Polsha Xalq Respublikasi
Polsha Respublikasi (1944—1952) Polsha Xalq Respublikasi (1952—1989) polyakcha. Rzeczpospolita Polska, Polska Rzeczpospolita Ludowa
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Madhiya: | |||||||||
 | |||||||||
| Maqom | Tugatilgan | ||||||||
| Joylashuv | Yevropa | ||||||||
| Poytaxt | Varshava | ||||||||
| Eng katta shahar | Varshava, Lodz, Krakov va Gdansk | ||||||||
| Rasmiy til(lar) | Polyakcha | ||||||||
| Hukumat | Sotsialistik Respublika | ||||||||
| Voleslav Berut | |||||||||
| Pyotr Yaroshevich | |||||||||
• Tashkil Topgan |
1944-yil 22-iyuldan | ||||||||
• Tugatilgan |
1989-yil 25-dekabrgacha | ||||||||
| Maydon | |||||||||
• Butun |
312 685 km2 | ||||||||
| Aholi | |||||||||
• 1990-yilgi roʻyxat |
37 970 000 kishi | ||||||||
| Pul birligi | Zlotiy | ||||||||
| |||||||||
.svg)
.svg)
Polsha Xalq Respublikasi (polyakcha. Polska Rzeczpospolita Ludowa), PXR — Markaziy Yevropada 1944-yildan 1989-yilgacha mavjud boʻlgan unitar davlat, hozirgi Polsha Respublikasining oʻrnida joylashgan. Marksistik-leninistik gʻoyalar mamlakat hayotida keng rol oʻynagan. Polsha kommunistik davlat edi. Varshava shartnomasining asosiy ishtirokchilaridan biri.
Xalq Respublikasi nomi 1936-yilgi Sovet ittifoqi Konstitutsiyasiga asoslangan 1952-yil Konstitutsiyasi bilan kiritilgan. Davlatning rasmiy nomi 1947-yilgi vaqtinchalik konstitutsiyaga binoan 1947—1952-yillar oraligʻida Polsha Respublikasi (Rzeczpospolita Polska) nomi bilan atalgan edi.
Davlat tuzilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Polsha Xalq Respublikasi sotsialistik davlatdir. PXR konstitutsiyasi 1952-yil 22-iyulda qabul qilingan (vaqtinchalik konstitutsiya 1947-yilda tuzilgan), 1976-yilda muhim oʻzgartirishlar kiritilgan. Qonun chiqaruvchi organi — Seym boʻlib, xalq tomonidan 4 yil muddatga saylanadi. 1989-yilgacha kollegial davlat rahbari Seym tomonidan 4 yil muddatga (1989-yildan — prezident) saylangan Davlat Kengashi boʻlgan. Ijro etuvchi organ – Seym tomonidan tayinlanadigan Vazirlar Kengashidir.
Hududiy boʻlinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Polsha hududi voyevodlarga (województwo), voyevodlar poviatlarga (powiats) (powiat, 1976-yilgacha) va shahar poviatlariga (powiat grodzki) boʻlingan.
Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishning vakillik organlari - xalq tomonidan 4 yil muddatga saylanadigan milliy kengashlar (rada narodova); mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishning ijro etuvchi organlari - milliy kengashlar prezidiumlari (prezydia), 1976-yildan - Voyevodlar (wojewodowie), shaharlar prezidentlari (prezydenci), shahar rahbarlari (naczelnicy miast).
Huquqiy tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oliy sud - Oliy sud (Sąd Najwyższy), apellyatsiya sudlari - voyevodlik sudlari (sądy wojewódzkie), birinchi instantsiya sudlari - poviat sudlari (sądy powiatowe, 1976-yildan - tuman sudlari (sądy rejonowe)). Konstitutsiyaviy nazorat organi - Konstitutsiyaviy tribunal (Trybunał Konstytucyjny, 1982-yildan beri, bundan oldin u mavjud emas edi). Impichment sudi - Davlat tribunali (Trybunał Stanu, 1982 yildan beri, ilgari boʻlmagan).
Polsha “sotsialistik lager”da birinchi boʻlib Konstitutsiyaviy sud (1982-yil) va Ombudsman (Rzecznik Praw Obywatelskich, 1986-yil) institutlarini taʼsis etdi.
Qurolli kuchlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Qurolli kuchlari – Polsha armiyasi (Wojsko Polskie, WP), shuningdek, Polsha xalq armiyasi (Ludowe Wojsko Polskie, LWP) deb ataladi.
- Ichki ishlar organlari – Fuqarolik militsiyasi (Milicja Obywatelska, MO), Fuqarolik militsiyasining ixtiyoriy zaxirasi (Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, ORMO).
