Asijə

Asijə — əsosən xərem niməkurədə bino byə gitəj.

Asiyə

continent, part of the world, geographic region

Part of	Zəmin, Evrasiya, Afro-Eurasia, Ostfeste, Afro-Asia
Named after	Asia
Located in/on physical feature	Eastern Hemisphere
Coğrafi koordinatları	43°40′52″N 87°19′52″E
Coordinates of easternmost point	66°4′48″N 169°39′0″W
Coordinates of northernmost point	81°50′35″N 59°14′22″E
Coordinates of southernmost point	11°0′27″S 122°52′29″E
Coordinates of westernmost point	40°7′30″N 25°39′56″E
Highest point	Mount Everest
Lowest point	Dead Sea
Shares border with	Ávropa, Afrika
Studied in	Asian studies, oriental studies
Top-level Internet domain	.asia
Geography of topic	geography of Asia
History of topic	history of Asia
Economy of topic	economy of Asia
Demographics of topic	demographics of Asia
Stack Exchange tag	https://opendata.stackexchange.com/tags/asia
Category for maps	Category:Maps of Asia

Kanə Dynjo i poə byə Asijə 44.391.163 km2-nə kəfšən dynjodə iminə vyrədəj. Asijə kəfšən Amerikə, Antarktidə inən Avstralijə ivo pegətə myǧojsədə Asijə inən iminə vyrədəj. Yn gitə Avrəsijə materiki xərem - xəšəxuni, xəšəxuni, nyso ijan nyso - xəšəxuni poəon gyrd kardə. Asijə kobəson bə xəšəxuni 10.200 km, xəremiku bə nyso 7.000 km məsafədə dyroz bedə. Avropə de Asijə šərti marzyš Ural bandon xəšəxuni poconku, Emba ru, Kaspi xərem kənoku, Kuma-Manyc etasiku, Sijo dyjo, Bosfor xyrtə, Mərmərə dyjo, Dardanel xyrtə, Egej dyjo ijan Arədə dyjoku ǧəbul byə. Afrikə dy Asijə jəndyku čo kardə Suvejš ǧənov, Syə dyjo, Babəlməndəb xyrtə ijan Ədən kəš čo kardə.

Asijə ce Zəmini čojlijə gitəje ki, əj coglə okən gyrd gətedə. Asijə kəbəson ijan nyso-kəbəson tonokənon tike vej dəše-bešeje. Asjiə nyso kənon isə Hind okeani ovon šyrtedə. İjo Ərəbiston inən Hindiston niməsəkuon, əvoni čo kardə Ərəbiston dyjo ijan Bengal körfəzi bino bedə.

Syə dyjo Asijə kənoədə binobuə ən tatə dyjoe. Asijə nyso kənondə səku kame. Šri-Lanka ijo ən jolə səkue. Hind okeani tonokənondə musson čərəjanon jolə təsiryšon heste. Atlantik okeani ovon Asijə nyso-kobəson tyk buə gədə Asijə niməsəku gyrd kardə.In niməsəku kobəson tonokənon vej dəše-bešeje. Kipr səku Atlantik okeani dəxyl buə cy Asijə nezədə gyrd jolə səkuje. Asijə i grup jolə səku ijan niməsəku buə jaməl, Tajmyr, cukot niməsəkuon inən Novosibrsk səkuon Xərem Biə okeanədə vyrə bedən. Bering xyrtə, Asijə Xəremi cy Xər. Amerikəku čo kardedə. Xərem Biə okeani dyjon vote bəbe həmmə zymostonədə biə davastən gyle Bering dyjoku čo.

gitə Asijə

Etimologijə

Asijə Assurijə zyvonədə asu-“xəšəxuni” syxaniədə pegətə buə.Hyškini təgribən 30% bəj aide.Xəremi niməkurrə čoǧrafi gušaǧon gətedə.Xəremiku bə nyso 8200 km, xəšəxuniku bə kobəson 8500 km dyroz bedə.

