Tokio

Tokio
東京都
*(Tokyo-to)*
Lidnanznam;	Flag;
Valdkund	Japonii
Eläjiden lugu (2017)	13,742,906 ristitud
Pind	2188,67 km²
Pämez'	Juriko Koike; (eloku 2016—)
Telefonkod	+81−3
Aigvö	UTC+9

Tokio (japon.: 東京, lugetas «to:kö:», sana sanha «Päivnouzmaine pälidn») — Japonijan pälidn, sen administrativine, finansine, kul'turine, politine da tegimišton keskuz. Se om kaikiš järedamb administrativižen ühtnikon ekonomik mail'mas^[1]. Prefektur sijadase Honsü-saren suvipäivnouzmas, Kanto-tazangištol, seižub Tünen valdmeren Tokion lahten randal.

Tokio eile lidn juridižikš. Tokion prefektur, vai Tokion pälidnaine ümbrik, se om Japonijan administrativine ühtnik. Mülüdas sihe 23 Tokion speciališt rajonad («Tokio-lidn»), Tam-agj da severz'-se sarid, sen ühtes Idzu-sared da Ogasavar-sar'.

Tokion aglomeracijan pind om 13 572 km², ristitišt — 35 682 460 ristitud (2011). Specialižiden rajoniden pind om 622 km², ristitišt — 8 967 665 ristitud (2011). Vl 2011 Tokion prefekturan ristitišt oli 13 185 502 ristitud.^[2]

Vl 1964 Kezaližed Olimpižed vändod oliba lidnas, ned linniba Tokios möst vl 2021.

Administrativine status

Pälidnaine ümbrik om üks'jäine valdkundas. Tokion ümbrik kogoneb 62 administrativižiš ühtnikoišpäi — ned oma lidnad, žilod, küläkundad. Vspäi 1943 Tokion 23 specialižel rajonal ühtejitte status om lidnoiden rindataden. Kaikuččes mugoižes rajonas ičeze lidnan pämez' om da ičeze lidnan nevondkund om.

Pälidnaižen ohjastuzkundan pämez' om kaikel rahvahal valitud gubernator. Ohjastusen päine pert' sijadase Sindzüku-rajonas. Sindzüku om pälidnaižen ümbrikon keskuz.

Päiči municipalitetas, valdkundaline ohjastuzkund ištub Tokios. Imperatoran pert'kulu (lidnuz) Tokios om japonižiden imperatoriden pärezidencii.

Tokion ümbrikoiden administracii ohjastab Idzu- da Ogasavar-saril.

Administrativiž-territorialine jagand

Tokioho mülüdas 23 speciališt rajonad (municipalitetad), 26 lidnad, üks' makund da nell' ümbrikod (viž žilod, kahesa küläd).

Tobmuz

Tokion prefekturan ohjastusen sauvuz vl 2008

Rahvaz valičeb gubernatorad da lidnan suiman ezitajid. Gubernator om Tokion ohjastusen pämez'. Nece ohjastuz ištub Sindzüku-rajonas da ohjastab kaikel Tokiol, tehtes specrajoniden erasid funkcijoid-ki ühtes.

Istorii

Heimod eliba Tokion rajonas kiviaigassai völ. Ezmäine lidnan nimi — Edo (vhesai 1869). XII. voz'sadal Tara Sigenada-saldat sauvoi fortad täs. Kut vero mäneb, hän ližazi ičeleze Edo-nimen (japon.: 江戸 «tulend lahthe») elämižen sijan ümbrikirjutandan mödhe. Vl 1457 Kanto-agjan Otto Dokan-ohjastai zavodi Edo-lidnusen sauvomišt japonižen sögunan aigan. Vl 1590 Tokugava Iejasu (Tokugava-söguniden klanan alusenpanii) sai sidä ičeze valdha. Muga Edo kändihe sögunatan pälidnaks. Sil aigal Kioto oli imperijan pälidnaks. Vl 1615 Iejasun armijad saiba vägestust ičeze vihanikoiden päl (Tojotomi-klan). Edon sögunad saiba absolütišt tobmut 250 vodeks da paniba pit'kaigaižid aluzkundoid. Lidn šingotihe pigašti, 18. voz'sadan augotišes tegihe sidä jo ühteks kaikiš järedambišpäi mail'mas.

