Oʻzaro iqtisodiy yordam kengashi
 | |
 | |
| Turi | Xalqaro Tashkilot |
|---|---|
| Maqomi | Tugatilgan |
| Maqsadi | Iqtisodiy va ijtimoiy, texnologiyalarni rivojlantirish |
| Ishga tushgan sanasi | 1949-yil 18-yanvar |
| Tugatilgan | 1991-yil 28-iyun |
| Tugatilish sababi | Sotsialistik tuzumning agʻdarilishi va Sovet Ittifoqining parchalanishi |
| Joylashuvi | Sharqiy Yevropa, Osiyo, Afrika va Markaziy Amerika |
| Bosh kotib |
Aleksandr Loshakov (1949-1954); Aleksandr Pavlov (1954-1958); Nikolay Faddeyev (1967-1983); Vyacheslav Sichyov (1983-1991). |
| Bosh mahkamasi |
 SSRI, Moskva |
| Aʼzolari |
.svg){kind=small} Bolgariya Xalq Respublikasi Vengriya Xalq Respublikasi Vyetnam Sotsialistik Respublikasi Germaniya Demokratik Respublikasi Kuba Respublikasi.svg){kind=small} Mongoliya Xalq Respublikasi Polsha Xalq Respublikasi.svg){kind=small} Ruminiya Sotsialistik Respublikasi Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi Chexoslovakiya |
Oʻzaro iqtisodiy yordam kengashi (OʻIYK) — 1949—1991-yillarda faoliyat yuritgan hukumatlararo iqtisodiy tashkilot. Albaniya, Bolgariya, Vengriya, Polsha, Ruminiya, SSSR va Chexoslovakiya vakillarining iqtisodiy yigʻilishi qarori bilan tuzilgan. OʻIYK shtab-kvartirasi Moskvada edi.
Asosiy qarorlar aʼzo mamlakatlar poytaxtlarida rus alifbosidagi nomlar tartibida navbat bilan oʻtkaziladigan yillik sessiyalarda qabul qilindi. Mamlakat delegatsiyalariga hukumat boshliqlari, 16-18 va 23-sessiyalarda mamlakat delegatsiyalariga kommunistik va ishchi partiyalari markaziy qoʻmitalari birinchi (bosh) kotiblari boshchilik qildilar. 1962-yilda aʼzo mamlakatlarning hukumat rahbarlarining oʻrinbosarlari darajasidagi vakillaridan, har bir mamlakatdan bittadan iborat ijroiya qoʻmitasi tuzildi. Iqtisodiy va ijro etuvchi-maʼmuriy organ boʻlgan OʻIYK kotibiyati Moskvada joylashgan boʻlib, kotibiyat ishiga OʻIYK kotibi (kengashning bosh xodimi) va uning oʻrinbosarlari rahbarlik qilgan.
Oʻtkaziladigan rubl - bu oʻzaro iqtisodiy yordam kengashiga aʼzo mamlakatlarning koʻp tomonlama hisob-kitoblarini tashkil etish uchun jamoaviy valyuta, qiymat oʻlchovi, toʻlov va jamgʻarish vositasi.
