අයිවරි කෝස්ට්
කෝට් ඩි'අයිවෝර් ජනරජය République de Côte d'Ivoire (ප්‍රංශ) | |
|---|---|
 Flag
 රාජ්‍ය ලාංඡනය
| |
| උද්යෝග පාඨය: 'Union – Discipline – Travail' (ප්‍රංශ) 'එකමුතුව - විනය - වැඩ' | |
| ජාතික ගීය: L'Abidjanaise (ඉංග්‍රීසි: "Song of Abidjan") (සිංහල: "අබිජාන්ගේ ගීතය") | |
.svg) | |
| අගනුවර | යමුසූක්රෝ (දේශපාලන) අබිඩ්ජන් (ආර්ථික) 6°51′N 5°18′W / 6.850°N 5.300°W |
| විශාලතම නගරය | අබිඩ්ජන් |
| නිල භාෂා(ව) | ප්‍රංශ |
| දේශීය භාෂා | |
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2021 සංගණනය)[1] |
|
| ජාති නාම(ය) | අයිවෝරියානු |
| රජය | ඒකීය, ජනාධිපති, ජනරජය |
• ජනාධිපති | ඇලසානේ ඔවාටාරා |
• උප ජනාධිපති | ටිමොකෝ මයිලියට් කෝනේ |
• අගමැති | රොබට් බියුග්රේ මාම්බේ |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | පාර්ලිමේන්තුව |
| සෙනෙට් සභාව | |
| ජාතික සභාව | |
| ඉතිහාසය | |
• ජනරජය පිහිටුවනු ලැබීම | 1958 දෙසැම්බර් 4 |
• ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලැබීම | 1960 අගෝස්තු 7 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 322,463 km2 (124,504 sq mi) (68 වෙනි) |
• ජලය (%) | 1.4[2] |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 29,344,847[3] (52 වෙනි) |
• ජන ඝණත්වය | 91.1/km2 (235.9/sq mi) (139 වෙනි) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 202.647[4] (78 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 6,960[4] (138 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 79.430[4] (84 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 2,728[4] (141 වෙනි) |
| ගිනි (2015) |  41.5[5]මධ්‍යම |
| මාසද (2021) | ▼ 0.550[6] මධ්‍යම · 159 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | බටහිර අප්‍රිකානු CFA ෆ්‍රෑන්ක් (XOF) |
| වේලා කලාපය | UTC±00:00 (GMT) |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +225 |
| ISO 3166 code | CI |
| අන්තර්ජාල TLD | .ci |
| |
අයිවරි කෝස්ට්, නිල වශයෙන් කෝට් ඩි'අයිවෝර් ජනරජය, කෝට් ඩි'අයිවෝර් ලෙසද හැඳින්වෙන,[a] බටහිර අප්‍රිකාවේ දකුණු වෙරළ තීරයේ පිහිටි රටකි. එහි අගනුවර වන්නේ රට මධ්‍යයේ පිහිටි යමුසූක්රෝ වන අතර එහි විශාලතම නගරය සහ ආර්ථික මධ්‍යස්ථානය වන්නේ අබිඩ්ජන් වරාය නගරයයි. එය වයඹ දෙසින් ගිනියාව, බටහිරින් ලයිබීරියාව, වයඹ දෙසින් මාලි, ඊසාන දෙසින් බුර්කිනා ෆාසෝ, නැගෙනහිරින් ඝානාව සහ දකුණින් ගිනියා බොක්ක (අත්ලාන්තික් සාගරය) මායිම් වේ. එහි නිල භාෂාව ප්‍රංශ වන අතර බීටේ, බවුලේ, ඩියුලා, ඩෑන්, එනියින් සහ සෙබරා සෙනුෆෝ ඇතුළු දේශීය භාෂා ද බහුලව භාවිතා වේ. සමස්තයක් වශයෙන්, අයිවරි කෝස්ට්හි විවිධ භාෂා 78 ක් පමණ කතා කරයි. ඉස්ලාම්, ක්‍රිස්තියානි ආගම, සහ සෘද්ධිවාදය වැනි සම්ප්‍රදායික ඇදහිලි අනුගාමිකයින් ඇතුළු ආගමික වශයෙන් විවිධ ජනගහනයක් රට තුළ ඇත.[8][1]
එහි යටත් විජිතකරණයට පෙර, අයිවරි කෝස්ට්, ගයමන්, කොං අධිරාජ්‍යය සහ බවුලේ ඇතුළු ප්‍රාන්ත කිහිපයක නිවහන විය. මෙම ප්‍රදේශය 1843 දී ප්‍රංශයේ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් බවට පත් වූ අතර අප්‍රිකාව සඳහා වූ පොරබැදීම මධ්‍යයේ 1893 දී ප්‍රංශ යටත් විජිතයක් ලෙස ඒකාබද්ධ කරන ලදී. එය 1993 දක්වා රට පාලනය කළ ෆීලික්ස් හවුෆෝට්-බොයිග්නි ගේ නායකත්වයෙන් 1960 දී නිදහස ලබා ගත්තේය. කලාපීය ප්‍රමිතීන්ට අනුව සාපේක්ෂව ස්ථාවර, අයිවරි කෝස්ට් බටහිර අප්‍රිකානු අසල්වැසියන් සමඟ සමීප දේශපාලන-ආර්ථික සබඳතා ගොඩනඟා ගත් අතර බටහිර, විශේෂයෙන් ප්‍රංශය සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වයි. 1999 දී කුමන්ත්‍රණයකින් සහ සිවිල් යුද්ධ දෙකකින් එහි ස්ථාවරත්වය අඩු විය - පළමුව 2002 සහ 2007[9] අතර සහ නැවතත් 2010-2011 කාලය තුළ. එය 2016 දී නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කළේය.[10]
අයිවරි කෝස්ට් යනු ප්‍රබල විධායක බලය එහි ජනාධිපතිවරයාට පැවරී ඇති ජනරජයකි. කෝපි සහ කොකෝවා නිෂ්පාදනය හරහා, එය 1960 සහ 1970 ගණන් වලදී බටහිර අප්‍රිකාවේ ආර්ථික බලාගාරයක් වූ අතර, පසුව 1980 ගණන්වල ආර්ථික අර්බුදයකට මුහුණ දුන් අතර, 2011 දක්වා දිග්ගැස්සුණු දේශපාලන හා සමාජ කැලඹිලි සමයකට දායක විය. අයිවරි කෝස්ට් නැවතත් අත්විඳ ඇත. 2011 දී සාමය සහ දේශපාලන ස්ථාවරත්වය නැවත පැමිණීමෙන් පසු ඉහළ ආර්ථික වර්ධනයක් විය. 2012 සිට 2021 දක්වා, ආර්ථිකය සැබෑ ලෙස වසරකට 7.4% ක සාමාන්‍යයකින් වර්ධනය විය, අප්‍රිකාවේ දෙවන වේගවත්ම ආර්ථික වර්ධන වේගය සහ ලෝකයේ සිව්වන වේගවත්ම අනුපාතය විය.[11] 2020 දී, අයිවරි කෝස්ට් කොකෝවා බෝංචි ලොව විශාලතම අපනයනකරු වූ අතර එහි කලාපය සඳහා ඉහළ ආදායමක් ලබා ඇත.[12] ආර්ථිකය තවමත් කෘෂිකර්මාන්තය මත දැඩි ලෙස රඳා පවතින අතර කුඩා වතු හිමියන්ගේ මුදල් බෝග නිෂ්පාදනය ප්‍රමුඛ වේ.
නිරුක්තිය
[සංස්කරණය]මුලින්, 15 වන සහ 16 වන සියවස්වල පෘතුගීසි සහ ප්‍රංශ වෙළඳ-ගවේෂකයන් අප්‍රිකාවේ බටහිර වෙරළ තීරය, ඉතා දළ වශයෙන්, එක් එක් වෙරළ තීරයෙන් ලබා ගත හැකි සම්පත් පිළිබිඹු කරන "වෙරළ" හතරකට බෙදා ඇත. ප්‍රංශ ජාතිකයන් විසින් කෝට් ඩි අයිවෝර් ලෙසත් පෘතුගීසීන් විසින් කොස්ටා ඩෝ මාර්ෆිම් ලෙසත් නම් කළ වෙරළ - යන දෙඅංශයෙන්ම "ඇත්දළ වෙරළ" යන්නයි - කැප්-හි ඊනියා "ඉහළ ගිනියාව" ලෙස හැඳින්වූ ගිනි ඩි කබෝ වර්ඩ් අතර විය. වර්ට්, සහ පහළ ගිනියාව,[13][14] "ග්‍රේන් කෝස්ට්" (වර්තමාන ලයිබීරියාව), "ගෝල්ඩ් කෝස්ට්" (ඝානාව) සහ "ස්ලේව් කෝස්ට්" (ටෝගෝ, බෙනින් සහ නයිජීරියාව) ලෙසද හැඳින්වෙන ගම්මිරිස් වෙරළක් ද විය. ඒවා මෙන්ම, "අයිවරි කෝස්ට්" යන නාමය ද එම වෙරළ තීරයේ සිදු වූ ප්‍රධාන වෙළඳාම ඇත්දළ අපනයන පිළිබිඹු කරයි.[15][13][16][14][17]
ප්‍රදේශය සඳහා වූ වෙනත් නම් අතරට කෝට් ඩි ඩෙන්ට්,[b] වචනාර්ථයෙන් "දත් වෙරළ", නැවතත් ඇත්දළ වෙළඳාම පිළිබිඹු කරයි;[19][20][15][14][17][21] කෝට් ද ක්වාක්වා, ලන්දේසීන් විසින් ක්වාක්වා (විකල්පයක් ලෙස ක්වා ක්වා) ලෙස නම් කරන ලද පුද්ගලයින්ට පසුව,[20][13][18] කපු රෙදි වර්ගයකින් පසුව, තීරු පහේ සහ හයක වෙරළ තීරයද එහි වෙළඳාම් කරන ලදී;[20] සහ කෝට් ඩු වෙන්ට්,[c] සුළං සහිත වෙරළ, බහු වාර්ෂික දේශීය වෙරළාසන්න කාලගුණික තත්ත්වයන්ගෙන් පසුව.[15][13] 19 වැනි සියවසේදී, භාවිතය කෝට් ඩි අයිවෝර් වෙත මාරු විය.[20]
නූතන රාජ්‍යයේ වෙරළ තීරය 15 වන සහ 16 වන සියවසේ වෙළෙන්දන් "දත්" හෝ "ඇත් දත්" වෙරළ ලෙස දැන සිටි දෙයට සමපාත නොවේ, එය කේප් පල්මාස් සිට කේප් ත්‍රී පොයින්ට් දක්වා විහිදෙන බව සලකනු ලැබූ අතර එය දැන් බෙදී ඇත. ඝානා සහ අයිවරි කෝස්ට් යන නූතන ප්‍රාන්ත අතර (ලයිබීරියාවේ සුළු කොටසක් සහිත).[19][16][21][18] 1960 දී ප්‍රංශ පාලනය සහ නිදහස හරහා එය නම රඳවා ගත්තේය.[22] මෙම නම බොහෝ කලකට පෙර වෙනත් භාෂාවලට පරිවර්තනය කර ඇත,[d] නිදහසින් පසු රජය එහි ජාත්‍යන්තර ගනුදෙනු ෆ්‍රැන්කොෆෝන් ක්ෂේත්‍රයෙන් ඔබ්බට විහිදෙන සෑම අවස්ථාවකම වඩ වඩාත් කරදරකාරී ලෙස සැලකේ. එබැවින්, 1986 අප්‍රේල් මාසයේදී, රජය රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික ප්‍රොටෝකෝලයේ අරමුණු සඳහා කෝට් ඩි අයිවෝර් (හෝ, වඩාත් සම්පුර්ණයෙන්ම, රිපබ්ලික් ඩි කෝට් ඩි අයිවෝර්[24]) එහි විධිමත් නම වන බව ප්‍රකාශ කළ අතර එතැන් සිට කිසිදු පරිවර්තනයක් පිළිගැනීම නිල වශයෙන් ප්‍රතික්ෂේප කර ඇත. එහි ජාත්‍යන්තර ගනුදෙනු වලදී ප්‍රංශ සිට වෙනත් භාෂා දක්වා.[23][25][26] අයිවෝරියානු රජයේ ඉල්ලීම නොතකා, ඉංග්‍රීසි පරිවර්තනය "අයිවරි කෝස්ට්" තවමත් විවිධ මාධ්‍ය ආයතන සහ ප්‍රකාශන මගින් ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් බහුලව භාවිතා වේ.[e][f]
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]ගොඩබිම සංක්‍රමණය
[සංස්කරණය]
අයිවරි කෝස්ට් හි පළමු මිනිස් පැමිණීම තීරණය කිරීම දුෂ්කර වී ඇත්තේ රටේ තෙතමනය සහිත දේශගුණය තුළ මිනිස් අවශේෂ හොඳින් සංරක්ෂණය කර නොමැති බැවිනි. කෙසේ වෙතත්, අලුතින් සොයාගත් ආයුධ සහ මෙවලම් කොටස් (විශේෂයෙන්, ෂේල් හරහා කපන ලද ඔප දැමූ අක්ෂ සහ ඉවුම් පිහුම් සහ මසුන් ඇල්ලීමේ අවශේෂ) ඉහළ පැලියොලිතික් යුගයේ (ක්‍රි.පූ. 15,000 සිට 10,000 දක්වා)[34] විශාල මිනිස් පැවැත්මක් පිළිබඳ විය හැකි ඇඟවීමක් ලෙස අර්ථකථනය කර ඇත. අවම වශයෙන්, නව ශිලා යුගය දක්වා විහිදේ.[35]
අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රදේශයේ ආදිතම ප්‍රදේශවාසීන් විසින් එම ප්‍රදේශය පුරා විසිරී ඇති සලකුණු තබා ඇත. ඉතිහාසඥයින් විශ්වාස කරන්නේ ඔවුන් සියල්ලෝම 16 වන සියවසට පෙර දකුණට සංක්‍රමණය වූ වත්මන් ආදිවාසී වැසියන්ගේ මුතුන් මිත්තන් විසින් අවතැන් වී හෝ අවශෝෂණය කර ඇති බවයි.[36] එවැනි කණ්ඩායම් වලට එහෝටිලේ (අබොයිසෝ), කොට්රෝවු (ෆ්රෙස්කෝ), සේහිරි (ග්‍රෑන්ඩ්-ලාහෝ), ඊගා සහ ඩයස් (ඩිවෝ) ඇතුළත් විය.[37]
පූර්ව ඉස්ලාමීය සහ ඉස්ලාමීය කාල පරිච්ඡේද
[සංස්කරණය]ප්‍රථම වාර්තාගත ඉතිහාසය උතුරු අප්‍රිකානු (බර්බර්) වෙළෙන්දන්ගේ වංශකථාවල දක්නට ලැබේ, ඔවුන් මුල් රෝමානු යුගයේ සිට ලුණු, වහලුන්, රත්‍රන් සහ වෙනත් භාණ්ඩ වලින් සහරා හරහා තවලම් වෙළඳාමක් සිදු කරන ලදී.[36] ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳ මාර්ගවල දකුණු පර්යන්තය කාන්තාරයේ මායිමේ පිහිටා තිබූ අතර, එතැන් සිට පරිපූරක වෙළඳාම වැසි වනාන්තරයේ මායිම දක්වා දකුණට විහිදේ.[36] ඉතා වැදගත් පර්යන්ත - ජෙනේ, ගාඕ, සහ ටිම්බුටු - මහා සුඩාන අධිරාජ්‍යයන් වර්ධනය වූ ප්‍රධාන වාණිජ මධ්‍යස්ථාන බවට වර්ධනය විය.[36]