Vl 1868 Meidzi-restavracijan jäl'ghe sögunat oli heittud poiš, imperatoran tobmut udessündutihe. Vl 1869 Mucuhito-imperator pani Edon pälidnaks da nimiti sidä Tokioks.

19. voz'sadan toižpolel lidnan tegimišt zavodi ičeze teravad šingotest, sen jäl'ghe laivansauvomine-ki. Vl 1872 om saudud Tokio−Jokoham-raudte, vl 1877 — Kobe−Osak−Tokio raudte.

Vn 1923 1. päiväl sügüz'kud luja manrehkaiduz tegihe Tokios da sen ümbrištos, sen magnitud oli 8.3 ballad Rihteran pordhišton mödhe. Läz pol'lidnad oli muretud, sur' lämoipalo tegihe. Läz 140 tuhad ristituid kändihe sen kadoikš. Sen jäl'ghe lidn zavodi ičeze udessündutamišt, hot' rekonstrukcijan plan oli lujas kalliž, puižid pertid oli tariž vajehtada kivižikš seismiženvastaižikš.

Toižen mail'man sodan aigan lidn oli muretud todesižikš möst. Se putui intensivižiden lendimatakoiden alle. Vn 1945 8. päiväl keväz'kud päidusele enamba mi 80 tuhad eläjid pölištui — vaiše ühten päivän. Äi puižid pertid paloihe, vanh Imperatoran pert'kulu satatihe.

Sodan jäl'ghe amerikaižed sodaväged okkupiruihe Tokion, i Korejan sodan aigan lidn kändihe järedaks sodakeskuseks. Severz'-se amerikaižid bazoid jädas täs nügüd'-ki (Jokot-il'mbaz (angl.: Yokota Air Base) Tam-rajonas, harjoituz- da lebukeskused).

Kesked 20. voz'sadad valdkundan ekonomik kogonaz sai heredad udessündutamišt. Vl 1966 Japonijan ižanduz oli jo kahtendel sijal ičeze surudel mail'mas (muga nimitadud «Japonine ekonomine čud»). Päzutand sodan satatesišpäi oli todestadud Olimpižiden vändoiden satusekahal vedandal Tokios vl 1964. Lidn ozuti ičtaze rahvahidenkeskeižel arenal.

1970-nziš vozišpäi radvägen ližaduz Tokioho küläkundoišpäi vedi sihe azjaha, miše 1980-nziden voziden lopus lidn kändihe ühteks kaikiš heredoiš šingotesen lidnoišpäi mail'mas.

Nügüd' Tokion šingotez mäneb edehepäi kacmata ekonomikan krizisha, se eskai nägub erazvuiččiden voziden kaimdaifotoiden rindatusespäi. Lidnan randal putkotadas lainhenmurendajid da ratud sarid, tobjimalaz murdoišpäi. Päine torguind- da bobuštuzkeskuz sijadase ratud Odaib-sarel.

Manrehkaidused da toine kaikenaigaine seismine aktivižuz Tokion rajonas veihe ohjastusen pätandha tehta toižen lidnan pälidnaks, no kobaidust sil polel eile tähäsai.

Geografii

Tokion kontinentaline pala sijadase Tokion lahten lodehes. Lidnan piduz om läz 90 km päivnouzmaspäi päivlaskmhasai da 25 km pohjoižespäi suvhesai. Tokion prefektur om röunoiš päivnouzmas Tiban prefekturanke, päivlaskmas — Jamanasin prefekturanke, suves — Kanagavan prefekturanke da pohjoižes — Saitaman prefekturanke.

Honsü-saren Tokio jagase specialižikš rajonikš sen päivnouzmpoles. Idzu-sared da Ogasavar-sared sijadasoiš suvhe Honsüspäi Tokion suves, ned levigatas enamba mi 1000 km pitte.

Vägevad manrehkaidused lidnas oliba vozil 1703 (8.2 ballad), 1782, 1812, 1855 (7.0), 1923 (8.3) da 2011 (6.0).

Severz'-se nacionaližid puištoid om Tokios: Meidzi-sarik Takao-mäges ümbri, Ogasavar-rahvahanpuišt Bonin-saril, Ueno-puišt ičeze tetabiden muzejidenke.

