Ustanak u Drvaru
Ustanak u Drvaru 1941. predstavlja početak organizovanog ustanka u Bosni i Hercegovini, odnosno Ustanka u NDH. Ustanak u Drvaru je organizovan s ciljem zaštite Srba, Jevreja i Roma i građana drugih nacionalnosti koji nisu prihvatali ustašku idelogiju, od ustaškog terora i genocida u NDH.[1]
Prva ustanička akcija u Drvaru izvedena je 27. jula 1941. godine. U decenijama nakon rata ovaj dan se slavio kao Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine. U oslobođenom Drvaru je ubrzo potom formirana Drvarska brigada, prva brigada Narodno oslobodilačke vojske Jugoslavije.
Za razliku od nekih drugih ustaničkih žarišta u BiH, nad kojima su kontrolu preuzeli četnici, Drvar je do kraja rata ostao važno partizansko uporište. Drvar je čak 2/3 trajanja Drugog svetskog rata u Jugoslaviji ostao slobodan grad.[2] Iz Drvara i srezova koji su mu gravitirali, formirane su vojne jedinice koje su se borile širom tadašnje Jugoslavije, i formirani prvi organi narodne vlast u BiH iz kojih se razvio ZAVNOBIH.[1]
Podstrek teroru ustaša u Drvarskom kraju predstavljala je naredba Nezavisne države Hrvatske od 19. aprila 1941 kojom su pravoslavci, Jevreji i Cigani stavljeni van zakona.[3] Koncem maja i početkom juna 1941. godine, u Drvar su stigla dva transporta prognanika. U prvom je bilo oko trista osoba, iz okoline Bihaća i pograničnih naselja Like, žena djece i iznemogli staraca, jer su ustaše odrasle i sposobne muškarce izdvojile i pobile.[4] U drugom je bilo oko 350 Slovenaca iz okoline Maribora odakle su prinudno iseljavani.[4] Ubrzo potom, ustaše su započele teror i u samom Drvaru.
13-14. juna 1941, pohvatana je veća grupa srpskih muškaraca u Drvaru odakle je sprovedena u ustaški zatvor u Bosanskom Petrovcu. Nakon mučenja u zatvoru, ustaše su najveći broj uhapšenika odveli na stratište kod Risovačke pećine, gdje su ih pogubili 18. juna 1941. NDH izvori pominju ubistvo od 25 do 32 lica srpske nacionalnosti na lokaciji Risovačke jame.[5][6][7]
15-18. juna 1941: Počinju prva ubistva ustaša na području kotara Drvar: ubistvo 2 muškarca u selu Bastasi, 15. juna 1941. Jedan muškarac uspio je pobjeći sa strijeljanja.[5]
25. jun 1941: Hapšenje oko 60 srpskih muškaraca u Drvaru. Uhapšenici su sprovedeni u ustaški zatvor u Bihaću, odakle su krajem jula 1941. odvedeni na stratište na Garavicama gdje su ubijeni.[8]
U drugoj polovini jula 1941. godine, u selo Očijevo kod Drvara su došle ustaše, pokupile grupu ljudi koje su mogle uhapsiti, i otjerale u Kulen Vakuf. U zatvoru je bilo još mnogo ljudi iz drugih sela, koje su ustaše surovo tukle kundacima. Poveli su ih nekud kamionima, govoreći da će za Zagreb. Ali dotjerali su ih blizu sela Boričevca do tamošnje jame. Tu su ih, uz neprestano udaranje kundacima, skinuli sa kamiona, ubijali i bacali u jamu. Jedan od preživelih, Vlado Tankosić, ranjen u rame, se osvijestio u jami i slušao dalje pucnje, jaukanje ljudi i pad leševa u jamu. Na jednom je čuo da ima još neko živ. To je bio Mile Pilipović iz Cvjetnića koji je sam skočio u jamu poštu su mu ustaše ubili i bacili u jamu tri sina. Među leševima su preživjeli 9 dana, nakon čega je organizovan ustanak i gerilci su ih izvadili iz jame duboke 37 metara, liječili i spasili. Mile je ubrzo umro.[9]
Ustanak u Drvaru je organizovan i vođen, kao i u cjeloj okupiranoj Jugoslaviji, od CK KPJ, a konkretnije u Bosanskoj krajini, od Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i partijskog rukovodstva po srezovima.[1] Neposredno pred početak rata u Drvaru je bilo 36 članova Komunistike partije Jugoslavije i oko 70 članova Saveza komunističke omladine Jugoslavije, pod čijim su se rukovodstvom odvijale pripreme za ustanak.