- Davlat xavfsizlik organlari – 1945—1954-yillarda: Jamoat xavfsizligi vazirligi (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, MBP), boshqa davlatlarda Ichki ishlar vazirligi bilan bir xil rol oʻynagan, butun mamlakat boʻylab voyevod, poviad, shahar va jamoat xavfsizligi kengashlari (Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, UBP yoki UB) mavjud edi; 1954-yildan – Jamoat xavfsizligi qoʻmitasi (Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego). 1956-yilda yangi Ichki ishlar vazirligi (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, MSW) tashkil etildi. Xavfsizlik xizmatini (Służba Bezpieczeństwa, SB, asosiy funksiyalarni III (siyosiy) va IV (anti-cherkov) boʻlimlari) fuqarolik politsiyasi bilan birlashtirdi. Davlat xavfsizligining harbiy qismlari mavjud edi: Ichki xavfsizlik korpusi (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, KBW, 1945—1965-yillar), Ichki ishlar vazirligining Nadvisla harbiy qismlari (Nadwiślańskie Jednostki Wojskowe Nazirstwa Spraw Wewnętrznych, 1965-yildan) va Harbiylashtirilgan militsiya boʻlinmalari: fuqarolik militsiyasini motorli texnikalarni qoʻllab-quvvatlash (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej, ZOMO, 1956 yildan beri) va Fuqarolik politsiyasining mustaqil boʻlinmalari (Nietatowe Oddziały Milicji Obywatelskiej, NOMO), 1981—1983-yillarda Shuningdek: Fuqarolik militsiya zaxiralari otryadlari (Rezerwowe Oddziały Milicji Obywatelskiej, ROMO).
Siyosiy partiyalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mamlakatdagi yetakchi rolni dastlab marksistik-leninist, kommunistik Polsha Mehnat partiyasi (PMP), keyin esa (1948-yildan beri) Polsha birlashgan ishchilar partiyasi' (PBIP) boʻlgan. Muxolifatdagi Polsha dehqon partiyasidan tashqari, boshqa barcha ommaviy siyosiy partiyalar (1950-yildan keyin faqat ikkitasi bor edi - Birlashgan dehqonlar partiyasi va Demokratik partiya) PMP boshchiligiga, keyin esa PBIP koalitsiyasiga kirdi (Demokratik blok, 1952-yildan - Milliy front, 1956-yildan - Xalq birligining fronti, 1982-yildan - Milliy uygʻonish vatanparvarlik harakati).
- Polsha Birlashgan Ishchilar partiyasi (PBIP, polyakcha Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, PZPR) — Kommunistik, sotsialistik koalitsiya partiyasi (“marksizm-leninizm tamoyillari asosida yaratilgan”) hukmronlik qildi; Polsha Sotsialistik partiyasi (PSP) va Polsha Ishchilar partiyasi (PIP) birlashishi natijasida paydo boʻlgan, koʻp jihatdan Polsha kommunistik partiyasi qisman tiklangan edi, 1919-yilda Polsha va Litva Qirolligi va PSP - soʻl sotsial-demokratiyasini birlashtirish natijasida yuzaga kelgan, 1937-yilda tarqatib yuborilgan, 1940-yilda qayta tiklangan va nihoyat 1942-yilda
yana tarqatib yuborilgan.
- Birlashgan dehqonlar partiyasi (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, ZSL) — Xoʻjalik partiyasi, 1949-yilda ikki dehqon partiyalarini birlashish orqali tashkil etilgan: Kommunistik dehqonlar partiyasi (Stronnictwo Ludowe, SL) va antikommunistik Polsha dehqon partiyasi (Polskie Stronnictwo Ludowe, PSL).
- Demokratik partiya (Stronnictwo Demokratyczne, SD) — Liberal partiya, 1939-yilda tashkil etilgan.
- “Ихуд” (polyakcha. „Ichud”, ivr. האיחוד) — Yahudiy, Sionistik Liberal partiyasi, 1950-yilda rasmiylar tomonidan rasmiy ravishda tugatilgan.
- “Поалей Цион” (polyakcha. „Poalej Syjon”, ivr. פּוֹעֲלֵי צִיּוֹן) — Yahudiy, sionistik sotsial-demokratik partiya, 1950-yilda rasmiylar tomonidan rasman tugatildi.
- “Bund” (polyakcha. „Bund”, idish בונד) — Yahudiy, anti-sionistik sotsial-demokratik partiya, 1949-yilda oʻzini oʻzi tugatdi.
1957—1980-yillarda mamlakat parlament muxolifati - “Знак” assotsiatsiyasini boshqargan.
