Ethiopia（衣索比亞）

Gaga kska Meycow ka Ethiopia, 8 00 N, 38 00 E ka gaga na nniqan.

Kana ka knlbangan na o 1,104,300 sq km（hangan na o Tg27）(knlbanga dxgal o 1,000,000 sq km, knlbangan qsiya o 104,300 sq km).

Kana ka sejiqun o niqan 102,374,044 hiyi.

Gaga Addis Ababa ka pusu alang paru, jiyax 28 idas 5 ka jiyax skrayan klwaan.

Manu ka dxgal Ethiopia ga wada sugan 36.30% ka dxgal qpahan, 12.20% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 51.50% na.

Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Mulatu Teshome, pnaah hngkawas2013 idas 10 jiyax 7pnrajing kmlawa klwaan.

cinkhulan sa knita’ sa brbiru’

Isopiya(衣索比亞)

Isopiya renpang mingcu konghokwo (kari Amuhara：የኢትዮጵያ ፈደራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ，ye’ītiyop’iya federalawī dīmokirasīyawī rīpebilīki), asi daha kesi Isopiya (ኢትዮጵያ，ʾĪtyōṗṗyā, hengak tmgesa bnhangan), alang cucen kwocya ga meniq muxi Hweco. Daya na daka ma, quri tghunac daya na we ga mtaayus Oricweya, quri hhreyan na hido we ga msayus Ciputi, Somariran ma Somariya, quri ggqiyan na hido we ga msaayus Sutan ma nan-Sutan, hunac na we ga mtaayus Kunya. Hmrinas 1 yi ka hei seediq na, alang tgeegu ba hei seediq nerukwo bobo dheran nii, ma, tg2 kneegu hei seediq Hweco(Nayciriya ka tg1 egu bale). Dheran na Isopiya nii we 110km², tunux alang na ma, tgparu ba alang na we Atisu-apepa.

Ngayan alang(國名)

Ngayan na Isopiya nii we pneeyah patis Sira “Αἰθιοπία” (pusu nawe, Αἰθίοψ，Aithiops，seediq Isopiya ka dungus na), patis nii we pneeyah “αἴθω (aitho ‘sqerun’ ma ὤψ (ops ‘dqeras’), snpuwan daha patis Sira, dungus na we “qarux dqeras bnwan hido”, nirih na mgdheran qalux qraqil seediq Hweco. Mptpatis nSira ka Sirototowe, nngalan patis nii ka tmngayan quri tghunac na nrao Sahara.

Roma sutay na Sira, ya ba kndalax kongyen-cen 850 prading, “Isopiya” nii we ngayan tgiicil dheran na Nupiya, betaq san suci de, wada krmuxan na Akosumu tikwo ka dheran Nupiya nii, wada saangal ngayan alang na seediq Akosumu dungan. Dehuk 20 suci de, “Isopiya” nii de ga saangal alang bale di.

Kingal duri we, ngayan cbeyo na Isopiya ka Apisiniya nii we, seediq wada mgRating ka knesa daha mesa Ḥbštm ma Ḥbśt (Ḥabashat), kari Arapo de wada mesa Ḥabasha di ma, kari Saypa de wada mesa “'ḥbs” ('Aḥbāsh) di.

Ri-su(歷史)

Congku ma cinsu (中古與近世)

Hwangti na Isopiya ka Mongniriko-arsu (kndalax knkawas 1889 betaq knkawas 1913)

Hwasiarkaypi-cungpaw ka ga Kongtoar we, wada spatis ngalan suce-yican na Renhokwo cyaw-kowun-cucu di.

Alang ncbeuo ba ka Isopiya nii, sqita qnrequr daha matis de, tgcbeyo ba mneniq hini we, kongyen 1 suci betaq 7 suci ka Akosumu-tikwo; 13 suci betaq 16 suci de, pheyu Siniya wangkwo ka seediq Amuhara; alang paru ma mnbeyax ba Tonghwe, dehuk Sutan ma Somariya say aka dheran na; mddeka na 16 suci, msriyux meyah kmremux ka Awtuman-tikwo ma Putawya; pnrdingan 19 suci ciida we, wada msgaliq ma wada mswaye egu alang di, uka beyax dnooyan na hwang-ti di, “knxelan mqqehur wang-cu” kesun daha ciida; knkawas 1868, meyah kmremux ka Ingkwo; knkawas 1889 de wada mskingal alang di.

Knkawas 2019 idas 6, tteeyux paha kari ka Api congri daha, wada ini dehuk ka cyunsu cung-pen na Arongmino‧ciko mesa. Ciida we psteqan ka wang-ru na Isopiya.

