MAGDALENA MALIK Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek School-class – the mirror of educators achivements and failures Form many people a typical school is associated with the schoolteacher, screaming children, duty staying inside this building. When a child enters the school parents or guardians wonder what will be teacher, colleagues and friends like. At school there are following communities: the world of students, teachers and the class. The teacher gives personal example to students, participate in their life and work. Both the teacher and the student make knowledge and study the content of their lifes. Very important is relationship between people and cooperation in a group. The teacher works through the prism of study, his own attitude to the profession, education and in cooperation with the parents of students. An important part of teacher’s profession is satisfaction of work. An important factor for every teacher should be a life style, which provides and fulfills professional projects. The teacher becomes attractive when his work is a calling, demonstrating a full commitment in school affairs and students’ life. Keywords: school, teacher, pupil, family, bechavior, personality, culture Wprowadzenie Dla większości społeczeństwa szkoła kojarzy się z nauczycielem, krzykiem dzieci, „obowiązkiem przebywania” w jej murach, a także przymusowym przyswajaniem części zagadnień nauki, a dla niektórych, nawet, możliwością „zabłyśnięcia” wśród grona pedagogicznego i rodziców. Edukacja ma na celu pomóc poznać samego siebie i otaczający świat, kierować sobą i światem. Pojmowana jest jako proces kształtowania jednostki, który zapewni jedność postaw, przekonań i wie- Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek 373 dzy. W nowoczesnej szkole głównym celem w sferze wychowania i nauczania powinno być dążenie do harmonijnego i wszechstronnego rozwoju dziecka, np. pod kątem umysłowym, społeczno-moralnym1. Kiedy dziecko wkracza do szkoły rodzice czy opiekunowie zastanawiają się jaki będzie wychowawca, koledzy i koleżanki. Rzadko myślą o klasie jako całości. W polu szkoły wyróżniamy następujące społeczności, takie jak: świat uczniów, nauczycieli i klasy szkolnej. Dwie pierwsze ustalają własne zasady postępowania w obrębie swojej i drugiej grupy. Oba światy spotykają się w klasie szkolnej. W klasie szkolnej powstają grupy nieformalne, które funkcjonują dzięki związkom emocjonalnym między uczniami oraz nauczycielem a uczniami. Grupa może być bardzo zżyta i zintegrowana ze sobą lub tylko częściowo związana. Kiedy w klasie występuje struktura mało zwarta można dostrzec występowanie trzech kategorii uczniów: – osoby, które są chętnie witane przez każdego, każda grupa je przyjmie do swego grona, – uczniowie, którzy u większości osób wzbudzają pozytywne uczucia, a u niektórych negatywne, – dzieci, które są odrzucane przez wszystkich, nie wybierane przez nikogo. Poznanie pozycji uczniów w klasie należy do zadań wychowawcy. Od pozyskanej wiadomości często w praktyce zależy działanie nauczyciela wśród uczniów. Na jej płaszczyźnie dochodzi do forsowania reguł każdej z grup2. Wychowawca wraz z uczniami wchodzą w skład klasy jako indywidualności zbiorowej. Nauczyciel działa przede wszystkim przykładem osobistym, umiejętnym postępowaniem, swoją wiedzą oraz oddaniem się nauce i dzieciom, a także współuczestnictwem w ich