Wstęp

CORE Metadata, citation and similar papers at core.ac.uk Title: Wstęp Author: Barbara Wiśniewska-Paź, Piotr Wróblewski Citation style: Wiśniewska-Paź Barbara, Wróblewski Piotr. (2016). Wstęp. W: B. Wiśniewska-Paź, P. Wróblewski (red.), "Społeczeństwo, sport, edukacja". (S. 7-12). Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Wstęp Oddajemy w ręce Czytelnika tom zatytułowany Społeczeństwo­‍ –­‍ sport­‍ –­‍ edukacja, w którym zebraliśmy artykuły przedstawione w ramach Grupy Roboczej obradującej pod tą samą nazwą, co nazwa niniejszej publikacji w trakcie dwóch dni w ramach XV Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicz‑ nego, który miał miejsce w dniach 11–14 września 2013 roku w Szczecinie. Przedłożone przez autorów referatów teksty uzupełnione zostały artykuła‑ mi przygotowanymi przez badaczy zajmujących się problematyką z zakresu znaczenia sportu w obrębie współczesnego społeczeństwa polskiego w róż‑ nych wymiarach i zakresie. W niniejszym tomie zostały wzięte pod uwagę przede wszystkim dwa ważne wymiary znaczenia sportu: 1. kontekst spo‑ łeczny, tj. powiązany bezpośrednio z instytucjami społecznymi (wzorami, drużyną, klubem, widowiskami) oraz 2. kontekst edukacyjny, wyznaczony realizacją programów socjalizacyjnych i wychowawczych na poziomie spor‑ tu szkolnego i profesjonalnego (w klasach sportowych, wśród nauczycieli, zawodników), ale także w ramach form spędzania wolnego czasu i prozdrowotnego stylu życia. Autorzy zgromadzonych w tomie artykułów w analizie fenomenu spor‑ tu i edukacji we współczesnym społeczeństwie stosują różne perspektywy badawcze. Obok socjologii sportu, wykorzystywane są teorie powstałe na polu socjologii: kultury, organizacji, małych i dużych struktur społecznych czy socjologii ciała. W wielu artykułach znajdują się wyraźne odniesienia do teorii społeczeństwa konsumpcyjnego, które opisują ramy społeczne eksplo‑ rowanych fenomenów. Zaprezentowane w tomie stanowisko teoretyczne ma wiele elementów wspólnych z wcześniej zaproponowanym przez Zbigniewa Krawczyka podejściem do badań sportu, który eksponuje jego wieloaspekto‑ wość jako fenomenu ludycznego, mitycznego oraz elementu kultury symbo‑ licznej (Krawczyk 2002, s. 112–113). Wykorzystane w artykułach koncepcje są przy tym dalekie od stanowiska strukturalistyczno-funkcjonalnego za‑ 8 Wstęp wartego m.in. w pracach socjologicznych Klausa Heinemanna (Heinemann 1990) czy psychologicznego, obecnego w publikacjach Matta Jarvisa (Jarvis 2003, 2006), który zajmował się m.in. procesem uczenia się. Florian Znaniecki wskazywał na ważną rolę wychowania sportowego w procesie „urabiania osoby wychowanka”. Dla klasyka socjologii hu‑ manistycznej ten rodzaj wychowania jest jednym z typów oddziaływań kształtujących właściwości fizyczne zgodnie z wymaganiami społecznymi (Znaniecki 1930/1973, t. 2, s. 221). Choć kategoryzacja typów wychowania (fizycznego i psychicznego) zaprezentowana w Socjologii­‍ wychowania może wydawać się w niektórych wymiarach nieadekwatna do opisu współczesne‑ go społeczeństwa, to należy naszym zdaniem zwrócić uwagę na rolę, jaką w szeroko rozumianym wychowaniu i edukacji Znaniecki przypisywał spor‑ towi. Uważamy, że podejście badawcze klasyka socjologii humanistycznej należy wykorzystać we współczesnych badaniach nad powiązaniami mię‑ dzy edukacją i sportem, tym bardziej, że zasób wiedzy o cennych wzorach do naśladownictwa w wychowaniu (Znaniecki 1930/1973, t. 2, s. 362) został wzbogacony przez interdyscyplinarny dorobek nauki. Tom otwiera artykuł Renaty Włoch zatytułowany Polityka­‍ dziedzictwa­‍ wielkich­‍ imprez­‍ sportowych.