Ti-ri(地理)

1,104,300km² ka knuglahang ka dheran Isopiya, kawyen ka teru psnakan daha ka dheran na, 2500m betaq 3000m ka knbrawan dheran na, spuun qmita kana laalang Hweco dige, Isopiya nii ka bbaro dheran na, kika “knuruh Hweco” kesun daha; quri tghunac hhreyan na hido we kawti nSomariya; ga moda ckceka alang daha ka Tong-hwe tareku; 28% ka dheran daha nrao ma so nrao.

Kndalax knkawas 1993 idas 5, wada turi ka Oricweya-sung di we, nerukwo ka Isopiya nii di, ssiyo alang na we Ciputi, Oricweya, Sutan, nan-Sutan, Kunya ma Somariya. Atis-apepa ka tunux alang daha. Kingal duri we, pntyusan na Kunya daka nan-Sutan ka Iremi sancyaw, Isopiya daka nan-Sutan nii we, paha kari mesa niqan ku cu-cen ma kwan-sya mesa kana daha, sayay we Kunya ka ga qmlahang.

Karac(氣候)

Karac Isopiya nii we, so kntilux breenux bbrengil ma so kntilux mmaku, niqan knttilux lmiqu ma knttilux nrao.

Qnyexan na kingal knkawas we, kndalax kawyen quri ggqiyan hido ka 1500mm mquri tgdaya na, quri tghunac na hhreyan gido de kndudul tikuh ma, betaq 500mm.

Swe-wun(水文)

Egu yayung, rcilung ka dheran alang na, rcilung Tana ka tgparu na bale. Ga moda quri tgbaro na ggqiyan hido ka yayung Ranniro. Niqan yayung Awmo ka quri tghunac na ggqiyan hido, hiti na de mosa qluli rcilung Awtukana. Pneyah Isopiya ka yayung Ranniro, hini ka tgparu ba pusu qsiya yayung Niro nii, knxelan 1990, mkkmbarux pila Hweco hwacan inghang ka Isopiya, ssalu na sweku, ani si wada hteran Ici ka ga meniq hunac tghunac yayung Niro, kika mquri Congkwo kmbarux pila di, wada slmeyan ciida ka sweku daha di. Tgdaya na yayung Awmo we, ga smmalu ssliyan qsiya saya, qdeun daha knkawas 2013 smmalu, pdehuk 187mw ka pnyahan na dengki.

Cung-cu(政治)

Knkawas 1994 idas 12, wada moda ka senhwa snmalu daha “senhwa Isopiya renpang mingcu konghokwo”, pryuxan daha renpang-cu ka kwoti daha; pooda sancen Hwunri ma yihwe neko-cu, pooda ceng-cyaw Hwun-ri. Tunux alang ka congtong, jenming taypyaw-yen ka mege ngayan ma, asi ka moda psruwa renpang-yen ma jenming taypyaw-yen, 6 knkawas ka tloongan na, mndaha ba lmutuc pnsgao daha. Congri daka neko ka tgbaro ba cusing cenri, tosu-tang ka dmudul neko, uxe de tosu-tang ka suupu dmudul, dheya ka huco quri jenming taypyaw-yen. Renpang yihwe we pnkluwan jenming taypyaw-yen ma renpang-yen. jenming taypyaw-yen we renpang rihwa ma tgbaro ba cenri ciko, cuce mingsen ma, 547 hei ka gneegan daha, asi ba ka 20 hei ngalan ka sawsu mingcu, 5 knkawas katloomhan daha. Renpang-yen we ga dmoi cesu-cen na senhwa ma, pooda mingcu cuce ma mtaalix, psbale pntkari na co ma co, pnkluwan na 117 hei pneyah kklegan mingcu tay-pyaw, asi ka niqan kingal taypyaw ka knkingal mingcu, kiya duri we, dehuk 100 wan ka hei seediq de, mrana kingal tay-pyaw, co-yihwe ka pcikun, ani naq jenming cusen, 5 knkawas ka tloongan daha.

Pnheyu cunghu bgurah de, mbeyax ba skadi hwantwe-tang ma mpprengo, ptbale ndaan cengcu daha, smmalu ma pooda tgdaha cihwa na 5 knkawas, psdehu qqlahang na. Knkawas 2006 idas 9, moda tg6 cenkwo jenming taypyaw tahwe na Isopiya jenkoming mingcu cungsen, pkmalu sndhegan na ddheya naq, plaxun na ka mdudul hwantwe-tang, qtaan ka cungtang hoce; pkbale so pnryuxan na, psbeyax knmalu pnhyegan daha, niqan ba ka nrihan na. Saya de, cengci na Isopiya we ga mtdehu, ani si seediq ga dmoi halung moopux cenghu ge, kmremux alang theya, ancen na duma alang we ga kndudul naqah.