ඔවුන්ගේ බලගතු හමුදා බලකායන් සමඟ වෙළඳ මාර්ග පාලනය කිරීමෙන්, මෙම අධිරාජ්‍යයන්ට අසල්වැසි රාජ්‍යයන් ආධිපත්‍යය දැරීමට හැකි විය.[36] සුඩාන අධිරාජ්‍යයන් ඉස්ලාමීය අධ්‍යාපනයේ මධ්‍යස්ථාන ද විය.[36] බටහිර සුඩානයේ ඉස්ලාම් ආගම හඳුන්වා දී ඇත්තේ මුස්ලිම් බර්බර්වරුන් විසිනි. බොහෝ වැදගත් පාලකයන්ගේ පරිවර්තනයෙන් පසුව එය වේගයෙන් ව්‍යාප්ත විය.[36] 11 වැනි සියවසේ සිට, සුඩාන අධිරාජ්‍යයේ පාලකයන් ඉස්ලාම් දහම වැළඳගත් කාලය වන විට, එය සමකාලීන අයිවරි කෝස්ට්හි උතුරු ප්‍රදේශ දක්වා දකුණට ව්‍යාප්ත විය.[36]
සුඩාන අධිරාජ්‍යයන්ගේ පැරණිතම ඝානා අධිරාජ්‍යය, 4වන සහ 13වන සියවස් අතර වර්තමාන ගිනිකොනදිග මොරිටේනියාව සහ දකුණු මාලි ආවරණය වන ප්‍රදේශයේ සමෘධිමත් විය.[36] 11 වන ශතවර්ෂයේ එහි බලයේ උච්චතම අවස්ථාව වන විට, එහි ප්‍රදේශ අත්ලාන්තික් සාගරයේ සිට ටිම්බක්ටු දක්වා ව්‍යාප්ත විය.[36] ඝානාවේ පරිහානියෙන් පසුව, මාලි අධිරාජ්‍යය බලවත් මුස්ලිම් රාජ්‍යයක් බවට වර්ධනය වූ අතර, එය 14 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ උච්චතම අවස්ථාවට ළඟා විය.[36] අයිවරි කෝස්ට්හි මාලි අධිරාජ්‍යයේ භූමිය ඔඩියන් අවට වයඹ කෙළවරට සීමා විය.[36]
14 වන ශතවර්ෂයේ අවසානයේ ආරම්භ වූ එහි මන්දගාමී පරිහානිය අභ්‍යන්තර අසමගිය සහ යටත් රාජ්‍යයන්ගේ කැරලි වලින් පසුව සිදු විය, ඉන් එකක් වන සොන්ග්හායි 14 වන සහ 16 වන සියවස් අතර අධිරාජ්‍යයක් ලෙස සමෘද්ධිමත් විය.[36] කන්ඩායම් යුද්ධයට තුඩු දුන් අභ්‍යන්තර අසමගිය නිසා සොන්හායි ද දුර්වල විය.[36] මෙම අසමගිය වනාන්තර තීරය දෙසට දකුණට සංක්‍රමණය වීමට වැඩි ප්‍රමාණයක් හේතු විය.[36] රටේ දකුණු අර්ධය ආවරණය වන ඝන වැසි වනාන්තරය උතුරේ ඇති වූ මහා පරිමාණ දේශපාලන සංවිධානවලට බාධක නිර්මාණය කළේය.[36] වැසියන් ගම්වල හෝ ගම්වල පොකුරුවල ජීවත් වූහ; බාහිර ලෝකය සමඟ ඔවුන්ගේ සම්බන්ධතා දුරස්ථ වෙළඳුන් හරහා පෙරහන් විය.[38] ගම්වැසියන් කෘෂිකර්මාන්තය සහ දඩයම් කිරීම මත යැපුම් කළහ.[38]
පූර්ව යුරෝපීය නූතන යුගය
[සංස්කරණය]
ප්‍රාග්-යුරෝපීය මුල් නූතන යුගයේදී වැදගත් රාජ්‍ය පහක් අයිවරි කෝස්ට්හි සමෘධිමත් විය.[38] මුස්ලිම් කොං අධිරාජ්‍යය 18 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී මාලි අධිරාජ්‍යය යටතේ ඉස්ලාමීයකරණයෙන් පලා ගිය සෙනූෆෝ විසින් වාසය කරන ලද උතුරු-මැද ප්‍රදේශයේ ඩියුලා විසින් පිහිටුවන ලදී.[38] කොං කෘෂිකර්මාන්තය, වෙළෙඳාම සහ හස්ත කර්මාන්තයේ සමෘද්ධිමත් මධ්‍යස්ථානයක් බවට පත් වුවද, වාර්ගික විවිධත්වය සහ ආගමික අසමගිය ක්‍රමයෙන් රාජධානිය දුර්වල කළේය.[39] 1895 දී කොං නගරය වස්සෝලෝ අධිරාජ්‍යයේ සමෝරි ටූරේ විසින් පැහැරගෙන යටත් කර ගන්නා ලදී.[39]
වර්තමාන ඝානාවේ අසන්තමන්ගේ වර්ධනය වෙමින් පවතින අශාන්ති සම්මේලනයෙන් පලා ගිය ආකාන් කණ්ඩායමක් වන ඇබ්රොන් විසින් 17 වැනි සියවසේදී ග්‍යාමන් හි ඇබ්රොන් රාජධානිය පිහිටුවන ලදී.[39] බොන්ඩූකූ ට දකුණින් පිහිටි ඔවුන්ගේ ජනාවාසයේ සිට, ඇබ්රොන් ක්‍රමයෙන් ඔවුන්ගේ ආධිපත්‍යය ක්‍රමක්‍රමයෙන් ව්‍යාප්ත කළේ බොන්ඩූකූ හි ඩියුලා ජනතාව කෙරෙහි වන අතර ඔවුන් මෑතකදී වෙළඳපොළ නගරයක් වන බෙඝෝ වෙතින් පැමිණියහ.[39] බොන්ඩූකූ වාණිජ හා ඉස්ලාමයේ ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානයක් දක්වා වර්ධනය විය.[39] රාජධානියේ කුර්ආන් විද්වතුන් බටහිර අප්‍රිකාවේ සෑම ප්‍රදේශයකින්ම සිසුන් ආකර්ෂණය කර ගත්හ.[39] 17 වන සියවසේ මැද භාගයේදී නැගෙනහිර-මධ්‍යම අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රදේශයේ, අසන්ටේ වෙතින් පලා ගිය අනෙකුත් අකාන් කණ්ඩායම් සකාසෝහි බෝවුලේ රාජධානියක් සහ ඉන්ඩේනි සහ සන්වි යන අග්නි රාජධානි දෙකක් පිහිටුවීය.[39]
බවුලේ, අශාන්ති මෙන්, අනුප්‍රාප්තික පාලකයන් තිදෙනෙකු යටතේ ඉතා මධ්‍යගත දේශපාලන සහ පරිපාලන ව්‍යුහයක් වර්ධනය කර ඇත. එය අවසානයේ කුඩා ප්‍රධානීන්ට බෙදී ගියේය.[39] ඔවුන්ගේ රාජධානිය බිඳී ගියද, බවුලේ ප්‍රංශ යටත් කර ගැනීමට දැඩි ලෙස ප්‍රතිරෝධය දැක්වීය.[39] අග්නි රාජධානිවල පාලකයන්ගෙන් පැවත එන්නන් අයිවරි කෝස්ට් නිදහස ලැබීමෙන් බොහෝ කලකට පසුව ඔවුන්ගේ වෙනම අනන්‍යතාවය රඳවා ගැනීමට උත්සාහ කළහ; 1969 තරම් අගභාගයේදී, සන්වි අයිවරි කෝස්ට් වෙතින් වෙන් වී ස්වාධීන රාජධානියක් පිහිටුවීමට උත්සාහ කළේය.[39]
ප්‍රංශ පාලනය පිහිටුවීම
[සංස්කරණය]අසල්වැසි ඝානාව හා සසඳන විට, අයිවරි කෝස්ට් වහල් සේවයේ යෙදී සිටියද, වහල් වෙළඳාමෙන් පීඩා වින්දේ අල්පයකි.[40] යුරෝපීය වහලුන් සහ වෙළඳ නැව් වෙරළ තීරයේ අනෙකුත් ප්‍රදේශ වලට වැඩි කැමැත්තක් දැක්වූහ.[40] බටහිර අප්‍රිකාවට පැරණිතම යුරෝපීය මුහුදු ගමන 1482 දී[තහවුරු කර නොමැත] පෘතුගීසීන් විසින් සිදු කරන ලදී. ලන්දේසීන් ප්‍රංශයට ඩකාර්ට ඔබ්බෙන් වූ ගෝරී දූපතේ ජනාවාසයක් ලබා දුන්හ.[41] ප්‍රංශ දූත මෙහෙවරක් 1687 දී ගෝල්ඩ් කෝස්ට් (දැන් ඝානාව) සමඟ මායිම අසල ඇසිනි හි පිහිටුවන ලදී.[41] යුරෝපීයයන් මේ කාලයේ දේශීය වහල් ක්‍රමය යටපත් කළ අතර ඔවුන්ගේ වෙළෙන්දන්ට වෙළඳාම් කිරීම තහනම් කළහ.[තහවුරු කර නොමැත]
කෙසේ වෙතත් ඇසිනි ගේ පැවැත්ම අවිනිශ්චිත විය; 19 වැනි සියවසේ මැද භාගය වන තෙක් ප්‍රංශ ජාතිකයන් අයිවරි කෝස්ට්හි ස්ථිරව පිහිටුවා නොතිබුණි.[41] 1843-44 දී, ප්‍රංශ අද්මිරාල් ලුවී එඩ්වඩ් බූට්-විලිමේස් ග්‍රෑන්ඩ්-බසාම් සහ අස්සීනි ප්‍රදේශ වල රජවරුන් සමඟ ගිවිසුම් අත්සන් කර ඔවුන්ගේ ප්‍රදේශ ප්‍රංශ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් බවට පත් කළේය.[42] ප්‍රංශ ගවේෂකයන්, මිෂනාරිවරුන්, වෙළඳ සමාගම් සහ සොල්දාදුවන් විසින් කලපු කලාපයෙන් රට අභ්‍යන්තරයට ප්‍රංශ පාලනය යටතේ තිබූ ප්‍රදේශය ක්‍රමයෙන් ව්‍යාප්ත කරන ලදී.[41][42]1915 වන තෙක් සාමකාමී කිරීම සිදු නොවීය.[42]
වෙරළ ආශ්‍රිත ක්‍රියාකාරකම්, විශේෂයෙන්ම සෙනගල් සහ නයිජර් යන මහා ගංගා දෙක ආශ්‍රිතව, අභ්‍යන්තරයේ යුරෝපීය උනන්දුව උත්තේජනය කළේය.[41] බටහිර අප්‍රිකාවේ සාමූහික ප්‍රංශ ගවේෂණය 19 වැනි සියවසේ මැද භාගයේදී ආරම්භ වූ නමුත් රජයේ ප්‍රතිපත්තිවලට වඩා තනි පුද්ගල මුලපිරීම මත පදනම්ව සෙමින් ගමන් කළේය.[41] 1840 ගණන් වලදී, ප්‍රංශ ජාතිකයන් බටහිර අප්‍රිකානු ප්‍රධානීන් සමඟ ගිවිසුම් මාලාවක් අවසන් කරන ලද අතර එමඟින් ප්‍රංශ ජාතිකයින්ට ස්ථිර වෙළඳ මධ්‍යස්ථාන ලෙස සේවය කිරීම සඳහා ගිනියා බොක්ක දිගේ බලකොටු ගොඩනගා ගැනීමට හැකි විය.[41] අයිවරි කෝස්ට් හි පළමු තනතුරුවලට එකක් ඇසිනි හි සහ තවත් එකක් ග්‍රෑන්ඩ්-බාසම්හි ඇතුළත් විය, එය යටත් විජිතයේ පළමු අගනුවර බවට පත් විය.[41] මෙම ගිවිසුම් මගින් තනතුරු තුළ ප්‍රංශ ස්වෛරීභාවය සහ ඉඩම් පරිහරණය සඳහා ප්‍රාදේශීය ප්‍රධානීන්ට වාර්ෂිකව ගෙවනු ලබන ගාස්තු හෝ ඇඳුම් පැළඳුම් සඳහා වෙළඳ වරප්‍රසාද ලබා දෙන ලදී.[41] වෙළඳාම සීමා සහිත වූ නිසාත් ගිවිසුම් බැඳීම් සම්බන්ධයෙන් වැරදි වැටහීම් බොහෝ විට පැන නැඟුණු නිසාත් මෙම විධිවිධානය ප්‍රංශ ජාතිකයින්ට සම්පූර්ණයෙන්ම සතුටුදායක නොවීය. එසේ වුවද, ප්‍රංශ රජය වෙළඳාම පුළුල් කිරීමේ අපේක්ෂාවෙන් ගිවිසුම් පවත්වා ගෙන ගියේය.[41] ගිනියා බොක්ක වෙරළ තීරයේ බ්‍රිතාන්‍යයන්ගේ වැඩිවන බලපෑම වැලැක්වීම සඳහා ප්‍රංශයට ද කලාපයේ පැවැත්මක් පවත්වා ගැනීමට අවශ්‍ය විය.[41]
1871 දී ප්‍රංශ-ප්‍රෂියානු යුද්ධයෙන් ප්‍රංශය පරාජය වීම සහ පසුව ජර්මනිය විසින් ඇල්සේස්-ලොරේන් ප්‍රංශ පළාත ඈඳා ගැනීමත් සමඟ ප්‍රංශ රජය සිය යටත් විජිත අභිලාෂයන් අතහැර දමා බටහිර අප්‍රිකානු වෙළඳ ස්ථානවලින් සිය හමුදා කඳවුරු ඉවත් කර ගැනීමට හේතු විය. නේවාසික වෙළෙන්දන්ගේ රැකවරණය.[41] ග්‍රෑන්ඩ්-බාසාම් හි වෙළඳ මුරපොල මාර්සෙයිල් හි නැව්කරුවෙකුගේ භාරයේ ඉතිරි විය, ආතර් වර්ඩියර්, ඔහු 1878 දී අයිවරි කෝස්ට් ආයතනයේ පදිංචිකරුවෙකු ලෙස නම් කරන ලදී.[41]
1886 දී, එහි ඵලදායී වාඩිලෑම පිලිබඳ ප්‍රකාශයන්ට සහය දැක්වීම සඳහා, ප්‍රංශය නැවතත් එහි බටහිර අප්‍රිකානු වෙරළබඩ වෙළඳ ස්ථාන වල සෘජු පාලනය භාර ගත් අතර අභ්‍යන්තරයේ ගවේෂණ කඩිනම් වැඩපිළිවෙලක් දියත් කරන ලදී.[43] 1887 දී ලුතිනන් ලුයිස්-ගුස්ටාව් බිංගර් අයිවරි කෝස්ට් අභ්‍යන්තරයේ කොටස් හරහා වසර දෙකක ගමනක් ආරම්භ කළේය. ගමන අවසන් වන විට, ඔහු අයිවරි කෝස්ට්හි ප්‍රංශ ආරක්ෂක ප්‍රදේශ පිහිටුවීමේ ගිවිසුම් හතරක් අවසන් කර ඇත.[44] 1887 දී, වර්ඩියර්ගේ නියෝජිත, මාර්සෙල් ට්‍රීච්-ලැප්ලේන්, අයිවරි කෝස්ට් හරහා නයිජර් ගංගා ද්‍රෝණියේ ප්‍රධාන ජල ප්‍රදේශයේ සිට ප්‍රංශ බලපෑම ව්‍යාප්ත කරන අමතර ගිවිසුම් පහක් සාකච්ඡා කළේය.[44]
ප්‍රංශ යටත් විජිත යුගය
[සංස්කරණය]
1880 ගණන්වල අවසානය වන විට ප්‍රංශය වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල පාලනය ස්ථාපිත කර ඇති අතර 1889 දී බ්‍රිතාන්‍යය එම ප්‍රදේශයේ ප්‍රංශ ස්වෛරීභාවය පිළිගත්තේය.[44] එම වසරේම ප්‍රංශය ට්රේච්-ලැප්ලීන් ප්‍රදේශයේ නාමික ආණ්ඩුකාරයා ලෙස නම් කළේය.[44] 1893 දී, අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රංශ යටත් විජිතයක් බවට පත් වූ අතර එහි අගනුවර ග්‍රෑන්ඩ්-බසාම් වන අතර කපිතාන් බිංගර් ආණ්ඩුකාරවරයා ලෙස පත් කරන ලදී.[44] 1892 දී ලයිබීරියාව සමඟ සහ 1893 දී බ්‍රිතාන්‍යය සමඟ ගිවිසුම් මගින් යටත් විජිතයේ නැගෙනහිර සහ බටහිර මායිම් තීරණය කරන ලදී, නමුත් 1947 වන තෙක් උතුරු මායිම ස්ථීර කර නොතිබුනේ ප්‍රංශ රජය විසින් ඉහල වෝල්ටා (වර්තමාන බුර්කිනා ෆාසෝ) සහ ප්‍රංශ සුඩානය (වර්තමාන මාලි) යන ප්‍රදේශ ආර්ථික හා පරිපාලනමය හේතූන් මත අයිවරි කෝස්ට් වෙත අනුයුක්ත කිරීමට ගත් උත්සාහයන් නිසාය.[44]
