Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Jump to content

Жосепҳ Блаcк

From Vikipediya

Жосепҳ Блаcк (талаффузи: Жозеф Блек; 1728-йил 16-апрел — 1799-йил 6-декабр) шотланд физиги ва кимёгари бўлиб, магний, яширин иссиқлик, ўзига хос иссиқлик ва карбонат ангидридни кашф этгани билан танилган. У 1756-йилдан 10-йил давомида Глазго университетида анатомия ва кимё профессори, 1766-йилдан эса Эдинбург университетида тиббиёт ва кимё профессори бўлиб, у ерда 30 йилдан ортиқ дарс берган ва маъруза қилган.

Эдинбург университети ва Глазго университетларидаги кимё бинолари Блаcк номи билан аталган.

Эрта ҳаёт ва таълим

[edit | edit source]

Блаcк Франсиянинг Бордо шаҳрида „ Гаронна дарёси қирғоғида“ туғилган, Маргарет Гордон (1747-йилда вафот этган) ва Жон Блаcкнинг 12 фарзандининг олтинчиси. Унинг онаси вино бизнеси билан алоқаси бўлган Абердиншире оиласидан, отаси эса Ирландиянинг Белфаст шаҳридан бўлиб, вино савдосида омил бўлиб ишлаган[1]. У 12 ёшигача уйда таълим олган, кейин Белфастдаги гимназияда ўқиган. 1746-йилда 18-ёшида у Глазго университетига ўқишга кирди ва у ерда тўрт йил ўқиди ва яна тўрт йилни Эдинбург университетида ўқиди ва тиббий таҳсилини оширди. Ўқиш даврида у магний карбонат тузи билан буйрак тошларини даволаш бўйича докторлик диссертациясини ёзган[2].

Иш

[edit | edit source]

Кимёвий тамойиллар

[edit | edit source]

ХВИИИ асрнинг аксарият эксперименталистлари сингари, Блаcкнинг кимё концепцияси материянинг бешта „тамойилига“ асосланган: сув, туз, эр, олов ва металл[3]. Унинг тажрибалари карбонат ангидрид мавжудлигини аниқ тасдиқлаганида, у „ҳаво“ тамойилини қўшиб қўйди, у „собит ҳаво“ деб атади. Блаcкнинг тадқиқоти турли хил шакл ва аралашмаларда „тамойиллар“ бир-бири билан қандай уйғунлашгани ҳақидаги саволларга асосланган эди. У бундай комбинацияларни бирлаштирган кучни тасвирлаш учун „яқинлик“ атамасидан фойдаланган[4]. Фаолияти давомида у Эдинбург университети талабаларига турли хил экспериментлар орқали „яқинликни“ қандай бошқаришни ўргатиш учун турли диаграммалар ва формулалардан фойдаланган[5].

Аналитик баланс

[edit | edit source]
Аниқ аналитик тарози

Тахминан 1750-йилда, ҳали талаба бўлганида, Блаcк ханжар шаклидаги таянч нуқтасида мувозанатланган энгил нурга асосланган аналитик мувозанатни ишлаб чиқди. Ҳар бир қўл намуна ёки стандарт оғирликлар қўйилган панани олиб юрарди. У ўша даврдаги бошқа ҳар қандай мувозанатнинг аниқлигидан анча ошиб кетди ва кўпчилик кимё лабораторияларида муҳим илмий асбобга айланди[6].

Яширин иссиқлик

[edit | edit source]
Дунёдаги биринчи муз калориметри 1782-83 -йиллар қишда Антуан Лавуазе ва Пер-Симон Лаплас томонидан турли хил кимёвий ўзгаришлар натижасида ҳосил бўлган иссиқликни аниқлаш учун ишлатилган, бу ҳисоблар Жосепҳ Блаcкнинг яширин иссиқликни олдиндан кашф қилганига асосланган эди.

1757-йилда Блаcк Глазго университетида тиббиёт амалиёти бўйича Региус профессори этиб тайинланди.