życiu i pracy3. Nie analizuje się zachowania, postępowania dzieci jako, w pewnym stopniu, odbicia wychowawcy. Pozycja nauczyciela zależy od posiadanych przez niego umiejętności, dzięki którym potrafi rozwiązywać problemy i konfliktowe sytuacje w klasie szkolnej. Istotne jest, aby wychowawca potrafił: – wyzwolić i podtrzymywać pozytywne relacje między uczniami, – dbać o dobra komunikacje w klasie, – dawać wsparcie i pomoc w sytuacjach kryzysowych, – stymulować proces osobistego rozwoju. Często bywa tak, że wspólny pobyt w jednym miejscu, w ciągu trzech lat bardzo zbliża, lub nie, nauczyciela i uczniów. Wychowawca, który posiada intuicję pedagogiczną potrafi nawiązać kontakt z uczniami. Daje to efektywność w kierowaniu ich rozwojem. Nauczyciel mający takt pedagogiczny wyczuwa i rozumie, 1 J. Szempruch, Nauczyciel w zmieniającej się szkole. Funkcjonowanie i rozwój zawodowy, Rzeszów 2001, s. 30–41. 2 P. Mikiewicz, Nauczyciel jako istotny aktor społecznego świata szkoły, [w:] Nauczyciel: misja czy zawód? Społeczne i profesjonalne aspekty roli, red. P. Rudnicki, B. Kutrowska, M. Nowak-Dziemianowicz, Wrocław 2009, s. 89–90. 3 H. Rowid, Szkoła twórcza, Warszawa 1958, s. 240. 374 Magdalena Malik kiedy dziecko przeżywa chwile szczęścia lub smutku. Ma poszanowanie dla godności uczniów i okazuje im zaufanie4. Budzący się impuls pedagogiczny obu stron polega na zrozumieniu w nich istoty życia i sposobu jego realizacji5. Zarówno wychowawca, jak i uczeń, czynią treścią swego życia naukę, umiejętności wychowania, a także drugiego człowieka i postępowanie wobec niego. Zawód nauczyciela wiąże się z obejmowaniem funkcji odpowiedzialnej i złożonej, w której pełnieniu często nie brakuje chwil trudnych. Praca w szkole wymaga od prowadzącego ciągłego poszukiwania i dostosowywania wymagań do możliwości i potrzeb ucznia6. Wychowawca działa na uczniów przez pryzmat nauki, wychowania wraz we współpracy z rodzicami i własną postawą do zawodu. Nauka Przeprowadzone zmiany ustrojowe w kraju (1989) spowodowały przemiany w edukacji. Nauczyciel zyskał możliwość swobodnego weryfikowania programów nauczania. Każdy wychowawca oddziaływuje na klasę wiedzą, ponieważ jest pośrednikiem treści. Uczniowie zwracają uwagę na to, jakie jest przygotowanie merytoryczne i umiejętności przekazywania wiadomości. Główną zasadą jest, że „uczeń jako człowiek w procesie rozwoju ma stać się zasadniczym punktem odniesienia przy konstruowaniu programów i doborze treści nauczania”7. Nauczyciel powinien przed rozpoczęciem kolejnego roku szkolnego przeanalizować program nauczania pod kątem zasobów intelektualnych uczniów. Należy zwrócić uwagę, które obszary tematyczne trzeba wyeksponować, które treści rozszerzyć o dodatkowe informacje, a jakie tematy skorelować z innymi przedmiotami. Posiadanie sprawdzonych programów autorskich przez nauczyciela wywołuje zainteresowanie ze strony dzieci i młodzieży. Poza tym dla nich jest to informacja o rozwoju nauczyciela pod katem zawodowym i przedmiotowym. Samemu prowadzącemu pozwala na stawianie wymagań uczniom w samodzielnej pracy oraz daje im możliwość pracy kreatywnej. Dobry wychowawca przygotowuje się starannie do lekcji. Zwraca uwagę na sposób przekazywania treści. Jego celem powinno być m.in. wzbudzenie zainteresowania klasy prowadzonym przedmiotem oraz skupienie uwagi uczniów na przedstawianym zagadnieniu. Nauczyciel musi wiedzieć, kiedy zadać pytanie i poczekać na odpowiedź, kiedy zostawić je bez 4 H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania, Warszawa 1946, s. 327. 