ප්‍රංශයේ ප්‍රධාන ඉලක්කය වූයේ අපනයන නිෂ්පාදනය උත්තේජනය කිරීමයි. කෝපි, කොකෝවා සහ පාම් තෙල් බෝග ඉක්මනින් වෙරළ තීරයේ සිටුවනු ලැබීය. යුරෝපීය පදිංචිකරුවන්ගෙන් සැලකිය යුතු ජනගහනයක් සිටින එකම බටහිර අප්‍රිකානු රට ලෙස අයිවරි කෝස්ට් කැපී පෙනුණි. බටහිර සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ වෙනත් තැන්වල, යටත් විජිතවලට සංක්‍රමණය වූ යුරෝපීයයන් බොහෝ දුරට නිලධරයන් විය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රංශ පුරවැසියන් කොකෝවා, කෝපි සහ කෙසෙල් වගාවෙන් තුනෙන් එකක් හිමිකරගත් අතර දේශීය බලහත්කාර කම්කරු ක්‍රමය අනුගමනය කළහ.[තහවුරු කර නොමැත]
ප්‍රංශ පාලනයේ මුල් වසර පුරාවටම, නව තනතුරු පිහිටුවීම සඳහා ප්‍රංශ හමුදා කණ්ඩායම් රට අභ්‍යන්තරයට යවන ලදී.[44] ආරක්ෂාව පිළිබඳ ගිවිසුම් බලාත්මක වූ ප්‍රදේශවල පවා අප්‍රිකානු ජනගහනය ප්‍රංශ විනිවිද යාමට සහ ජනාවාසවලට විරුද්ධ විය.[44] 1880 සහ 1890 ගණන් වලදී වර්තමාන ගිනියාව, මාලි, බුර්කිනා ෆාසෝ සහ අයිවරි කෝස්ට්හි විශාල ප්‍රදේශ පුරා ව්‍යාප්ත වූ වසුලූ අධිරාජ්‍යය ස්ථාපිත කරමින් සිටි සමෝරි ටූරේ විශාලතම ප්‍රතිරෝධය ඉදිරිපත් කළ අය අතර විය.[44] ටූරේ ගේ විශාල, හොඳින් සන්නද්ධ වූ හමුදාව, තමන්ගේම ගිනි අවි නිපදවීමට සහ අලුත්වැඩියා කිරීමට හැකි වූ අතර, කලාපය පුරා ප්‍රබල සහයෝගයක් ලබා ගත්තේය. ප්‍රංශ ජාතිකයන් ටූරේගේ ව්‍යාප්තියට ප්‍රතිචාර දැක්වූ අතර හමුදාමය පීඩනයෙන් ජයග්‍රහණය කළේය.[44] දරුණු ප්‍රතිරෝධයකට මුහුණ දුන් ටූරේට එරෙහි ප්‍රංශ ව්‍යාපාර 1890 ගණන්වල මැද භාගයේ දී ඔහු 1898 දී අල්ලාගෙන ඔහුගේ අධිරාජ්‍යය විසුරුවා හරින තෙක් තීව්‍ර විය.[44]
1900 දී ප්‍රංශය විසින් යටත් විජිතයේ පොදු වැඩ වැඩසටහනට සහාය දැක්වීම සඳහා ප්‍රංශය විසින් ප්‍රධාන බද්දක් පැනවීම විරෝධතා අවුලුවා ඇත.[45] බොහෝ අයිවෝරියානුවන් මෙම බද්ද සැලකුවේ ආරක්ෂක ගිවිසුම් උල්ලංඝනය කිරීමක් ලෙසයි, මන්ද ප්‍රංශය ප්‍රදේශයේ රජවරුන්ගෙන් ඇඳුමකට සමාන ඇඳුමක් ඉල්ලා සිටින බව හැඟී ගිය නිසා.[45] බොහෝ දෙනෙක්, විශේෂයෙන්ම අභ්‍යන්තරයේ, බද්ද යටත් වීමේ නින්දාසහගත සංකේතයක් ලෙසද සැලකූහ.[46] 1905 දී, ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාවේ බොහෝ ප්‍රදේශවල වහල්භාවය නිල වශයෙන් අහෝසි කරන ලදී.[47] 1904 සිට 1958 දක්වා අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාවේ සම්මේලනයේ කොටසක් විය.[42] එය තුන්වන ජනරජය යටතේ යටත් විජිතයක් සහ විදේශීය භූමියක් විය.[42] පළමුවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, ප්‍රංශය අයිවරි කෝස්ට් සිට ප්‍රංශයේ සටන් කිරීමට රෙජිමේන්තු සංවිධානය කරන ලද අතර, 1917 සිට 1919 දක්වා යටත් විජිත සම්පත් සලාකනය කරන ලදී.[42] බටහිර අප්‍රිකාවේ ප්‍රංශයේ ප්‍රතිපත්තිය ප්‍රධාන වශයෙන් එහි "ඇසෝසියේෂන්" දර්ශනය තුලින් පිලිබිඹු විය, එනම් අයිවරි කෝස්ට් හි සියලුම අප්‍රිකානුවන් නිල වශයෙන් ප්‍රංශ "විෂයයන්" වූ නමුත් අප්‍රිකාවේ හෝ ප්‍රංශයේ නියෝජනයට අයිතියක් නොමැති බවයි.[42]
ප්‍රංශ යටත් විජිත ප්‍රතිපත්තියට උකහා ගැනීම සහ ආශ්‍රය යන සංකල්ප ඇතුළත් විය.[48] ප්‍රංශ සංස්කෘතියේ උපකල්පනය කරන ලද උසස් බව මත පදනම්ව, ප්‍රායෝගිකව උකහා ගැනීමේ ප්‍රතිපත්තිය අදහස් කළේ ප්‍රංශ භාෂාව, ආයතන, නීති සහ සිරිත් විරිත් යටත් විජිතවලට ව්‍යාප්ත කිරීමයි.[48] සංගමයේ ප්‍රතිපත්තිය යටත් විජිතවල ප්‍රංශ ජාතිකයන්ගේ උසස් බව ද තහවුරු කළ නමුත් එය යටත්විජිත කරන්නා සහ යටත් විජිතකරණය වූවන් සඳහා විවිධ ආයතන සහ නීති පද්ධති ඇතුළත් විය.[48] මෙම ප්‍රතිපත්තිය යටතේ, අයිවරි කෝස්ට්හි අප්‍රිකානුවන්ට ප්‍රංශ අවශ්‍යතා සමඟ ගැළපෙන පරිදි ඔවුන්ගේම සිරිත් විරිත් ආරක්ෂා කර ගැනීමට අවසර දෙන ලදී.[48]
ප්‍රංශ පරිපාලන පරිචය පිළිබඳ පුහුණුව ලැබූ දේශීය ප්‍රභූ පැලැන්තියක් ප්‍රංශ සහ අප්‍රිකානුවන් අතර අතරමැදි කණ්ඩායමක් පිහිටුවා ගත්හ.[48] 1930 න් පසු, බටහිරකරණය වූ අයිවෝරියානුවන් සුළු පිරිසකට ප්‍රංශ පුරවැසිභාවය සඳහා ඉල්ලුම් කිරීමේ අයිතිය ලබා දෙන ලදී.[48] කෙසේ වෙතත්, බොහෝ අයිවෝරියානුවන් ප්‍රංශ විෂයයන් ලෙස වර්ගීකරණය කරන ලද අතර සංගමයේ මූලධර්මය යටතේ පාලනය විය.[48] ප්‍රංශයේ යටත්වැසියන් ලෙස, ශිෂ්ට ප්‍රභූ පැලැන්තියෙන් පිටත ස්වදේශිකයන්ට දේශපාලන අයිතියක් නොතිබුණි.[49] ඔවුන් බදු වගකීමේ කොටසක් ලෙස පතල්වල, වතුකරයේ, පෝටර්වරුන් ලෙස සහ පොදු ව්‍යාපෘතිවල වැඩ සඳහා කෙටුම්පත් කරන ලදී.[49] ඔවුන් හමුදාවේ සේවය කිරීමට බලාපොරොත්තු වූ අතර, වෙනම නීති පද්ධතියක් වන ස්වදේශිකයන්ට යටත් විය.[49]
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, ජෙනරාල් චාල්ස් ඩි ගෝල්ගේ තාවකාලික රජයේ සාමාජිකයින් ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාවේ පාලනය භාර ගන්නා තෙක් 1943 දක්වා විචි පාලනය පාලනය විය.[42] 1944 බ්‍රසාවිල් සමුළුව, 1946 දී හතරවන ජනරජයේ පළමු ව්‍යවස්ථා සභාව, සහ දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී අප්‍රිකානු පක්ෂපාතිත්වය සඳහා ප්‍රංශයේ කෘතඥතාවය, 1946 දී දුරදිග යන රාජ්‍ය ප්‍රතිසංස්කරණවලට හේතු විය.[42] සියලුම අප්‍රිකානු "විෂයයන්" සඳහා ප්‍රංශ පුරවැසිභාවය ලබා දෙන ලදී, දේශපාලනිකව සංවිධානය වීමේ අයිතිය පිළිගනු ලැබූ අතර විවිධ ආකාරයේ බලහත්කාර ශ්‍රමය අහෝසි කරන ලදී.[42] 1944 සහ 1946 අතර, ප්‍රංශ රජය සහ අයිවරි කෝස්ට්හි තාවකාලික ආන්ඩු අතර බොහෝ ජාතික සම්මන්ත්‍රණ සහ ව්‍යවස්ථාපිත එකලස් කිරීම් සිදු විය.[තහවුරු කර නොමැත] 1946 අග වන විට රාජ්‍ය ප්‍රතිසංස්කරණ ස්ථාපිත කරන ලද අතර එමඟින් යටත් විජිත පාලනය යටතේ සියලුම අප්‍රිකානු "විෂයයන්" සඳහා ප්‍රංශ පුරවැසිභාවය ලබා දෙන ලදී.[තහවුරු කර නොමැත]
1958 වන තෙක්, පැරිසියේ පත් කරන ලද ආණ්ඩුකාරවරුන් අයිවරි කෝස්ට් ජනපදය පාලනය කළේ, ප්‍රතිපත්ති සම්පාදනයේදී අයිවෝරියානුවන් සහභාගී වීමට කුඩා ඉඩක් ඉතිරි කළ සෘජු මධ්‍යගත පරිපාලන ක්‍රමයක් භාවිතා කරමිනි.[48] ප්‍රංශ යටත් විජිත පරිපාලනය ද බෙදීමේ සහ පාලනය කිරීමේ ප්‍රතිපත්ති අනුගමනය කළ අතර උගත් ප්‍රභූ පැලැන්තියට පමණක් උකහා ගැනීමේ අදහස් යොදන ලදී.[48] කුඩා නමුත් බලගතු අයිවෝරියානු ප්‍රභූ පැලැන්තිය ප්‍රංශ විරෝධී හැඟීම් වර්ධනය කිරීමෙන් සහ ස්වාධීනත්වය ඉල්ලා සිටීමෙන් වැළකී සිටීම සඳහා පවතින තත්ත්වය පිළිබඳව ප්‍රමාණවත් තරම් තෘප්තිමත් වන බව සහතික කිරීමට ප්‍රංශ ද උනන්දු විය.[48] සංගමයේ භාවිතයන්ට දැඩි ලෙස විරුද්ධ වුවද, උගත් අයිවෝරියානුවන් විශ්වාස කළේ ඔවුන් ප්‍රංශ යටත් විජිත ක්‍රමය තුළ සමානාත්මතාවය අත්කර ගන්නේ ප්‍රංශයෙන් සම්පූර්ණ ස්වාධීනත්වයට වඩා උකහා ගැනීම හරහා බවයි.[48] පශ්චාත් යුධ ප්‍රතිසංස්කරණ හරහා උකහාගැනීමේ මූලධර්මය ක්‍රියාවට නැංවීමෙන් පසුව, අයිවෝරියානු නායකයින් අවබෝධ කර ගත්තේ උකහා ගැනීම පවා අයිවෝරියානුවන්ට වඩා ප්‍රංශ ජාතිකයින්ගේ උසස් බව සහ වෙනස් කොට සැලකීම සහ අසමානතාවය අවසන් වන්නේ ස්වාධීනත්වය සමඟ පමණක් බවයි.[48]
නිදහස
[සංස්කරණය]
බවුලේ ප්‍රධානියකුගේ පුත්‍රයා වූ ෆීලික්ස් හවුෆෝට්-බොයිග්නි, අයිවරි කෝස්ට් හි නිදහසේ පියා බවට පත් විය. 1944 දී ඔහු තමා වැනි අප්‍රිකානු කොකෝවා ගොවීන් සඳහා රටේ පළමු කෘෂිකාර්මික වෘත්තීය සමිතිය පිහිටුවා ගත්තේය. යටත් විජිත ප්‍රතිපත්තිය ප්‍රංශ වතු හිමියන්ට අනුග්‍රහය දැක්වීම ගැන කෝපයට පත් වෘත්තීය සමිති සාමාජිකයින් තම ගොවිපළ සඳහා සංක්‍රමණික කම්කරුවන් බඳවා ගැනීමට එක්සත් විය. හවුෆෝට්-බොයිග්නි ඉක්මනින්ම ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අතර වසරක් ඇතුළත පැරිසියේ ප්‍රංශ පාර්ලිමේන්තුවට තේරී පත් විය. වසරකට පසුව, ප්‍රංශ බලහත්කාර ශ්‍රමය අහෝසි කරන ලදී. හවුෆෝට්-බොයිග්නි ප්‍රංශ රජය සමඟ ශක්තිමත් සබඳතාවක් ගොඩනඟා ගත් අතර, අයිවරි කෝස්ට් වසර ගණනාවක් තිස්සේ පැවති සම්බන්ධතාවයෙන් ප්‍රතිලාභ ලබන බවට විශ්වාසයක් ප්‍රකාශ කළේය. ප්‍රංශය ඔහුව අමාත්‍යවරයෙකු ලෙස පත්කළ අතර, යුරෝපීය රජයක ඇමතිවරයෙකු වූ පළමු අප්‍රිකානුවාය.[50]
ප්‍රංශය සමඟ සබඳතාවල හැරවුම් ලක්ෂ්‍යයක් 1956 එතෙර ප්‍රතිසංස්කරණ පනත (Loi Cadre) සමඟ ළඟා විය, එය පැරිසියේ සිට ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාවේ තේරී පත් වූ භෞමික ආණ්ඩු වෙත බලතල කිහිපයක් පැවරූ අතර ඉතිරි ඡන්ද විෂමතා ඉවත් කළේය.[51] 1958 දෙසැම්බර් 4 වන දින, අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රංශ සංගමය ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලද ප්‍රංශ ප්‍රජාවේ ස්වයං පාලන සාමාජිකයෙකු බවට පත් විය.[52]
1960 වන විට, රට පහසුවෙන් ප්‍රංශ බටහිර අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම සමෘද්ධිමත් වූ අතර, කලාපයේ මුළු අපනයනයෙන් 40% කට වඩා දායක විය. හවුෆෝට්-බොයිග්නි පළමු ජනාධිපතිවරයා බවට පත් වූ විට, ඔහුගේ ආන්ඩුව නිෂ්පාදනය තවදුරටත් උත්තේජනය කිරීම සඳහා ගොවීන්ට ඔවුන්ගේ නිෂ්පාදන සඳහා හොඳ මිලක් ලබා දුන් අතර, එය අවට රටවල කම්කරුවන් සැලකිය යුතු ලෙස සංක්‍රමණය වීම නිසා තවදුරටත් ඉහළ නැංවීය. කෝපි නිෂ්පාදනය සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි වූ අතර, බ්‍රසීලයට සහ කොලොම්බියාවට පිටුපසින් අයිවරි කෝස්ට් ලෝක නිෂ්පාදනයේ තුන්වන ස්ථානයට පත් විය. 1979 වන විට රට කොකෝවා නිෂ්පාදනයේ ලොව ප්‍රමුඛයා විය. එය අප්‍රිකාවේ අන්නාසි සහ පාම් ඔයිල් අපනයනය කරන ප්‍රමුඛයා බවටද පත් විය. "අයිවෝරියානු ආශ්චර්යය" සඳහා ප්‍රංශ කාර්මික ශිල්පීන් දායක විය. අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල, නිදහස ලැබීමෙන් පසු, ජනතාව යුරෝපීයයන් පලවා හැරිය නමුත්, අයිවරි කෝස්ට්හි, ඔවුන් ගලා ආහ. ප්‍රංශ ප්‍රජාව නිදහසට පෙර 30,000 සිට 1980 දී 60,000 දක්වා වර්ධනය විය, ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් ගුරුවරුන්, කළමනාකරුවන් සහ උපදේශකයින් විය.[53] වසර 20ක් තිස්සේ ආර්ථිකය 10%කට ආසන්න වාර්ෂික වර්ධන වේගයක් පවත්වා ගෙන ගියේය - අප්‍රිකාවේ තෙල් අපනයනය නොකරන රටවල ඉහළම අගයයි.