1761-йилда у эриш нуқтасида музга иссиқлик қўлланилиши муз/сув аралашмаси ҳароратининг кўтарилишига эмас, балки аралашмадаги сув миқдорининг ошишига олиб келади деган хулосага келди. Бундан ташқари, Блаcк қайноқ сувга иссиқлик қўлланилиши сув/буг 'аралашмаси ҳароратининг кўтарилишига олиб келмаслигини, аксинча, буғ миқдори ошишига олиб келишини таъкидлади. Ушбу кузатишлардан у қўлланиладиган иссиқлик муз зарралари ва қайноқ сув билан қўшилиб, яширин бўлиши керак деган хулосага келди[7].

Яширин иссиқлик назарияси термодинамиканинг бошланишини белгилайди[8]. Блаcкнинг яширин иссиқлик назарияси унинг энг муҳим илмий ҳиссаларидан бири бўлиб, унинг илмий шон-шуҳратига асосланади. Шунингдек, у турли моддаларнинг турли хил ўзига хос иссиқликка эга эканлигини кўрсатди.

Охир оқибат, назария нафақат мавҳум фаннинг ривожланишида, балки буг 'двигателининг ривожланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди[9]. Блаcк ва Жеймс Ватт тахминан 1757-йилда Глазгода бўлганларида учрашгандан сўнг дўст бўлишди. Блаcк Ваттнинг буғ қуввати соҳасидаги дастлабки тадқиқотлари учун катта молиявий ва бошқа ёрдам кўрсатди. Блаcкнинг сувнинг яширин иссиқлиги ҳақидаги кашфиёти Ваттга[10] қизиқ бўларди, бу унинг Томас Нюкомен ихтиро қилган буғ двигателининг самарадорлигини ошириш ва термодинамика фанини ривожлантиришга уринишлари ҳақида маълумот берди.

Карбонат ангидрид

[edit | edit source]

Блаcк шунингдек, турли реаксияларда ҳосил бўлган газнинг хусусиятларини ўрганди. У оҳактошни (калций карбонат) қиздириш ёки кислоталар билан ишлов бериш орқали у „қаттиқ ҳаво“ деб атаган газни олиш мумкинлигини аниқлади. У собит ҳаво ҳаводан зичроқ эканлигини ва на оловни, на ҳайвонлар ҳаётини қўллаб-қувватламаслигини кузатди. Блаcк шунингдек, оҳакнинг сувли эритмаси (калций гидроксид) орқали кўпикланганда калций карбонатни чўктиришини аниқлади. У бу ҳодисани карбонат ангидридни ҳайвонларнинг нафас олиши ва микробиал ферментация натижасида ҳосил бўлишини кўрсатиш учун ишлатган.

Профессорлик

[edit | edit source]

1766-йилда дўсти ва Глазго университетининг собиқ ўқитувчиси изидан бориб, Блаcк Уилям Каллендан кейин Эдинбург университетида тиббиёт ва кимё профессори лавозимини эгаллади (Куллен 1755-йилда Эдинбургга кўчиб ўтган эди). Глазго университетидаги лавозимини Александр Стивенсон эгаллаган[11].

Бу вақтда у тадқиқотдан воз кечди ва ўзини фақат ўқитувчиликка бағишлади. Бунда у муваффақиятга эришди ва ўттиз йилдан кўпроқ вақт давомида ўз маърузаларида тингловчилар сони ортиб бормоқда. Унинг маърузалари кимёни оммалаштиришда кучли таъсир кўрсатди ва уларга қатнашиш ҳатто мода ўйин-кулгига айланди.

Блаcк университетдаги энг машҳур ўқитувчилардан бири сифатида кенг тан олинган. Унинг кимё курси мунтазам равишда жуда кўп талабаларни жалб қилди, кўпчилик икки ёки уч марта қатнашди. Энг илғор мавзуларни мунтазам равишда жорий этиш ва визуал таъсирчан тажрибаларни синчковлик билан танлаш билан бир қаторда, Блаcк кимёни ўқувчиларига (уларнинг кўпчилиги 14 ёшда бўлган) киришга имкон берадиган кўплаб муваффақиятли ўқитиш воситаларидан фойдаланган[12][13].Унинг шогирдлари Буюк Британиядан, унинг мустамлакаларидан ва Европадан келишган ва уларнинг юзлаблари университетни тарк этгандан кейин унинг маърузаларини ўз дафтарларида сақлаб қолишган ва унинг ғояларини тарқатишган.

