Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi
| Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi arabcha: المملكة المتوكلية اليمنية al-Mamlakah al-Mutawakkilīyah al-Yamanīyah Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya “Qirolga salom” تحية ملكية | |||||||||
 Yaman Mutavakkiliylar qirolligining joylashuvi 1924—1962-yillar. | |||||||||
| Poytaxti | Sano (1918—1949) Toiz (1949—1962) | ||||||||
| Yirik shaharlari | Sano va Toiz | ||||||||
| Til(lar)i | Arabcha | ||||||||
| Dini | Islom, Zaydiy shia | ||||||||
| Pul birligi | Shimoliy Yaman rioli | ||||||||
| Maydoni | 195 000 km² | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Mutloq teokratik monarxiya | ||||||||
| Imom Qirol | |||||||||
| - 1918—1949-yillar | Yaxyo bin Muhammad Hamid-ad-Din | ||||||||
| - 1949—1962-yillar | Ahmad bin Yaxyo | ||||||||
| - 1962 | Muhammad al-Badr | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Usmonli imperiyasidan mustaqillik | 1918-yil 30-oktyabr | ||||||||
| - BMTga qabul qilingan | 1947-yil 30-sentyabr | ||||||||
| - 26-sentyabr inqilobi | 1962-yil 26-sentyabr | ||||||||
| - Yaman monarxiyasi tugatildi | 1970-yil 1-dekabr | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
Yaman Mutavakkiliylar Qirolligi (arabcha: مملكة المتوكلية اليمنية – al-Mamlakah al-Mutawakkilīyah al-Yamanīyah) – 1918-yildan 1962-yilgacha mavjud boʻlgan hozirgi Yamandagi davlat.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1918-yil – Usmonli imperiyasi magʻlub boʻldi, Zaydiylar yana Yamanning katta qismi ustidan nazorat oʻrnatdilar. 1918-yil 30-oktabrda, Birinchi jahon urushida Usmonlilar imperiyasi magʻlubiyatga uchragach, zaydi imomi Shayx Yahyo bin Muhammad Hamid ad-Din mamlakat mustaqilligini eʼlon qildi, uch kundan keyin esa oʻzini podshoh deb eʼlon qildi.
Urush paytida ingliz qoʻshinlari Yamanning Kamaran orolini (1915) va qirgʻoq boʻyidagi Tihoma choʻlini (jumladan, Angliya 1921-yilda Asir Amirligiga oʻtkazgan Xodeyda port shahrini) egalladi; 1918—1928-yillarda ingliz-yaman mojarosi boshlandi. Togʻli Yaman bloklandi, tashqi savdo aloqalari uzildi. Janubiy hududlar ingliz qoʻshinlari va Yaman qabilalari oʻrtasidagi doimiy toʻqnashuvlar teatriga aylandi.
- 1918-yil – Turklar Toizni yangi mustaqil Yaman qirolligiga berdilar.
- 1919-yil – 1919-yilda oʻzini Yaman qiroli deb eʼlon qilgan Yahyo bin Muhammad Hamid-ad-Din nihoyat Turkiya bilan vassal munosabatlarini uzdi. Oʻsha paytda togʻli Yamanni bosib olgan Yahyo davlati Yaman qabilalarini birlashtirish harakatining markaziga aylandi[1]. Yahyo ibn Muhammadning saʼy-harakatlari bilan qirollik qoʻshini yaratildi.
- 1920-yil – Yaman qirolligi „Yaman Mutavakkiliy podsholigi“ deb ataldi.
- 1921-yil – Turklar taslim boʻlganidan keyin inglizlar 1918-yildan 1921-yilgacha Xodeyda portini egallab oldilar[1].
- Imom Yahyo ham Yaman davlatchiligini mustahkamlash, Shimoliy Yaman qabilalarini birlashtirish va 1922-1923 yillardagi ayirmachilar qoʻzgʻolonlarini bostirish uchun faol kampaniya boshladi va Yamanni xalqaro miqyosda tan olish yoʻlini tutdi.