හවුෆෝට්-බොයිග්නි පරිපාලනය
[සංස්කරණය]හවුෆෝට්-බොයිග්නි ගේ ඒක-පක්ෂ පාලනය දේශපාලන තරඟයට සුදුසු නොවීය. 2000 දී අයිවරි කෝස්ට් හි ජනාධිපති බවට පත් වන ලෝරන්ට් ගබග්බෝට 1980 ගණන් වලදී රටින් පලා යාමට සිදු වූයේ ඔහු ෆ්‍රන්ට් පොපුලෙයාර් අයිවෝරියන් පිහිටුවීමෙන් හවුෆෝට්-බොයිග්නි ගේ කෝපයට හේතු වූ පසුවය.[54] හවුෆෝට්-බොයිග්නි ජනතාව වෙත ඔහුගේ පුළුල් ආයාචනය මත පදනම් වූ අතර, ඔවුන් ඔහුව තෝරා පත් කර ගත්තේය. මහා පරිමාණ ව්‍යාපෘති සංවර්ධනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් ඔහු අවධාරණය කිරීම නිසා ඔහු විවේචනයට ලක් විය.
ඔහුගේ උපන් ගම්මානය වන යමුසූක්රෝ නව දේශපාලන අගනුවර බවට පරිවර්තනය කිරීම සඳහා වැය කළ ඩොලර් මිලියන ගණන නාස්ති වූ බව බොහෝ දෙනෙකුට හැඟී ගියේය. තවත් සමහරු රටේ හදවතේ සාමය, අධ්‍යාපනය සහ ආගම සඳහා මධ්‍යස්ථානයක් සංවර්ධනය කිරීමේ ඔහුගේ දැක්මට සහාය දුන්හ. 1980 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, ලෝක අවපාතය සහ දේශීය නියඟය අයිවෝරියානු ආර්ථිකය හරහා කම්පන තරංග යවා ඇත. අධික ලෙස දැව කැපීම සහ සීනි මිල කඩා වැටීම රටේ විදේශ ණය තුන් ගුණයකින් වැඩි කිරීමට හේතු විය. අවපාතය නිසා ඇති වූ විරැකියාව උග්‍ර කළ ගම්වැසියන් ගලා ඒම නිසා අබිඩ්ජාන්හි අපරාධ නාටකාකාර ලෙස ඉහළ ගියේය.[55] 1990 දී, ආයතනික දූෂණයට විරෝධය පාමින් ශිෂ්‍යයන් සමග සිවිල් සේවකයන් සිය ගනනක් වැඩ වර්ජනයක නිරත විය. නොසන්සුන්තාව බහු පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයට සහාය දීමට රජයට බල කෙරුනි. හවුෆෝට්-බොයිග්නි එන්න එන්නම දුර්වල වී 1993 දී මිය ගියේය. ඔහු ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස හෙන්රි කොනන් බෙඩිට කැමති විය.
බෙඩි පරිපාලනය
[සංස්කරණය]1995 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී බෙඩී, ඛණ්ඩනය වූ සහ අසංවිධානාත්මක විපක්ෂයකට එරෙහිව නැවත මැතිවරණයක් ජයග්‍රහණය කළේය. විපක්ෂ ආධාරකරුවන් සිය ගණනක් සිරගත කරමින් ඔහු දේශපාලන ජීවිතය මත සිය ග්‍රහණය දැඩි කළේය. ඊට ප්‍රතිවිරුද්ධව, උද්ධමනය අඩුවීම සහ විදේශ ණය ඉවත් කිරීමේ ප්‍රයත්නය සමඟ අවම වශයෙන් මතුපිටින් ආර්ථික දැක්ම වැඩිදියුණු විය. හවුෆෝට්-බොයිග්නි මෙන් නොව, ජනවාර්ගික ගැටුමක් වැලැක්වීමට ඉතා පරිස්සම් වූ අතර අසල්වැසි රටවලින් සංක්‍රමණිකයන්ට පරිපාලන තනතුරු සඳහා ප්‍රවේශය විවෘත කර ඇත, බෙඩි අයිවෝරිටේ සංකල්පය අවධාරණය කළේ උතුරු අයිවෝරියානු දෙමාපියන් දෙදෙනෙකු සිටි ඔහුගේ ප්‍රතිවාදියා වූ ඇලසානේ ඔවාටාරා තරඟ වැදීමෙන් බැහැර කිරීමට ය. අනාගත ජනාධිපතිවරණය. විදේශ රටවලින් පැමිණි අය අයිවෝරියානු ජනගහනයෙන් විශාල කොටසක් වන බැවින්, මෙම ප්‍රතිපත්තිය අයිවෝරියානු ජාතිකත්වයේ බොහෝ පුද්ගලයින් බැහැර කර ඇත. විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් අතර සබඳතා පළුදු වූ අතර, ඊළඟ දශක කිහිපය තුළ සිවිල් යුද්ධ දෙකක් ඇති විය.
ඒ හා සමානව, බෙඩී බොහෝ විභව විරුද්ධවාදීන් හමුදාවෙන් බැහැර කළේය. 1999 අගභාගයේදී, සෑහීමකට පත් නොවූ නිලධාරීන් පිරිසක් හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කර, ජෙනරාල් රොබට් ගුයි බලයට පත් කළහ. බෙඩි ප්‍රංශයට පිටුවහල් විය. නව නායකත්වය අපරාධ සහ දූෂණය අවම කළ අතර ජෙනරාල්වරු කප්පාදුව සඳහා බලපෑම් කළ අතර නාස්තිය අඩු සමාජයක් සඳහා වීදිවල උද්ඝෝෂණ කළහ.
පළමු සිවිල් යුද්ධය
[සංස්කරණය]2000 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ජනාධිපතිවරණයක් පවත්වන ලද අතර එහිදී ලෝරන්ට් ගබග්බෝ ගුයි සමඟ තරඟ කළ නමුත් එය සාමකාමී නොවීය. මැතිවරනයට පෙරාතුව මිලිටරි හා සිවිල් නොසන්සුන්තාවයෙන් සලකුණු විය. 180 ක් පමණ මිය ගිය මහජන නැගිටීමකින් පසුව, ගුයි ඉක්මනින් ග්බග්බෝ විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී. ඔවාටාරා එරට ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය විසින් නුසුදුස්සකු කරන ලද්දේ ඔහුගේ බුර්කිනාබේ ජාතිකත්වය හේතුවෙනි. පුරවැසියන් නොවන අයට ජනාධිපති අපේක්ෂකත්වය සඳහා ඉදිරිපත් වීමට ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ඉඩ දුන්නේ නැත. මෙය ප්‍රචණ්ඩ විරෝධතා ඇවිලවූ අතර, එහි ප්‍රධාන වශයෙන් රටේ උතුරේ සිට පැමිණි ඔහුගේ ආධාරකරුවන්, අගනුවර වන යමුසූක්රෝ හි කැරලි මර්දන පොලිසිය සමඟ සටන් කළහ.
2002 සැප්තැම්බර් 19 වැනි දින උදෑසන ග්බග්බෝ ඉතාලියේ සිටියදී සන්නද්ධ නැගිටීමක් ඇති විය. බලහත්කාරයෙන් ඉවත් කිරීමට නියමිතව සිටි භට පිරිස් නගර කිහිපයකට ප්‍රහාර එල්ල කරමින් කැරලි ගැසූහ. අබිඩ්ජන් හි ප්‍රධාන ජෙන්ඩර්මෙරි බැරැක්ක සඳහා වූ සටන මධ්‍යම රාත්‍රිය දක්වා පැවති නමුත් දිවා ආහාර වේලාව වන විට රජයේ හමුදා විසින් අබිඩ්ජන් ආරක්ෂා කර තිබුණි. ඔවුන්ට රටේ උතුරේ පාලනය අහිමි වූ අතර, කැරලිකාර හමුදා උතුරු නගරය වන බුවාකේ හි ඔවුන්ගේ බලකොටුව බවට පත් කළහ. කැරලිකරුවන් නැවතත් අබිඩ්ජන් වෙත යාමට තර්ජනය කළ අතර, ඔවුන්ගේ ඉදිරි ගමන නැවැත්වීමට ප්‍රංශය සිය කඳවුරේ සිට හමුදා යෙදවූහ. ප්‍රංශ ජාතිකයන් පැවසුවේ ඔවුන් තම පුරවැසියන් අනතුරෙන් ආරක්ෂා කරන නමුත් ඔවුන්ගේ යෙදවීම රජයේ හමුදාවන්ට ද උපකාරී වූ බවයි. ප්‍රංශ ජාතිකයන් දෙපාර්ශවයටම උදව් කරන බව සත්‍යයක් ලෙස තහවුරු නොවූ නමුත් ප්‍රංශයට විරුද්ධ පාර්ශ්වයට සහයෝගය දක්වන බවට සෑම පාර්ශ්වයක්ම චෝදනා කළහ. ප්‍රංශ ක්‍රියාවන් දිගුකාලීනව තත්වය වැඩිදියුණු කර හෝ නරක අතට හැරුනේද යන්න මතභේදාත්මකයි. එදින රාත්‍රියේ හරියටම සිදුවූයේ කුමක්ද යන්නත් මතභේදාත්මකයි.
හිටපු ජනාධිපති රොබට් ගුයි කුමන්ත්‍රණ ප්‍රයත්නයකට නායකත්වය දුන් බව රජය ප්‍රකාශ කළ අතර රාජ්‍ය රූපවාහිනිය ඔහුගේ මළ සිරුර පාරේ පින්තූර පෙන්වීය; ඔහු සහ තවත් 15 දෙනෙකු ඔහුගේ නිවසේ දී ඝාතනය කර ඇති බවත්, ඔහුට චෝදනා එල්ල කිරීම සඳහා ඔහුගේ සිරුර පාරට ගෙන ගොස් ඇති බවත් ප්‍රති-ප්‍රකාශවල සඳහන් විය. අවුට්ටාර ජර්මානු තානාපති කාර්යාලයේ රැකවරණය ලබා ගත්තේය; ඔහුගේ නිවස ගිනිබත් කර තිබුණි. ජනාධිපති ග්බග්බෝ සිය ඉතාලි සංචාරය නවතා ආපසු පැමිණෙන විට රූපවාහිනී දේශනයකදී ප්‍රකාශ කළේ සමහර කැරලිකරුවන් විදේශීය සංක්‍රමණික කම්කරුවන් ජීවත් වූ පැල්පත් නගරවල සැඟවී සිටින බවයි. ලිංගභේදවාදීන් සහ සුපරීක්ෂාකාරී පිරිස් නිවැසියන්ට පහර දෙමින් දහස් ගණනින් නිවාස ඩෝසර් කර පුළුස්සා දැමූහ. කැරලිකරුවන් සමඟ මුල් සටන් විරාමයක් ඇති වූ අතර, උතුරු ජනගහනයෙන් වැඩි පිරිසකගේ සහාය ඇතිව, කෙටිකාලීන බව ඔප්පු වූ අතර ප්‍රධාන කොකෝවා වගා කරන ප්‍රදේශ සම්බන්ධයෙන් සටන් නැවත ආරම්භ විය. සටන් විරාම සීමා මායිම් පවත්වාගෙන යාමට ප්‍රංශය හමුදා යවන ලද අතර, ලයිබීරියාවේ සහ සියෙරා ලියොන්හි යුද නායකයන් සහ සටන්කාමීන් ඇතුළු මිලීෂියාවන් බටහිර කොටස් අල්ලා ගැනීමට අර්බුදයෙන් ප්‍රයෝජන ගත්හ.
2003 ජනවාරි මාසයේදී, ග්බග්බෝ සහ කැරලි නායකයින් "ජාතික සමගිය පිළිබඳ රජයක්" නිර්මාණය කරමින් ගිවිසුම් අත්සන් කළහ. ඇඳිරි නීතිය ඉවත් කරන ලද අතර ප්‍රංශ හමුදා රටේ බටහිර දේශසීමාවේ මුර සංචාරයේ යෙදී සිටියහ. එක්සත් ආන්ඩුව අස්ථායී වූ අතර, කිසිදු පාර්ශ්වයක් එහි අරමුණු සාක්ෂාත් කර නොගැනීමත් සමඟ කේන්ද්‍රීය ගැටලු පැවතුනි. 2004 මාර්තු මාසයේදී, විපක්ෂ රැලියකදී 120 දෙනෙකු මිය ගිය අතර, පසුව ඇති වූ මැර ප්‍රචණ්ඩත්වය විදේශීය ජාතිකයන් ඉවත් කිරීමට හේතු විය. වාර්තාවක නිගමනය වූයේ ඝාතන සැලසුම් කර ඇති බවයි. "විශ්වාස කලාපයක්" පවත්වා ගැනීම සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක භටයන් යොදවා තිබුණද, ග්බග්බෝ සහ විපක්ෂය අතර සබඳතා අඛණ්ඩව පිරිහෙන්නට විය.