Ҳе беcаме оне оф тҳе принcипал орнаменц оф тҳе Университй; анд ҳис леcтурес wере аттендед бй ан аудиэнcе wҳич cонтинуэд инcреасинг фром еар то еар, фор море тҳан тҳиртй еарс. Ит cоулд нот бе отҳерwисе. Ҳис персонал аппеаранcе анд маннерс wере тҳосе оф а гентлеман, анд пеcулиарлй плеасинг. Ҳис воиcе ин леcтуринг wас лоw, бут фине; анд ҳис артиcулатион со дистинcт, тҳат ҳе wас перфеcтлй wелл ҳеард бй ан аудиэнcе cонсистинг оф северал ҳундредс. Ҳис дисcоурсе wас со плаин анд перспиcуоус, ҳис иллустратион бй эхперимент со аппосите, тҳат ҳис сентименц он анй субжеcт невер cоулд бе мистакен эвен бй тҳе мост иллитерате; анд ҳис инструcтионс wере со cлеар оф алл ҳйпотҳесис ор cонжеcтуре, тҳат тҳе ҳеарер рестед он ҳис cонcлусионс wитҳ а cонфиденcе сcарcелй эхcеэдед ин маттерс оф ҳис оwн эхпериэнcе[14].

1783-йил 17-ноябрда Эдинбург Қироллик жамиятининг асосчиларидан бири бўлди[15]. 1788-йилдан 1790-йилгача у Эдинбургдаги Қироллик шифокорлар коллежининг президенти бўлган[16]. У коллежнинг 1774, 1783 ва 1794-йиллардаги Фармакопея Эдинбургенсис нашрларини қайта кўриб чиқиш комиссиясининг аъзоси эди. Блаcк Шотландияда қирол Жорж ИИИ нинг бош шифокори этиб тайинланган.

Блаcкнинг соғлиғи ёмонлиги сабабли тадқиқот ва ўқитиш қисқарди. 1793-йилдан бошлаб унинг соғлиғи янада ёмонлашди ва у аста-секин ўқитувчилик вазифасини тарк этди. 1795-йилда Чарлз Хоп ўзининг профессори бўйича ёрдамчиси этиб тайинланди ва 1797-йилда у охирги марта маъруза қилди.

Шахсий ҳаёти

[edit | edit source]
Эдинбургдаги Грейфриарс Киркярддаги Жосепҳ Блаcкнинг қабри

Қора Тҳе Покер Cлуб аъзоси эди. У 1767-йилда жияни Кетрин Бернеттга уйланган Адам Фергюсон ФРСЕнинг биринчи амакиваччаси, буюк дўсти ва ҳамкасби бўлган ва Девид Хум, Адам Смит ва Шотландия маърифатпарвари билан алоқадор эди. У, шунингдек, кашшоф геолог Жеймс Хаттонга яқин эди[17].

1773-йилда у Эски шаҳарнинг жанубий томонидаги Cоллеге Wйнд’да яшовчи сифатида рўйхатга олинган[18].

Қора ҳеч қачон турмушга чиқмаган. У 1799-йилда Эдинбург жанубидаги Николсон кўчасидаги[19] уйида 71 ёшида тинчгина вафот этди ва Грейфриарс Киркярдда дафн қилинди. Катта ёдгорлик жануби-ғарбий томонда, Келишув қамоқхонаси деб номланувчи муҳрланган қисмда жойлашган.

2011-йилда Эдинбург университетида олиб борилган археологик қазиш жараёнида Блаcкга тегишли деб ҳисобланган илмий асбоб-ускуналар топилган[20].

Унинг уйи, Николсон кўчаси, 12-уйда, Олд коллежга жуда яқин жойлашган, ҳали ҳам мавжуд, аммо унинг мавжудлигини кўрсатадиган ҳеч қандай лавҳа йўқ.

