Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Jump to content

Эрон-Ироқ уруши

Add links
From Vikipediya
Эрон-Ироқ уруши
Баттле оф кҳоррамшаҳр 4.жпг
Хуррамшаҳр жанги пайтидаги Ироқ босқинига қаршилик ко'рсатаётган Эрон аскарлари
Саналар 1980-йил 22-сентабр 1988-йил 20-август
Ҳудудий
ўзгаришлар 		Эрон-Ироқ чегараси ва Г'арбий Эрон
Қўмондонлар
Саддам Ҳусейн Руҳуллоҳ Ҳомайний
Кучлар
Уруш бошида: 200,000 аскарлар, 2,800 танклар, 4,000 АПCс, 1,400 ог'ир артилерия қисмлари, 380 ҳарбий бомбардимон самалётлари, 350 вертолётлар Уруш бошида: 110,000–150,000 аскарлар, 1,700–2,100 танклар,[3] (500 фойдаланилган)[4] 1,000 ҳимояланган автомобиллар, 300 фойдаланилган артилерия қисми,[5] 485 ҳарбий бомбардимон самалётлар (205 то'лиқ фойдаланилган),[6] 750 вертолётлар

Эрон-Ироқ уруши 1980-йилнинг сентябридан 1988-йил августигача давом этган Эрон ва Ироқ ўртасидаги қуролли тўқнашувдир. Бу уруш Ироқнинг Эронга бостириб кириши билан бошланди ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгашининг 598-резолюцияси ҳар икки томон томонидан қабул қилинмагунча, деярли саккиз йил давом этди. Ироқнинг Эронга қарши ҳужуми учун асосий мантиқий асос сифатида 1979-йилда Эрон Ислом инқилобига бошчилик қилган Руҳуллоҳ Хомайнийнинг янги Эрон мафкурасини Ироққа экспорт қилишига йўл қўймаслик зарурлиги кўрсатилган. Шунингдек, Ироқнинг Саддам Ҳусайн бошчилигидаги раҳбарияти орасида, аҳолиси асосан шиа мусулмонларидан иборат теократик давлат бўлган Эрон Ироқдаги кўпчилик шиаларни расман дунёвий ва суннийлар ҳукмрон бўлган Баас ҳукуматига қарши тўплаш орқали Ироқдаги мазҳаблараро зиддиятлардан фойдаланади, деган хавотирлар ҳам бор эди[1][2][3]. Паҳлавий Эроннинг АҚСҲ ва Исроил билан иқтисодий ва ҳарбий жиҳатдан яқинлиги туфайли, Ислом Револуциясини амалга ошириш имкони йўқлиги аниқ эди. Шунинг учун Ироқ Эроннинг Форс кўрфазидаги қудратини йўқотишни ҳоҳлади.


Эрон-Ироқ уруши икки давлат ўртасидаги узоқ давом этган ҳудудий чегара баҳсларидан кейин содир бўлди, Ироқ 1975 йилдаги Жазоир келишувида Эронга берган Шатт ал-Арабнинг шарқий қирғоғини қайтариб олишни режалаштирди. Ҳарбий ҳаракатлар бошланганидан кейин Эрондаги араб сепаратистларининг Ироқни қўллаб-қувватлаши кучайди. Ҳукумат Ироқ Эроннинг Хузистон вилоятини аннексия қилишга интилаётганидан шубҳаланаётган пайтда[4], Саддам Ҳусайн 1980 йилнинг ноябрида Ироқ Эроннинг ҳеч қайси ҳудудини аннексия қилмоқчи эмаслигини очиқчасига айтди[5]. Тахминларга кўра, Ироқ Хузистон вилояти устидан ҳукмронлик қилишга ҳаракат қилган[6]. Ироқ раҳбарияти Эроннинг инқилобдан кейинги инқирозидан фойдаланишга умид қилган ва жиддий заифлашган Эрон устидан ҳал қилувчи ғалабани кутган бўлса-да, Ироқ ҳарбийлари бор-йўғи уч ой давомида муваффақиятга эришди ва 1980-йилнинг декабрига келиб Ироқ босқини тўхтаб қолди. Эрон армиясининг ироқликларга қарши кураши кучайди ва 1982 йил июнига келиб деярли барчаИроқ томонига ўтган ҳудудларни қайтариб олди. Ироқ кучларини урушдан олдинги чегара чизиғига қайтаргандан сўнг, Эрон Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгашининг 514-резолюциясини рад этди ва Ироққа бостириб киришни бошлади. Эроннинг Ироқ ҳудудидаги кейинги уруши беш йил давом этди[7], Ироқ 1998 йил ўрталарида урушдаги ташаббусни қайтариб олди ва бир қатор йирик қарши ҳужумларни бошлади, бу эса урушнинг муросасиз ҳолатда тугашига олиб келди[8].