Sing-cung hwaci(行政劃區)

Singcung hwaci na Isopiya ( 衣索比亞行政區劃 )

Ga ptyusan 9 co ma, 2 cusyasu ka Isopiya.

Jen-ko (Hei seediq) (人口)

Hei seediq kana Isopiya we 1.1 yi (knkawas 2019), 3350 wan bale ka knkawas 1983 han, 19 suci han duri we 900 wan bale, qtaun ka ndaan daha smepu knkawas 2007 we, knkawas 1994 betaq knkawas 2007 we, wada mrana 2.6% ka hei seediq daha, pspuun qmita ka knkawas 1983 betaq knkawas 1994 ka mrana 2.8% we, wada seelih hari, ani si rrana na hei seediq we tg10 suce nii. spegun daha de pdehuk 2.1 yi de knkawas 2060 mesa ka kari daha, maha 2.5 pe na knkawas 2011.

Maha 80 sngari ka klegan ka mingcu daha, kari ga daha dooyan we to naq hari kari Yafe, kari sanmi-cu ma kari Kusito-cu ka rrngangun daha bale, meniq ka kari Kusito-cu we niqan seediq Awromo, Amuhara ,Tikore ma Somariya, sepac mingcu nii we, hmrinas sepac pnsaanak teru ka hei seediq daha.

Sqita snpegan hei seediq Isopiya nii ka knkawas 2007 we, seediq Awromo tguegu ba hei seediq, niqan 34.49%, hei seediq Amuhara we 26.89%, Somariya ma Tikore we 6.2% ma 6.07%, duma we Sitamo 4.01%, Kurako we 2.53%, Worayta we 2.31%, Hatiye we 1.74% ma Aarhwa we 1.73%, Cyamo we 1.5%, Kefficho we 1.18% ma duma we 11%.

Berah na knxelan 1980, egu ba ka Yotay-jen meyah theruy meniq Isopiya hini, Peta-Isore kkesun daha, pheyu alang ka Isore de, mlatac Isopiya ma wada naq Isore di.

Kari (語言)

Kari Amuhara we, kari qmeepah renpang kiya, Ingyi ka dooyun daha klaali duri, kari Awromo ma kari Tikore ka rrngagun daha bale. Sqita snpegan kari snpegan daha we, alang Isopiya nii we, maha 90 klegan kana ka kari naq ndheyaq.

Cong-cyaw (宗教)

Isopiya nii we, alang bsiyaq riyung smtama Utux Baro ka seediq daha, cbeyo bale ka kongyen 1 suci ciida we, tena prading meyah gmarang kari Utux Baro so tgdaya ma ckceka alang daha hii di. Saya de 62.8% ka seediq Isopiya snhei Citu-cyaw (snhei Isopiya ceng-cyaw ka 43.5%, snhei Citu-sincyaw ka 18.6%, 0.7% ka snhei Tencu-cyaw). Kingal alang plaale ba gmarang Isuran-cyaw ka Isopiya duri, 33.9% ka snhei Isuran-cyaw. 2.6% we snhei yensu congcyaw, 0.6% we snhei duma naq congcyaw. Speeyah risu na Isopiya qmita we, seung naq egu bale ka Yotay-jen meyah meniq Isopiya hini, seediq nami Peta-Isore ka yami mesa hiya, ani si saya de, wada naq theruy alang daha Isore di.

Nong-mu-ye (農牧業)

Seediq daha mqeepah quri nongmu-ye we, maha 80% kana seediq alang daha. Pusu dheran hreyan kahwe ka Isopiya, ani dehuk saya we pnhmaan ngngalan daha pila ka kahwe nii, lnmuwan daha kingal knkawas we maha 20 wan ton hari, duma pnhgalang daha we, niqan yocay-cu, beruh, mugi, srqemu, brisan dnii, baka naq ppuqun daha. Simu-ye daha we mtrapiq bale, cunran-ryang simu-ye daha we tg1 Hweco.

Kong-ye (工業)

Kong-ye daha we, niqan hwang-cu, gmeyu qhuni ppheyu pnhyegan, qperas ma nong-ye simu-ye canping cyakong, pnheyu hndure hari we, renkang, suyo-tiren dnii. Pndungus na alang bbrigun we Dame, Tanah Tunux, Orosu, Itari, brigun na alang icil ka kahwe, benac dapa ma miric, yocay-cu dnii. Knkawas hndure hari di we, smnegul kesun i-tay i-ru, kika ga mkmalu ba cing-maw kwansi na Congkwo daka Isopiya nii, Isopiya nii duri de, ririh so pgluban na Congkwo sang-jen ma ciye mmaha Hweco.

