Монада
Мона́да (бор. грек. μονάς, μονάδος — берәмлек, гади зат, μόνος сүзеннән (бер))[1] - антик һәм классик фәлсәфә төшенчәсе. Бүленми торган һәм гади элементларга таркату алмаган әйбер, ул үзенең килеп чыгышы белән бүтән бүленми торган әйберләр белән бәйле түгел һәм аларга охшаш түгел. Башта термин Ходайны билгеләү өчен пифагорик фәлсәфәсендә кулланыла.
Төрле фәлсәфи тәгълиматларында төшенчә мәгънәсе
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Борынгы греклар фәлсәфәнда
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Пифагориклар (кара: Пифагор) атамасы беренчел зат билгеләү өчен куллана башладылар. Соңрак аны платоникалар (кара: Әфләтүн) һәм неоплатоникалар бердәм үгезне билгеләү өчен кулланганнар.
Джордано Бруно фәлсәфәнда
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Джордано Бруно фәлсәфәсендә монада яшәешнең төп берәмлеге булып тора, аңарда матди һәм рухи, объект һәм субъект кушылыра. Иң югары субстанция «монадалар монадасы» яки Алла; ул бербөтенлык бөтен бердәнберлыкта үтәлү - «бөтен бөтендә».
Лейбниц фәлсәфәнда
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Годфрид Лейбниц үз монадлар турында тәгълимат башка рационализм фәлсәфчиләренә карашларга (Декартның дуализм һәм Синозаның монинизм) каршы куялды. Ул «Монадология» әсәрендә (1714) үз карашларын бәян итте. Алар буенча монадлар - гади субстанцияләр, алар Ходай белән кинәт булдырыла, һәм аларның һәркайсы кинәт гына һәм бөтенләй гына мөмкин юкка итү. Монадлар Ходайдан башка тыштагы сәбәпләрдән үзгәрү алмыйлар. Ләкин монада үз эчке принцип аркасында үз хәл үзгәрү сәләтле. Әлеге эчке принципның эшчәнлек омтылышы дип атала. Барлык монадалар да үзләштерү сәләтле. Лейбниц монадалар, кайсыда шушы сәләт яхшы үсеш алган һәм истәлек белән озатылган "җаннар" дип аталы.[2]