5 R. Guardini, Bóg daleki, Bóg bliski, Poznań 1991, s. 270. B. Niżanowska-Półtorak, Poczucie satysfakcji z wykonywanego zawodu w grupie nauczycieli o różnym stażu pracy a ich poczucie sensu życia, [w:] Edukacja nauczycieli wobec przemian szkoły, red. E.J. Laska, Rzeszów 2007, s. 123. 6 C. Kupisiewicz, Szkolnictwo polskie – demokratyzacja i przetrwanie jako cel reformy, [w:] Szkoła i pedagogika w okresie przełomu, red. T. Lewowicki, S. Mieszalski, M. Szymański, Warszawa 1995, s. 142. 7 Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek 375 odpowiedzi, w którym momencie zrobić pauzę, a w którm przejść do dyskusji czy rozpocząć część praktyczną. Wychowawca powinien dążyć do takiej organizacji nauki, aby cała klasa pracowała zgodnie z zainteresowaniami i brała czynny udział w lekcji. Stąd ważne jest, aby treść zagadnień była związana z potrzebami uczniów. Istotna będzie ich praca pod kierunkiem nauczyciela, podczas której samodzielnie mogą rozwiązywać zadania. Wtedy klasa, jako harmonijna całość, będzie miała wspólny cel pracy, zainteresowania i potrzebę wzajemnego kontaktu8. Wyzwaniem dla nauczyciela powinno być wykształcenie człowieka samodzielnego, który nie będzie się bał innowacji i potrafił dostosować się do otaczającej rzeczywistości. Wiedzę należy zaprezentować uczniom w sposób wyszukany i wszechstronny. W swojej pracy wychowawca ma być pomysłowy i zaradny, posiadający pozytywny kontakt z wychowankami9. Wychowawca może wówczas liczyć na sukcesy w nauce swoje klasy. Młodzi ludzie mimowolnie będą brali z niego przykład w podejściu do własnej pracy, którą jest nabywanie nowych umiejętności i wiadomości. Prócz tego uczeń wie, że w każdej chwili może liczyć na pomoc i wskazówki prowadzącego. Międzypokoleniowa wymiana wiedzy służy obydwu stronom. Jeśli w klasie znajdują się uczniowie mający niższe oceny, to biorąc przykład z otoczenia zostaną zmobilizowani do pracy, co przyniesie wyższe noty w nauce. Aktywność w pracy wychowawcy i uczniów pozwoli zaangażować do współpracy rodziców. Wiele prac, które dziecko będzie musiało wykonać w domu zostanie sprawdzonych przez mamę lub tatę. Mogą oni także udzielić dziecku porad i wsparcia podczas zdania. Wychowanie i kontakt z rodzicami Nauczyciel chcąc osiągnąć cel w wychowaniu i nauczaniu musi być otwarty na przemiany zachodzące w edukacji oraz innych dziedzinach życia. Proces wychowania daje możliwość ukończenia szkoły przez młodego człowieka, który wejdzie w szeregi społeczeństwa jako inteligentny i wolny obywatel10. Swoją osobą nauczyciel wywiera wpływ w sferze wychowawczej klasy. Jego postać nie odgrywa pierwszoplanowej roli, ponieważ uczniowie, zanim zostali przyjęci do szkoły, zostali zapoznani z zasadami wychowania przez rodziców bądź opiekunów. W większości rodzin wychowanie potomstwa odbywa się zgodnie z zasadami, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Choć coraz częściej w wielu 8 H. Rowid, Szkoła twórcza…, s. 235–236. M. Piskulski, Lekcja ciekawa. Nauczyciel kreatywny – uczeń kreatywny, [w:] Nauczyciel wobec wyzwań współczesności. Doświadczenia – badania – koncepcje, red. E. Przygońska, I. Chmielewska, Łódź 2009, s. 20–21. 9 M. Malik, Smak sukcesu w szkole publicznej a szkole społecznej, [w:] Edukacja nauczycieli wobec przemian szkoły…, s. 131–132. 