Aʼzolarning rasmiy tillaridagi nomi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Davlat nomi | Rasmiy tili | Nomi | Qisqasi |
|---|---|---|---|
.svg){kind=small} Bolgariya
|
Bolgarcha | Съвет за икономическа взаимопомощ (Sǎvet za ikonomičeska vzaimopomošt) |
СИВ (SIV) |
| Vengriya
|
Vengercha | Kölcsönös Gazdasági Segítség Tanácsa | KGST |
| Vyetnam
|
Vyetnamcha | Hội đồng Tương trợ Kinh tế | HĐTTKT |
| Germaniya Demokratik Respublikasi
|
Nemischa | Rat für gegenseitige Wirtschaftshilfe | RGW |
| Kuba
|
Ispancha | Consejo de Ayuda Mutua Económica | CAME |
| Mongoliya
|
Moʻgʻulcha | Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл (Ediin zasgiin khariltsan tuslaltsakh zövlöl) |
ЭЗХТЗ (EZKhTZ) |
| Polsha
|
Polyakcha | Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej | RWPG |
| Ruminiya
|
Rumincha | Consiliul de Ajutor Economic Reciproc | CAER |
| Sovet Ittifoqi
|
Ruscha | Сове́т Экономи́ческой Взаимопо́мощи (Sovet ekonomicheskoy vzaimopomoshchi) |
СЭВ (SEV) |
| Ukraincha | Рада Економічної Взаємодопомоги (Rada Ekonomičnoji Vzajemodopomohy) |
РЕВ (REV) | |
| Beloruscha | Савет Эканамічнай Узаемадапамогі (Saviet Ekanamičnaj Uzajemadapamohi) |
СЭУ (SEU) | |
| Oʻzbekcha | Ўзаро Иқтисодий Ёрдам Кенгаши (O'zaro iqtisodiy yordam kengashi) |
ЎИЁК (O'IYoK) | |
| Qozoqcha | Экономикалық өзара көмек кеңесі (Ekonomıkalyq özara kömek keñesi) |
ЭӨКК (EÖKK) | |
| Gruzincha | ორმხრივი ეკონომიკური დახმარების საბჭო (Ormkhrivi Ekonomikuri Dakhmarebis Sabcho) |
ოედს (OEDS) | |
| Ozarcha | Гаршылыглы Игтисади Јарадым Шурасы (Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası) |
ГИЈШ (QİYŞ) | |
| Litcha | Ekonominės Savitarpio Pagalbos Taryba | ESPT | |
| Moldovancha | Консилюл де Ажутор Економик Речипрок (Consiliul de Ajutor Economic Reciproc) |
КАЕР (CAER) | |
| Latishcha | Savstarpējās ekonomiskās palīdzības padome | SEPP | |
| Qirgʻizcha | Өз ара Экономикалык Жардам үчүн кеңеш (Öz ara ekonomikalık jardam üçün keŋeş) |
ӨАЭЖҮК (ÖAEJÜK) | |
| Tojikcha | Шӯрои Барои Кумак Иқтисодии Муштарак (Shūroi baroi kumak iqtisodii mushtarak) |
ШБKИМ (ShBKIM) | |
| Armancha | Խորհուրդը փոխադարձ տնտեսական աջակցության (Khorhurdy p'vokhadardz tntesakan ajakts'ut'yan) |
Խփտա (KhPTA) | |
| Turkmancha | Ыкдысады Өзара Көмек Гүррңи (Ykdysady özara kömek gürrüňi) |
ЫӨКГ (YÖKG) | |
| Estoncha | Vastastikkuse Majandusabi Nõukogu | VMN | |
| Chexoslovakiya
|
Chexcha | Rada vzájemné hospodářské pomoci | RVHP |
| Slovakcha | Rada vzájomnej hospodárskej pomoci | RVHP |
Tuzilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1949-yil 5-yanvarda Moskvada SSSR va Ruminiya Xalq Respublikasi tashabbusi bilan Albaniya, Bolgariya, Vengriya, Polsha hukumatlari vakillarining yopiq iqtisodiy majlisi (8-yanvargacha davom etdi) chaqirildi. Oʻzaro Iqtisodiy Yordam Kengashi tuzishga qaror qilgan Ruminiya, SSSR va Chexoslovakiya Sovet Ittifoqi va yangi demokratiya mamlakatlari oʻrtasida yaqin iqtisodiy aloqalarni oʻrnatishga yordam berishga chaqirdilar. 1949-yil 18-yanvarda Moskvada OʻIYKni tashkil etish toʻgʻrisidagi protokol imzolandi. Ammo uning haqiqiy faoliyati taxminan 1960-yilda, SSSR rahbariyati OʻIYKni YIH (Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyati yoki “Umumiy bozor”) ga oʻziga xos sotsialistik muqobil qilishga harakat qilgan paytda boshlangan. OʻIYK faoliyatining ustuvor yoʻnalishi Ittifoqqa aʼzo mamlakatlar oʻrtasidagi iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy hamkorlik boʻlib, u oʻzaro savdoni rivojlantirish, iqtisodiy tajriba almashishni tashkil etish, xom ashyo, oziq-ovqat va asbob-uskunalar, mashinalar va boshqa mahsulotlarida oʻzaro yordam koʻrsatishni oʻz ichiga oldi. Aʼzo mamlakatlar uchun yagona standartlar va normalar ham ishlab chiqildi. 1969-yilgacha shtab-kvartirasi Moskvadagi Petrovka koʻchasi, 14-uyda, keyin esa Yangi Arbatda joylashgan edi.
Tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyat yuritish davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]1964-yildan boshlab OʻIYKga aʼzo mamlakatlar oʻrtasida koʻp tomonlama hisob-kitoblarning yangi tizimi ishlay boshladi. Ushbu hisobvaraqlar boʻyicha operatsiyalar Xalqaro Iqtisodiy Hamkorlik Banki (XIHB) tomonidan amalga oshirildi. 1963-yil oktyabr oyida OʻIYK aʼzolarining tashqi savdosini rivojlantirishga koʻmaklashish, ularning hamkorligini kengaytirish va oʻtkaziladigan rubllarda koʻp tomonlama hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun tashkil etilgan. 1970-yil 1-yanvarda tadbirlar uchun uzoq muddatli va oʻrta muddatli kreditlar berish maqsadida Xalqaro investitsiya banki (XIB) tashkil etildi. Bu hamkorlikni yanada rivojlantirish va takomillashtirish va OʻIYKga aʼzo mamlakatlarning sotsialistik iqtisodiy integratsiyasini rivojlantirish kompleks dasturini amalga oshirish bilan bogʻliq edi.
1970-yillarning boshlarida OʻIYKga aʼzo davlatlar rivojlanishning yangi bosqichiga oʻtdilar
Sotsialistik mamlakatlarning rivojlanishiga 1973—1974-yillardagi jahon energetika inqirozi katta taʼsir koʻrsatdi, bu neft narxining koʻtarilishida namoyon boʻldi. G‘arb davlatlari import qilinadigan xomashyo va yoqilg‘iga qaramlikni kamaytirishga intilib, resurslar va energiya tejovchi texnologiyalar (masalan, mikroprotsessorlar ishlab chiqarish) hamda biotexnologiyalarni joriy etish orqali milliy iqtisodiy tuzilmalarini tezda qayta qurdilar va oʻsha paytdagi gʻoyalarga koʻra, SSSRdagi bitmas-tuganmas resurslar zahiralari, shuningdek, oʻzaro savdodagi noaniq narxlar tizimi OʻIYK mamlakatlarini bunday innovatsiyalar uchun barcha imtiyozlardan mahrum qildi. Bu ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yoʻnalishlarida jiddiy orqada qolishga olib keldi.
OʻIYK oldida turgan muammolar uning faoliyati shakllarini oʻzgartirishni talab qildi. 1971-yilda sotsialistik iqtisodiy integratsiyaning kompleks dasturi qabul qilindi. Iqtisodiy integratsiyaning yuqori shakllarini — ishlab chiqarish kooperatsiyasi va ixtisoslashuvini, ilmiy-texnikaviy hamkorlikni, iqtisodiyotni rivojlantirish rejalarini muvofiqlashtirishni, qoʻshma investitsiya faoliyatini rivojlantirish vazifasi qoʻyildi. 1970-yillarda sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyotida OʻIYKning roli biroz oshdi. 1972—1974-yillarda “Interelektro” xalqaro iqtisodiy tashkiloti, “Interatomenergo”, “Intertekstilmash”, “Interximvolokno”, “Interatominstrument” xoʻjalik birlashmalari tuzildi.