Saya duri ge, egu bale pqeepah laqi tikuh ka Isopiya nii.

Kwan-kwang-ye (觀光業)

Isopiya we niqan 3000 knkawas ka wun-ming risu na dheya di, egu bale ka so nkiya naq alang daha ma, so gaya ma pnheyu ndaan risu daha duri, ani si ini dehuk ka cicu censo daha dungan, kika lih so alang kbgrahun ssaan rmigo na. Ani so kiya we, 10 knkawas nii we, ga kndudul mdakil ka riyo-ye na. Seediq prigo ka peeyah alang nuinu we, kndalax knkawas 1990 ka 64000 seediq ma, knkawas 2013 de mkala 68 wan jen, spegun betaq knkawas 2024 de, mpdehuk 81.5 wan jen mesa ka kari daha.

We-sung suye (衛生事業)

Rmnengo ka seediq suce inghang ka mdudul aycu-pingtu, kn-suwan na seediq Isopiya we niqan kingal ising. Kingal duri we, niqan patis ga spatis na suce cenkang-cucu we mesa, 1936 kana ka ising nIsopiya, kika kn-suwan seediq Isopiya we, niqan 2.6 ka ising daha, wada mrana. Sqita peyah hini de, egu bale ka seediq kaw-seri daha we, mlatac Isopiya ma, wada quri sihwang skadi malau qpahun ma egu sntkeyan.

Psramal yi-myaw ka ising (醫生準備疫苗)

Kkkere hei seediq Isopiya we, malu meniq ceng-su daka meniq nong-cun. Kana so tntingan laqi, nhqilan laqi rabu ma so naq hhuqil klaali we, egu ka nong-cun, anu anaq quri cyaw-yi, iyu ma sapah ising we, rmabang malu ka cung-su daka nong-cun. Meniq cung-su we 53 ka knkawas daha de pspuun smepu, meniq nong-cun de 48 ka knkawasdaha. Ado wesung ka ini pntena, kika kndudul egu ka seediq blebil qsiya malu; quri nong-cun we 11%, quri cung-su we 81%. So ka alang Hweco we, egu seediq smtangan kkdesun rmabang malu ma, mquri cung-su theruy.

Cyaw-tong (交通)

Kana qdisan na elu rulu puniq we 781km. hhaqun daha qyqeya we 90% ka gmtange kong-ru, 33,297km ka qdisan na kana elu daha knkawas 2002, kong-ru we 24,000km, ye ba maha 9000km ka kong-ru malu daun kingal knkawas. 40 kana cicang na, ckceka na we Atisu-Apepa, Tiretawa ma Tahotaar we kwoci cicang. Tunux alang daha ka Atisu-Apepa na Poray cicang we, tgmalu ba kana Hweco, 15 ka komngsu sapah skiya ga na biqan ticin-hu’u.

Cyun-su (軍事)

Kwohwang-cyun na Isopiya we supi na Isopiya. Saya, mdudul na Ay-cyun we Sucira‧Fearkosu(Siraj Fegessa). Anu knkawas 2000, mccebu ka Ay-O we, ado dndilan Oricweya, wada slgelu ka knpruwan dheran nIsopiya, knkawas 2002, supi na Ay-cyun we 400,000 hei. Snpegan nii we, knkawas 1991, bobo wada poxun ka Toarko cungcen de, mngaya qtaan ka pntasan nii. Ani si snpegan daha nii we, yaani ini baka na, anu knkawas 2007 idas 1 ka pncbuwan Somariya ciida we, 300,000 hei supi mu mesa Ay-cyun.

Ing-su (飲食)

Ingsera (英傑拉)

Pusu sktengi uuqun dseediq Isopiya nii we, psbengux daha tayhu-menhu ka ingcera-ping ma hmanguc eguw “woto” (kari Amuhara：ወጥ, IPA: [wətʼ]). Ado qnlhangan Itari, mekan isu mensu klaali ka seediq Isopiya duri.

Kawyen na Isopiya nii duri we, pusu pnyahan kahwe suce nii, so ka Congkwo we alang na ocya, bsiyaq riyung risu na ocya ka Congkwo, “alang na kahwe” Isopiya nii duri we, ga pslutuc wunhwa na kahwe ka Isopiya duri.

Pnyahan pnatas(參考資料)