnjeg razmišljanja.

Pojmovi "tesavuf", "sufizam", "tarikat" ne označavaju ništa drugo do jedan sistem shvatanja, radnji i postupaka kojima se Allahov dž.š. rob želi približiti svome Gospodaru , te zadobiti i uvećati Njegovu ljubav i Njegovo zadovoljstvo. Znači "tarikat" je "putovanje ka Allahu dž.š.", a i sama riječ "derviš" ima značenje "putnik".

Odavde se vidi da se u stvari pojmovi "Islama" (potpune predanosti Bogu), kao prirodne vjere čovjekove i "tarikata" (putovanja u Božiju blizinu) nikako ne mogu razdvojiti.

Tarikat, shvaćen u širem smislu riječi kao univerzalni put približavanja Allahu dž.š., nije ništa drugo do islam (zato što se svako ko iskreno i dosljedno živi u islamu de facto približava Allahu dž.š.). Tarikat shvaćen u užem smislu riječi kao tradicija, učenje i praksa derviša (sufija), nije opet ništa drugo do samo jedna dimenzija islama i to ona duhovna. Ovo najbolje potvrđuje izreka:'Šerijat može bez tarikata ali tarikat ne može bez Šerijata!

Moderni sufistički pokreti

• Nakšibendije - trenutačno je najpopularniji sufistički pokret u Bosni i Hercegovini
• Čišti - je prvi sufistički pokret koji je došao u zapadnu Evropu (1913. godine).
• Kadirija - je decentralizirani sufistički pokret.
• Kalandarija - je sufistički pokret koji je bio veoma popularan u Centralnoj Aziji i Iranu.
• Suhravardija - je sufistički pokret koji je nastao u Iraku.
• Šadilija - je sufistički pokret koji je bio popularan prije svega u severnoj Africi iz koje se raširio po svetu.

Poznati sufiji

• Hasan al-Basri (umro 728), jedan od ranih muslimanskih asketa
• Rabija al-Adevija (umrla 801. godine), sufi svetica
• Mansur al-Haladž (857-922), mistik, mučen i pogubljen u Bagdadu
• Al-Gazali (1058-1111), filozof i teolog
• Ibn Arabi (1165-1240), filozof koji se često smatra najvećim islamskim mistikom.
• Dželaludin Rumi

Vanjske veze

Sufizam na Wikimedijinoj ostavi

• Mali rečnik sufijskih izraza Arhivirano 2006-11-10 na Wayback Machine-u
• Sufizam - Životni put jednog sufije
• Tasawwuf - islamski misticizam (Nedim Filipović)
• Islam i duhovni život: sufizam Arhivirano 2008-05-02 na Wayback Machine-u (Roger Garaudy)
• Kratak pregled sufizma na Balkanu (Huseyin Abiva)
• Suhravadi i Ishaqi škola sufizma (Rešid Hafizović)
• Sedam pitanja o sufizmu Arhivirano 2008-12-07 na Wayback Machine-u (Rusmir Mahmutćehajić)
• Gnoza i sufizam (Husein Nasr)
• Stranica posvećena tesavufu
• Stranica posvećena tesavufu_Tekija Mesudija Arhivirano 2011-07-06 na Wayback Machine-u