OʻIYK va YIH oʻrtasidagi aloqalar boshlandi. 1974-yil oktyabr oyida OʻIYK BMTda kuzatuvchi maqomini oldi. OʻIYKni tashkil etishdan maqsad aʼzo mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga koʻmaklashish, sanoatlashtirish darajasini, turmush darajasini, mehnat unumdorligini va hokazolarni oshirish uchun eʼlon qilindi. OʻIYK organlari turli iqtisodiy, ilmiy va texnik masalalar boʻyicha qarorlar va tavsiyalar qabul qildi; ammo, bu qarorlar majburiy yuridik kuchga ega emas edi va faqat manfaatdor OʻIYK aʼzo mamlakatlarining roziligi bilan qabul qilingan va bu masalaga qiziqish bildirmagan mamlakatlarga taalluqli emas edi. OʻIYK faoliyati bir qator muhim ijobiy natijalarga erishdi: ushbu tashkilotga kiruvchi mamlakatlarda OʻIYKning boshqa aʼzolari yordamida rivojlangan sanoat yaratildi, qurilish ishlari olib borildi, ilmiy-texnikaviy hamkorlik amalga oshirildi. OʻIYK ishtirokchi mamlakatlarning iqtisodiy tizimlarini integratsiyalashuviga va ularning iqtisodiy va texnik rivojlanishidagi yutuqlariga yordam berdi. OʻIYK orqali ishtirokchi mamlakatlar oʻrtasida kliring (barter) savdosi muvofiqlashtirildi, xalq xoʻjaligi rejalarini muvofiqlashtirish va oʻzaro bogʻlash amalga oshirildi.
1975-yilda OʻIYKga aʼzo mamlakatlar jahon sanoat ishlab chiqarishining uchdan bir qismini tashkil etdi va bu davlatlarning iqtisodiy salohiyati 1949-yildan beri bir necha marta oʻsdi.
1980-yillardagi inqiroz va OʻIYKning parchalanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1973-yilda neft narxining koʻtarilishi tovar sektorining iqtisodiyotdagi rolining oshishiga olib keldi: SSSR tashqi savdo aylanmasi 1970-yildan 1975-yilgacha boʻlgan davrda 2,3 baravar oshdi, 1970-yilda 15,6 foizni tashkil etgan yoqilgʻi eksporti esa 1987-yilda 46,5 foizga oʻsdi (agar 1970-yilda mashina va asbob-uskunalarning eksportdagi ulushi 21,5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1987-yilga kelib u 15,5 foizga kamaydi). Agar 1971—1975-yillarda OʻIYK mamlakatlari eksportidagi energiya resurslarining ulushi 14,5 foizni tashkil etgan boʻlsa, 1979-yilga kelib u 58,8 foizga oshdi.
1980-yillarning oxirida OʻIYKga aʼzo mamlakatlarning yalpi jahon mahsulotidagi ulushi qariyb 9% ni, sanoati rivojlangan kapitalistik mamlakatlarniki esa 57% ni tashkil etdi.
SSSR va uning sheriklari oʻzaro savdodagi salbiy hodisalarning rivojlanishiga munosabat bildirdilar: hamkorlikni jonlantirish va faollashtirish bo‘yicha qator “ko‘p tomonlama dasturlar”ni qabul qildilar. 1985-yil kuzida Sofiyada boʻlib oʻtgan partiya yigʻilishida Sovet tomoni fan va texnologiya boʻyicha hamdoʻstlikning orqada qolganligini kamaytirish va keyinchalik bartaraf etish uchun OʻIYKga aʼzo mamlakatlarning ilmiy-texnikaviy taraqqiyotining kompleks dasturini ishlab chiqishni taklif qildi. Sotsialistik mamlakatlarning Yevropa dasturlariga, xususan, “Evrika”ga ulanishga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi, shuning uchun ular oʻz kuchlariga tayanishga majbur boʻldilar. 1986-yil noyabr oyida Moskvada boʻlib oʻtgan OʻIYKga aʼzo davlatlarining yuqori rahbarlarining ishchi uchrashuvida Mixail Gorbachyov sotsialistik mamlakatlar oʻrtasidagi hamkorlik kabi “kuchli taraqqiyot omilini” faollashtirish zarurligini aytdi. Shuningdek, u “70-yillarning ikkinchi yarmi – 1980-yillarning boshlarida jahon sotsialistik tizimining rivojlanishi sekinlashganini” taʼkidladi. Statistik ma’lumotlar ham shundan dalolat berardi.