Jamoat tashkilotlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vatanparvarlik milliy uyg‘onish harakati (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, PRON), 1982-yilgacha – Xalq birligi fronti (Front Jedności Narodu, FJN), 1952-yilda tashkil etilgan – siyosiy partiyalar (IDP, DP va PBIP) va jamoat tashkilotlari koalitsiyasi.
Partiyalarning yoshlar tashkilotlari va yoshlar harakati
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Polsha yoshlar ittifoqi (Związek Młodzieży Polskiej, ZMP, 1948—1957-yillar), Sotsialistik yoshlar ittifoqi (Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, ZSMP, 1976-yilgacha) — Polsha Birlashgan Ishchi partiyasining yoshlar seksiyasi.
- Yosh kurashchi ittifoqi (Związek Walki Młodych, ZWM, 1948-yilgacha) — Polsha ishchi partiyasining yoshlar seksiyasi.
- Ishchilar universiteti jamiyatining yoshlar tashkiloti (Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, OM TUR, 1948-yilgacha) — Polsha Sotsialistik partiyasining yoshlar seksiyasi.
- Polsha Respublikasi qishloq yoshlari ittifoqi ‘‘Вичи,, («Wici», Związek Młodzieży Wiejskiej RP «Wici», ZMW RP «Wici», 1948-yilgacha) — Dehqon partiyasining yoshlar seksiyasi.
- Qishloq yoshlari ittifoqi (Związek Młodzieży Wiejskiej, ZMW, 1957—1976-yillar va 1980-yildan) — Birlashgan dehqonlar partiyasining yoshlar seksiyasi, 1973-1976 yillardagi shu nom ostida: 'Sotsialistik qishloq yoshlari ittifoqi (Związek Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej, ZSMW).
- Demokratik yoshlar ittifoqi (Związek Młodzieży Demokratycznej, ZMD, 1948-yilgacha) — Demokratik partiyasining yoshlar seksiyasi.
- Mustaqil sotsialistik yoshlar ittifoqi (Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, ZNMS, 1948-yilgacha), Polsha akademik yoshlar ittifoqi (Związek Akademickiej Młodzieży Polskiej, ZAMP, 1950-yilgacha), Polsha talabalari birlashmasi (Zrzeszenie Studentów Polskich, ZSP, 1950—1973-yillar va 1982-yildan), Polsha talabalarining sotsialistik ittifoqi (Socjalistyczny Związek Studentów Polskich, SZSP, 1973—1982-yillar), Mustaqil talabalar uyushmasi (Niezależne Zrzeszenie Studentów, NZS, 1980-yildan) — talabalar tashkiloti.
- Polsha skautlari ittifoqi (Związek Harcerstwa Polskiego, ZHP, 1916-yildan mavjud), shuningdek: Polsha skaut tashkiloti, Polsha xalq skaut tashkiloti, Sotsialistik Polsha skaut xizmati - bolalar va yoshlar tashkiloti.
Kasaba uyushmalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]'Kasaba uyushmalari birlashmasi (Zrzeszenie Związków Zawodowych), 1949-yilgacha — Ishchilar kasaba uyushmalari birlashmasi (Zrzeszenie Pracowniczych Związków Zawodowych).
- 'Butun Polsha kasaba uyushmalari muloqoti (Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych, OPZ, 1984-yilgacha).
- “Birdamlik” oʻzini oʻzi boshqaradigan kasaba uyushmasi (Niezależny samorządny związek Zawodowy Rolników IndyWidualnych “Solidarność”, 1980—1981-yillar va 1989-yildan).
- “Birdamlik 80” oʻzini oʻzi boshqaradigan kasaba uyushmasi (Niezależny samorządny związek Zawodowy “Solidarność 80”, 1989-yilda).
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qizil armiya gʻarbiy bugni kesib oʻtgan bir paytda, SSSRda Polsha ishchilar partiyasi va unga yaqin mafkuraviy partiyalarning vakolatlariga ega boʻlgan Davlat Milliy Kengashi delegatsiyasi mavjud edi. 1944-yil 21-iyulda Moskvada PIP boshchiligida soʻl partiyalar vakillaridan Polsha Milliy ozodlik qoʻmitasi (PMOQ) tuzildi. PMOQ Polsha Muvaqqat hukumatining vazifalarini oʻz zimmasiga oldi. Bu organ Polsha armiyasi, xavfsizlik idoralari, fuqarolik politsiyasiga boʻysungan. 1944-yil 31-dekabrda PMOQni Polsha Respublikasining Muvaqqat hukumatiga (polyakcha. Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej) aylantirish toʻgʻrisida farmon qabul qilindi. 1944-yil 31-dekabrda Davlat Milliy Kengashi PMOQni Polsha Respublikasining Muvaqqat hukumati deb eʼlon qildi, xuddi shu yigʻilishda DMK raisi lavozimi respublika prezidenti lavozimiga aylantirildi. 1945-yil 4-yanvarda Sovet Ittifoqi Polsha Respublikasining vaqtinchalik milliy hukumatini tan oldi. Ruzvelt quvgʻindagi Polsha hukumati bilan muzokara olib bora olmasligini bilib shunchalik yoqmadiki, Yalta konferensiyasida AQSh prezidenti Franklin Ruzvelt SSSRga Qizil Armiya orqasida har qanday qurolli qarshilikni bostirish huquqini berdi. Bu surgundagi Polsha hukumati va uning Polshadagi yashirin tuzilmalarining siyosiy bankrotligini anglatardi.