Tokion tazangištoližen palan klimat (prefekturan keskuzpala i päivnouzm) om subtropine mussonine neps, pil'vekaz, kezal eriližešti, tal'vel kuiv sezon oleskeleb. Kezal om räk da upar', se azj lopiše vaiše redukun lopus. Voden keskmäine lämuz om + 15,8 C°, kezakun-sügüz'kun +21,9..+26,9 C°, tal'vkun-uhokun +5,4..+7,7 C°. Ekstremumad oma −9,2 C° (viluku) i +39,5 C° (heinku, eloku). Kezaaigan minimum om +8,5 C° (kezaku), tal'vaigan maksimum om +24,9 C° (tal'vku, uhoku). Ei voi panda halad semendkus-sügüz'kus (semendkun minimum om +0,2 C°). Vodenkeskeine sädegidenmär om 1598 mm, enamba sügüz'kus-redukus (235..245 mm kus). Lumikuro oleleb kerdan vodes, paneb lunt kahesa santimetrad tal'ves. Eläjiden lugu vajehtab klimatad. Taifunad tuleskeleba Tokioho paksus, hot' vägeviden niiden keskes om vähä.

Mäged seižuba prefekturan päivlaskmas: Kumotori (2017 m), Takasu (1737 m), Odake (1266 m) da Mitake (929 m).

Kaikiš suremb järv om Okatum-järv Tam-jogel.

Ekonomik

Tokion lidnanzon (Tokion, Kanagavan da Tiban prefekturad) om kaikiš järedamb produkcijan pästandan mödhe (US$2 trln ostmižmahtusen paritetan mödhe vl 2012) mail'man kaikiš surembiden aglomeracijoiden keskes.

Tokio om Japonijan ižandusen päkeskuz. Vižkümne üks' kaikiš surembad mail'man kompanijad 500:špäi (Fortune Global 500-nimikirjutesen mödhe) sijatihe ičeze päkontorid arni Tokios.

Toižen mail'man sodan jäl'ghe Tokio oli ezinenas tegimišton produkcijan pästandal. Nügüd' jäiba vaiše tegimišton erased sared (sarakod: tarkoiged mašiništonsauvomine, varadetalid apparatoiden da mašinoiden täht). Tegimišton pästandan mürkan lanktendan sü om ottud vl 1956 «Käskuz pälidnaižen regionan hüvinladindan polhe». Necen käskusen mödhe, uziden tegimišton sauvond oli kel'tüd, vanhad tegimed sirdihe edahaižhe rajonihe, miše heitta ekologijan problemoid. Sikš ku kulutajiden sur'kulu lugumär eläb lähen, ka kebnan tegimišton sarakod oma šingotadud: söm- da nahktegimišt, modan biznes, čomitesiden, kosmetikan da zelliden pästand. Neniš sarakoiš om äi penid da keskmäižid edheotandoid, kudambad iče mödas ičeze tavaroid.

Pälidnan painmižen sarak pästab Japonijan painmižprodukcijan pol't.

Maižanduz, kazvalikahan mecan parččom, kalatuz oma šingotadud mägil da saril, no niiden pästandan pala mäneb statistikas jäl'gmäižeks kaikiden Japonijan prefekturiden keskes.

Tokion fondbirž om kaikiš suremb Azijas, kahtenz' mail'mas ičeze kapitalizacijan mödhe (Nju Jorkan fondbiržan jäl'ghe). Kaik 2,5 tuhad kompanijoid oma kirjutadud biržan listingas. Ned kompanijad pästtas produkcijad US$ 3 trln arvol joga vot.

Tokio om üks' mail'man koumiš finansižiš keskusišpäi, Nju Jorkan da Londonan ühtes.

Japonijan ezimaižed informacijan da holitusen sferan edheotandad oma keskitadud Tokioho.

Päivlaskmaižen Tokion lidnad kävutasoiš «rajonikš-magaduzsijikš» Tokion keskusen radajiden täht, no erasil lidnoil ičeze kommertine da tegimišton baz om olmas.

Transport

Tokio radab kuti Japonijan transportan sarakon koncentrator. Se om Kanto-regionan transportine päkeskuz.

Japonijan noländen kilometran sija om Nihonbasi-sild Tokion vanhas keskuses.

Avtod oma il'man redustandan päsü prefekturas. Valdkundaližiden avtoteiden verk om šingotadud lujas, mugažo om äi piguzližid maksližid estakadoid. Rengazte ümbärdab Tokion keskusen.