­‍ Porównanie­‍ strategii­‍ organizacji­‍ Igrzysk­‍ Olimpij‑ skich­‍w­‍Londynie­‍i­‍Mistrzostw­‍Europy­‍w­‍Piłce­‍Nożnej­‍w­‍Polsce. Autorka stosu‑ je w nim do analizy widowisk sportowych koncepcję teoretyczną Maurice Roche’a, perspektywę nazwaną socjologią wielkich imprez (mega­‍‑events). Renata Włoch stawia tezę o zastosowaniu polityki dziedzictwa imprezy sportowej w przypadku igrzysk w Londynie, a braku tego typu polityki podczas mistrzostw Europy organizowanych w 2012 roku w Polsce. Następnie Piotr Wróblewski w artykule Polscy­‍ herosi­‍ sportowi­‍ XXI­‍ wie‑ ku przedstawia wzory osobowe wybierane przez uczestników najbardziej popularnego plebiscytu na sportowca roku. Uważa, że wskazanie przez uczestników konkursu postacie – sportowi herosi – podejmują działania: 1. samotnie, 2. wespół z charyzmatycznym trenerem i wyspecjalizowaną grupą pomocników, 3. w ramach sportowych pojedynków. Ponadto cechu‑ je ich 4. bogactwo materialne, 5. przywiązanie do rodziny i ojczyzny oraz 6. wiara w Boga. Autor analizuje role podejmowane przez laureatów plebi‑ scytu Przeglądu Sportowego. Znaczenie piłki nożnej we współczesnym świecie rozważa Krzysztof Łęcki. Stawia pytanie o to, czy piłka nożna jest jeszcze dyscypliną zespoło‑ wą, czy stała się indywidualnym biznesem zawodników. Analizy Łęckiego pozwalają na sformułowanie tezy o tym, że drużyna piłkarska ma coraz mniej cech wspólnoty, a coraz więcej cech przedsiębiorstwa, jeżeli brać pod uwagę typy idealne. Autor przytacza wiele przykładów klubowych drużyn europejskich, w których widać wyraźnie napięcie między wspólnotą a sto‑ warzyszeniem. Wstęp Stanisław Kamykowski w artykule UEFA­‍ Euro­‍ kibic­‍ we­‍ Wrocławiu­‍ –­‍ ki‑ bice­‍ konsumenci­‍ na­‍ tle­‍ fanów­‍ piłkarskich­‍tradycyjnego­‍ typu przedstawia analizę wyników badań przeprowadzonych podczas Mistrzostw Europy we wro‑ cławskiej strefie kibica i jej najbliższym otoczeniu. Stanisław Kamykowski posługuje się kategoryzacją typów kibica i zestawia cechy fanów z Czech, Rosji, Grecji i Polski. Efekty pracy badawczej porównuje z analizami innych socjologów sportu opisujących fenomen kibicowania w Polsce. Zagadnieniami związanymi z modą na bieganie zajmuje się Jakub Stem‑ pień. Jego tekst nosi tytuł Wartość­‍ poznawcza­‍ kulturowej­‍ kliszy­‍ „samotnego­‍ długodystansowca”. Autor zajmuje się statusem poznawczym stereotypizacji biegacza, pokonującego wielokilometrowe dystanse. Interesuje go zako‑ rzenienie tej kategoryzacji w kulturze popularnej (filmie), w relacjach bez‑ pośrednich utrwalonych stycznościami twarzą-w-twarz oraz w relacjach pośrednich nawiązywanych w sieci internetowej. Przeprowadza dyskusję nad adekwatnością kliszy kulturowej w opisie codzienności biegaczy przy‑ gotowujących się do startów na długich dystansach. Anna Czerner podejmuje zagadnienie społecznej konstrukcji tożsamości osób ścigających się w maratonach biegowych i rowerowych. Na podstawie wywiadów narracyjnych ze sportowcami-amatorami rozpatruje wymiary tożsamości i ocenia siłę ich oddziaływanie na jednostki. Grzegorz Kozdraś analizuje zagadnienie dystansów społecznych zwią‑ zanych z uprawianiem lub oglądaniem widowisk sportowych. Funkcje spor‑ tu śledzi przez pryzmat procesów zróżnicowania klasowego oraz procesów ekskluzji. Jego artykuł nosi tytuł Sport­‍a­‍procesy­‍marginalizacji­‍i­‍demarginaliza‑ cji­‍społecznej. Autor przytacza typologię czynników wykluczających M. Col‑ linsa i przedstawia model skutków aktywności fizycznej F. Coatera. Problematykę więzi w zespołach sportowców podejmuje Dorota Gre‑ gorowicz w artykule Drużyna­‍ kolarska­‍ czy­‍ kolarska­‍ rodzina? Swojej analizy dokonuje w oparciu o obserwacje uczestniczące i wywiady swobodne prze‑ prowadzone z profesjonalnymi