Саккиз йиллик урушнинг чарчаши, иқтисодий вайронагарчиликлар, руҳий ҳолатнинг ёмонлашиши, ҳарбий бошбошдоқлик, халқаро ҳамжамиятнинг Ироқ кучлари томонидан Эрон аскарлари ва тинч аҳолига оммавий қирғин қуролларини қўллашига нисбатан эътиборсизлиги, шунингдек , Эрон-АҚШ ҳарбий зиддиятларининг кучайиши, Эроннинг Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгаши воситачилигида урушни тўхтатиш келишувини қабул қилиши билан якунланди. Умуман олганда, Эрон-Ироқ уруши пайтида Ироқ Кудистони нишонга олинган пайтда Анфал урушида ҳалок бўлган ўн минглаб тинч аҳолини ҳисобга олмаганда, 500 000 га яқин одам ҳалок бўлди (талафотларнинг катта қисми Эрон томонга тўғри келади)[9]. Можаронинг тугаши на товон пули, на чегара ўзгаришига олиб келди[10] ва иккала томон кўрган умумий молиявий йўқотишлар 1 триллион доллардан ошган[10]. Ҳар икки давлат учун бир қанча қўшимча кучлар фаолият кўрсатган, Ироқ ва Эрондаги Ироқ тарафдори бўлган араб жангарилари, Эрон Миллий Қаршилик Кенгаши томонидан қўллаб-қувватланган; Эрон эса Курдистон Демократик партияси ва Курдистон Ватанпарварлар Иттифоқи томонидан қўллаб-қувватланган Ироқ курдлари билан иттифоқни тиклади. Уруш пайтида Ироқ АҚШ, Буюк Британия, Совет Иттифоқи, Франсия, Италия, Югославия ва араб давлатларининг аксарият қисмидан кўплаб молиявий, сиёсий ва логистика ёрдамини олди. Эрон нисбатан яккаланиб қолган бўлса-да, Сурия, Ливия, Хитой, Шимолий Корея, Исроил, Покистон ва Жанубий Ямандан катта миқдорда ёрдам олди.

Тўқнашув иккала томон томонидан қўлланилган тактикалар, жумладан мустаҳкамланган мудофаа чизиғи бўйлаб қўйилган тиканли симлар билан кенг кўламли хандақ уруши, пулемёт постлари, найзали зарбалар, Эроннинг инсон тўлқинли ҳужумлари, Ироқнинг кимёвий қуролдан фодаланиш ва тинч аҳолига қаратилган ҳужумлари нуқтаи назаридан Биринчи Жаҳон уруши билан таққосланган. Урушнинг диққатга сазовор хусусияти эронлик болалар орасида давлат томонидан рухсат этилган шаҳидликни улуғлаш эди, Эрон шиа ислом контекстида шакллантирилган шаҳидлик ҳақидаги нутқлар инсоний тўлқин ҳужумларининг кенг қўлланилишига олиб келди ва шу билан бирга уруш динамикасига доимий таъсир кўрсатди[11].

Терминология

[edit | edit source]

Уруш араб дунёси ва бошқа бир қанча минтақаларда Биринчи Форс кўрфази уруши (арабча: حرب الخليج الأولى деб номланади.), Ғарб манбалари эса бу номдан 1991 йилда Америка бошчилигидаги коалиция ва Ироқ ўртасидаги можарога ишора қилиш учун фойдаланади. Эрон-Ироқ уруши дастлаб 1990-1991 йиллардаги Форс кўрфази урушигача Форс кўрфази уруши деб аталган, кейин эса Биринчи Форс кўрфази уруши деб номланган. Аммо Эрон-Ироқ урушидан ташқари, 1990-йилдаги Ироқ-Қувайт можароси, шунингдек, 2003-2011-йиллардаги Ироқ уруши иккинчи Форс кўрфази уруши деб аталган[12]. Эронда бу уруш уюштирилган уруш (جنگ تحمیلی Жанг-э Таҳмили)[10] ва Муқаддас Мудофаа (دفاع مقدس Дефā'-э Могҳаддас) деб номланади. Ироқнинг давлат матбуоти бу урушни ВИИ асрда бўлиб ўтган АЛ-Қадисийя жангига(мусулмонлар Эронни босиб олган пайтда араб жангчилари Сосонийлар империясини мағлуб этганлар) ишора қилиб Саддамнинг Қодисийяси деб номлади[13].