2004 නොවැම්බර් මස මුලදී, කැරලිකරුවන් නිරායුධ කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කිරීම නිසා සාම ගිවිසුම ඵලදායී ලෙස බිඳවැටීමෙන් පසුව, ග්බග්බෝ කැරලිකරුවන්ට එරෙහිව ගුවන් ප්‍රහාර එල්ල කිරීමට නියෝග කළේය. 2004 නොවැම්බර් 6 වන දින බුවාකේ හි මෙම ගුවන් ප්‍රහාරවලින් එකක් අතරතුර, ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් පහර දුන් අතර නව දෙනෙකු මිය ගියහ. අයිවෝරියානු රජය එය වැරදීමක් බව පැවසුවද ප්‍රංශ ජාතිකයන් කියා සිටියේ එය හිතාමතා කළ එකක් බවයි. ඔවුන් ප්‍රතිචාර දැක්වූයේ බොහෝ අයිවෝරියානු හමුදා ගුවන් යානා (Su-25 ගුවන් යානා දෙකක් සහ හෙලිකොප්ටර් පහක්) විනාශ කිරීමෙන් සහ ප්‍රංශයට එරෙහිව ප්‍රචණ්ඩකාරී පළිගැනීමේ කෝලාහල අබිඩ්ජාන්හිදී ඇති විය.[56]
ග්බග්බෝ ගේ මුල් ජනාධිපති ධුර කාලය 2005 ඔක්තෝම්බර් 30 දින අවසන් වූ නමුත් සාමකාමී මැතිවරණයක් පැවැත්විය නොහැකි යැයි සලකන ලදී, එබැවින් අප්‍රිකානු සංගමය විසින් සකස් කරන ලද සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂාව විසින් අනුමත කරන ලද සැලැස්මකට අනුව ඔහුගේ නිල කාලය උපරිම වසරක් දක්වා දීර්ඝ කරන ලදී. සභාව.[57] 2006 වසරේ ඔක්තෝම්බර් අග අවසන් දිනය එළඹීමත් සමග, එම අවස්ථාව වන විට මැතිවරණය පැවැත්වීමට නොහැකි බව සලකනු ලැබූ අතර, විපක්ෂය සහ කැරලිකරුවන් ග්බග්බෝ සඳහා තවත් වාරයක් දීර්ඝ කිරීමේ හැකියාව ප්‍රතික්ෂේප කළහ.[58] එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක කවුන්සිලය 2006 නොවැම්බර් 1 වන දින ග්බග්බෝ ගේ ධුර කාලය තවත් වසරකින් දීර්ඝ කිරීම අනුමත කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, මෙම යෝජනාව අගමැති චාල්ස් කොනන් බැනීගේ බලතල ශක්තිමත් කිරීම සඳහා ලබා දී ඇත. ග්බග්බෝ ඊළඟ දිනයේ පැවසුවේ ව්‍යවස්ථාපිත උල්ලංඝනයන් ලෙස සැලකෙන යෝජනාවේ අංග අදාළ නොවන බවයි.[59]
2007 මාර්තු 4 වන දින රජය සහ කැරලිකරුවන් හෝ නව බලවේග අතර සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලද අතර පසුව නව හමුදාවේ නායක ගුයිලූම් සෝරෝ අගමැති විය. මෙම සිදුවීම් ග්බග්බෝ ගේ තත්ත්වය සැලකිය යුතු ලෙස ශක්තිමත් කිරීමක් ලෙස සමහර නිරීක්ෂකයින් විසින් සලකනු ලැබිනි.[60] යුනිසෙෆ් සංවිධානයට අනුව, සිවිල් යුද්ධය අවසානයේ ජලය සහ සනීපාරක්ෂක යටිතල පහසුකම් විශාල වශයෙන් හානි වී ඇත. රට පුරා සිටින ප්‍රජාවන්ට ඔවුන්ගේ ජල සැපයුම අලුත්වැඩියා කිරීමට අවශ්‍ය විය.[61]
දෙවන සිවිල් යුද්ධය
[සංස්කරණය]
|
|
| ඇලසානේ ඔවාටාරා
2010 සිට ජනාධිපති |
ඩැනියෙල් කැබ්ලාන් ඩන්කන්
2012 සිට 2017 දක්වා අගමැති |
2005 දී සංවිධානය කළ යුතුව තිබූ ජනාධිපතිවරණය 2010 නොවැම්බර් දක්වා කල් දමන ලදී. මූලික ප්‍රතිඵලවලින් පෙන්නුම් කළේ හිටපු අගමැති අවුට්ටාරට පක්ෂව ග්බග්බෝ ට පාඩුවක් සිදුව ඇති බවයි.[62] නව බලවේගවල කැරලිකරුවන් විසින් පාලනය කරන ලද උතුරු දෙපාර්තමේන්තු වල දැවැන්ත වංචා චෝදනා කරමින් පාලක FPI ව්‍යවස්ථා සභාව ඉදිරියේ ප්‍රතිඵලවලට තරඟ කළේය. මෙම චෝදනා එක්සත් ජාතීන්ගේ නිරීක්ෂකයින් (අප්‍රිකානු සංගමයේ නිරීක්ෂකයින් මෙන් නොව) පරස්පර විය. ප්‍රතිඵල වාර්තාව දැඩි ආතතියට හා ප්‍රචණ්ඩ සිදුවීම්වලට තුඩු දුන්නේය. ග්බග්බෝ ආධාරකරුවන්ගෙන් සමන්විත වූ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව, උතුරු දෙපාර්තමේන්තු හතක ප්‍රතිඵල නීති විරෝධී බව ප්‍රකාශ කළ අතර, මැතිවරණ කොමිසම විසින් වාර්තා කරන ලද පරිදි, අවුට්ටාර 54%කින් ජයග්‍රහණය කිරීම වෙනුවට, ග්බග්බෝ 51% ඡන්ද ප්‍රතිශතයකින් මැතිවරණ ජයග්‍රහණය කර ඇති බව ප්‍රකාශ කළේය.[62] ග්බග්බෝ සමාරම්භකයෙන් පසුව, බොහෝ රටවල් සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ ජයග්‍රාහකයා ලෙස පිළිගත් අවුට්ටාර විකල්ප සමාරම්භක උත්සවයක් සංවිධානය කළේය. මෙම සිදුවීම් සිවිල් යුද්ධයේ යලි පිබිදීමක් පිලිබඳ භීතිය මතු කළේය; සරණාගතයින් දහස් ගණනක් රට හැර ගියහ.[62] අප්‍රිකානු සංගමය විසින් දකුණු අප්‍රිකාවේ හිටපු ජනාධිපති තබෝ ම්බෙකි ගැටුම සමථයකට පත් කිරීමට යවා ඇත. බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යවල ආර්ථික ප්‍රජාවගේ ස්ථාවරය මත පදනම්ව එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක කවුන්සිලය මැතිවරණයේ ජයග්‍රාහකයා ලෙස අවුට්ටාර පිළිගැනීමේ යෝජනාවක් සම්මත කර ගත් අතර, අයිවරි කෝස්ට් එහි සියලු තීරණ ගැනීමේ ආයතනවලින්[63] අත්හිටුවන ලද අතර අප්‍රිකානු සංගමය ද රටේ සාමාජිකත්වය අත්හිටුවන ලදී.[64]
2010 දී, අයිවරි කෝස්ට් සන්නද්ධ හමුදාවේ කර්නල්වරයෙකු වන න්ගුසන් යාඕ, වසරක් පුරා පැවති එක්සත් ජනපද ආගමන හා රේගු බලාත්මක කිරීමේ මෙහෙයුමකදී ආයුධ සහ ආයුධ සහ අවි ආයුධ ලබා ගැනීම සහ නීතිවිරෝධී ලෙස අපනයනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් චෝදනා එල්ල වූ නිව් යෝර්ක්හිදී අත්අඩංගුවට ගන්නා ලදී: අත් තුවක්කු 4,000 ක්, පතොරම් 200,000 ක් සහ උණ්ඩ එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්බාධක උල්ලංඝනය කරමින් කඳුළු ගෑස් අත්බෝම්බ 50,000ක්.[65] තවත් අයිවරි කෝස්ට් නිලධාරීන් කිහිප දෙනෙකුට රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික විදේශ ගමන් බලපත්‍ර තිබූ නිසා නිදහස් කරන ලදී. ඔහුගේ සහචරයා, ජාත්‍යන්තර වෙළෙන්දෙකු වන මයිකල් බැරී ෂෝර්, වර්ජිනියාවේ පිහිටා ඇත[66][67]
2010 ජනාධිපතිවරනය 2010-2011 අයිවෝරියානු අර්බුදයට සහ දෙවන අයිවෝරියානු සිවිල් යුද්ධයට හේතු විය. ජාත්‍යන්තර සංවිධාන විසින් දෙපාර්ශ්වය විසින්ම මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් ගණනාවක් වාර්තා කරන ලදී. Duékoué හි මිනිසුන් සිය ගණනක් මිය ගියහ. අසල බ්ලොක්වින් හි දුසිම් ගනනක් මිය ගියහ.[68] එක්සත් ජාතීන්ගේ සහ ප්‍රංශ හමුදා ග්බග්බෝ ට එරෙහිව හමුදා ක්‍රියාමාර්ගයක් ගත්හ.[69] ග්බග්බෝ 2011 අප්‍රේල් 11 වන දින ඔහුගේ නිවසට වැටලීමකින් පසුව අත්අඩංගුවට ගන්නා ලදී.[70] යුද්ධයෙන් රට දැඩි ලෙස විනාශයට පත් වූ අතර, ආර්ථිකය නැවත ගොඩ නැගීම සහ අයිවෝරියන් නැවත එක් කිරීමේ ප්‍රබල අභියෝගයක් අවුට්ටාරට උරුම වී ඇති බව නිරීක්ෂණය විය.[71] ග්බග්බෝ 2016 ජනවාරි මාසයේදී ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණය වෙත ගෙන යන ලදී. ඔහු අධිකරණය විසින් නිදොස් කොට නිදහස් කරන ලද නමුත් 2019 ජනවාරි මාසයේදී කොන්දේසි සහිත නිදහස් කිරීමක්[72] ලබා දෙන ලදී.[73] බෙල්ජියම සත්කාරක රටක් ලෙස නම් කර ඇත.[74]
අවුට්ටාර පරිපාලනය
[සංස්කරණය]අවුට්ටාර 2010 වසරේ සිට රට පාලනය කරයි. 2015 ජනාධිපතිවරණයෙන් අවුට්ටාර නැවත තේරී පත් විය.[75] 2020 නොවැම්බරයේදී ඔහු විපක්ෂය විසින් වර්ජනය කරන ලද මැතිවරණවලදී තුන්වන වරටත් බලයට පත්විය. ඔහුගේ විරුද්ධවාදීන් තර්ක කළේ අවුට්ටාර තුන්වන වාරයක් සඳහා තරඟ කිරීම නීති විරෝධී බවයි.[76] අයිවරි කෝස්ට්හි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව විසින් 2020 නොවැම්බරයේදී තුන්වන වාරයකට ජනාධිපති අවුට්ටාර නැවත තේරී පත්වීම නිල වශයෙන් අනුමත කරන ලදී.[77]
2022 දෙසැම්බරයේදී, අයිවරි කෝස්ට් හි විදුලි නිෂ්පාදන සමාගමක් වන Compagnie ivoirienne d'électricité (fr) විසින් මෙගාවොට් 10 ක පද්ධතියකින් අනුග්‍රහය දක්වන ලද මෙගාවොට් මිලියන 37.5 ක ස්ථාපනයක් සමඟින්, බොන්ඩියාලි හි රටේ පළමු සූර්ය බලාගාරය පිහිටුවීම සඳහා කොමිසමක් දියත් කරන ලදී.
2023 ඔක්තෝබර් 6 වන දින අවුට්ටාර විසින් රජය විසුරුවා හැර අගමැති ආචි ඔහුගේ තනතුරෙන් ඉවත් කරන ලදී.[78]
රජය හා දේශපාලනය
[සංස්කරණය]රජය ශාඛා තුනකට බෙදා ඇත: විධායක, ව්‍යවස්ථාදායක සහ අධිකරණ. අයිවරි කෝස්ට් පාර්ලිමේන්තුව, වක්‍රව තේරී පත් වූ සෙනෙට් සභාවෙන් සහ පස් අවුරුදු ධුර කාලයක් සඳහා තේරී පත් වූ සාමාජිකයින් 255 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත ජාතික සභාවෙන් සමන්විත වේ.
1983 සිට අයිවරි කෝස්ට්හි අගනුවර යමුසූක්රෝ වූ අතර අබිඩ්ජාන් පරිපාලන මධ්‍යස්ථානය විය. බොහෝ රටවල් ඔවුන්ගේ තානාපති කාර්යාල අබිඩ්ජාන්හි පවත්වාගෙන යයි.
2004 අග භාගය වන විට බොහෝ සටන් අවසන් වුවද, නව හමුදාවන් විසින් පාලනය කරන ලද උතුර සමඟ රට දෙකට බෙදී ගියේය. 2005 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී නව ජනාධිපතිවරණයක් පැවැත්වීමට බලාපොරොත්තු වූ අතර, මෙය ඉදිරියට ගෙන යාමට ප්‍රතිවාදී පක්ෂ 2007 මාර්තු මාසයේදී එකඟ වූ නමුත් එය සකස් කිරීම ප්‍රමාද වීම හේතුවෙන් එය 2010 නොවැම්බර් දක්වා කල් දැමුණි.
අවසානයේ මැතිවරණය පැවැත්වුණේ 2010 දීය. පළමු වටයේ මැතිවරණය සාමකාමීව පැවැත්වුණු අතර නිදහස් හා සාධාරණ ලෙස පුළුල් ලෙස පිළිගැනීමට ලක්විය. නොවැම්බර් 21 මුල් දින සිට සතියක් ප්‍රමාද වීමෙන් පසු, 2010 නොවැම්බර් 28 දින අවසන් කිරීම් පැවැත්විණි. ලෝරන්ට් ග්බැග්බෝ ජනාධිපති ලෙස හිටපු අගමැති ඇලසානේ ඔවාටාරා ට එරෙහිව තරඟ කළේය.[79] දෙසැම්බර් 2 වන දින මැතිවරණ කොමිසම ප්‍රකාශ කළේ ඔවාටාරා මැතිවරණයෙන් 54% සිට 46% දක්වා පරතරයකින් ජයග්‍රහණය කළ බවයි. ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ග්බග්බෝ-පසුගිය ව්‍යවස්ථා සභාව එම ප්‍රකාශය ප්‍රතික්ෂේප කළ අතර, රටේ දේශසීමා මුද්‍රා තබා ඇති බව රජය නිවේදනය කළේය. අයිවෝරියානු හමුදා ප්‍රකාශකයෙක් පැවසුවේ, "රටේ ගුවන්, ගොඩබිම සහ මුහුදු සීමාව සියලු මිනිසුන්ගේ සහ භාණ්ඩවල ගමන් සඳහා වසා ඇත." ලෙසය.[80]
ජනාධිපති ඇලසානේ ඔවාටාරා 2010 සිට රට මෙහෙයවා ඇති අතර ඔහු 2020 නොවැම්බර් මැතිවරණයේදී තුන්වන වරටත් තේරී පත් වූ අතර ප්‍රමුඛ විපක්ෂ නායකයින් දෙදෙනෙකු වන හිටපු ජනාධිපති හෙන්රි කොනන් බෙඩි සහ හිටපු අගමැති පැස්කල් ඇෆි එන්'ගෙසන් විසින් වර්ජනය කරන ලදී.[81] ආචි II රජය 2022 අප්‍රේල් සිට රට පාලනය කරයි.[82]
විදේශ සබඳතා
[සංස්කරණය]
අප්‍රිකාවේ, අයිවෝරියානු රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකත්වය පියවරෙන් පියවර ආර්ථික සහ දේශපාලන සහයෝගීතාවයට අනුග්‍රහය දක්වයි. 1959 දී, අයිවරි කෝස්ට්, ඩහෝමි (බෙනින්), ඉහළ වෝල්ටා (බුර්කිනා ෆාසෝ), නයිජර් සහ ටෝගෝ සමගින් එන්ටෙන්ටේ කවුන්සිලය පිහිටුවීය; 1965 දී, අප්‍රිකානු සහ මැලගසි පොදු සංවිධානය (OCAM); 1972 දී බටහිර අප්‍රිකාවේ ආර්ථික ප්‍රජාව (CEAO). අවසාන සංවිධානය 1975 දී බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව (ECOWAS) ලෙස වෙනස් විය. 1963 දී අප්‍රිකානු එකමුතු සංවිධානයේ (OAU) ආරම්භක සාමාජිකයෙකු වූ අතර 2000 දී අප්‍රිකානු සංගමයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු වූ අයිවරි කෝස්ට් රාජ්‍ය ස්වෛරීත්වයට සහ සාමකාමීත්වයට ගරු කිරීම ආරක්ෂා කරයි.
ලොව පුරා, අයිවෝරියානු රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකත්වය කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදනවල සාධාරණ වෙළඳාම සහ සියලු රටවල් සමඟ සාමකාමී සබඳතා ප්‍රවර්ධනය කිරීම ඇතුළුව සාධාරණ ආර්ථික හා වෙළඳ සබඳතා සඳහා කැපවී සිටී. අයිවරි කෝස්ට් මේ අනුව ජාත්‍යන්තර සංවිධාන සහ ලොව පුරා රටවල් සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා පවත්වයි. විශේෂයෙන්, එය සරණාගතයින්ගේ තත්ත්වය සම්බන්ධ සම්මුතිය, 1967 ප්‍රොටෝකෝලය සහ 1969 අප්‍රිකාවේ සරණාගත ගැටළු පිළිබඳ විශේෂිත අංශ පාලනය කිරීමේ සම්මුතිය වැනි එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුම් අත්සන් කර ඇත. අයිවරි කෝස්ට් යනු ඉස්ලාමීය සහයෝගීතා සංවිධානය, අප්‍රිකානු සංගමය, ලා ෆ්‍රැන්කොෆෝනි, ලතින් සංගමය, බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව සහ දකුණු අත්ලාන්තික් සාම සහ සහයෝගීතා කලාපයේ සාමාජිකයෙකි.
ජලය සහ සනීපාරක්ෂක යටිතල පහසුකම් ශක්තිමත් කිරීම සඳහා අයිවරි කෝස්ට් උප සහරා කලාපයේ ජාතීන් සමඟ හවුල් වී ඇත. මෙය ප්‍රධාන වශයෙන් සිදු කර ඇත්තේ UNICEF වැනි සංවිධාන සහ නෙස්ලේ වැනි සමාගම් වල සහය ඇතිවය.[84]
2015 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය තිරසාර සංවර්ධන ඉලක්ක (සහස්‍ර සංවර්ධන ඉලක්ක වෙනුවට) නිර්මාණය කළේය. ඔවුන් සෞඛ්‍යය, අධ්‍යාපනය, දරිද්‍රතාවය, කුසගින්න, දේශගුණික විපර්යාස, ජල සනීපාරක්ෂාව සහ සනීපාරක්ෂාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි. ප්‍රධාන අවධානය යොමු වූයේ පිරිසිදු ජලය සහ ලවණීකරණයයි. මෙම ක්ෂේත්‍රවල වැඩ කරන විශේෂඥයින් WASH සංකල්පය නිර්මාණය කර ඇත. WASH ආරක්ෂිත පානීය ජලය, සනීපාරක්ෂාව සහ නිසි සනීපාරක්ෂාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි. මෙම කණ්ඩායම අප්‍රිකාවේ උප සහරා කලාපයට, විශේෂයෙන්ම අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රදේශයට විශාල බලපෑමක් කර ඇත. 2030 වන විට, ආරක්ෂිත සහ දැරිය හැකි පානීය ජලය සඳහා විශ්වීය හා සමාන ප්‍රවේශයක් ලබා ගැනීමට ඔවුන් සැලසුම් කරයි.[85]
යුධමය
[සංස්කරණය]2012 වන විට, අයිවරි කෝස්ට් හමුදාව විසින් වාර්තා කරන ලද ප්‍රධාන උපකරණ අයිතමවලට T-55 ටැංකි 10 ක් (සේවාගත නොහැකි විය හැකි ලෙස සලකුණු කර ඇත), AMX-13 සැහැල්ලු ටැංකි පහක්, ඔත්තු බැලීමේ වාහන 34 ක්, BMP-1/2 සන්නද්ධ පාබල සටන් වාහන 10 ක්, රෝද 41 ක් ඇතුළත් විය. APCs, සහ කාලතුවක්කු 36+ වේ.[86]
2012 දී, අයිවරි කෝස්ට් ගුවන් හමුදාව එක් Mil Mi-24 ප්‍රහාරක හෙලිකොප්ටරයකින් සහ SA330L Puma ප්‍රවාහන තුනකින් සමන්විත විය (සේවා ගත නොහැකි ලෙස සලකුණු කර ඇත).[87]
2017 දී, අයිවරි කෝස්ට් න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.[88]
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය].png)
2011 සිට, අයිවරි කෝස්ට් පරිපාලනමය වශයෙන් දිස්ත්‍රික්ක 12ක් සහ දිස්ත්‍රික් මට්ටමේ ස්වයං පාලන නගර දෙකක් ලෙස සංවිධානය කර ඇත. දිස්ත්‍රික කලාප 31 කට බෙදා ඇත; කලාප 108 දෙපාර්තමේන්තු වලට බෙදා ඇත; සහ දෙපාර්තමේන්තු උප-ප්‍රාන්ත 510 කට බෙදා ඇත.[89] සමහර අවස්ථාවලදී, ගම්මාන කිහිපයක් කොමියුනිස්ට් ලෙස සංවිධානය කර ඇත. ස්වයං පාලන දිස්ත්‍රික්ක කලාපවලට බෙදී නැත, නමුත් ඒවායේ දෙපාර්තමේන්තු, උප-ප්‍රාන්ත සහ කොමියුන අඩංගු වේ. 2011 සිට ස්වාධීන නොවන දිස්ත්‍රික්ක 12 සඳහා ආණ්ඩුකාරවරුන් පත් කර නොමැත. මේ නිසා මේ දිස්ත්‍රික්ක තවමත් රාජ්‍ය ආයතන ලෙස ක්‍රියාත්මක වීමට පටන් ගෙන නැත.