Reljef

Dynjo ən barzə band buə Everest

Asijə hyškini ən bylyndə gitəj. Zəmini kurə ən barzə bandə silsilə inən dyždə hojmon cəj kəfšənədəj. ce Asijə ən tykə bandə tyk byə de Everesti ən nyǧylə colə Mardə dyjo aradə bylyndiətiə fərǧ 9,200 metrisə veje.gitə əsos ǧyədimə Avrasijə litosfer ovə təškil kardedə. Həmonə tovə Sibir, cin-Korejə, Hindiston, Ərəbiston platformonku ibarəte.čurbəčur geoloži devrondə bəsəomə bandbəməlomə proseson ym platformon de dəcoknie gitə kəfšənyš xejli hejvužyš kardə.Paleozoj eradə Altaj, Sajan, Tjanšan bandədimon, Dyždə Xingan bandon bəməl omən. Ce Asijə Lenə ru xəšəxuniədə vyrəbuə bandon Mezozoj gyrdəbuə devrədə bəməl omən.Asijə inən Hind-Avstralijə tovon dəcykə kəfšənondə Kajnazoj era syftədə zumandə banbəməlomə poseson bino buən, nətičədə əždəhoə Alp-Himalaj guršəǧi bəməl omə. Ovrə gədə Asijə niməsəku, İron jajlə, gafgaz. Hindiguš, Pamir, Tijanšan, Kunlun, Himalaj bandon, Hindcin niməsəku kobəson. Zond səkuon aide.Asijə xəšəxuniədə Sakit oken tovə Asijə tovə xəšəxuni kənonon de zənčivar syəku gevson inən nyǧylə səku colon bəməl vardəše.Im guršaǧi Kamcatkə niməsəku, Kuril,japon,Fillipin səkuon aide.Bəj “Sakit okean otəšə həlǧə”n votedən.Asijə ǧejd kardə poənədə Zəmini lu vej fəale, reljefi inkšofi ysən dəvom kardə.Im kəfšənondə rəre vulkan pešedə inən buməlarzə bedə.

Vulkanə rajonondə ve gylə honion-gejzeronənə rast oməjdə.Buməlarzə Asijə nysoədə sejsmik guršaǧədə xejli fəale.1902-nə sorədə šamaxi šəhərədə buə 9 bal zuədə buməlarzə šəhəryš bitov vološ kardə.1911-nə sorədə Alma-Ata. 1948-nə sorədə Ašgabad, 1966-nə sorədə Daškənd šəhəri buməlarzə nətičədə viron buə, da həzo gylejon inson mardə.Asijə sejsmik guršaǧonədə xejli fəalijjətədə inə okyšiə vulkanon hestin.cy gitə fəalijjətdə buə ən bylyndə vulkan Kamcatkə niməsəkuədə buə Kljuci Sopkəj (4750m). Dyždə Zond səkuonədə binobuə Krakatau vulkan dy ve dəhšətin peše məhšure.Abšeron niməsəku inən gobustandə okyšiə inən fəalijjətdə buə tulə vulkanon hestin.Vukanon inən gamə honion ve muxtəlif məgsədondə istifadə kardedən.Zəbini nyǧyliədə bešə gamə honi inən ovonədə elektrik enerži sedən, kəon inən gaməxanon gam kardənZəmini dylə gamədə japonijədə, Risijədə, İndonezijədə inən čo kešvəronədə ve istifodə kardedən.

Asijə muasir reljefədə bəməloməjon ǧədimə biəti rolyš veje. Ǧədimə bion Tajmyr niməsəku inən Ural bandon xərem səbuvyronku bə nyso hərəkət kardə hevužə kəfšənon egətəše.Bəzi kəfšənondə bion panəti 1,5-2 klimetri rəsedə.ǧədimə bion ce Asijə reljefi kəskin dəgišyš kardə. Xəremədə bion ov be nətičədə čurbəčur suxur tikon buə morenon dimədə panə lu bəməlyšon vardə.

