Eron-Iroq urushi
| Eron-Iroq urushi | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Battle of khorramshahr 4.jpg Xurramshahr jangi paytidagi Iroq bosqiniga qarshilik ko'rsatayotgan Eron askarlari | |||||
| |||||
| Qoʻmondonlar | |||||
| Saddam Huseyn | Ruhulloh Homayniy | ||||
| Kuchlar | |||||
| Urush boshida: 200,000 askarlar, 2,800 tanklar, 4,000 APCs, 1,400 og'ir artileriya qismlari, 380 harbiy bombardimon samalyotlari, 350 vertolyotlar | Urush boshida: 110,000–150,000 askarlar, 1,700–2,100 tanklar,[3] (500 foydalanilgan)[4] 1,000 himoyalangan avtomobillar, 300 foydalanilgan artileriya qismi,[5] 485 harbiy bombardimon samalyotlar (205 to'liq foydalanilgan),[6] 750 vertolyotlar | ||||
Eron-Iroq urushi 1980-yilning sentyabridan 1988-yil avgustigacha davom etgan Eron va Iroq oʻrtasidagi qurolli toʻqnashuvdir. Bu urush Iroqning Eronga bostirib kirishi bilan boshlandi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 598-rezolyutsiyasi har ikki tomon tomonidan qabul qilinmaguncha, deyarli sakkiz yil davom etdi. Iroqning Eronga qarshi hujumi uchun asosiy mantiqiy asos sifatida 1979-yilda Eron Islom inqilobiga boshchilik qilgan Ruhulloh Xomayniyning yangi Eron mafkurasini Iroqqa eksport qilishiga yoʻl qoʻymaslik zarurligi koʻrsatilgan. Shuningdek, Iroqning Saddam Husayn boshchiligidagi rahbariyati orasida, aholisi asosan shia musulmonlaridan iborat teokratik davlat boʻlgan Eron Iroqdagi koʻpchilik shialarni rasman dunyoviy va sunniylar hukmron boʻlgan Baas hukumatiga qarshi toʻplash orqali Iroqdagi mazhablararo ziddiyatlardan foydalanadi, degan xavotirlar ham bor edi[1][2][3]. Pahlaviy Eronning AQSH va Isroil bilan iqtisodiy va harbiy jihatdan yaqinligi tufayli, Islom Revolutsiyasini amalga oshirish imkoni yoʻqligi aniq edi. Shuning uchun Iroq Eronning Fors koʻrfazidagi qudratini yoʻqotishni hohladi.
Eron-Iroq urushi ikki davlat oʻrtasidagi uzoq davom etgan hududiy chegara bahslaridan keyin sodir boʻldi, Iroq 1975 yildagi Jazoir kelishuvida Eronga bergan Shatt al-Arabning sharqiy qirgʻogʻini qaytarib olishni rejalashtirdi. Harbiy harakatlar boshlanganidan keyin Erondagi arab separatistlarining Iroqni qoʻllab-quvvatlashi kuchaydi. Hukumat Iroq Eronning Xuziston viloyatini anneksiya qilishga intilayotganidan shubhalanayotgan paytda[4], Saddam Husayn 1980 yilning noyabrida Iroq Eronning hech qaysi hududini anneksiya qilmoqchi emasligini ochiqchasiga aytdi[5]. Taxminlarga koʻra, Iroq Xuziston viloyati ustidan hukmronlik qilishga harakat qilgan[6]. Iroq rahbariyati Eronning inqilobdan keyingi inqirozidan foydalanishga umid qilgan va jiddiy zaiflashgan Eron ustidan hal qiluvchi gʻalabani kutgan boʻlsa-da, Iroq harbiylari bor-yoʻgʻi uch oy davomida muvaffaqiyatga erishdi va 1980-yilning dekabriga kelib Iroq bosqini toʻxtab qoldi. Eron armiyasining iroqliklarga qarshi kurashi kuchaydi va 1982 yil iyuniga kelib deyarli barchaIroq tomoniga oʻtgan hududlarni qaytarib oldi. Iroq kuchlarini urushdan oldingi chegara chizigʻiga qaytargandan soʻng, Eron Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 514-rezolyutsiyasini rad etdi va Iroqqa bostirib kirishni boshladi. Eronning Iroq hududidagi keyingi urushi besh yil davom etdi[7], Iroq 1998 yil oʻrtalarida urushdagi tashabbusni qaytarib oldi va bir qator yirik qarshi hujumlarni boshladi, bu esa urushning murosasiz holatda tugashiga olib keldi[8].