- 1923-yil – Zamonaviy Turkiyaning chegaralarini belgilagan Lozanna tinchlik shartnomasining imzolanishi.
- 1923-yil – Lozanna tinchlik shartnomasi imzolanib, Usmonlilar imperiyasi parchalanganidan keyin Kamaran oroli ingliz mustamlakasi Aden maʼmuriyatiga boʻysundi.
- 1925-yilda Xodeyda va Tihomaning qolgan qismi ozod qilindi[1].
- 1926-yil – Birinchi xalqaro shartnoma qirollik va Italiya oʻrtasida 1926-yilda Sanoda imzolangan shartnoma boʻldi.
- 1926-yil – Anqarada (Turkiya) Yaman rasmiylari va SSSR diplomatlari oʻrtasida birinchi muloqotlar boʻlib oʻtdi.
- 1928-yil 1-noyabr – SSSR va Yaman Mutavakkil qirolligi oʻrtasida doʻstlik va savdo toʻgʻrisida shartnoma tuzildi.
- 1932-yil – Amir Asir al-Idrisiy amirlikning Saudiya Arabistonidan mustaqilligini eʼlon qildi. Asir qoʻzgʻoloni bostirilgandan soʻng al-Idrisiy Yamanga qochdi.
- 1933-yil mart – Yaman imomi Yahyo va Saudiya qiroli Abdulazizning elchilari uchrashib, al-Idrisiy hokimiyatini tiklash imkoniyatlarini muhokama qildi. Abdulazizning elchilari shimoliy Asirni topshirish va al-Idrisiy oilasi aʼzolarini ekstraditsiya qilishni talab qildilar.
- 1933-yil may – Yaman Yamanliklar tomonidan Yamanning bir qismi deb hisoblangan Najronni egallab oldi, Asirdan Najdgacha boʻlgan transport yoʻllarini toʻsib qoʻydi.
- 1934-yil – Angliya-Yaman shartnomasining tuzilishi (Sano), unga koʻra Buyuk Britaniya Adan protektoratlarini saqlab qoldi.
- 1934-yil – Saudiya Arabistoni shahzodasi Faysal va uning ukasi Qirol Saud Ibn Abdulaziz qoʻshinlari Asir viloyatini bosib oldi.
- 1934-yil – Toif shartnomasining imzolanishi (Xodeyda shahri yaqinida), unga koʻra Asir viloyati Saudiya Arabistoniga oʻtdi.
- 1930-yillarning oʻrtalari – Ozod Yaman harakati tashkil topdi.
- 1935-yil – Ingliz ayoli Freya Stark Hazramavtga tashrif buyurdi.
- 1937-yil – Yamanda vulqon otilishi.
- 1937-yil 15-oktyabr – 1926-yildagi Italiya-Yaman shartnomasining uzaytirilishi.
- 1930-yillarni oxiri – „Ingramsalar tinchligi“ tugagandan soʻng, Hazramavt Buyuk Britaniyaning Adan Sharqiy protektorati tarkibiga kirdi.
- 1944-yil – Shimoldagi „inqilob otasi“ shoir Muhammad al-Zubayri Misrdan Yamanga qaytdi, biroq tez orada janubga qochib, Ozod Yaman partiyasini tuzdi.
- 1945-yil – Qirol Yahyo bin Muhammad Arab Ligasining tashkil etilishini qoʻllab-quvvatlagan. Yaman Arab Ligasining tarkibiga kiritildi.
- 1947-yil – Yamanning BMTga qabul qilinishi.
- 1948-yil 17-fevral – Qirol Yahyo bin Muhammad al-Vaziriylar oilasining fitnasi natijasida qotil tomonidan otib tashlandi.