Asijə kəfšənon nimədə vejni bandon inən jatlon gətedə.Hojmon bənə bandon bə mənšə gorə jəndyko fərg kardedən.İjo həm čyvon həmən, ǧədimə bandon hestin. Čyvonə ǧyryš byə bandon gitə xəšəxuniədə inən nyso kənoəvyronədə dyglə əždəhoə guršəǧ bəməl vardedən.Aalp-Himalaj guršəǧi Atlantik okeani kənonku detsə Sakit okeani dəvom kardedə.Im goršəǧ Asijə gyryǧ-fajli gafga, Pamir, Hinguš, Himalaj bandon aide. Himalaj bandon bənə govsi Hindiston bandonku xəremeku gətəše kobəsoniku bə xəšəxuni 2400 km dyroz bedə.cəj ən bylyndə tyk Everst bandije (8848m).Vejnə tykon voə inən de biə edoə buə.Himalaj bandi xəremiku 2 mljon km kəfšəni əhotə kardə dynjo ən bylyndə jajlə buə Tibet jajlə bino bedə.Tibet jajlə xəremiku bəzi bandon bylyndi 7000 m-i rəsedə, voə inən bion edoə buə Kunlun bandon vyrəbedən.cəj dyrozi 2000 km –ku veje.ikijan xəremədə ce Mionə Asijə bylyndə hojmon hrjvižə kəfšən əhotə kardedən.cəvon ən joli gobi, Trym inən čungar bylyndətionin.ǧejd kardə bylyndə hojmon hyškə həvo šəraitədə hejvižə səhra bəməl omə.Təkləməkan inən gobi səhron bomi misale. Himalaj bandin kobəsonədə de Hindiguš bandon, əvon isə dy Pamiri bənd bedən.Pamir bandon həmo, bylyndə dimədə 7000m-i ros byə guculiə tykon dyǧǧəti čəlb kardedən.Həmoə dim inən tykon dy bion edoə buə.Sijo dyjo inən Kaspi dyji arədə 15000 km drozətiədə gafgaz bandonnən čyvonə gyryšyǧon aide.Bnad bəməlomə proses ijə hələ šedə.jolə inən gədə gafgaz bandon arədə Kur-Araz inən Kolxidə məzon vyrə bedən.

Həvo

Hindistonədə šəhəri səpe mussonə avəon

Asijə Zəmini ən myrəkkəb həvoə šəraiti molik buə poəje.cymi səbəb kəfšəni dyždiəti. Xysusən cəj xəremədə bə nyso inən kibəsonədə bə xəšəxuni ve hejvižə məsafədə dyroz beje.Xərem niməkurrədə ən sardə vyrə Asijədə vyrəbedə (Ojmjakon, -71č).Zəmini kurrə ən barzə rutubətən Asijə gitədə Himalaj bandon nəso-xəšəxuni bandədimondəj.Asijə həvi bəməloməjədə čoǧrafi panəti, kulokon, okean inən dyjon,dimə formə ve rol hənək kardedə.cy Asijə nysoə kəfšənon həšiku xəremə kəfšənon nisbətən tike ve hənurti sedən.Tropikə paniətiədə həšiku bə Zəmini dim omə hənurti (həši radiəsijə) 80-200kkal/sm², xəremə gutb dairədə 100kkal/sm² -e.Ərəbistan niməsəkuədə Zəmini kurrə ən vej həši radiəsə molik bu vyrəj(220kkal/sm²).Asijə iglim kobəsonədə bə xəšəxuni kəskin dəgiš be okeanon, dyjon inən hokim kulokon təsiri davaste bəbe.Asijə mulajim panion bə Avropə nisbətən kam rutubətine.cy Asijə xərem rajonon vejnə pon de voə edoəbuə, ymən həši šuon i poə əks karde inən həvo tempraturi bəjži eǧgndedə.