10 376 Magdalena Malik rodzinach dochodzi do zmian na tym polu. Wynika to z ukazania się na rynku wydawniczym sporej liczby podręczników, poradników, publikacji naukowych, które poruszają temat wychowania. W ślad za tym ruszyły radio i telewizja, a obecnie również Internet. Sprawy najmłodszych oraz, jak zrozumieć dziecko, a także, w jaki sposób uniknąć błędów wychowawczych szerszej części społeczeństwa nie są już obce. Zwracając uwagę na wychowanie tradycyjne należy stwierdzić, że jego celem jest wyposażenie jednostki w normy społeczne, którymi powinna się kierować w życiu. Przenosząc wiadomości na temat wychowania w odniesieniu do klasy szkolnej wychowawca musi pamiętać, żeby uczeń miał świadomość, dlaczego ma postępować w odpowiedni sposób. Wśród młodych osób bywa tak, że dostosowanie się do obowiązujących wymagań rodzi poczucie niezadowolenia, przymusu lub presji11. Stąd między innymi ważna jest rola rodziców. Niejednokrotnie zauważono, że opiekunowie lub rodzice odnoszą pozytywne skutki w wychowaniu, jeśli stanowczo, ale miło, rozmawiają z dziećmi. Wyjaśniają, starają się skłonić młodego człowieka do współpracy czy wzajemnej dyskusji. Efekty odwrotne spotykają na swojej drodze rodzice, którzy chcą realizować, egzekwować zasady postępowania od dziecka krzykiem lub karami. Nauczyciel nie znając opiekunów czy rodziców może na początku mieć trudności wychowawcze z uczniami. Ważne są dlatego wspólne spotkania, rozmowy, dzięki którym lepiej wygląda praca w szkole. Wychowawca i rodzice wzajemnie mogą się wspierać, ale także wiele od siebie nauczyć12. Nauczyciel w trakcie pracy, choć nie tylko, jest obserwowany przez podopiecznych. Młody człowiek bierze z niego przykład. Wychowawca nie może mówić, jak należy postępować w konkretnej sytuacji, ale powinien być przede wszystkim osobą, która przestrzega obowiązujących norm13. Jeżeli w kwestii wychowawczej, bądź nauki, dziecko popełni błędy nie powinno być ukarane, ponieważ musi wiedzieć, że nie należą one do niepowodzeń, ale są częścią procesu uczenia się. Należy dziecko uświadomić, jak doszło do błędu, gdzie został popełniony i dlaczego nie warto go popełniać po raz drugi. Pomocni wówczas okazać się mogą rodzice, którzy powinni wspierać nauczyciela. Relacje na linii wychowawca – rodzice wymagają wiele pracy z obydwu stron. Ci drudzy często narzekają na kontakty ze szkołą, nauczycielami czy samym wychowawcą. Ich stanowisko może wynikać między innymi z: 1. Przykrości doznawanych w kontaktach z nauczycielami; 2. Ograniczonej aktywność nauczycieli do stwarzania warunków do współdziałania z rodzicami; 3. Ograniczania się nauczycieli tylko do zajęć dydaktycznych; M. Chomczyńska-Miliszkiewicz, Wychowanie jako dawanie wsparcia i budowanie poczucia własnej wartości, [w:] Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą, red. M Łobocki, Lublin 2001. 11 12 D. Fontana, Psychologia dla nauczycieli, Poznań 1998, s. 209. 13 Tamże, s. 264. Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek 377 4. Braku zrozumienia ze strony nauczycieli na sytuacje wychowawczą w domu rodzinnym; 5. Braku taktu w stosunku do rodziców; 6. Małej atrakcyjność spotkań w szkole; 7. Zawężeniu roli rodziców przez szkołę14. Wspólny dialog dla jednej i drugiej strony czasami bywa trudny, ale jest możliwy do prowadzenia. Dzięki niemu dziecko dobrze, bezpiecznie i właściwie funkcjonuje w szkole oraz poza nią. Wychowawca musi pamiętać, że dla większości jego uczniów rodzice są najważniejszymi osobami w życiu, ludźmi, na których młody człowiek się wzoruje. Warto tutaj przytoczyć wypowiedzi niektórych uczniów: Moimi wzorami są rodzice […], nie mówią mi fałszywych pochlebstw, dzięki czemu mogę poprawić to, w czym robię błędy […], są moimi przyjaciółmi, z którymi mogę dzielić się chwilami dobrymi i złymi? Rodziców cenię za to, że mnie wychowali i że nie piją, że nigdy nie chodziłem głodny i brudny; Osobami, które uważam za wzór dla siebie, są moi rodzice. Cenię ich przede wszystkim za podejście do życia, kulturę osobistą i za to, że są zawsze weseli i mogę na nich liczyć15. Czytając słowa młodych ludzi każdy wychowawca powinien traktować je jako sygnał na temat ich systemu wartości. Stąd odsuwanie rodziców od spraw szkoły na pewno nie pomoże nauczycielowi w pracy z klasą. Poza tym pozostanie osamotniony w podejmowaniu decyzji, rozwiązywaniu kwestii spornych wśród uczniów. Rodzice mogą udzielić informacji na temat dzieci, dzięki którym bardziej efektywna stanie się praca w klasie. Poprzez wspólne, życzliwe kontakty wychowawca będzie mógł również pozyskać pomocników w sferze nauki. Nauczyciel nie powinien kierować się podczas spotkania z rodzicami limitem czasowym oraz zadbać, aby atmosfera była mniej oficjalna. W dużym stopniu rodzice oczekują zbliżonych cech od wychowawcy, jak ich dzieci16. Dobrym przykładem mogą być wypowiedzi uczniów gimnazjum, jakie cechy i postawy cenią u drugiego człowieka. Wypowiadały się młode osoby w wieku od 13 do 16 roku życia, które uczęszczają do pierwszej, drugiej i trzeciej klasy gimnazjum. Przeprowadzone badania pokazały, że najbardziej cenione cechy i postawy to: pomoc, szczerość, prawdomówność oraz uczciwość. Najmniej punktów gimnazjaliści przyznali: poświęceniu, szacunkowi i sprawiedliwości oraz bezinteresowności i sympatyczności. Analizując cechy i postawy, które zostały wzięte S. Rogala, Rodzice w szkole tradycyjnej i demokratycznej, [w:] Nauka demokracji, red. J. Radziewicz, Warszawa 1993, s. 44–45. 14 15 E. Kobyłecka, Nauczyciel i uczniowie gimnazjum wobec wyboru wartości. Między pewnością a zwątpieniem, Zielona Góra 2009, s. 218. 16 K. Schaefer, Nauczyciel w szkole. Jak przeżyć szkołę?, Gdańsk 2009, s. 85. 378 Magdalena Malik pod uwagę trzeba przyznać, że wszystkie można odnieść do nauczyciela. Każda powinna w mniejszym lub większym stopniu charakteryzować osobę, która uczy i wychowuje młode pokolenie. Na uwagę zasługują odpowiedzi uczniów, którzy oddali swój głos oceniając najwyżej postawy za względu na to, czego oczekują, między innymi od wychowawcy lub czego im brakuje. Ocenione najniżej postawy mogą być sygnałem, co dla nich nie ma znaczenia lub twierdzą, że i tak tego w życiu nie spotkają, np. sprawiedliwości (tab. 1). Tabela 1. Cenione przez polską młodzież wartości społeczne i moralne Klasa I Klasa II Klasa III Razem Cenione cechy postawy Pomoc dz. ch ∑ % dz. ch ∑ % dz. ch ∑ % dz. ch ∑ % 46 34 80 33,33 53 35 88 32,71 55 50 104 39,54 163 120 283 36,66 Szczerość 32 11 43 17,92 47 17 64 23,79 33 10 43 16,35 122 38 160 20,72 Prawdomówność 16 17 33 13,75 22 15 37 13,75 21 15 36 13,69 67 48 155 14,90 Uczciwość 24 7 31 12,92 22 6 28 10,41 19 9 28 10,65 63 24 87 11,27 Dobroć, życzliwość 17 13 30 12,50 11 6 17 6,32 18 9 27 10,27 45 30 75 9,71 