Sakkiz yillik urushning charchashi, iqtisodiy vayronagarchiliklar, ruhiy holatning yomonlashishi, harbiy boshboshdoqlik, xalqaro hamjamiyatning Iroq kuchlari tomonidan Eron askarlari va tinch aholiga ommaviy qirgʻin qurollarini qoʻllashiga nisbatan eʼtiborsizligi, shuningdek , Eron-AQSh harbiy ziddiyatlarining kuchayishi, Eronning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi vositachiligida urushni toʻxtatish kelishuvini qabul qilishi bilan yakunlandi. Umuman olganda, Eron-Iroq urushi paytida Iroq Kudistoni nishonga olingan paytda Anfal urushida halok boʻlgan oʻn minglab tinch aholini hisobga olmaganda, 500 000 ga yaqin odam halok boʻldi (talafotlarning katta qismi Eron tomonga toʻgʻri keladi)[9]. Mojaroning tugashi na tovon puli, na chegara oʻzgarishiga olib keldi[10] va ikkala tomon koʻrgan umumiy moliyaviy yoʻqotishlar 1 trillion dollardan oshgan[10]. Har ikki davlat uchun bir qancha qoʻshimcha kuchlar faoliyat koʻrsatgan, Iroq va Erondagi Iroq tarafdori boʻlgan arab jangarilari, Eron Milliy Qarshilik Kengashi tomonidan qoʻllab-quvvatlangan; Eron esa Kurdiston Demokratik partiyasi va Kurdiston Vatanparvarlar Ittifoqi tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Iroq kurdlari bilan ittifoqni tikladi. Urush paytida Iroq AQSh, Buyuk Britaniya, Sovet Ittifoqi, Fransiya, Italiya, Yugoslaviya va arab davlatlarining aksariyat qismidan koʻplab moliyaviy, siyosiy va logistika yordamini oldi. Eron nisbatan yakkalanib qolgan boʻlsa-da, Suriya, Liviya, Xitoy, Shimoliy Koreya, Isroil, Pokiston va Janubiy Yamandan katta miqdorda yordam oldi.
Toʻqnashuv ikkala tomon tomonidan qoʻllangan taktikalar, jumladan mustahkamlangan mudofaa chizigʻi boʻylab qoʻyilgan tikanli simlar bilan keng koʻlamli xandaq urushi, pulemyot postlari, nayzali zarbalar, Eronning inson toʻlqinli hujumlari, Iroqning kimyoviy quroldan fodalanish va tinch aholiga qaratilgan hujumlari nuqtai nazaridan Birinchi Jahon urushi bilan taqqoslangan. Urushning diqqatga sazovor xususiyati eronlik bolalar orasida davlat tomonidan ruxsat etilgan shahidlikni ulugʻlash edi, Eron shia islom kontekstida shakllantirilgan shahidlik haqidagi nutqlar insoniy toʻlqin hujumlarining keng qoʻllanilishiga olib keldi va shu bilan birga urush dinamikasiga doimiy taʼsir koʻrsatdi[11].
Terminologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Urush arab dunyosi va boshqa bir qancha mintaqalarda Birinchi Fors ko‘rfazi urushi (arabcha: حرب الخليج الأولى deb nomlanadi.), Gʻarb manbalari esa bu nomdan 1991 yilda Amerika boshchiligidagi koalitsiya va Iroq oʻrtasidagi mojaroga ishora qilish uchun foydalanadi. Eron-Iroq urushi dastlab 1990-1991 yillardagi Fors koʻrfazi urushigacha Fors koʻrfazi urushi deb atalgan, keyin esa Birinchi Fors koʻrfazi urushi deb nomlangan. Ammo Eron-Iroq urushidan tashqari, 1990-yildagi Iroq-Quvayt mojarosi, shuningdek, 2003-2011-yillardagi Iroq urushi ikkinchi Fors koʻrfazi urushi deb atalgan[12]. Eronda bu urush uyushtirilgan urush (جنگ تحمیلی Jang-e Tahmili)[10] va Muqaddas Mudofaa (دفاع مقدس Defā'-e Moghaddas) deb nomlanadi. Iroqning davlat matbuoti bu urushni VII asrda boʻlib oʻtgan AL-Qadisiyya jangiga(musulmonlar Eronni bosib olgan paytda arab jangchilari Sosoniylar imperiyasini magʻlub etganlar) ishora qilib Saddamning Qodisiyyasi deb nomladi[13].