Həvo bəməloməjədə atmosfer gardenonən ve rolyš heste.Xəremiku bə Asijə dəšə Arktikə həvo kutlon hevužə məsafədə materiki dylə poəon təsir karde.ginə xəšəxuniədə həvon tyostonədə Sakit okeaniku omə vovovšə dyjo həvo zəmostonədə isə gitə dylə poənədə omə kontinental həvo təsir heste.Kurosio čərəjani tropik paniətiədə cy Asijə mulajim paniətionədə , xusuijan Sakit okean səkuonədə tatəti inə vovoš oməjədə.Asijə nyso-xəšəxuni poəon həvoš mussononku ve aslije.Okeanonku bə hyškini gyniə mussonon dyštə xejli vovoš, zymostoni mussonon isə hyškini vardedən.Mussonə həvo Hindiston inən bə Hincin niməsəkuon səčijjəvie.Hind okeaniku bə materik omə mussonə həvon lap ve vovoš vardedə.Zymostonədə mussonon materikiku bə dyjo larzedən.Ənəčəx tyvostonədə materiki səpe bejžiə təzjig bəməl oməjədəd ijo okeanonku ekvatoriəl həvon oməjdən.Asijə okean inən dyjokənonku bə mionə poəon šenčən vote bəbe ki, həmə kəfšənondə vovoš kame, həmən tepratur režimijan dəgiš bedə.

cy Asijə rangbərang reljef formon həvo bəməl oməjədə misilsyz rolyš heste.İjo əsosən kobəsoniku bə xəšəxuni dyroz buə bandon Himalaj, Kunlun, Tjanšan, gafgaz, Altaj, Sajan bandon sardə Arktikə həvo kutlon bə nyso ovašte ikon dojdənin.Atlantik okeani səpe omə həvo kutlon detsə Ural bandon buə kəfšənon bitov əhatə bykoən, Asijə myrəkkəb reljef əj bə Asijə gləvolo be haštəni.Hind okeaniku bə materik dəšə mussonə həvo Himalaj inən čo bandon bənə bylyndə sədd cəj və sedən.Bəcy gorə bandədimə poəondə sori vovoši myǧdor bəzən 10,000mm-ku vej bedən.Zəimini ən vej vovoš sə məntəǧə cerapunci məntəǧə ijo, Himalaj bandon nyso-xəšəxuniədə vyrə bedə.gafgaz bandon kobəsonədə Kolxidə məzədə inən Ozarbojžoni Tolyšə bandon bandədimədə bandon bənə səddi dyroz be gorə omə vovoši vəj sedən bəcy gorə ijoən vovoš ve vojdə.

Bə əhali təsərrufat fəalijjəti həvo vej təsiryš heste.Asijə sardə xəremə kəfšənon kəndtəssərufati inkšofi həvo mane be holədə, tropin inən subekvatorial guršaǧonədə həvo šəraiti sorədə 1-2 kərə məhsul pegəte imkon dojdə.Lokin bəzi kəfšənon vovoš nyrəse problemi rast oməjdən.Mussonə həvo buə kəfšənon bo ditəsərrufati ve xose.Bəcy gorən həmonə kəfšənon lap ǧədimədə gətəbuə.Arə dyjo həvo subtropik bitkion, mulajim həvo, gandym, šiniə cəǧənde, angy, mejvə, mussonə həvoədə isə(həm tropik həmən subekvatoriələdə) šinə lejnə, caj, šartuk inən čo bitkion jol kardedən.