1987-yilda yagona sotsialistik bozorni yaratishga qaror qilindi. U dastlab jiddiy real potentsialni oʻz ichiga olgan edi. OʻIYKning 44-sessiyasida (1988-yil) qabul qilingan “bozor” strategiyasini amalga oshirish uchun hamkorlik mexanizmini rejalashtirilgan oʻzgartirish usullari va muddatlari boʻyicha aniq takliflarni tayyorlash uchun uning ijroiya qoʻmitasining vaqtinchalik ishchi guruhi tuzildi. Tashqi iqtisodiy aloqalar tizimini isloh qilish, OʻIYKga aʼzo mamlakatlar iqtisodiyotini avvalgi koʻrinishida saqlab qolish real holatdagidek emas edi. OʻIYK mamlakatlari oʻrtasidagi oʻzaro iqtisodiy hamkorlik inqirozi chuqurlashishda davom etdi.
1988-yilda OʻIYK doirasida SEPROREV sertifikatlash tizimi ishlab chiqildi va joriy etildi, u qabul qilingan xalqaro tizimlardan sogʻliq va atrof-muhit xavfsizligi talablariga qoʻshimcha ravishda farq qildi. OʻIYKga aʼzo mamlakatlarga yetkazib beriladigan mahsulotlarning sifatli texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlariga katta ahamiyat berdi.
1989-yil yoz va qishda Sharqiy Yevropa OʻIYKga aʼzo mamlakatlarda rejimlar oʻzgargandan soʻng ularning yangi hukumatlari oʻzlarining iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini tubdan qayta koʻrib chiqishga kirishdilar. Toʻliq mustaqillikka erishib, hal qiluvchi iqtisodiy oʻzgarishlarni boshlab, ular milliy iqtisodiyotlarni jahon iqtisodiyotiga, birinchi navbatda, Gʻarbiy Yevropa integratsiya jarayonlariga eng tez kiritish yoʻlini belgiladilar. Shu bilan birga, bir tomondan, OʻIYKni tashkilot sifatida, ikkinchi tomondan, uning doirasidagi iqtisodiy hamkorlik tizimini ochiq va misli koʻrilmagan keskin tanqid qilish boshlandi.
Men 1990-yilda Sofiyada boʻlib oʻtgan OʻIYKning soʻnggi tarixiy sessiyasini eslayman. Sovet delegatsiyasiga Nikolay Rijkov boshchilik qildi. U OʻIYK mamlakatlari oʻrtasida oʻtkaziladigan rubllar savdosi toʻxtatilayotganini xotirjamlik bilan eʼlon qildi. Valyuta dollar boʻlishi kerak va har qanday mahsulotning narxi jahon narxidan past boʻlmasligi kerak. Zaldagi odamlar sarosimaga tushib qoldilar. Hayratda qolgan Chexiya delegatsiyasi shunday dedi: “Ammo bu holda biz OʻIYKdan chiqishga majbur boʻlamizmi?!” Va Rijkov javob berdi: “Xoʻsh, chiqinglar. marhamat!” Bir soʻz bilan aytganda, xayr! Sharqiy Yevropa bloki parchalanganidan bir necha yil oʻtgach, Bolgariya iqtisodi vayronaga aylandi.
— bolgar jurnalisti Valeriy Naydenov
1991-yil 5-yanvarda Moskvada boʻlib oʻtgan Oʻzaro Iqtisodiy Yordam Kengashi ijroiya qoʻmitasining yigʻilishida OʻIYKni Xalqaro Iqtisodiy Hamkorlik Tashkilotiga aylantirish toʻgʻrisidagi qaror qabul qilindi.