- 1948-yil – Birinchi Yaman inqilobi. Oʻldirilgan podshoh Yahyoning oʻrnini Imom Ahmad egalladi. Poytaxt Toiz shahriga koʻchirildi, u ham imomning qarorgohiga aylandi.
- 1950-yil – Londonda Angliya-Yaman konferensiyasi, Angliya-Yaman shartnomasini imzolanishi.
- 1950—1951-yillar – Amerikalik arxeolog Vendel Fillips Marib shahrida arxeologik qazishmalarni boshladi, u yerda oy xudosiga bagʻishlangan oval maʼbad topilgan.
- 1952-yil – Imom Ahmad jamoat joylarida radio tinglashni taqiqladi.
- 1954-yil – Buyuk Britaniya qirolichasi Yelizaveta II Adan shahriga tashrif buyurdi.
- 1954-yil – „British Petroleum“ tomonidan qurilgan neftni qayta ishlash zavodi va Kichik Adandagi portning ochilishi.
- 1955-yil – Adandagi qonunchilik kengashiga birinchi saylovlar.
- 1955-yil – Toizdagi garnizon qoʻzgʻoloni bir necha kundan keyin bostirildi.
- 1955-yil 31-oktyabr – Qohirada (Misr) 1928-yilgi shartnomani yangilagan va SSSR va Yaman oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatgan Doʻstlik shartnomasi imzolandi (ratifikatsiya yorliqlari 1956-yil 30-martda Qohirada almashtirilgan).
- 1956-yil 23-aprel – SSSR va Yaman Qirolligi oʻzaro diplomatik vakolatxonalarni ochish toʻgʻrisida kelishib oldilar (1956—1958-yillarda SSSR missiyasi Qohirada joylashgan boʻlib, u yerdan 1958-yilda Toizga koʻchirilgan).
- 1956-yil 21-iyundan – 11-iyulgacha – YMK valiahd shahzodasi Muhammad al-Badr SSSRga doʻstona tashrif bilan boʻldi, uning davomida Iqtisodiy va texnik hamkorlik toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi.
- 1957-yil – SSSR va YMK oʻrtasidagi harbiy-texnik hamkorlikning boshlanishi.
- 1958-yilning boshi – Jamol Abdul Nosirning Yaqin Sharqdagi ingliz mustamlakachiligiga qarshi qaratilgan siyosati taʼsirida Adanda hali oʻzini ochiq-oydin namoyon etmagan inglizlarga qarshi harakat paydo boʻla boshladi. Birlashgan Arab Respublikasi tashkil etilgandan soʻng (1958-yil fevral) Nosir Yamanni unga qoʻshilishga taklif qildi, bu Adan protektoratining mavjudligiga tahdid soldi. Britaniya hukumati mustamlakani yoʻqotishdan qoʻrqib, Yamanning janubiy knyazliklarini ingliz toji ostida birlashtirishga qaror qildi.
- 1958-yil 8-mart – Yaman Qirolligi Misr va Suriyadan iborat Birlashgan Arab Respublikasi bilan konfederatsiya tarkibiga kirdi.
- 1958-yil – Toizda SSSR missiyasi ochildi (Qohiradan koʻchirildi).
- 1958—1961-yillar – Sovet mutaxassislari Xodeydada yangi port („Ahmadi“ porti) qurdi.
- 1959-yil fevral – Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi tuzilib, keyinchalik Janubiy Arabiston Federatsiyasi deb nomlandi, unga Gʻarbiy protektoratning 6 knyazligi kirdi. Sharqda Katiri va Quayti sultonliklari Federatsiyaga qoʻshilishdan bosh tortdilar.
- 1959-yil – Sovet Qizil Xoch va Qizil Yarim Oy Jamiyati qurgʻoqchilik oqibatlarini bartaraf etish uchun Yamanga 10 ming tonna bugʻdoy joʻnatdi.