Dylə ovon

Asijədə vyrəbuə Kaspi dyjo dynjoədə ən dyždə dərjacəje

Asijə cəmə planeti zəngin ovə ehtijati malik buə kəfšənondə gyleje.Zəmini i riə ru inən dərjacəon ijo vyrə bejdən.Lokin Asijə myrəkkəb reljef inən həvo šəraiti əloǧodər, ru inən dərjacon kəfšənondə gələvolo vyrə bejdən.Dimə ovon 2/3 poə cy gitə nyso-xəšəxuniə poədə gyrdə buə.Mionə inə Ortə Asijə ovə ehtijatyšon ve kame.Asijə ruon co hevzə aide.cymikuən čo gitə kəfšənon 1/3 poəndə vejni beaxarinə hevzə aide.

Ruon

Asijə ən muhum ruon jantsyzy, Xunaxe, gang, Hind, Ob. Lena, Amur, jenisej, Amudərja, Syrdərja, Barahmaputra, Mekong, Dəčlə inən Fərate.Jantsyzy ce Asijə ən dyrozə rue, cəj dyrozi 5800 km-sə veje.Mussoni vovoši vaxtədə pešə yn ru. Kunlun bandon nyso-xəšəxuniədə səkgətedə inən Xəšəxuniə cini dyjo rubuədə gyle jolə deltə bəməl vardedə.Ru žinə axar bə gəmiəti bəvəč oməjdə, cəvədə bə zəmini ovdojədə heviž istifadə kardedən.jansyzy žinə axar hələ ǧədimədə gətə buə.Hozoədə cini əhali 25%-ə vejni jantsyzy ru hevzədəj.gang ru cy Asijə ən vejəovə rue.Əv ovi aximi həčmi gorə Amazon, Kongo inən Paranə ruonku bə dumo mandedə.gang yštə tyki Himalaj bandonku pegətedə inən ce Asijə ən vovošinə kəfšənondə davardə. Bə Bengəl kəši rubuə vyrədə, dy Brahmaputrə ru ivrədə əždəhoə deltə bəməl vardedə.Musson vošonku hard karde gorə tyvostonədə pešedə. Gang ru ovon bandonku xejli materialon vardedə.Hind ru isə Himalaj bandon biondə inən mussoni vošonku hard kardə, hyškə kəfšənədə davardə bə Ərəbistan dyjo rubedə. Xəremə Bijə okeani hevzə ən dyrozə ru buə Lena(4400 km), ən bolə ovinə ru isə jeniseje.Lenə Bajkal bandonku yštə tyki pegətedə, Sibir tajgəku davardə bə Laptevlə dyjo rubedə.Əsosən voš inən voə ovonki hard kardə ym ru zymostonədə xəjli dəbidə. Asijə beaxərə hevzə aid buə ruon kamin.İjo ən vočib ruon Syrdərja, Amudərja, Narin inən Zərəfšane.Əvon bylyndə bandonku binokardən, hyškə səhra inən niməsəhronku davardən, əsosən beaxarinə hevzon rubedən.In ruon hyškə, beovinə Ortə inən Mionə Asijə žimonədə jolə rol hənək kardedən. Əvon bečoninə zəmini žimon dojdən.Im ruon hesob vahon, dyšdə žimonə məntəǧon eǧandən.Beaxarinə hevzə aid buə ruon əsosən voə inən biəku hard kardən.

Dərjacəon

Asijə kəfšənədə bənə ruon dərjacəonən gələvolon.gitə xəremi-xəšəxuni tərəfə poədə biə mənšəli dərjacon vyrə bedən.ǧədimə biə həzonej dəraučə colə bəməölyš vardə inən bə kəfšənon šinə ov gyrdə buə. Hyšk inən gamə rajonondə, həmən beaxarinə vyrondə dərjacon kam ovin inən nemekinin. Balxaš, Labnor, Ubsunur, Urmija dərjaca žyǧo dərjaconədəj.Dynjo ən jolə dərjacə buə Kaspi dyjo inən Aral dyjo i vaxt de dynjo okeani əlǧəš buə, zəmin ris be bəpešdə ym dyjon dy Dynjo okeani əlǧonyš byriə buə.Bandə kəfšənondə tektonik dərjacon bəməl omən.Asijə n jolə tektonik dərjacə Bajkale. Əv həmən dynjo ən nyǧylə dərjacəje(1720m). Zəmini kurrə pešomə ovi 20% Bajkal dərjacəjədəj. Tjanšan bandondə vyrə buə İsikkul dərjacən tektonik colədə vyrə buə, šəffof, təmizə ovyš heste.Asijə ən jolə dərjacondə gylən Ərəbistan niməsəkuə xərem-xəšəxuniədə, okeani səvijjəku 400m bəjži vyrəbuə Mardə dyjoe.cəj mionə nemekəti 260‰-e.

