Duhalar
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Moğolistan (Hövsgöl) | |
| Diller | |
| Din | |
Duhalar[1] ya da Tuhalar veya Tsaatanlar (kendilerince: Tuʰha Ulǝs, Духалар Duḫalar ya da Тухалар Tuḫalar,[2] Moğolca Цаатан, Tsaatan), Moğolistan'ın orta kuzey bölgesindeki Hövsgöl aymağında (Хөвсгөл аймаг) yaşayan Türk halklarından Tuvaların 2010 yılında 282 kişilik[3] nüfusa sahip soyu tehlike altında olan ren geyiği çobanı tengrici göçebe kabilesidir.[4][5][6]
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Esasen Tuva Cumhuriyetinin Toju (Тожу кожуун) ilinde yaşayan Ak Todu, Soyon Kırgız, Hanaçı, Maat, Balıkçı ve Hular boylarının karışımıdır.[7][8] Kendi adları olan Duha/Tuha kelimesi Tuga/Tuha, Tuva/Tıva, Tofa ve Tuba adlarıyla kökteştir. Tabgaçlar için kullanılan Toba (Çince 拓跋 Tuòbá) adıyla ilgili olduğu sanılıyor ve kimilerine göre Tuvalar bir dönem Çin'i yöneten Tobaların torunlarıdır.[9]
Diğer adları olarak Hövsgöl Uygurları (Moğolca Хөвсгөлийн Уигар) ya da Hövsgöl Uryanhayları (Moğolca Хөвсгөлийн Урианхай) biçimleri de kullanılır. Yörede yaşayan Moğol kabilesi Darhadlar Duhaları "Uygur" (Уигар) olarak adlandırırlar.[10] Moğolistan'da resmi olarak Tsaatan (Цаатан) adı kullanılır ve bu ad Moğolca «ren geyiği» anlamındaki цаа tsaa (ya da цаа буга tsaa buga) ile aitlik bildiren -тан -tan ekiyle kuruludur. Moğolcada bazen Уигар Цаатан [Uigar Tsaatan] ya da Цаатан Уигар [Tsaatan Uigar] adları da kullanılır.
Erken tarihte Soyot-Uryanhaylar (Rusça Сойоты-урянхайцы) ya da Tayga sakinleri (Moğolca Тэйгин Ирджед) adları da kullanılmıştır.[11]
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]Yaklaşık 44 aile ve 200-400 kişilik nüfusa sahiptirler ve soyları ve dilleri büyük ölçüde tehlike altındadır.[4] Tsagaannuur sumunda (Цагааннуур сум) 269 kişi bulunur.[12] Moğolistandaki nüfusları 2000 yılında 303 kişi iken 2010 sayımında bu rakam 282 kişidir.[3]
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Duhaların dilleri Duhaca (Tuʰha sös, SIL International dkh,[13] MultiTree 1hv[14]), Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.[15]
UNESCO'ya göre dilleri Buryatya'daki Soyotların dili içinde değerlendirilir ve kültürleriyle birlikte yok olma tehlikesindedir.[16] Rusçada Soyot-Tsatan dili (ru:Сойотско-цатанский язык) adı altında ele alınır ve iki lehçesinden biri Buryatya'daki Soyotların (сойыт тыл Soyıt tıl) diğeri ise Moğolistan'daki Duhaların (тyъha тыл Tuha tıl) şivesidir.
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Günümüzde Duhaların dini, Moğollar gibi Budizm değil, Tengriciliktir.[17][18]
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kızılderililer gibi çadırlarda (çum) barınan Duhalar, ren geyiklerini ulaşım aracı olarak kullandıkları gibi boynuz ve sütünden de yararlanırlar; fakat genelde etini yemezler ve et ihtiyacını sığın ya da yaban domuzu gibi diğer av hayvanlarından sağlarlar.[17]
Duhaların ren geyiği eğitimi ve doğal yaşamları ekoturizm etkinliğiyle turist çekmektedir.[19]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133
- ^ "The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
- ^ a b Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн
- ^ a b "The Disappearing Reindeer People". 21 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
- ^ "Ancient Roots of Mongolian Traditions". 24 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
- ^ Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
- ^ Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir)
- ^ Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri 15 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Tuvalar ve Tuvaca 28 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996.
- ^ Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93.
- ^ Цаатаны 16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- ^ М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193
- ^ http://www.sil.org/iso639-3/cr_files/2011-057_dkh.pdf [yalın URL]
- ^ MultiTree: The Dukhan Language
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
- ^ "Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language". 26 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
- ^ a b "NBC News : Mongolia's 'reindeer' people jump into the future". 30 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
- ^ http://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/28526955.asp 24 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kayıp Türkler 'Ren Geyiği İnsanları' Dukhalar
- ^ "Цаачин төв (Tsaatan Community & Visitors Center)". 17 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2012.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kayıp Türkler Duhalar 27 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Kayıp Türkler-Dukhalar 26 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- KayıpTürkler hakkında GazeteBilkentyazısı