- 1960-yillar – Yamandagi birinchi suv tozalash inshooti Toizda ochildi.
- 1961-yil – Sovet mutaxassislari Xodeydada (Ahmadi porti) port inshootlarini qurib bitirdilar. Qurilish 1958-yilda boshlangan edi.
- 1961-yil – Birlashgan Arab Respublikasi oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
- 1962-yil – Poytaxt yana Sanoga koʻchirildi.
- 1962-yil 24-iyun – Sanoda, shahzoda Qosimning sobiq qarorgohida SSSR elchixonasi joylashdi (Toizdan koʻchirilgan).
- 1962-yil 18-sentyabr – Yaman podshohi Imom Ahmad ibn Yahyo Hamididdin Toizda vafot etdi. Shahzoda Muhammad al-Badr qirol deb eʼlon qilindi[2]
- 1962-yil 26-sentyabr – Yaman armiyasi tanklar yordamida Sanodagi Dar al-Bashoir qirollik saroyiga bostirib kirdi. Toʻntarish otasi vafotidan keyin bir hafta oldin hokimiyatga kelgan yangi Imom Muhammad al-Badrni agʻdardi; Yaman Arab Respublikasi eʼlon qilindi[3]. Inqilobiy qoʻmondonlik kengashi tuzilib, unga Abdulloh as-Sallol rahbarlik qildi. Shu kuni Misr qoʻshinlari Sano va Toizga yetib keldi[4][5].
- 1962-yil 29-sentyabr – SSSR Inqilobiy qoʻmondonlik kengashini tan oldi.
-
Yaman Mutavakkiliy podsholigi (1918—1923-yillar) -
Yaman Mutavakkiliy podsholigi (1923—1927-yillar) -
Yaman Mutavakkiliy podsholigi (1927—1962-yillar)
.svg)
Tashqi siyosati
[tahrir | manbasini tahrirlash]1928-yil 1-noyabrda SSSR va Yaman Mutavakkil qirolligi oʻrtasida doʻstlik va savdo toʻgʻrisida shartnoma tuzildi[6].
Qirollar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Nº | Rasmi | Ismi |
Hukmronlikning boshlanishi | Hukmronlikning tugashi | Izohlar |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 
|
Yahyo Muhammad Hamid ad-Din يحيى حميد الدين (1869—1948) |
1918-yil 30-oktyabr | 1948-yil 17-sentyabr | Imom. Fitna natijasida oʻldirilgan. |
| 2 | 
|
Ahmad Yahyo Hamidad-Din أحمد بن يحيى (1891—1962) |
1948-yil 17-fevral | 1962-yil 18-sentyabr | Imom |
| 3 | 
|
Muhammad al-Badr المنصور محمد البدر بن أحمد (1926—1996) |
1962-yil 18-sentyabr | 1970-yil 1-noyabr | Imom. Harbiy toʻntarish natijasida agʻdarilgan. |
Manba
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Gusterin P. Yemenskaya Respublika i eyo goroda. – M.: Mejdunarodnie otnosheniya, 2006. – ISBN 5-7133-1270-4
- Gusterin P. Rossiya – Yemen: iz istorii vzaimootnosheniy // Азия и Африка сегодня. – 2005. – № 11.
- Gusterin P. Pamyati Karima Xakimova // Дипломатическая служба (журнал). – 2008. – № 1.
Izohlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Izoh
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Sovet tarixiy ensiklopediyasi 16-chi tomi. — Andoza:Bibliografik qisqartma. — Andoza:Bibliografik qisqartma.
- ↑ Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979. – S. 40.
- ↑ Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979. – S. 43.
- ↑ Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979. – S. 61.
- ↑ Gerasimov O. G. Yemenskaya revolyutsiya. 1962—1975. – M., 1979 – S. 44.
- ↑ Alexei Vassiliev. Russian Policy in the Middle East: From Messianism to Pragmatism. Ithaca Press, (1993), p. 12.