- ↑ Review. „Iraqi Christians were safer under Saddam“ (en-US). Archdiocese of Baltimore (2012-yil 19-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
- ↑ „Iraqi Christians want a stronger state and weaker militias - opinion“ (en-US). The Jerusalem Post | JPost.com. Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
- ↑ „Iraqi Christians' long history“ (en-GB). BBC News (2010-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
- ↑ Murray, Williamson „A context of 'bitterness and anger'“, . The Iran–Iraq War, A Military and Strategic History. Cambridge University Press, 2014 — 61–62 (e-book, page numbers approximate)-bet. ISBN 9781107062290. „Certainly Saddam believed that the oil-rich areas of Arabistan (Khuzestan) were within his reach, a goal his intelligence services seemed delighted to further.“
- ↑ Ariane M. Tabatabai, No Conquest, No Defeat: Iranʼs National Security Strategy, Oxford University Press, 2020, p198.
- ↑ "Iran-Iraq War". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/event/Iran-Iraq-War. Qaraldi: 2021-09-02.
- ↑ Molavi, Afshin. The Soul of Iran: A Nation's Journey to Freedom, Revised, England: W. W. Norton & Company, 2005 — 152-bet. ISBN 978-0-393-32597-3.
- ↑ Segal, David (28 January 2009). "The Iran-Iraq War: A Military Analysis". Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/1988-06-01/iran-iraq-war-military-analysis.
- ↑ Riedel, Bruce „Foreword“, . Becoming Enemies: U.S.-Iran Relations and the Iran-Iraq War, 1979-1988. Rowman & Littlefield Publishers, 2012 — ix-bet. ISBN 978-1-4422-0830-8. „The Iran–Iraq War was devastating—one of the largest and longest conventional interstate wars since the Korean conflict ended in 1953. A half million lives were lost, perhaps another million were injured, and the economic cost was over a trillion dollars. ... the battle lines at the end of the war were almost exactly where they were at the beginning of hostilities. It was also the only war in modern times in which chemical weapons were used on a massive scale. ... The Iranians call the war the 'imposed war' because they believe the United States imposed it on them and orchestrated the global 'tilt' toward Iraq in the war.“
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Riedel, Bruce „Foreword“, . Becoming Enemies: U.S.-Iran Relations and the Iran-Iraq War, 1979-1988. Rowman & Littlefield Publishers, 2012 — ix-bet. ISBN 978-1-4422-0830-8. „The Iran–Iraq War was devastating—one of the largest and longest conventional interstate wars since the Korean conflict ended in 1953. A half million lives were lost, perhaps another million were injured, and the economic cost was over a trillion dollars. ... the battle lines at the end of the war were almost exactly where they were at the beginning of hostilities. It was also the only war in modern times in which chemical weapons were used on a massive scale. ... The Iranians call the war the 'imposed war' because they believe the United States imposed it on them and orchestrated the global 'tilt' toward Iraq in the war.“
- ↑ Gölz, "Martyrdom and Masculinity in Warring Iran.
- ↑ „Iraq War | Summary, Causes, Combatants, & Facts“. Encyclopedia Britannica. 2019-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-yanvar.
- ↑ Lewental, D. Gershon (November 2014). ""Saddam's Qadisiyyah": Religion and history in the service of state ideology in Baʿthi Iraq". Middle Eastern Studies (Taylor & Francis) 50 (6): 891–910. doi:10.1080/00263206.2013.870899. https://archive.org/details/sim_middle-eastern-studies_2014-11_50_6/page/891.