පහත දැක්වෙන්නේ දිස්ත්‍රික්ක, දිස්ත්‍රික් අගනුවර සහ එක් එක් දිස්ත්‍රික්කයේ කලාප ලැයිස්තුවයි:
| සිතියම අංක. | දිස්ත්‍රික්කය | දිස්ත්‍රික්ක අගනුවර | කලාපය | කලාප ආසනය | ජනගහනය[90] |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | අබිඩ්ජන්
(ස්වයං පාලන) |
4,707,404 | |||
| 2 | බාස්-සස්සන්ද්රා | සැන්-පෙඩ්රෝ | ග්බොක්ලේ | සස්සන්ද්ර | 400,798 |
| නවා | සූබ්‍රි | 1,053,084 | |||
| සැන්-පෙඩ්රෝ | සැන්-පෙඩ්රෝ | 826,666 | |||
| 3 | කොමෝ | අබෙන්ගුරූ | ඉන්ඩේනි - ජුවාබ්ලින් | අබෙන්ගුරූ | 560,432 |
| සුඩ්-කොමෝ | අබොයිස්සෝ | 642,620 | |||
| 4 | ඩෙංගුලේ | ඔඩියන් | ෆෝලන් | මිනිග්නන් | 96,415 |
| කබඩෝගු | ඔඩියන් | 193,364 | |||
| 5 | ගොහ්-ජිබුවා | ගග්නෝවා | ගෝහ් | ගග්නෝවා | 876,117 |
| ලෝ-ජිබුවා | ඩිවෝ | 729,169 | |||
| 6 | ලැක්ස් | ඩිම්බොක්රෝ | බෙලියර් කලාපය | යමුසූක්රෝ[91] | 346,768 |
| ඉෆ්ෆෝ | ඩවුක්රෝ | 311,642 | |||
| මොරොනු | බොන්ගුවානෝ | 352,616 | |||
| එන්සී | ඩිම්බොක්රෝ | 247,578 | |||
| 7 | ලගුන්ස් | ඩබූ | ඇග්නෙබි-ටියාසා | අග්බෝවිල් | 606,852 |
| ග්‍රෑන්ඩ්ස්-පොන්ට්ස් | ඩබූ | 356,495 | |||
| ලා මෙ | ඇඩ්සෝප් | 514,700 | |||
| 8 | මොන්ටැග්නස් | මෑන් | කැවාලි | ගුයිග්ලෝ | 459,964 |
| ගුමොන් | ඩුඑකොයූ | 919,392 | |||
| ටොන්ක්පි | මෑන් | 992,564 | |||
| 9 | සස්සන්ද්ර-මාරහෝව් | දලෝවා | හවුත්-සස්සන්ද්ර | දලෝවා | 1,430,960 |
| මාරහෝව් | බුවාෆ්ලේ | 862,344 | |||
| 10 | සවනේස් | කොර්හෝගෝ | බෑගූ | බොන්ඩියාලි | 375,687 |
| පොරෝ | කොර්හෝගෝ | 763,852 | |||
| ටොලෝගෝ | ෆර්කෙසෙඩෝගු | 467,958 | |||
| 11 | වල්ලි ඩු බණ්ඩම | බුවාකේ | ජිබෙකේ | බුවාකේ | 1,010,849 |
| හම්බෝල් | කැටියෝලා | 429,977 | |||
| 12 | වොරෝබා | සේගුලා | බෙරේ | මන්කෝනෝ | 389,758 |
| බෆිං | ටූබා | 183,047 | |||
| වොරොඩෝගු | සේගුලා | 272,334 | |||
| 13 | යමුසූක්රෝ
(ස්වයං පාලන) |
355,573 | |||
| 14 | සැන්සාන් | බොන්ඩූකූ | බූන්කානි | බූනා | 267,167 |
| ගොන්ටූගෝ | බොන්ඩූකූ | 667,185 | |||
විශාලතම නගර
[සංස්කරණය]අයිවරි කෝස්ට් හි විශාලතම නගර
අයිවරි කෝස්ට් හි 2014 සංගණනයට අනුව | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ස්ථානය | දිස්ත්‍රිකය | ජනගහණය | |||||||
.jpg) අබිඩ්ජන් |
1 | අබිඩ්ජන් | අබිඩ්ජන් | 4,395,243 | |||||
| 2 | බුවාකේ | වල්ලි ඩු බණ්ඩම | 536,719 | ||||||
| 3 | දලෝවා | සස්සන්ද්ර-මාරහෝව් | 245,360 | ||||||
| 4 | කොර්හෝගෝ | සවනේස් | 243,048 | ||||||
| 5 | යමුසූක්රෝ | යමුසූක්රෝ | 212,670 | ||||||
| 6 | සැන්-පෙඩ්රෝ | බාස්-සස්සන්ද්රා | 164,944 | ||||||
| 7 | ගග්නෝවා | ගොහ්-ජිබුවා | 160,465 | ||||||
| 8 | මෑන් | මොන්ටැග්නස් | 149,041 | ||||||
| 9 | ඩිවෝ | ගොහ්-ජිබුවා | 105,397 | ||||||
| 10 | අන්යාමා | අබිඩ්ජන් | 103,297 | ||||||
භූගෝලය
[සංස්කරණය]
අයිවරි කෝස්ට් යනු බටහිර උප සහරා අප්‍රිකාවේ පිහිටි රටකි. එය බටහිරින් ලයිබීරියාව සහ ගිනියාව, උතුරින් මාලි සහ බුර්කිනා ෆාසෝ, නැගෙනහිරින් ඝානාව සහ දකුණින් ගිනියා බොක්ක (අත්ලාන්තික් සාගරය) මායිම් වේ. රට පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 4° සහ 11°N අතර දේශාංශ 2° සහ 9°W අතර ය. භූමියෙන් 64.8% ක් පමණ කෘෂිකාර්මික ඉඩම් ය; වගා කළ හැකි ඉඩම් 9.1%, ස්ථිර තණබිම් 41.5% සහ ස්ථිර භෝග 14.2%. ජල දූෂණය මේ වන විට රට මුහුණ දෙන විශාලතම ප්‍රශ්නවලින් එකකි.
ජෛව විවිධත්වය
[සංස්කරණය]ක්ෂීරපායින් 223 ක්, පක්ෂීන් 702 ක්, උරගයින් 161 ක්, උභයජීවීන් 85 ක් සහ මත්ස්‍ය විශේෂ 111 ක් ඇතුළුව ශාක විශේෂ 4,700 ක් ඇතුළුව සත්ව විශේෂ 1,200 කට වඩා ඇත. එය බටහිර අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම ජෛව විවිධත්වයෙන් යුත් රට වන අතර එහි වනජීවී ජනගහනයෙන් බහුතරයක් ජාතියේ රළු අභ්‍යන්තරයේ ජීවත් වේ.[92] ජාතියට ජාතික වනෝද්‍යාන නවයක් ඇති අතර, ඉන් විශාලතම වන්නේ අස්ග්නි ජාතික වනෝද්‍යානය වන අතර එය හෙක්ටයාර 17,000 ක් හෝ අක්කර 42,000 ක පමණ භූමි ප්‍රදේශයක් ආවරණය කරයි.[93]
රටෙහි භෞමික පරිසර කලාප හයක් ඇත: නැගෙනහිර ගිනියානු වනාන්තර, ගිනියානු කඳුකර වනාන්තර, බටහිර ගිනියානු පහත්බිම් වනාන්තර, ගිනියානු වනාන්තර-සැවානා මොසෙයික්, බටහිර සුඩානියානු සැවානා සහ ගිනියානු කඩොලාන.[94] එහි 2018 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 3.64/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 143 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[95]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය].svg)
අයිවරි කෝස්ට් කලාපය සඳහා සාපේක්ෂ වශයෙන් ඉහළ ඒක පුද්ගල ආදායමක් (2017 දී US$1,662) ඇති අතර අසල්වැසි ගොඩබිම් සහිත රටවල් සඳහා සංක්‍රමණ වෙළඳාමේ ප්‍රධාන භූමිකාවක් ඉටු කරයි. බටහිර අප්‍රිකානු ආර්ථික හා මූල්‍ය සංගමයේ විශාලතම ආර්ථිකය රට වන අතර එය මූල්‍ය සංගමයේ මුළු දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 40% ක් වේ. අයිවරි කෝස්ට් යනු උප සහරා අප්‍රිකාවේ (දකුණු අප්‍රිකාව, නයිජීරියාව සහ ඇන්ගෝලාව අනුගමනය කරමින්) සාමාන්‍ය භාණ්ඩ අපනයනය කරන සිව්වන විශාලතම අපනයනකරු වේ.[96]
කොකෝවා බෝංචි ලොව විශාලතම අපනයනකරු රටයි. 2009 දී කොකෝවා බෝංචි ගොවීන් කොකෝවා අපනයනය සඳහා ඩොලර් බිලියන 2.53 ක් උපයා ඇති අතර 2013 දී මෙට්‍රික් ටොන් 630,000 ක් නිෂ්පාදනය කිරීමට පුරෝකථනය කරන ලදී.[97][98] අයිවරි කෝස්ට්හි රබර් ගොවීන් 100,000 ක් සිටින අතර ඔවුන් 2012 දී ඩොලර් මිලියන 105 ක් උපයා ඇත.[99][100]
1960 නිදහසෙන් පසු ප්‍රංශය සමඟ ඇති සමීප සබඳතා, කෘෂිකාර්මික අපනයන විවිධාංගීකරණය සහ විදේශ ආයෝජන දිරිගැන්වීම ආර්ථික වර්ධනයේ සාධක වී ඇත. මෑත වසරවලදී, අයිවරි කෝස්ට් එහි ප්‍රධාන භෝග වන කෝපි සහ කොකෝ සඳහා ගෝලීය වෙළඳපොලේ වැඩි තරඟකාරීත්වයකට සහ මිල පහත වැටීමකට ලක්ව ඇත. එය, ඉහළ අභ්‍යන්තර දූෂණයක් සමඟ සංකලනය වී, වගා කරන්නාට, විදේශ වෙළඳපොළට අපනයනය කරන්නන්ට සහ ශ්‍රම බලකායට ජීවිතය දුෂ්කර කරයි; 2009 වසරේ සිට එක්සත් ජනපද කම්කරු දෙපාර්තමේන්තුවේ ළමා ශ්‍රමිකයන් හෝ බලහත්කාර කම්කරුවන් විසින් නිෂ්පාදනය කරන ලද භාණ්ඩ ලැයිස්තුවේ සෑම සංස්කරණයකම රටේ කොකෝවා සහ කෝපි නිෂ්පාදනයේ ගිවිසුම්ගත ශ්‍රමය පිළිබඳ අවස්ථා වාර්තා වී ඇත.[101]
නිදහසින් පසු අයිවරි කෝස්ට් ආර්ථිකය අනෙකුත් බොහෝ අප්‍රිකානු රටවලට වඩා වේගයෙන් වර්ධනය වී ඇත. මෙයට එක් හේතුවක් විය හැක්කේ අපනයන කෘෂිකාර්මික මත බදු පැනවීම විය හැකිය. අයිවරි කෝස්ට්, නයිජීරියාව සහ කෙන්යාව ව්‍යතිරේකයක් වූයේ ඔවුන්ගේ පාලකයන් විශාල මුදල් භෝග නිෂ්පාදකයින් වූ අතර, අලුතින් ස්වාධීන රටවල් අපනයනය කරන ලද කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා දණ්ඩන බදු අනුපාත පැනවීමෙන් වැළකී සිටි බැවිනි. ඒ නිසා ඔවුන්ගේ ආර්ථිකය යහපත් විය.[102]
2009 දී මිලියන 7.5 ක පමණ ජනතාවක් ශ්‍රම බලකායෙන් සමන්විත විය. 1999 සිට ආර්ථික අර්බුද රැසක් සමඟ 2000 දශකයේ මුල් භාගයේදී ශ්‍රම බලකාය, විශේෂයෙන් පුද්ගලික අංශයේ බලපෑමට ලක් විය. තවද, මෙම අර්බුද සමාගම් වසා දැමීමට සහ ස්ථාන මාරු කිරීමට හේතු විය, විශේෂයෙන් සංචාරක ව්‍යාපාරය තුළ කර්මාන්තය, සහ සංක්‍රමණ සහ බැංකු සමාගම්. රැකියා වෙලඳපොලවල් පහත වැටීම විරැකියා අනුපාත වර්ධනය වීමත් සමඟ විශාල ගැටළුවක් මතු විය. 2012 දී විරැකියා අනුපාතිකය 9.4% දක්වා ඉහළ නැංවීය.[103] විරැකියාව අඩු කිරීමට යෝජනා කරන ලද විසඳුම් අතර කුඩා වෙළඳාමේ රැකියා විවිධාංගීකරණය කිරීම ඇතුළත් විය. මෙම වැඩ බෙදීම ගොවීන් සහ කෘෂිකාර්මික අංශය දිරිමත් කළේය. අයිවෝරියානු රජය විසින් පිහිටුවන ලද ස්වයං රැකියා ප්‍රතිපත්තිය, 1995 සිට වසර හතක් තුළ 142% ක වර්ධනයක් සමඟ ක්ෂේත්‍රයේ ඉතා ශක්තිමත් වර්ධනයක් සඳහා ඉඩ ලබා දුන්නේය.[104]
ජනවිකාසය
[සංස්කරණය]| ඓතිහාසික ජනගහනය | ||
|---|---|---|
| වසර | ජනගහණ. | ±% p.a. |
| 1960 | 3,709,000 | — |
| 1975 | 6,709,600 | +4.08% |
| 1988 | 10,815,694 | +3.78% |
| 1998 | 15,366,672 | +3.32% |
| 2014 | 22,671,331 | +2.56% |
| 2021 | 29,389,150 | +3.48% |
| source: 1960 එක්සත් ජාතීන්ගේ ඇස්තමේන්තුව,[105] 1975-1998 සංගණනය,[106] 2014 සංගණනය,[107] 2021 සංගණනය.[108] | ||
2021 දෙසැම්බර් 14 සංගණනයට අනුව, ජනගහනය 29,389,150 ක් වූ අතර එය 2014 සංගණනයේදී 22,671,331 සිට ඉහළ ගියේය. 1975 ප්‍රථම ජාතික සංගණනයට මිලියන 6.7 ක ජනගහනයක් විය.[109] ජන විකාශන සහ සෞඛ්‍ය සමීක්ෂණ රටපුරා කරන ලද සමීක්ෂණයකට අනුව, 2021 දී මුළු සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය එක් කාන්තාවකට ළමුන් 4.3 ක් (නාගරික ප්‍රදේශවල 3.6 ක් සහ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල 5.3 ක් සමඟ), 2012 දී එක් කාන්තාවකට ළමුන් 5.0 සිට අඩු විය.[110]
භාෂා
[සංස්කරණය]අයිවරි කෝස්ට්හි භාෂා 78ක් කතා කරන බවට ගණන් බලා ඇත.[111] ප්‍රංශ, රාජ්‍ය භාෂාව, පාසල්වල උගන්වනු ලබන අතර භාෂා භාෂාවක් ලෙස සේවය කරයි. ප්‍රංශ භාෂාවේ අර්ධ-ක්‍රියෝලයිස් කරන ලද ආකාරයක්, නූචි ලෙස හැඳින්වේ, මෑත වසරවලදී අබිඩ්ජාන් හි මතු වී තරුණ පරම්පරාව අතර ව්‍යාප්ත විය.[112] වඩාත් සුලභ දේශීය භාෂාවක් වන්නේ ඩියුලා වන අතර එය රටේ බොහෝ ප්‍රදේශවල, විශේෂයෙන් උතුරේ වෙළඳ භාෂාවක් ලෙස ක්‍රියා කරයි, සහ අසල්වැසි රටවල බහුලව කතා කරන අනෙකුත් මැන්ඩින් භාෂාවන් සමඟ අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් තේරුම් ගත හැකිය.[113]
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
[සංස්කරණය]රට තුළ සාර්ව ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් අතර අකාන් (42.1%), වෝල්ටයික්ස් හෝ ගුර් (17.6%), උතුරු මැන්ඩේස් (16.5%), කෘ-කතා කරන ජනතාව (11%), දකුණු මැන්ඩේස් (10%) සහ අනෙකුත් (2.8%, ලෙබනන්[114] 100,000 සහ ප්‍රංශ 45,000 ක් ඇතුළුව; 2004 දී). මේ සෑම වර්ගයක්ම විවිධ ජනවර්ගවලට බෙදා ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, අකාන් සමූහයට බවුලේ ද, වෝල්ටෙයික් කාණ්ඩයට සෙනුෆෝ ද, උතුරු මැන්ඩේ කාණ්ඩයට ඩියෝලා සහ මනින්කා ද, කෘ කාණ්ඩයට බීටේ සහ කෘ ද ඇතුළත් වන අතර, දකුණු මැන්ඩේ කාණ්ඩයට යාකූබා ඇතුළත් වේ.