Početkom juna 1941. godine je održan sastanak komunista na Šehitlucim, kraj Banjaluke, na kojem su usvojeni zaključci o pripremi ustanka. Na Šehitlucima je Đuro Pucar naglasio da komunisti moraju biti mobilni, da kadrove treba čuvati, ne predavati nego čuvati i prikupljati oružje i spremati se za ustanak.[1]
Kad su ustaše počele sa masovnijim ubijanjem civila odlučeno je da se pristupi formiranju odreda. Formiranje gerilskih odreda vršeno je u najvećoj tajnosti. Ustaška vlast je naslućivala da se oko Drvara nešto događa i pokušala je da to osujeti. 23. jula uputila je nekoliko stotina pisanih poziva viđenijim ljudima iz Drvara i okolnih sela da se odmah jave. U strahu od hapšenja, u Drvaru su radnici napustili fabrike i u njih se više nisu vraćali. Sledećeg dana ustaške patrole su na ulicama pohapsile 30 ljudi, oterali u Kulen Vakuf i zverski pobili.
24. 7.3y< 1941. na Kamenici, Crvljivici i Javorju (kod Drvara) Štab gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolinu formirao je gerilske odrede.[10] Iz Drvara i okolnih sela formirano je 9 takvih jedinica sa oko 800 boraca.[1] U široj okolini Drvara formirano je više gerilskih odreda: Kamenički, Javorje, Crljivičko-zaglavički, Boboljusko-cvjetnički, Trubarski, Mokronoški i Tičevski, a na grahovskom području Grahovsko-resanovski odred. Gerilski odredi su bili različitog brojnog stanja što je zavisilo od veličine terena sa koga su popunjavani i oružja sa kojim se raspolagalo. Njihov prvobitni zadatak bio je sprečavanje ustašama ulazak u sela, odvođenje ljudi i pljačkanje imovine.
U popodnevnim časovima 26. jula na putu Drvar-Oštrelj, tri ustanika samovoljno su dočekala u zasedi ustaški automobil i ubila bojnika. Oko dva sata kasnije ustaško-domobranska jedinica, jačine od oko 60 vojnika[2], izašla je vozom na železničku stanicu Pasjak i odatle se uputila prema Crljivici. Dolaskom u Crljivicu ustaše su otvorile žestoku mitraljesku vatru po seoskim kućama. Uz put su hapsili ljude gde god su stigli. Iznad Crljivice nalazio se Crljivičko-zaglavski gerilski odred koji je napao ustaše i proterao ih nazad u Drvar.
Napad na Drvar je bio brižljivo pripreman i detaljno razrađen. Svim gerilskim odredima sa područja Drvar-Bosansko Grahovo-Srb izdato je naređenje da 27. jula u zoru izvrše napad na ustaške posade u Drvaru, Oštrelju, Prekaji, Trubaru, Martin Brodu, Grahovu i Srbu.
Napad ustanika na garnizon u Drvaru dočekan je jakom mitraljeskom i puščanom vatrom i ručnim bombama. Žestoka borba vođena je ceo dan. Samo u borbama za Drvar i Oštrelj poginulo je 14 drvarskih boraca.[2] Do kraja dana 27. jula gerilski odredi, pod rukovodstvom Štaba gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolinu, praćeni stotinama seljaka, zauzeli su Bosansko Grahovo i Drvar, koji je branila 3. četa 1. bataljona domobranskog 10. pešadijskog puka, uništili žandarmerijske stanice Oštrelj, Manastir Rmanj, Potoke, Grkovce, zauzeli dvadesetak železničkih stanica i razbili nekoliko manjih odreda ustaša, žandarma i domobrana koji su pokušali da od Srnetice, duž železničke pruge, prodru u Drvar.[11]
Među ustanicima je bilo ljudi koji su imali određeno vojno znanje, kao Milutin Morača i Slavko Rodić rezervni oficiri i Nikola Karanović aktivni podoficir. Nakon oslobođenja, organizovana je odbrana Drvara. U borbi na Oštrelju je razbijena ustaška ofanziva na Drvar s nekoliko hiljada vojnika.[1]
Nakon oslobođenja Drvara, neki od ustanika su činili zločine prema nesrpskom stanovništvu (vidi pokolj kod Drvara). U području sela Boričevac i Kulen-Vakufa, gde su mnogi Srbi su poubijani i bačeni u jame, pročetnički orijentisani ustanici su spalili selo i ubili nekoliko nedužnih ljudi, iako je bilo naređeno da se selo ne smije paliti i činiti druge zločine.[1] Sličnu sudbinu je doživio i Kulen-Vakuf. Po svemu sudeći pročetnički orijentisani ustanici likvidirali su i župnika Vladimira Maksimilijana Nestora, koji je vršio prevođenje pravoslavaca u katoličku vjeru.[1] Ovi zločini iz osvete bi svakako poprimili još drastičniju formu da nije "zaveden prijeki sud za borce prekršioce".[1]