kolarzami. Ważnym procesem omawianym w artykule jest socjalizacja antycypująca, związana z uprawianiem kolar‑ stwa przez młodzież, oraz stopniowa profesjonalizacja sportowych pasji, kończąca się dla pewnej grupy podpisaniem zawodowego kontraktu w dru‑ żynie kolarskiej. Autorka była reprezentantką Polski w kolarstwie szosowym i ścigała się w zawodowej drużynie kolarskiej. Drugą część tomu, poświęconą kontekstom edukacyjnym sportu, roz‑ poczynają raporty z badań przeprowadzonych we Wrocławiu. Pierwszy, autorstwa Barbary Wiśniewskiej-Paź i Marka Zaremby, zatytułowany jest Uczniowie­‍wrocławskich­‍klas­‍sportowych­‍–­‍wymiary­‍zróżnicowania­‍w­‍ramach­‍szkół­‍ podstawowych. Celem badań było zgromadzenie podstawowego materiału dotyczącego funkcjonowania klas sportowych we wrocławskich szkołach podstawowych. Badaniem zostali objęci uczniowie 16 szkół podstawowych 9 10 Wstęp we Wrocławiu, w których funkcjonują od 1 do 2 oddziałów równoległych klas sportowych o różnym profilu. Analizie zostało poddanych kilka parametrów funkcjonowania tego typu klas m.in.: 1. socjoekonomiczne zróżnicowanie klas sportowych, 2. usytu‑ owanie szkoły na planie miasta (w ramach określonej dzielnicy), 3. wyniki egzaminów końcowych, 4. profil sportowy klasy, 5. motywacje rodziców i uczniów, dotyczące wyboru określonego profilu klasy sportowej. W cen‑ trum problematyki znalazły się również 6. finalne okoliczności wyboru klasy sportowej (szkoły, profilu) oraz 7. ocena uczniów odnośnie wybra‑ nych elementów systemu edukacyjnego, czy 8. kwestia dodatkowych zajęć pozalekcyjnych organizowanych w szkole i poza szkołą w odniesieniu do preferencji uczniów. Ważnym aspektem było także przeanalizowanie relacji między 9. aspiracjami sportowymi i 10. edukacyjnymi uczniów klas spor‑ towych we Wrocławiu na poziomie podstawowym. Zakład Socjologii Edu‑ kacji Instytutu Socjologii UWr prowadzony przez współautorkę niniejszego artykułu, prof. B. Wiśniewską-Paź, zajmuje się od kilku lat kompleksowymi badaniami dotyczącymi edukacji sportowej m.in. we Wrocławiu. W raporcie Wypalenie­‍ zawodowe­‍ nauczycieli­‍ zatrudnionych­‍ w­‍ wrocławskich­‍ liceach­‍ sportowych­‍ –­‍ wyniki­‍ analizy­‍ badań­‍ empirycznych Anna Oleszkiewicz zajmuje się problematyką wypalenia zawodowego. Podstawowa część na‑ rzędzia badawczego utworzona została z kwestionariusza wypalenia za‑ wodowego zaproponowanego przez Christinę Maslach. Poza tym autorka badań uzupełniła kwestionariusz o pytania związane z oceną dokonaną przez nauczycieli: prestiżu zajęć szkolnych, relacji interpersonalnych i wy‑ posażenia szkoły w sprzęt niezbędny do realizacji działalności edukacyjnej. Tło kontrastowe dla nauczycieli wychowania fizycznego tworzą nauczyciele innych przedmiotów. Na zakończenie raportu autorka przeprowadza dys‑ kusję nad hipotezą o odrębności grupowej nauczycieli wychowania fizycz‑ nego w obrębie zawodu nauczycielskiego. W artykule Efektywność­‍ edukacji­‍ zdrowotnej­‍ (na­‍ przykładzie­‍ Sieci­‍ Szkół­‍ Promujących­‍ Zdrowie)­‍ w­‍ kontekście­‍ przemian­‍ w­‍ społecznym­‍ sposobie­‍ postrzega‑ nia­‍ ciała Anna Wójtewicz analizuje skuteczność oddziaływania programów „edukacji prozdrowotnej” na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, gdzie przeprowadziła badania empiryczne. Autorka stosuje koncepcje so‑ cjologii ciała (Chris Shilling, Anthony Giddens) oraz teorie społeczeństwa konsumpcyjnego (Zygmunt Bauman, Jean Baudrillard) w przygotowaniu badań, konstrukcji narzędzia badawczego i analiz zebranych danych. Przed‑ stawia zebrany materiał, uwzględniając perspektywę nauczycieli i perspek‑ tywę uczniów w podejściu do edukacji promującej zdrowie. Ostatni artykuł zamieszczony w tomie wyszedł spod pióra Aleksandry Leszczyńskiej. Nosi on tytuł Sport­‍wolny­‍od­‍dopingu.