  1. ↑ Ревиэw. „Ирақи Чристианс wере сафер ундер Саддам“ (эн-УС). Арчдиоcесе оф Балтиморе (2012-йил 19-январ). Қаралди: 2022-йил 15-август.
  2. ↑ „Ирақи Чристианс wант а стронгер стате анд wеакер милитиас - опинион“ (эн-УС). Тҳе Жерусалем Пост | ЖПост.cом. Қаралди: 2022-йил 15-август.
  3. ↑ „Ирақи Чристианс' лонг ҳисторй“ (эн-ГБ). ББC Неwс (2010-йил 1-ноябр). Қаралди: 2022-йил 15-август.
  4. ↑ Муррай, Wиллиамсон „А cонтехт оф 'биттернесс анд ангер'“, . Тҳе Иран–Ирақ Wар, А Милитарй анд Стратегиc Ҳисторй. Cамбридге Университй Пресс, 2014 — 61–62 (э-боок, паге нумберс аппрохимате)-бет. ИСБН 9781107062290. „Cертаинлй Саддам белиэвед тҳат тҳе оил-рич ареас оф Арабистан (Кҳузестан) wере wитҳин ҳис реач, а гоал ҳис интеллигенcе сервиcес сеэмед делигҳтед то фуртҳер.“ 
  5. ↑ Ариане М. Табатабаи, Но Cонқуэст, Но Дефеат: Иранъс Натионал Сеcуритй Стратегй, Охфорд Университй Пресс, 2020, п198.
  6. ↑ "Иран-Ирақ Wар". Энcйcлопæдиа Британниcа. https://www.britannica.com/event/Iran-Iraq-War. Қаралди: 2021-09-02. 
  7. ↑ Молави, Афшин. Тҳе Соул оф Иран: А Натион'с Жоурней то Фреэдом, Ревисед, Энгланд: W. W. Нортон & Cомпанй, 2005 — 152-бет. ИСБН 978-0-393-32597-3. 
  8. ↑ Сегал, Давид (28 Жануарй 2009). "Тҳе Иран-Ирақ Wар: А Милитарй Аналйсис". Фореигн Аффаирс. https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/1988-06-01/iran-iraq-war-military-analysis. 
  9. ↑ Риэдел, Бруcе „Фореwорд“, . Беcоминг Энемиэс: У.С.-Иран Релатионс анд тҳе Иран-Ирақ Wар, 1979-1988. Роwман & Литтлефиэлд Публишерс, 2012 — их-бет. ИСБН 978-1-4422-0830-8. „Тҳе Иран–Ирақ Wар wас девастатинг—оне оф тҳе ларгест анд лонгест cонвентионал интерстате wарс синcе тҳе Кореан cонфлиcт эндед ин 1953. А ҳалф миллион ливес wере лост, перҳапс анотҳер миллион wере инжуред, анд тҳе эcономиc cост wас овер а триллион долларс. ... тҳе баттле линес ат тҳе энд оф тҳе wар wере алмост эхаcтлй wҳере тҳей wере ат тҳе бегиннинг оф ҳостилитиэс. Ит wас алсо тҳе онлй wар ин модерн тимес ин wҳич чемиcал wеапонс wере усед он а массиве сcале. ... Тҳе Иранианс cалл тҳе wар тҳе 'импосед wар' беcаусе тҳей белиэве тҳе Унитед Статес импосед ит он тҳем анд орчестратед тҳе глобал 'тилт' тоwард Ирақ ин тҳе wар.“ 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Риэдел, Бруcе „Фореwорд“, . Беcоминг Энемиэс: У.С.-Иран Релатионс анд тҳе Иран-Ирақ Wар, 1979-1988. Роwман & Литтлефиэлд Публишерс, 2012 — их-бет. ИСБН 978-1-4422-0830-8. „Тҳе Иран–Ирақ Wар wас девастатинг—оне оф тҳе ларгест анд лонгест cонвентионал интерстате wарс синcе тҳе Кореан cонфлиcт эндед ин 1953. А ҳалф миллион ливес wере лост, перҳапс анотҳер миллион wере инжуред, анд тҳе эcономиc cост wас овер а триллион долларс. ... тҳе баттле линес ат тҳе энд оф тҳе wар wере алмост эхаcтлй wҳере тҳей wере ат тҳе бегиннинг оф ҳостилитиэс. Ит wас алсо тҳе онлй wар ин модерн тимес ин wҳич чемиcал wеапонс wере усед он а массиве сcале. ... Тҳе Иранианс cалл тҳе wар тҳе 'импосед wар' беcаусе тҳей белиэве тҳе Унитед Статес импосед ит он тҳем анд орчестратед тҳе глобал 'тилт' тоwард Ирақ ин тҳе wар.“ 
  11. ↑ Гöлз, "Мартйрдом анд Масcулинитй ин Wарринг Иран.
  12. ↑ „Ирақ Wар | Суммарй, Cаусес, Cомбатанц, & Фаcц“. Энcйcлопедиа Британниcа. 2019-йил 21-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 20-январ.
  13. ↑ Леwентал, Д. Гершон (Новембер 2014). ""Саддам'с Қадисийяҳ": Религион анд ҳисторй ин тҳе сервиcе оф стате идеологй ин Баʿтҳи Ирақ". Миддле Эастерн Студиэс (Тайлор & Франcис) 50 (6): 891–910. дои:10.1080/00263206.2013.870899. https://archive.org/details/sim_middle-eastern-studies_2014-11_50_6/page/891. 
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Eron-Iroq_urushi&oldid=3720115"