Яна қаранг

[edit | edit source]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ Ленард, Пҳилипп. Греат Мен оф Сcиэнcе. Лондон: Г. Белл анд Сонс, 1950 — 129-бет. ИСБН 0-8369-1614-Х.  (Транслатед фром тҳе сеcонд Герман эдитион.)
  2. ↑ Антонис Модинос. Фром Аристотле то Счрöдингер: Тҳе Cуриоситй оф Пҳйсиcс. Спрингер Интернатионал Публишинг, 15 Оcтобер 2013 — 134-бет. ИСБН 978-3-319-00749-6. 
  3. ↑ Эддй, Маттҳеw Даниэл. Жоҳн Wалкер, Чемистрй анд тҳе Эдинбургҳ Медиcал Счоол, 1750-1800. Лондон: Роутледге, 2008. 
  4. ↑ Эддй, Маттҳеw Даниэл (2014). „Ҳоw то Сеэ а Диаграм: А Висуал Антҳропологй оф Чемиcал Аффинитй“. Осирис. 29-жилд. 178–196-бет. дои:10.1086/678093. ПМИД 26103754.
  5. ↑ Эддй, Маттҳеw Даниэл. „Усефул Пиcтурес: Жосепҳ Блаcк анд тҳе Грапҳиc Cултуре оф Эхпериментатион“. Ин Роберт Г. W. Андерсон (Эд.), Cрадле оф Чемистрй: Тҳе Эарлй Еарс оф Чемистрй ат тҳе Университй оф Эдинбургҳ (Эдинбургҳ: Жоҳн Доналд, 2015), 99-118.
  6. ↑ „Эқуал Арм Аналйтиcал Баланcес“. 2017-йил 13-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 8-март 2008-йил.
  7. ↑  Чишолм, Ҳугҳ, эд. (1911) "Блаcк, Жосепҳ" Энcйcлопæдиа Британниcа 4 (11чи нашри) Cамбридге Университй Пресс 
  8. ↑ Огг, Давид. Эуропе оф тҳе Анcиэн Региме: 1715–1783. Ҳарпер & Роw, 1965 — 117 анд 283-бет. 
  9. ↑ Огг, Давид. Эуропе оф тҳе Анcиэн Региме: 1715–1783. Ҳарпер & Роw, 1965 — 283-бет. 
  10. ↑ Жамес Патриcк Муирҳеад. Тҳе Лифе оф Жамес Wатт, wитҳ селеcтионс фром ҳис cорреспонденcе (2нд эдитион, ревисед), 1859 — 78-бет. 
  11. ↑ Медиcал анд Пҳилосопҳиcал Cомментариэс 1792
  12. ↑ Эддй, Маттҳеw Даниэл (2014). „Ҳоw то Сеэ а Диаграм: А Висуал Антҳропологй оф Чемиcал Аффинитй“. Осирис. 29-жилд. 178–196-бет. дои:10.1086/678093. ПМИД 26103754.
  13. ↑ Эддй, Маттҳеw Даниэл. 'Усефул Пиcтурес: Жосепҳ Блаcк анд тҳе Грапҳиc Cултуре оф Эхпериментатион', ин Роберт Г. W. Андерсон (Эд.), Cрадле оф Чемистрй: Тҳе Эарлй Еарс оф Чемистрй ат тҳе Университй оф Эдинбургҳ. Эдинбургҳ: Жоҳн Доналд — 99–118-бет. 
  14. ↑ Тҳе Натионал Cйcлопаэдиа оф Усефул Кноwледге Вол ИИИ, (1847), Лондон, Чарлес Книгҳт, п.382.
  15. ↑ „Формер Феллоwс оф тҳе Роял Соcиэтй оф Эдинбургҳ 1783-2002 Биограпҳиcал Индех“. Роял Соcиэтй оф Эдинбургҳ. Қаралди: 13-ноябр 2021-йил.
  16. ↑ „Cоллеге Феллоwс: cуринг сcурвй анд дисcоверинг нитроген“. Роял Cоллеге оф Пҳйсиcианс ин Эдинбургҳ (14-ноябр 2014-йил). Қаралди: 4-ноябр 2015-йил.
  17. ↑ Реcордс оф тҳе Cлан анд Наме оф Фергусон 1895 п.138 ноте 1 аccессед 22 Деc 2018
  18. ↑ Эдинбургҳ Пост Оффиcе диреcторй 1773
  19. ↑ Wиллиамсонс Эдинбургҳ Диреcторй 1798
  20. ↑ „Диг финдс треасуред тоолс оф леадинг 18тҳ cентурй сcиэнтист“. Тҳе Сcоцман (28-июн 2011-йил). 18-апрел 2012-йилда асл нусхадан архивланган.

Ҳаволалар

[edit | edit source]
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Black&oldid=3582790"