ජනගහනයෙන් 77% ක් පමණ අයිවෝරියානු ලෙස සැලකේ. අයිවරි කෝස්ට් වඩාත් සාර්ථක බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයක් ලෙස ස්ථාපිත වී ඇති බැවින්, ජනගහනයෙන් 20% ක් පමණ (මිලියන 3.4 ක් පමණ) අසල්වැසි ලයිබීරියාව, බුර්කිනා ෆාසෝ සහ ගිනියාවේ කම්කරුවන්ගෙන් සමන්විත වේ. ජනගහනයෙන් 4% ක් පමණ අප්‍රිකානු නොවන සම්භවයක් ඇත. බොහෝ දෙනෙක් ප්‍රංශ,[115] ලෙබනන්,[116][117] වියට්නාම සහ ස්පාඤ්ඤ පුරවැසියන් මෙන්ම එක්සත් ජනපදයේ සහ කැනඩාවේ එවැන්ජලිකල් මිෂනාරිවරු වෙති. 2004 නොවැම්බර් මාසයේදී ප්‍රංශ සහ අනෙකුත් විදේශීය ජාතිකයින් 10,000ක් පමණ රජයට පක්ෂපාතී තරුණ සටන්කාමීන්ගේ ප්‍රහාර හේතුවෙන් අයිවරි කෝස්ට් ප්‍රදේශයෙන් ඉවත් කරන ලදී.[118] ප්‍රංශ ජාතිකයන් හැරුණු විට, රටේ යටත් විජිත සමයේ පැමිණි ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන්ගෙන් ස්වදේශිකව උපන් පරම්පරාව පැමිණේ.
ආගම්
[සංස්කරණය]අයිවරි කෝස්ට් ආගමික වශයෙන් විවිධයි. නවතම 2021 සංගණන දත්ත වලට අනුව, ඉස්ලාම් අනුගාමිකයින් (ප්‍රධාන වශයෙන් සුන්නි) මුළු ජනගහනයෙන් 42.5% ක් නියෝජනය කරන අතර ක්‍රිස්තියානි ධර්මයේ අනුගාමිකයින් (ප්‍රධාන වශයෙන් කතෝලික සහ එවැන්ජලිස්ත) ජනගහනයෙන් 39.8% කි. ජනගහනයෙන් අතිරේක 12.6%ක් අනාගමිකයින් ලෙස හඳුනාගෙන ඇති අතර, 2.2%ක් සෘද්ධිවාදය (සාම්ප්‍රදායික අප්‍රිකානු ආගම්) අනුගමනය කරන බව වාර්තා වේ.[119]
Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානයේ 2020 ඇස්තමේන්තුවකට අනුව, ක්‍රිස්තියානුවන් මුළු ජනගහනයෙන් 44% ක් නියෝජනය කරන අතර මුස්ලිම්වරුන් ජනගහනයෙන් 37.2% ක් නියෝජනය කරනු ඇත. ඊට අමතරව, එය 8.1%ක් ආගමික වශයෙන් සම්බන්ධ නොවන බවත්, 10.5% සාම්ප්‍රදායික අප්‍රිකානු ආගම් (සත්ත්වවාදය) අනුගාමිකයින් ලෙසත් ගණන් බලා ඇත.[120] 2009 දී, එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය දෙපාර්තමේන්තු ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, ක්‍රිස්තියානීන් සහ මුස්ලිම්වරුන් එක් එක් ජනගහනයෙන් 35% සිට 40% දක්වා වූ අතර, ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි ජනගහනයෙන් 25%ක් සම්ප්‍රදායික (සත්ත්වවාදී) ආගම් අදහති.[121]
යමුසූක්රෝ යනු ලෝකයේ විශාලතම පල්ලි ගොඩනැගිල්ල වන අපගේ සාම ආර්යාවගේ බැසිලිකාවයි.[122]
සෞඛ්‍ය
[සංස්කරණය]උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව 2004 දී පිරිමින් සඳහා 42 කි. කාන්තාවන් සඳහා එය 47ක් විය.[123] ළදරු මරණ සජීවී උපත් 1000කින් 118ක් විය.[123] පුද්ගලයන් 100,000කට වෛද්‍යවරුන් දොළොස් දෙනෙක් සිටිති.[123] ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ දිනකට ඇමරිකානු ඩොලර් 1.25ක ජාත්‍යන්තර දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වෙති.[124] කාන්තාවන්ගෙන් 36%ක් පමණ කාන්තා ලිංගික ඡේදනයට ලක්ව ඇත.[125] 2010 ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, අයිවරි කෝස්ට් ලෝකයේ 27 වැනි ඉහළම මාතෘ මරණ අනුපාතය ඇත.[126] HIV/AIDS අනුපාතය ලෝකයේ 19 වැනි-ඉහළම වූ අතර, 2012 දී ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ වයස අවුරුදු 15-49 අතර වැඩිහිටියන් අතර 3.20%කි.[127]
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]
උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල් අතර, අයිවරි කෝස්ට් ඉහළම සාක්ෂරතා අනුපාතයන්ගෙන් එකකි. The World Factbook 2019 වන විට, වයස අවුරුදු 15 සහ ඊට වැඩි ජනගහනයෙන් 89.9% කට කියවීමට සහ ලිවීමට හැකිය.[128] වැඩිහිටි ජනගහනයෙන් විශාල කොටසක්, විශේෂයෙන් කාන්තාවන්, නූගත් ය. අවුරුදු 6ත් 10ත් අතර බොහෝ දරුවන් පාසලට ඇතුළත් කර නොගනී.[129] ද්විතීයික අධ්‍යාපනය ලබන සිසුන්ගෙන් බහුතරය පිරිමින්ය. ද්විතීයික අධ්‍යාපනය අවසානයේ සිසුන්ට බේකලයුරේට් විභාගයට පෙනී සිටිය හැක. විශ්වවිද්‍යාලවලට අබිඩ්ජන් හි ෆෙලික්ස් හොප් හොවුට්-බොයිග්නි විශ්ව විද්‍යාලය සහ බුවාකේ හි ඇලසානේ ඔවාටාරා විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළත් වේ.
විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය
[සංස්කරණය]උසස් අධ්‍යාපන හා විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ අමාත්‍යාංශයට අනුව, අයිවරි කෝස්ට් GERD සඳහා දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 0.13%ක් පමණ වෙන් කරයි. අඩු ආයෝජන හැරුණු විට අනෙකුත් අභියෝග අතර ප්‍රමාණවත් නොවන විද්‍යාත්මක උපකරණ, පර්යේෂණ සංවිධානවල ඛණ්ඩනය සහ පර්යේෂණ ප්‍රතිඵල සූරාකෑමට සහ ආරක්ෂා කිරීමට අසමත් වීම ඇතුළත් වේ.[130] අයිවරි කෝස්ට් 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 112 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර 2019 දී 103 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[131][132][133] 2012-2015 ජාතික සංවර්ධන සැලැස්මේ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා වෙන් කර ඇති කොටස මධ්‍යස්ථව පවතී. වැඩි ධනය උත්පාදනය සහ සමාජ සමානාත්මතාවය (සැලසුම සඳහා වන මුළු අයවැයෙන් 63.8%) යන කොටස තුළ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා වෙන් කරනු ලබන්නේ 1.2% ක් පමණි. ජාතික පර්යේෂණ වැඩසටහන් විසිහතරක් පොදු පර්යේෂණ තේමාවක් වටා රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික පර්යේෂණ සහ පුහුණු ආයතන සමූහගත කරයි. මෙම වැඩසටහන් 2012-2015 සඳහා ප්‍රමුඛතා අංශ අටකට අනුරූප වේ, එනම්: සෞඛ්‍යය, අමුද්‍රව්‍ය, කෘෂිකර්මය, සංස්කෘතිය, පරිසරය, පාලනය, පතල් කැණීම් සහ බලශක්තිය; සහ තාක්ෂණය.[130]
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය]අයිවරි කෝස්ට් හි සෑම ජනවාර්ගික කණ්ඩායමකටම තමන්ගේම සංගීත ප්‍රභේද ඇත, බොහෝමයක් ප්‍රබල වාචික බහුශ්‍රැත බවක් පෙන්වයි. කතා කරන බෙර විශේෂයෙන් ඇප්ලෝ අතර බහුලව දක්නට ලැබෙන අතර තවත් අප්‍රිකානු ලක්ෂණයක් වන බහු රිද්ම අයිවරි කෝස්ට් පුරා දක්නට ලැබෙන අතර විශේෂයෙන් නිරිතදිග ප්‍රදේශවල බහුලව දක්නට ලැබේ. අයිවරි කෝස්ට් හි ජනප්‍රිය සංගීත ප්‍රභේදවලට සෝබ්ලාසෝ, සූග්ලූ සහ කූපේ-ඩෙකැලේ ඇතුළත් වේ. අයිවෝරියානු සම්භවයක් ඇති මැජික් සිස්ටම්, ඇල්ෆා බ්ලොන්ඩි, මීවේ, ඩොබෙට් ග්නාහෝරේ, ටිකෙන් ජා ෆකෝලි, ඩීජේ අරෆත්, ඇෆ්‍රොබී, සර්ජ් බෙයිනාඩ් සහ ක්‍රිස්ටිනා ගෝ වැනි ජාත්‍යන්තර සාර්ථකත්වයන් දන්නා අයිවෝරියානු කලාකරුවන් කිහිප දෙනෙක්.
ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]
වඩාත්ම ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව වන්නේ සංගම් පාපන්දු ය. පිරිමි ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම තුන් වතාවක් ලෝක කුසලානයට ක්‍රීඩා කර ඇත, 2006 ජර්මනියේ, 2010 දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ 2014 බ්‍රසීලයේ ය. අයිවරි කෝස්ට් විසින් ඩිඩියර් ඩ්‍රොග්බා සහ යායා ටූරේ වැනි ප්‍රසිද්ධ පාපන්දු ක්‍රීඩකයින් රැසක් බිහි කර ඇත. කාන්තා පාපන්දු කණ්ඩායම 2015 කැනඩාවේ පැවති කාන්තා ලෝක කුසලානයට ක්‍රීඩා කළේය. රට ප්‍රධාන අප්‍රිකානු ක්‍රීඩා ඉසව් කිහිපයකට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇති අතර වඩාත්ම මෑත කාලීන වූයේ 2013 අප්‍රිකානු පැසිපන්දු ශූරතාවලියයි. අතීතයේ දී, අයිවරි කෝස්ට් පාපන්දු කණ්ඩායම පස්වන ස්ථානයට පත් වූ 1984 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානය සහ 1985 අප්‍රිකානු පැසිපන්දු ශූරතාවලියේ සත්කාරකත්වය දැරූ අතර එහිදී ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායම රන් පදක්කම දිනා ගත්තේය.
1984 ඔලිම්පික් උළෙලේදී මීටර් 400 ධාවන ශූර ගේබ්‍රියෙල් ටියාකෝ මීටර් 400 පිරිමි ඉසව්වේ රිදී පදක්කම දිනා ගත්තේය. රට 2017 දී Jeux de la Francophonie හි 8 වන සංස්කරණයට සත්කාරකත්වය දැක්වීය. මලල ක්‍රීඩා ක්‍රීඩාවේ, සුප්‍රසිද්ධ සහභාගිවන්නන් අතර මාරි-ජෝසී ටා ලූ සහ මියුරියෙල් අහෝරේ ඇතුළත් වේ.
රග්බි සංගමය ජනප්‍රිය වන අතර ජාතික රග්බි සංගම් කණ්ඩායම 1995 දකුණු අප්‍රිකාවේ පැවති රග්බි ලෝක කුසලානයට ක්‍රීඩා කිරීමට සුදුසුකම් ලබා ඇත. අයිවරි කෝස්ට් අප්‍රිකානු කුසලාන දෙකක් දිනා ඇත: එකක් 1992 සහ අනෙක 2015. අයිවරි කෝස්ට් ටයිකොන්ඩෝ සඳහා ප්‍රසිද්ධයි. චෙක් සිසේ, රූත් ගබාග්බි සහ ෆර්මින් සෝකූ වැනි දන්නා තරඟකරුවන්ය.
ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]
සාම්ප්‍රදායික ආහාර පිසීම බටහිර අප්‍රිකාවේ අසල්වැසි රටවල ධාන්‍ය සහ අල මත යැපීම හා සමාන වේ. මඤ්ඤොක්කා සහ කෙසෙල් යනු අයිවෝරියානු ආහාරවල සැලකිය යුතු කොටස් වේ. ඉරිඟු බෝල සකස් කිරීම සඳහා අයිටියු නම් ඉරිඟු පේස්ට් වර්ගයක් භාවිතා කරන අතර රටකජු බොහෝ කෑම වර්ග සඳහා බහුලව භාවිතා වේ. ආටිකේ යනු එළවළු මත පදනම් වූ කූස්කුස් වන ගාන ලද මඤ්ඤොක්කා සමඟ සාදන ලද ජනප්‍රිය අතුරු කෑමකි. සාමාන්‍ය වීදි ආහාර වන්නේ ඇලෝකෝ, තල් කෙසෙල් බදින ලද, තැම්බූ ළූණු සහ මිරිස් සමඟ කුළුබඩු දමා, ග්‍රිල් කළ මාළු හෝ තැම්බූ බිත්තර සමඟ ආහාරයට ගැනීමයි. කුකුළු මස් සාමාන්‍යයෙන් පරිභෝජනය කරන අතර මෙම කලාපයේ එහි කෙට්ටු, අඩු මේද ස්කන්ධය නිසා අද්විතීය රසයක් ඇත. මුහුදු ආහාර වලට ටූනා, සාඩින්, ඉස්සන් සහ ටූනා වලට සමාන බොනිටෝ ඇතුළත් වේ. මාෆේ යනු රටකජු සෝස්වල මස් අඩංගු පොදු ආහාරයකි.[134]
විවිධ අමුද්‍රව්‍ය සහිත සෙමින් තැම්බූ ඉස්ටුවක් තවත් පොදු ආහාර ප්‍රධාන ආහාරයකි.[134] කෙඩ්ජෙනොව් යනු කුකුල් මස් සහ එළවළු වලින් සමන්විත ආහාරයක් වන අතර, කුඩා හෝ එකතු කරන ලද දියරයක් නොමැතිව මුද්‍රා තැබූ බඳුනක සෙමින් පිසූ, කුකුළු මස් සහ එළවළු වල රස සංකේන්ද්‍රණය කර කුකුළු මස් මෘදු කරයි.[134] එය සාමාන්‍යයෙන් පිසිනු ලබන්නේ කැනරි නම් මැටි බඳුනක, මන්දගාමි ගින්නක් මත හෝ උඳුනක පිසිනු ලැබේ.[134] Bangui යනු දේශීය පාම් වයින් වර්ගයකි.