1991-yil 28-iyunda Budapeshtda OʻIYK aʼzo davlatlari: Bolgariya, Vengriya, Vyetnam, Kuba, Mongoliya, Polsha, Ruminiya, SSSR va Chexoslovakiya Kengash sessiyasining 46-yigʻilishida tashkilotni tarqatib yuborish toʻgʻrisidagi Protokolni imzoladilar. Shu bilan birga, sotsialistik iqtisodiy integratsiya tarixi ham tugadi.
Dastlab OʻIYK doirasida yaratilgan alohida tuzilmalar (masalan, Xalqaro Iqtisodiy Hamkorlik Banki, Xalqaro Investitsiya Banki, Intersputnik) mavjud va hozirgi kungacha faoliyat yuritib kelmoqda.
Oʻzaro Iqtisodiy Yordam Kengashi aʼzolari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aʼzolari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bolgariya Xalq Respublikasi
Vengriya Xalq Respublikasi
Vyetnam Sotsialistik Respublikasi (1978-yildan)
Germaniya Demokratik Respublikasi (1950-yildan)
Kuba Respublikasi
Mongoliya Xalq Respublikasi (1962-yildan)
Polsha Xalq Respublikasi
Ruminiya Sotsialistik Respublikasi
Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi
Chexoslovakiya
Sobiq aʼzo
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Albaniya Xalq Respublikasi (1949-yildan 1961-yilgacha)
.svg){kind=small}
Assotsiatsiyalashgan aʼzo
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yugoslaviya (1964-yildan)
.svg){kind=small}
Kuzatuvchilar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Angola Xalq Respublikasi (1976-yildan)
Afgʻoniston Demokratik Respublikasi (1986-yildan)
Iroq Respublikasi (1976-yildan)
Yaman Xalq Demokratik Respublikasi (1986-yildan)
Koreya Xalq Demokratik Respublikasi (1956-yildan)
Laos Xalq Demokratik Respublikasi (1986-yildan)
Meksika Qoʻshma Shtatlari (1976-yildan)
Mozambik Xalq Respublikasi (1985-yildan)
Nikaragua Respublikasi (1984-yildan)
Finlandiya Respublikasi (1973-yildan)
Efiopiya Xalq Demokratik Respublikasi (1986-yildan)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Sobiq kuzatuvchi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xitoy Xalq Respublikasi (1961-yilgacha)
Manba
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Robert Bideleux and Ian Jeffries, A History of Eastern Europe: Crisis and Change, Routledge, 1998. ISBN 0-415-16111-8.
- Brine, Jenny J., ed. Comecon: the rise and fall of an international socialist organization. Vol. 3. Transaction Publishers, 1992.
- Crump, Laurien, and Simon Godard. "Reassessing Communist International Organisations: A Comparative Analysis of COMECON and the Warsaw Pact in relation to their Cold War Competitors." Contemporary European History 27.1 (2018): 85-109.
- Falk, Flade. Review of Economic Entanglements in East-Central Europe and the Comecon´s Position in the Global Economy (1949-1991) online at (H-Soz-u-Kult, H-Net Reviews. Jam. 2013)[sayt ishlamaydi]
- Godard, Simon. "Only One Way to Be a Communist? How Biographical Trajectories Shaped Internationalism among COMECON Experts." Critique internationale 1 (2015): 69-83.
- Michael Kaser, Comecon: Integration Problems of the Planned Economies, Royal Institute of International Affairs/ Oxford University Press, 1967. ISBN 0-192-14956-3
- Lányi, Kamilla. "The collapse of the COMECON market." Russian & East European Finance and Trade 29.1 (1993): 68-86. online
- Libbey, James. "CoCom, Comecon, and the Economic Cold War." Russian History 37.2 (2010): 133-152.
- Radisch, Erik. "The Struggle of the Soviet Conception of Comecon, 1953–1975." Comparativ 27.5-6 (2017): 26-47.
- Zwass, Adam. "The Council for Mutual Economic Assistance: The Thorny Path from Political to Economic Integration", M.E. Sharpe, Armonk, NY 1989.
- Faudot, Adrien, Tsvetelina Marinova and Nikolay Nenovsky. " Comecon Monetary Mechanisms. A history of socialist monetary integration (1949 – 1991)", MPRA 2022. [1]