­‍Antydopingowe­‍programy­‍ edukacyjne­‍ jako­‍ walka­‍ o­‍ ocalenie­‍ ducha­‍ sportu. Autorka opisuje oddziaływanie Wstęp różnych instytucji (m.in. Rada Europy, MKOL, Ministerstwo Sportu i Tu‑ rystyki), promujących stworzenie systemu antydopingowego. W obrębie działań skierowanych przeciwko dopingowi w sporcie ważną rolę odgrywa działalność edukacyjna. W artykule znajduje się opis powiązania instytucji o zasięgu światowym z polskimi instytucjami rządowymi, zajmującymi się sportem. Podmiotami programów edukacyjnych zwalczających doping są nie tylko sportowcy w różnym wieku i o różnym stopniu profesjonalizacji (amatorzy, wyczynowcy), ale również trenerzy, instruktorzy oraz lekarze sportowi. Autorka analizuje zaangażowanie środków masowego przekazu w kampanie antydopingowe. Na zakończenie zajmuje się skutecznością od‑ działywanie programów edukacyjnych zwalczających stosowanie dopingu w sporcie. Uważamy, że zjawiska związane ze stosowaniem dopingu stanowią pla‑ gę, która dotyka sportowców profesjonalistów i amatorów niezależnie od kategorii wiekowej sportowca (począwszy od dzieci a na osobach dorosłych skończywszy). Na poziomie sportu zawodowego mechanizmy stosowania dopingu poznaliśmy lepiej po ujawnieniu przez państwową Amerykańską Agencję Antydopingową stosowania niedozwolonych środków przez Len‑ ce’a Armstronga w latach 1996–2011. Okazało się, że w grupach kolarskich, w których występował amerykański kolarz, został opracowany system nie‑ dozwolonego wspomagania organizmu. Aby ta procedura mogła być sku‑ teczna, konieczna była zmowa­‍ członków­‍ zespołu (E. Goffman). W skład „ze‑ społu” wchodzili nie tylko Armstrong i inni kolarze, także lekarze, trenerzy, dlatego najprawdopodobniej niedozwolony proceder mógł trwać tak długo, bo w tzw. „zmowie milczenia” trwały osoby odpowiedzialne za organizację wyścigów i instytucja nadzorująca – władze federacji kolarskiej. „Działacze” (niektórzy organizatorzy oraz przedstawiciele władz) przez wiele lat nie reagowali skutecznie na informacje o stosowaniu dopingu wśród kolarzy występujących w grupach Armstronga. Innym zagrożeniem współczesnego sportu jest wpływ grup oligarchicz‑ nych na wybór organizatora i przebieg wielkich imprez sportowych. Tego typu oddziaływanie dało się zauważyć podczas zakończonych w styczniu Mistrzostw Świata w Piłce Ręcznej w 2015 w Katarze. Co więcej, wiele pytań wzbudza przyznanie organizacji Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej w 2022 roku właśnie Katarowi. Organizacja mundialu w listopadzie i grud‑ niu przez najbogatsze państwo świata (przyjmując za miarę dochód na jed‑ nego mieszkańca) spotyka się z wieloma wątpliwościami. Tych wątpliwości nie rozwiewa działalność katarskiego państwa na rzecz popularyzacji spor‑ tu, co widoczne jest w przedsięwzięciach realizowanych dla różnych grup wiekowych (m.in. dzieci) w Academy of Sport – Aspire. Przytoczyliśmy na zakończenie wstępu dwa niepokojące zjawiska wy‑ stępujące w obszarze omawianych fenomenów nie wyczerpując katalogu 11 12 Wstęp problemów, które mogą być omawiane przez innych badaczy decydujących się na zastosowanie podejścia wieloparadygmatycznego w przedstawieniu różnych interesujących zjawisk i problemów z zakresu socjologii sportu i edukacji sportowej. Jesteśmy przy tym przekonani, że zaprezentowany w niniejszym tomie repertuar problemów jest na tyle ciekawy i różnorodny, że każdy Czytelnik zainteresowany problematyką z pogranicza sportu, społeczeństwa i edukacji znajdzie coś interesującego do przeczytania. Barbara­‍ Wiśniewska­‍‑Paź Piotr­‍ Wróblewski­‍