Arman rubli

Arman rubli (armancha: ռուբլի, rubl) — 1919-yildan 1923-yilgacha boʻlgan davrda Armaniston Respublikasi va Armaniston Sovet Sotsialistik Respublikasining pul birligi. U birinchi Zakavkaz rublini almashtirish uchun muomalaga chiqarildi va Armaniston Zakavkazye Sovet Sotsialistik Respublikasiga qoʻshilganidan soʻng ikkinchi Zakavkaz rubliga almashtirildi. Valyutada ayirboshlash birliklari boʻlmagan va faqat banknotalar shaklida chiqarilgan.

Tarixi

1918-yil 5-fevralda Zakavkaziya Komissarligi borinchi banknotlarni chiqarishni boshladi. U tomonidan chiqarilgan Zakavkaz Komissarligining obligatsiyalari (zakbonlari) shartnoma asosida Armaniston, Ozarbayjon va Gruziya oʻrtasida taqsimlangan va ilgari chiqarilgan banknotalar bilan parallel ravishda muomalada boʻlgan. 1918-yil may oyida Gruziya, keyin esa Ozarbayjon va Armaniston mustaqillik eʼlon qildi. Shu yilning sentabr oyida zakbonlar chiqarilishi toʻxtatildi.

Armaniston 1918-yil avgust oyida oʻz banknotlarini muomalaga chiqara boshladi. Davlat bankining Erivan filiali cheklar („Armchecks“) muomalaga chiqardi. Birinchi banknotalar Armaniston Respublikasi tomonidan 5, 10, 25, 50, 100, 250, 500, 1000, 5000 va 10000 rubllik nominallarda chiqarilgan. Banknotlarning aksariyati sifatli emas edi. Pullardagi matnlar asosan rus tilida yozilgan^[1].

1920-yil noyabrda tuzilgan Armaniston Sovet Sotsialistik Respublikasi armcheklarini berishda davom etdi.

1921-yil fevralida Yerevani egallab, aprel oyining boshigacha uni ushlab turgan Dashnaksutyun hukumati 1919-yilda buyurtma qilingan va 1920-yilda Armanistonga yetkazilgan „London pullari“ni muomalaga chiqardi. Uchta nominaldagi (50, 100 va 250 rubl) banknotalar Buyuk Britaniyada Uoterlou va Sons tomonidan chop etilgan, bu banknotalar yanada yaxshi koʻrinishga ega va soʻzlari arman tilida yozilgan^[1]. Ushbu banknotlarning nominallari juda kichik boʻlganligi sababli, ularni chiqarish toʻgʻrisidagi farmonda ushbu banknotlardagi 1 rubl armcheklarida 100 rublga teng ekanligi belgilandi.

1921-yil aprel oyining boshida hokimiyatga qaytgan Sovet hukumati armcheklarni berishni davom ettirdi. Cheklar faqat eng katta nominalda — 10 000 rublda chiqardi. Oʻsha yilning noyabr oyida „Armaniston SSR banknotalari“ chiqarildi^[2], bu banknotlardagi rubl armcheklarida 5 rublga teng edi.

1921-yil oxiriga kelib, Armanistonda koʻplab banknotalar muomalada boʻlgan. Bir vaqtning oʻzida turli stavkalarda zakbonlar, armcheklar, London banknotlari, Armaniston SSR banknotalari, RSFSR sovznakilari, inqilobdan oldingi banknotlar va tangalar, chet el valyutalari teng ishlatilgan. Armaniston banknotlari RSFSR sovznaklariga nisbatan tezroq qadrsizlandi (1921-yil noyabrda armcheklarida sovznak uchun 4 rubl berildi^[3]), lekin tez orada RSFSRda inflyatsiyaning kuchayishi valyuta kurslaridagi farqni pasaytirdi.

Armaniston Xalq Komissarlari Sovetining 1921-yil 31-dekabrdagi farmoni asosida pul islohoti oʻtkazildi. 1922-yil 1-yanvardan 20-yanvargacha boʻlgan davrda armcheklari yangi turdagi banknotlarga („armsovznaki“) almashtirildi: armcheklarida 15 rubl = armsovznakida 1 rubl. Bu vaqtga kelib chiqarilgan 41 964 639 380 rubldan faqat 9 milliard rublga yaqini armcheklari orqali ayirboshlash uchun olib kelingan. Zakbonlar, London pullari, armcheklar muomaladan olib tashlandi.

1922-yilda 25 000, 100 000, 500 000, 1 million va 5 million rubllik yangi banknotalar ishlab chiqarila boshlandi. Banknotlarda rus va arman tillarida matn bor edi. Banknotlarning orqa tomonida turli tillarda kommunistik shiorlar bosilgan^[2].

1922-yil mart oyida Armaniston, Ozarbayjon va Gruziyani oʻz ichiga olgan Zakavkaz Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi tashkil etilgandan soʻng ularning pul tizimini birlashtirish masalasi muhokama qilina boshlandi. 1923-yil 10-yanvarda TSFSRning yagona pul birligi — Zakavkaz rubli („zakdenznak“) muomalaga kiritildi. Armaniston hududida har uch Zakavkaz respublikasining pullari zakdenznakiga almashtirilgan, ammo har xil stavkalarda. Armsovznak 150:1, gruzin „gruzbonlari“ — 1:1, ozarbayjon „azbonlari“ — 100:1 nisbatida almashtirildi. Ayirboshlash muddati 1923-yil 10-yanvardan 10-martgacha belgilandi, ammo keyin 1924-yil 10-aprelgacha uzaytirildi^[4].

Banknotalar

Armanistonda chiqarilgan banknotalar


5 rubl	50 rubl	250 rubl	500 rubl	1000 rubl	5000 rubl	10 000 rubl

Buyuk Britaniyada chiqarilgan banknotalar


50 rubl	100 rubl	250 rubl

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 Cuhaj 2014.
↑ ^2,0 ^2,1 Cuhaj 2013.
↑ Sokolov A. S. Finansovaya reforma Zakavkazya 1923—1924 gg. kak faktor razvitiya mejrespublikanskix finansovo-ekonomicheskix otnosheniy // Stanovlenie sovetskoy gosudarstvennosti: vibor puti i ego posledstviya: Materiali XIV mejdunarodnoy nauchnoy konferensii. Yekaterinburg, 22-25 iyunya 2022 g. — M.: Politicheskaya ensiklopediya; Prezidentskiy sentr B. N. Yelsina, 2022. — S. 391.
↑ Васюков 1993.

[FOOTNOTECuhaj2014-1] 1,0 ^1,1 Cuhaj 2014.

[FOOTNOTECuhaj2013-2] 2,0 ^2,1 Cuhaj 2013.

[3] Sokolov A. S. Finansovaya reforma Zakavkazya 1923—1924 gg. kak faktor razvitiya mejrespublikanskix finansovo-ekonomicheskix otnosheniy // Stanovlenie sovetskoy gosudarstvennosti: vibor puti i ego posledstviya: Materiali XIV mejdunarodnoy nauchnoy konferensii. Yekaterinburg, 22-25 iyunya 2022 g. — M.: Politicheskaya ensiklopediya; Prezidentskiy sentr B. N. Yelsina, 2022. — S. 391.

[FOOTNOTEВасюков1993-4] Васюков 1993.

[1]

[2]

[3]

[4]