Gitə əholi inən kišvəron

Bejnəlgxəlǧ čoǧrafija čəmijjəti tərəfədə zynəbuə Avropə inən Asijə aradə marz

Bə Asijə pejkiku təmošə

Asijə əholi 4 miljard nəfəri neze.Zəmini kurrə 2/3 poə nez Asijədə vyrəbuə.Dynjo ən vej əhali buə kešvəron cin inən Hindiston ijoe.cyvon ivoədə əholi 2,5 mljardiku veje.Asijə kešvəron əholi rə-re ziod bedən.Vejə kešvəron əholi har həzo kəsi 20 kəs zijodəti egynedə.Asijədə vejə xəlǧon židən, əvon 600-a nez zyvonədə syxan kardən.Dynjo ən jolə xəlǧondə buə kitajon, hindion, bengalon, japonon ijo židən.Asijə xəlǧon 10-sə vej zyvynə xejzon inən 20-sə vej zyvony grupi aide.Əvon dynjoədə mevčyd buə har se irgi təmsil kardedən.gədə Asijə niməsəkuədə inən İron jajladə tyrkon, farson. Ərəbistan niməsəkuədə ərəbon, Hindiston inən Hindcin niməsəkuonədə hindijon, birmon, vjetnamon. Bengalon, Xəšəxuniə cini hojmədə cinon, Mionə Asijə jajlə inən hojmonədə mongolon, ujǧuron, tibetion. Tyrkon židən. Tyrk inən farson sio mu, pustonyšon sioəti že səčijjəvije.Kitəjon, japonon,vejtnamon barziətišon kamiši nyzyme. Əvon tynd sijo mu, tangə cəšon fərǧ kardən.

Asijə əholi nibərobər vyrəbuə. gitə əholi 80%-i nez cəj kəfšəni 20%-ədə gyrdə buə.Dynjo ən ve əholi band buə region ijoe.Əholi ve band be gyle səbə həm Asijə cokə čoǧrafi šəraityš be, zəngin təbii ehtijotyš be, həmə vyrə be ǧədimətikue.Asijə subtropik, mulajim inən subekvatorial guršaǧondə žimon karde ve coke.Hələ diəroə zəmonondə Hindiston niməsəkuədə, Xəšəxuniə cin hojmədə, gədə Asijə niməsəkuədə məskənyšon eǧandə.Hol hozoədə cy cini Xəšəxuniədə, gang ru deltadə, Hindistoni bəzi vyronədə əholi bandiəti 1 km²-i 1000-1500 nəfəri rəsedə.japonə səkuon, Karejə niməsəku vejə poədə, java səkuoədə 1 km²-i 300 nəfərsi ve əholi židə.gagaz bandon bandədimədə, dyždə ruon šamonədə. Mesopotamijə məzonədə əholi bandiəti ve bəpeje.Asijə ve vyrondə əholi gələvoloe.cy gitə sardə xəremə kəfšənondə əholi bandiəti 1 km²-i 10 nəfərisə kam egynidə.Tajgə , tundrə zonon vejə poəondə 1 km²-i 1 nəfərisə kam əholi židə.Arktikə səkon vejniədə vote bəbe inson židəni.