Nasuprot primera stihijskih zločina, postoje brojna svedočenja o organizovanom sprečavanju zločina. Jedan od učesnika događaja, Ilija Materić, navodi kako je za vrijeme borbe za Drvar zarobljen direktor „Šipadove“ pilane, Lipnjak i poveden na strijeljanje, jer se navodno na strani ustaša borio protiv ustanika. Slavko Rodić, komadant jedne od ustaničkih jedinica, je spriječio strijeljanje i naredio da se to ispita. Saslušanje je pokazalo da Lipnjak nije uopšte bio naoružan i pušten je.[12]
Kosta Nađ opisuje da kad su on i još neki drugovi stigli u Drvar, bilo je u jednom logoru oko 150 domobrana. Neki pročetnički orijentisani ustanici bili su protiv da se domobrani oslobode. Zato su u rukovodstvu formirali narodni sud. Suđenje je pokazalo da ni jedan od domobrana nije učestvovao u borbi i oslobođeni su. To je pomoglo da su se domobrani kasnije bez većeg otpora predavali. Rahela Perišić u svojim sećanjima navodi da su za zarobljene domobrane priredili kulturno zabavni program. „Bili su vema iznenađeni našim ljudskin odnosom prema njima“, prisjeća se.[1]
Nasuprot fašističkoj politici genocida, partizanski ustanici su svim silama nastojali da sprovode politiku bratstva i jedinstva. U avgustu 1941. je organizovano polaganje zakletve gerilaca, koja je, pored ostalog glasila „da će svagda i uvijek zastupati misao bratstva i jedinstva i zajedničke borbe Srba, Hrvatai muslimana za čišćenje naše zemlje od zajedničkog neprijatelja, protiv fašističkih okupatora i domaćih izdajnika i plaćenika - bili oni iz srpskih, hrvatskih ili muslimanskih redova.“[1]
Nikola Karanović, kasnije komandant Treće krajiške brigade, navodi da su gerilci početkom septembra 1941 godine u jugoistočnom dijelu Kulen-Vakufa naišli na jarugu punu leševa srpskog življa iz okolnih sela Like i Bosne:
Ustaše su ih slabo zatrpale i sva okolina je zaudarala. Ustanici i okupljeni narod su ih razvlačili tražeći među njima svoje sinove, braću i rođake. Učinili smo sve da zaštitimo nedužni narod od osvete, ali to je teško bilo sprovesti.[1]
Ipak je uspostavljen nekakav red i partizanske vođe su objašnjavale razbješnjeloj masi da je to nevin narod i da „mi ne smijemo činiti što i ustaški zločinci“.[1] Fikret Ibrahimpašić u tekstu pod naslovom: „Drvar - očima jednog dječaka“ navodi da su organi narodne vlasti od oslobođenja Drvara „za djecu obezbjeđivali mlijeko, a za neobezbijeđene porodice bila je organizovana kuhinja“.[13]
Pošto ustaše nisu imale snaga da uguše ustanak u Drvaru, krajem septembra 1941 godine jače italijanske snage su okupirle Drvar i druga oslobođena područja. Italijanska propaganda je glasila da su došli da uspostave red i mir i zaštite Srbe, Jevreje i Rome od ustaša, što je izazvalo kolebanje određenog broja ljudi u ustaničkim redovima i pojavu četnika.[1]
- Papak, Simo: "Prve žrtve fašističkog terora", Drvar 1941-1945: sjećanja učesnika, Drvar, 1978.
- Bokan, Branko: Prvi krajiški NOP odred, Beograd, 1988.
- Zločini na jugoslovenskim prostorima u Prvom i Drugom svetskom ratu, Zbornik dokumenata, tom 1, knj. 1, Zločini Nezavisne Države Hrvatske 1941, Beograd, 1993. (skraćeno: Zločini NDH)
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 „Ustanak u Drvaru nije organizovan s ciljem istrebljenja Hrvata, već za zaštitu Srba, Jevreja, Roma...”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2015-05-30.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Drvar u Narodnooslobodilačkoj borbi, Vojna enciklopedija (knjiga druga). Beograd 1971. godina
- ↑ Ervin Šinko, Drvarski dnevnik, Beogradski izdavački zavod 1987, strana 103.
- ↑ 4,0 4,1 Ljubo Babić, „DRVAR 1941-1945“, izdanje „Prosveta“ Beograd 1972, strana 270.
- ↑ 5,0 5,1 Zločini NDH (1993), 141.
- ↑ Papak (1978), 244-246.
- ↑ Bokan, 50-54.
- ↑ Bokan, 50.
- ↑ Ljubo Babić, „DRVAR 1941-1945“, izdanje „Prosveta“ Beograd 1972, strana 250, 251 i 252.
- ↑ https://www.znaci.org/damjan/izvor.php?br=14450&vrsta=1[mrtav link]
- ↑ https://www.znaci.org/damjan/izvor.php?br=14453&vrsta=1[mrtav link]
- ↑ „DRVAR“ 1941-1945, knjiga V, srana 556
- ↑ „DRVAR“ 1941-1945, kniga III, strana 62