Tokion metro radab vspäi 1927. Se kogoneb 13 erazvuittušt ted vspäi 2008 (285 stancijad, 304 km raudted), niiden enambuz om privatine. Metro om ahthas sidotud raudteidenke. Tokios om kaks' päraudtestancijad. Tokio-stancii (Tokion vagzal) — järgeližiden jonusiden da «Sinkansen»-üläkiruhjonusiden lähtendsija. Om privatižid raudteverkoid Tokion südäimes.

Tokios da sen ümbrištos om kaht rahvahidenkeskešt lendimportad. Mugažo om severz'-se regionaližid lendimpöudoid civiližen aviacijan täht lendamha prefekturan edahaižhe sarihepäi. Rahvahidenkeskeine Haned-lendimport (vspäi 1931) kävutase valdkundansüdäimižiden reisiden täht päpaloin. Narit-lendimport (vspäi 1978) sijadase Tiban prefekturas, i se om rahvahidenkeskeižiden reisiden täht.

Openduzsijad

Tokioho om pandud niiden alusen äi kolledžid, professionaližen keskopendusen sijid, universitetoid. Kaikiš arvostadud niišpäi oma: Tokion universitet, Vased-universitet, Keio-universitet, Tokion (Ühtenzoittud) pälidnaine universitet, Hitotsubasi-universitet da Tokion tehnologine institut.

Massinformacijan sarak

Tokio om Japonijan informacine päkeskuz da üks' rahvahidenkeskeižiš informacižiš keskusišpäi. Neniden lugendlehtesiden da pästandkodiden päofisad sijadasoiš pälidnas: Jomiuri simbun, Mainiti simbun, Nihon Keidzai simbun, Ivanami söten. Regionaližel pressal om ičeze ofisoid Tokios.

Tokio om kaiken valdkundan televizijan kompanijoiden päkeskusiden olemižen sija: Japonijan teleradiooigendai korporacii (NHK), Asahi-TV, Fudzi-TV, Nippon-TV (NTV), Tokion teleradiooigendai sistem (TBS).

Sebruzlidnad^[3]

AÜV Nju Jork, AÜV (vspäi 1960)
Kitai Pekin, Kitai (1979)
Francii Pariž, Francii (1982, lidn-partnör)
Avstralii Uz' Suviuel's (štat), Avstralii (1984)
Korejan Tazovaldkund Seul, Korejan Tazovaldkund (1988)
Indonezii Džakart, Indonezii (1989)
Brazilii San Paulu (štat), Brazilii (1990)
Egipt Kair, Egipt (1990)
Venäma Moskv, Venäma (1991)
Saksanma Berlin, Saksanma (1994)
Italii Rim, Italii (1996, lidn-partnör)
Sur' Britanii London, Sur' Britanii (2006: specialine partnöriden kaks'pol'ne kožmuz om pandud)

Homaičendad

Irdkosketused

Tokio-prefekturan oficialine sait (metro.tokyo.jp). (angl.) (jap.) (kor.) (kit.)
Tokion Olimpiadvändoiden-2020 sait (tokyo2020.jp). (jap.) (angl.) (fr.)

Tokio Vikiaitas

	Azijan pälidnad
	Abu Dabi \| Amman \| Ankar \| Astan \| Ašhabad \| Bagdad \| Baku \| Bandar Seri Begavan \| Bankok \| Beirut \| Biškek \| Dakk \| Damask \| Dili \| Doh \| Džakart \| Dušanbe \| El' Kuveit \| Hanoi \| Islamabad \| Jerevan \| Jerusalim \| Kabul \| Katmandu \| Kuala Lumpur \| Male \| Manam \| Manil \| Maskat \| Naip'jido \| Nikosii \| Pekin \| Phen'jan \| Pnompen' \| Rijad \| Sanaa \| Seul \| Singapur \| Šri Džajavardenepura Kotte \| Taškent \| Tbilis \| Tehran \| Thimphu \| Tokio \| Ulanbatar \| Uz' Deli \| V'jent'jan

[1] Mail'man 25 kaikiš vägevad lidnad ekonomižešti // 25. sügüz'ku 2011. — Theatlanticcities.com. (angl.)

[2] Population (Ristitišt) // Tokyo Statistical Yearbook 2011. Bureau of General Affairs, Tokyo Metropolitan Government (TMG, toukei.metro.tokyo.jp). (angl.)

[3] Cities (States) of Tokyo (Tokion sebruzlidnad / štatad). — Tokion municipaline ohjastuz (2012-06-08, metro.tokyo.jp). (angl.)

[1]

[2]

[3]