SSSR ittifoqchilari Yalta konferensiyasida Polshada hokimiyatni London hukumatiga topshirishni talab qilish mumkin emasligini tushunib, murosaga keldilar. Unga koʻra, hukumat erkin saylovlar oʻtkazishi kerak boʻlgan “Polshaning oʻzidan demokratik arboblar va chet eldagi polyaklar kiritilgan holda” Polsha Respublikasining Muvaqqat hukumati asosida tuzildi. Biroq, 1945-yil iyun oyida tuzilgan va ittifoqchilar tomonidan tan olingan “Muvaqqat milliy birlik hukumati” de-fakto kommunistlar nazorati ostida edi va u tomonidan 1947-yil yanvar oyida oʻtkazilgan saylovlar, Boleslav Berut boshchiligidagi Polsha Birlashgan Ishchi partiyasi boshchiligidagi Polshada oʻrnatilgan rejimni qonuniylashtirdi.
1952-yildan 1989-yilgacha mamlakat Polsha Xalq Respublikasi deb ataldi. 80-yillar boshida mamlakatda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy tanglik roʻy berdi. 1981-yildekabrda xdrbiy holat joriy etildi. 1989-yilda “Birdamlik” kasaba uyushma birlashmasi vakillari hokimiyat tepasiga chikdi va davlatning nomi Polsha Respublikasi deb atala boshladi.
Iqtisodi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sanoatdagi asosiy ishlab chiqarish birligi – davlat iqtisodiyoti korxonasi hisoblanadi (Jednostka gospodarki uspołecznionej), qishloq xoʻjaligida - qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish kooperativlari (Rolnicza spółdzielnia produkcyjna), temir yoʻl operatori – Polsha davlat temir yoʻllari (Polskie Koleje Państwowe), telefon va pochta operatori – Polsha pochtasi (Poczta Polska).
Kinematografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1945—1952-yillarda yagona kinokompaniyasi “Polsha Film” davlat korxonasi edi (Przedsiębiorstwo Państwowe Film Polski). 1955—1968-yillar
- “Kadr” ijodiy uyushmasi (Zespół Filmowy “KADR”)
- “Illyuzion” ijodiy uyushmasi
(Zespół Filmowy «Iluzjon»)
- “Sirena” ijodiy uyushmasi (Zespół Filmowy «Syrena»)
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 100 lat polskiego ruchu robotniczego. Kronika wydarzeń. — Andoza:Warsz.: Książka i Wiedza, 1978.
- 25 lat Polski Ludowej. Chronologiczny przegląd ważniejszych wydarzeń. / Władysław Kurkiewicz. — Andoza:Warsz.: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1971.
- Historyczny atlas Polski. — Andoza:Warsz.: Wydawnictwo Demart, 2011. — ISBN 9788374273237.
- Katalog prasy polskiej. — Andoza:Warsz.: Biuro Wydawnicze «RUCH», 1963.
- Polska Ludowa. Słownik encyklopedyczny. — Andoza:Warsz.: Wiedza Powszechna, 1965.
- Radio renesans. Od monopolu do konkurencji. — Andoza:Warsz.: Wydawnictwo AKT, 1997. — ISBN 8390834502.
- Słownik historii Polski / (red.) Tadeusz Łepkowski. — Andoza:Warsz.: Wiedza Powszechna, 1973.
- Tysiąc lat dziejów Polski. Kalendarium. Chronologiczny przegląd wydarzeń. / Władysław Kurkiewicz, Adam Tatomir, Wiesław Żurawski. — Andoza:Warsz.: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979. — ISBN 8320531411.
- Ekiert, Grzegorz. Rebellious Poles: Political Crises and Popular Protest Under State Socialism, 1945-89(ingl.) // Andoza:Нп3 : journal. — American Council of Learned Societies, 1997. — March (vol. 11, no. 2). — P. 299—338. — DOI:10.1177/0888325497011002006.
- Kuroń, Jacek; Żakowski, Jacek. PRL dla początkujących(pol.). — Wrocław: Andoza:Нп3, 1995. — S. 348 pages. — ISBN 83-7023-461-5.