අයිවෝරියන්ස් හට මැක්විස් නමින් හැඳින්වෙන විශේෂිත කුඩා, එළිමහන් අවන්හලක් ඇත, එය කලාපයට ආවේණික වේ. මැකිස් එකක සාමාන්‍යයෙන් බ්‍රයිස් කළ කුකුල් මස් සහ ළූණු සහ තක්කාලිවලින් ආවරණය කර ඇති මාළු ඇටිකේ හෝ කෙඩ්ජෙනෝ සමඟ පිරිනමනු ලැබේ.
සටහන්
[සංස්කරණය]- ^ The latter being pronounced /ˌkoʊt diːˈvwɑːr/ KOHT-_-dee-VWAR in English and [kot divwaʁ] (
අසන්න) in French.[7]
- ^ Joseph Vaissète, in his 1755 Géographie historique, ecclésiastique et civile, lists the name as La Côte des Dents ("The Coast of the Teeth"), but notes that Côte de Dents is the more correct form.[18]
- ^ Côte du Vent sometimes denoted the combined "Ivory" and "Grain" coasts, or sometimes just the "Grain" coast.[15][13]
- ^ Literal translations include Elfenbeinküste (German), Costa d'Avorio (Italian), Norsunluurannikko (Finnish), Бе́рег Слоно́вой Ко́сти (Russian), and Ivory Coast.[23]
- ^ Many governments use "Côte d'Ivoire" for diplomatic reasons, as do their outlets, such as the Chinese CCTV News. Other organizations that use "Côte d'Ivoire" include the Central Intelligence Agency in its World Factbook[2] and the international sport organizations FIFA[27] and the IOC[28] (referring to their national football and Olympic teams in international games and in official broadcasts), news magazine The Economist,[29] the Encyclopædia Britannica[30] and the National Geographic Society.[31]
- ^ The BBC usually uses "Ivory Coast" both in news reports and on its page about the country.[32] The Guardian newspaper's style guide says: "Ivory Coast, not 'The Ivory Coast' or 'Côte d'Ivoire'; its nationals are Ivorians."[33] ABC News, Fox News, The Times, The New York Times, the South African Broadcasting Corporation, and the Canadian Broadcasting Corporation all use "Ivory Coast" either exclusively or predominantly.[තහවුරු කර නොමැත]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ a b c "RECENSEMENT GENERAL DE LA POPULATION ET DE L'HABITAT 2021 RESULTATS GLOBAUX DEFINITIFS" (PDF). Institut National de la Statistique (INS) (ප්‍රංශ බසින්). October 2022.
- ^ a b "Côte d'Ivoire". The World Factbook. CIA Directorate of Intelligence. 30 March 2022. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2022.
- ^ "Cote d'Ivoire". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (CI)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2023.
- ^ "Gini Index". World Bank. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2021.
- ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2022.
- ^ "Cote d'Ivoire definition". Cote d'Ivoire definition. http://dictionary.reference.com/browse/cote%20d'ivoire. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 23 May 2014.
- ^ "OVERALL DEFINITIVE RESULTS OF THE RGPH 2021: THE POPULATION USUALLY LIVING ON IVORIAN TERRITORY IS 29,389,150 INHABITANTS". PORTAIL OFFICIEL DU GOUVERNEMENT DE COTE D'IVOIRE (ප්‍රංශ බසින්). July 13, 2022.
- ^ "Loi n° 2000-513 du 1er août 2000 portant Constitution de la République de Côte d'Ivoire" (PDF). Journal Officiel de la République de Côte d'Ivoire (ප්‍රංශ බසින්). 42 (30): 529–538. 3 August 2000. 25 March 2009 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.,
- ^ "Ivory Coast backs new constitution in landslide vote, opposition cries foul". 2 November 2016.
- ^ IMF. "World Economic Outlook database: April 2022". සම්ප්‍රවේශය 2022-08-10.
- ^ "Ivory Coast country profile". BBC News. 2020-11-18. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-01.
- ^ a b c d e Thornton 1996, පිටු අංකය: 53–56.
- ^ a b c Lipski 2005, පිටු අංකය: 39.
- ^ a b c d Duckett 1853, පිටු අංකය: 594.
- ^ a b Homans 1858, පිටු අංකය: 14.
- ^ a b Plée 1868, පිටු අංකය: 146.
- ^ a b c Vaissète 1755, පිටු අංකය: 185–186.
- ^ a b Blanchard 1818, පිටු අංකය: 57.
- ^ a b c d Chisholm 1911, පිටු අංකය: 100.
- ^ a b Walckenaer 1827, පිටු අංකය: 35.
- ^ "The Ivory Coast". World Digital Library. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2013.
- ^ a b David 2000, පිටු අංකය: 7.
- ^ Auzias & Labourdette 2008, පිටු අංකය: 9.
- ^ Lea & Rowe 2001, පිටු අංකය: 127.
- ^ Jessup 1998, පිටු අංකය: 351.
- ^ "CAF Member Associations". CAF Online. CAF-Confederation of African Football. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2017.
- ^ "Côte d'Ivoire". International Olympic Committee. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2017.
- ^ "Research Tools". The Economist. 1 April 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2010.
- ^ "Cote d'Ivoire". Britannica Online Encyclopedia. Britannica.com. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2010.
- ^ "Places Directory". nationalgeographic.com. 25 June 2008. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2010.
- ^ "Country profile: Ivory Coast". BBC News. 24 February 2010. සම්ප්‍රවේශය 30 April 2010.
- ^ "Guardian Style Guide: I". The Guardian. 19 December 2008. සම්ප්‍රවේශය 30 April 2010.
- ^ Guédé, François Yiodé (1995). "Contribution à l'étude du paléolithique de la Côte d'Ivoire : État des connaissances". Journal des Africanistes. 65 (2): 79–91. doi:10.3406/jafr.1995.2432.
- ^ Rougerie 1978, p. 246
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Warner 1988, p. 5.
- ^ Kipré 1992, pp. 15–16
- ^ a b c d Warner 1988, p. 6.
- ^ a b c d e f g h i j Warner 1988, p. 7.
- ^ a b Warner 1988, pp. 7–8.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Warner 1988, p. 8.
- ^ a b c d e f g h i j "Background Note: Cote d'Ivoire". U.S. Department of State. October 2003. February 29, 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
මෙම ලිපිය තුළ මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත් වන අතර එය පොදු වසම තුළ පවතියි.{{cite web}}: CS1 maint: postscript (link) - ^ Warner 1988, p. 9.
- ^ a b c d e f g h i j k Warner 1988, p. 10.
- ^ a b Warner 1988, p. 11.
- ^ Warner 1988, p. 11.
- ^ "Slave Emancipation and the Expansion of Islam, 1905–1914" (PDF). 2 May 2013. p. 11. 2 May 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b c d e f g h i j k l Warner 1988, p. 12.
- ^ a b c Warner 1988, p. 14.
- ^ Mortimer 1969.
- ^ "Background Note: Cote d'Ivoire". U.S. Department of State. October 2003. February 29, 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. මෙම ලිපිය තුළ මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත් වන අතර එය පොදු වසම තුළ පවතියි.
{{cite web}}: CS1 maint: postscript (link) - ^ "French Ivory Coast (1946-1960)". University of Central Arkansas. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2021.
- ^ "Ivory Coast – The Economy". countrystudies.us. Library of Congress.
- ^ McGovern 2011, p. 16.
- ^ Appiah & Gates 2010, p. 330.
- ^ Fenton, Tim (15 November 2004). "France's 'Little Iraq'". CBS News. 8 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.[විශ්වසනීය මූලාශ්‍රය?]
- ^ "UN endorses plan to leave president in office beyond mandate". IRIN. 14 October 2005. 19 February 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Bavier, Joe (18 August 2006). "Ivory Coast Opposition, Rebels Say No to Term Extension for President". VOA News. 12 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Partial rejection of UN peace plan". IRIN. 2 November 2006.
- ^ "New Ivory Coast govt 'a boost for Gbagbo'". Independent Online. Agence France-Presse. 12 April 2007. 26 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Water And Sanitation". UNICEF. 14 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b c "Thousands flee Ivory Coast for Liberia amid poll crisis". BBC News. 26 December 2010. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2010.
- ^ "Final Communique on the Extraordinary Session of the Authority of Heads of State and Government on Cote D'Ivoire". Economic Community of West African States (ECOWAS). 7 December 2010. 3 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Communique of the 252nd Meeting of the Peace and Security Council" (PDF). African Union. 9 December 2010. 6 February 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "ICE deports Ivory Coast army colonel convicted of arms trafficking". Immigration and Customs Enforcement . 30 November 2012. 27 February 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "FBI nabbed colonel on official business". United Press International. 21 September 2010.
- ^ United States v. Shor, Order on appeal from summary judgment, 9th Cir. Case No. 5:10-cr-00434-RMW-1, (December 18, 2015).
- ^ DiCampo, Peter (27 April 2011). "An Uncertain Future". Ivory Coast: Elections Turn to War. Pulitzer Center. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2011.
- ^ Lynch, Colum; Branigin, William (11 අප්‍රේල් 2011). "Ivory Coast strongman arrested after French forces intervene". Washington Post. 13 අප්‍රේල් 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 අප්‍රේල් 2011.
- ^ "Ivory Coast's Laurent Gbagbo arrested – four months on". The Guardian. 2011-04-11. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-01.
- ^ Griffiths, Thalia (11 April 2011). "The war is over — but Ouattara's struggle has barely begun". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 11 December 2016.
- ^ "ICC orders conditional release of ex-Ivory Coast leader Gbagbo". France 24. 1 February 2019. සම්ප්‍රවේශය 6 March 2019.
- ^ "Former Ivory Coast President Laurent Gbagbo freed by International Criminal Court". CNN. 15 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 15 January 2019.
- ^ "Ivory Coast's ex-president Laurent Gbagbo released to Belgium". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 6 March 2019.
- ^ "Ivory Coast's Ouattara re-elected by a landslide". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-01.
- ^ "Ivory Coast election: Alassane Ouattara wins amid boycott". BBC News. 2020-11-03. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-01.
- ^ "Ivory Coast Constitutional Council confirms Ouattara re-election". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-01.
- ^ "MSN". www.msn.com. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-06.
- ^ Agnero, Eric (10 November 2010). "Ivory Coast postpones presidential runoff vote". CNN. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2010.
- ^ "Ivory Coast election: Army says it has sealed borders". BBC News. 3 December 2010. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2010.
- ^ "Ivory Coast election: Ouattara wins the third term, opposition cries foul". Deutsche Welle. 3 November 2020. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-01.
- ^ "Côte d'Ivoire : un nouveau gouvernement, mais peu de changements – Jeune Afrique". JeuneAfrique.com (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-10.
- ^ "Ivory Coast's former president Laurent Gbagbo oversaw 'unspeakable crimes', says ICC". The Daily Telegraph. 28 January 2016. 10 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Water And Sanitation". UNICEF. 14 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Sustainable Development Goals". sustainabledevelopment.un.org. 6 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2016.
- ^ IISS 2012, p. 429.
- ^ IISS 2012, p. 430.
- ^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
- ^ Geopolitical Entities, Names, and Codes (GENC) second edition
- ^ "Districts of Côte d'Ivoire". Statoids. Institut National de la Statistique, Côte d'Ivoire.
- ^ While Yamoussoukro is the seat of Bélier region, the city itself is not part of the region.
- ^ "COTE D' IVOIRE (IVORY COAST)". Monga Bay.
- ^ "Parc national d'Azagny". United Nations Environment Programme. 1983. 1 November 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2019.
- ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ^ "Côte d'Ivoire: Financial Sector Profile". MFW4A.org. 22 October 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 December 2010.
- ^ "Ivory Coast Makes 1st Cocoa Export Since January". Associated Press via NPR. 9 May 2011. 3 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2014.
- ^ Monnier, Olivier (27 March 2013). "Ivory Coast San Pedro Port Sees Cocoa Exports Stagnating". Bloomberg. 2 December 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2014.
- ^ "Ivory Coast reaps more rubber as farmers shift from cocoa". Reuters. 13 February 2013. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2014.
- ^ "Cote d'Ivoire | Office of the United States Trade Representative". Ustr.gov. 29 March 2009. 3 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2014.
- ^ "2013 Findings on the Worst Forms of Child Labor in Côte d'Ivoire". United States Department of Labor. 27 February 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Baten 2016, p. 335.
- ^ "Ivory Coast Unemployment Rate | 1998–2017 | Data | Chart | Calendar". www.tradingeconomics.com. 18 February 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 February 2017.
- ^ Ministry of Economy 2007, pp. 176–180.
- ^ United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. "World Population Prospects 2022". සම්ප්‍රවේශය 2022-08-09.
- ^ Institut National de la Statistique de Côte d'Ivoire. "Recensement Général de la Population et de l'Habitat 2014 - Rapport d'exécution et Présentation des principaux résultats" (PDF). p. 3. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-09.
- ^ Institut National de la Statistique de Côte d'Ivoire. "RGPH 2014 Résultats globaux" (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-09.
- ^ Institut National de la Statistique de Côte d'Ivoire. "RGPH 2021 Résultats globaux" (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-09.
- ^ "Ivory Coast – Population". countrystudies.us. Library of Congress.
- ^ Institut National de la Statistique de Côte d'Ivoire and ICF International. "Enquête Démographique et de Santé - Côte d'Ivoire - 2021" (PDF). p. 10 (21). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-10.
- ^ Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. (Page on "Languages of Côte d'Ivoire." This page indicates that one of the 79 no longer has any speakers.)
- ^ Boutin, Akissi Béatrice (2021), Hurst-Harosh, Ellen; Brookes, Heather; Mesthrie, Rajend, eds., "Exploring Hybridity in Ivorian French and Nouchi", Youth Language Practices and Urban Language Contact in Africa, Cambridge Approaches to Language Contact (Cambridge: Cambridge University Press): pp. 159–181, , https://www.cambridge.org/core/books/youth-language-practices-and-urban-language-contact-in-africa/exploring-hybridity-in-ivorian-french-and-nouchi/71CBA38840CFCC2BDE8712FDF5755877, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2022-10-09
- ^ "Manding (Dioula)". Minority Rights Group (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2015-06-19. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-09.
- ^ "Des investisseurs libanais à Abidjan pour investir en Afrique". VOA Afrique. 1 February 2018.
- ^ "Ivory Coast – The Economy". countrystudies.us. Library of Congress.
- ^ "From Lebanon to Africa". Al Jazeera. 28 October 2015.
- ^ "Ivory Coast – The Levantine Community". Countrystudies.us. Library of Congress. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2010.
- ^ Gregson, Brent (30 November 2004). "Rwanda Syndrome on the Ivory Coast". World Press Review.
- ^ "OVERALL DEFINITIVE RESULTS OF THE RGPH 2021: THE POPULATION USUALLY LIVING ON IVORIAN TERRITORY IS 29,389,150 INHABITANTS". PORTAIL OFFICIEL DU GOUVERNEMENT DE COTE D'IVOIRE (ප්‍රංශ බසින්). July 13, 2022.
- ^ "Ivory Coast". Global Religious Futures. Pew Research Center. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2021.
- ^ Côte d'Ivoire . State.gov. Retrieved on 17 August 2012.
- ^ Mark, Monica (2015-05-15). "Yamoussoukro's Notre-Dame de la Paix, the world's largest basilica - a history of cities in 50 buildings, day 37". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-01.
- ^ a b c "WHO Country Offices in the WHO African Region". World Health Organization. 17 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2010.
- ^ "Human Development Indices" (PDF). United Nations Development Programme. January 2008. p. 35. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2009.
Table 3: Human and income poverty
- ^ "Female genital mutilation and other harmful practices". World Health Organization. 12 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2014.
- ^ "Country Comparison :: Maternal Mortality Rate". The World Factbook. CIA.gov. 18 අප්‍රේල් 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Country Comparison :: HIV/AIDS – Adult Prevalence Rate". The World Factbook. CIA.gov. 21 දෙසැම්බර් 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Literacy - The World Factbook". www.cia.gov.
- ^ "Population, Health, and Human Well-Being-- Côte d'Ivoire" (PDF). EarthTrends. 2003. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 December 2010.
- ^ a b Essegbey, Diaby & Konté 2015, pp. 498–533, "West Africa".
- ^ WIPO. "Global Innovation Index 2023, 15th Edition". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-30.
- ^ "Global Innovation Index 2019". WIPO. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
- ^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge. 2013-10-28. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
- ^ a b c d "Ivory Coast, Côte d'Ivoire: Recipes and Cuisine". Whats4eats.com. 3 April 2008. සම්ප්‍රවේශය 22 May 2011.[විශ්වසනීය මූලාශ්‍රය?]
{{cite web}}: CS1 maint: postscript (link)