Tolerancja 18 1 19 7,92 17 5 22 8,18 16 11 27 10,27 52 21 73 9,46 Odwaga 3 7 10 4,17 16 11 27 10,04 15 13 28 10,65 36 31 67 8,68 Kultura osobista 10 3 13 5,42 5 7 12 4,46 9 9 18 6,84 24 19 43 5,59 Koleżeńskość, przyjacielskość 4 3 7 2,92 6 7 13 4,83 13 9 22 8,36 23 19 42 5,44 Miłość 5 4 9 3,75 12 1 13 4,83 9 3 12 4,56 27 8 35 4,53 Dobro 5 0 5 2,08 6 5 11 4,09 8 7 15 5,70 21 12 33 4,27 Szacunek 9 2 11 4,58 9 1 10 3,72 5 1 6 2,28 28 5 33 4,27 Wyrozumiałość 5 3 8 3,33 4 4 8 2,97 9 2 11 4,18 19 10 29 3,76 Sprawiedliwość 9 1 10 4,17 6 3 9 3,35 7 1 8 3,04 22 5 27 3,49 Bezinteresowność 8 6 15 6,25 7 2 9 3,35 1 0 1 0,38 17 7 24 3,11 Poświęcenie 6 2 8 3,33 6 2 8 2,97 7 1 8 3,04 18 5 23 2,98 Bycie miłym, sympatycznym 5 1 6 2,50 3 4 7 2,60 7 1 8 3,04 15 7 22 2,85 Brak odpowiedzi 7 6 13 5,42 5 6 11 4,09 2 4 6 2,28 15 16 31 4,01 Źródło: E. Kobyłecka, Nauczyciel i uczniowie gimnazjum wobec wyboru wartości…, s. 231. W wychowaniu trzeba wziąć pod uwagę czynniki warunkujące skuteczne zastosowanie metod wychowawczych. Do istotnych należą te, które mogą być aktualne w pedagogice, czyli: podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, umiejętność porozumiewania się z nimi, korzystanie z informacji zwrotnych w procesie wychowania, a także preferowanie wartości uniwersalnych i ponadczasowych17. Wychowawca musi mieć na uwadze środowisko, w którym obraca się dziecko. Mając szansę obserwowania ucznia wzbogaca swoją wiedzę na jego temat o dodatkowe informacje. Dzięki obserwacjom wie, za co dziecko jest karane, a za jakie postępowanie nagradzane. Nauczyciel chcąc świadomie i planowo oddziaływać na ucznia powinien znać cele i zasady wychowania oraz metody i środki kształcenia18. Do zadań samej pedagogiki należy: – zbieranie, charakterystyka i wyjaśnianie faktów, sytuacji i doświadczeń w rzeczywistości wychowawczej oraz wykazanie między nimi wzajemnych związków i stosunków, – analizowanie, ujmowanie problemów, zasad i celów wychowawczych w ramach struktury społecznej wybranej grupy, 17 M. Łobocki, Czynniki warunkujące skuteczność pracy wychowawczej, [w:] Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą…, s. 15. 18 H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania…, s. 47–49. Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek 379 – rozwiązywanie zagadnień wychowawczych poprzez wskazywanie dróg i możliwości wyboru w obrębie konkretnego środowiska, – rozbudzenie inicjatywy i zdolności wychowawcy poprzez stawianie zagadnień19. Umiejętność zachowania się godnie w każdej sytuacji, jaką niesie życie, posiadanie kultury osobistej, akceptacji dla zasad drugiego człowieka oraz tolerancji – tego uczy się dziecko w domu rodzinnym i szkole. Wychowawca, który jest jedną z najważniejszych osób w szkole zostaje oceniony przez klasę. Uczniowie dokonują konfrontacji z zasadami wychowania, które przekazali im rodzice. Jeżeli główne postacie dialogu w edukacji, rodzice – uczniowie – nauczyciel, posiadają wspólne cele w procesie wychowania i uczenia się osiągnięcie go z każdym rokiem szkolnym staje się możliwe. Postawa do zawodu Nauczyciel powinien zwracać uwagę na własne poczucie wartości, które może znaleźć odzwierciedlenie w postawach ucznia. Poczucie własnej wartości wyraża się w akceptacji siebie, byciu sobą w każdej sytuacji bez względu na to, jakie zdanie na nasz temat mają osoby postronne. Do zadań wychowawcy należy między innymi sprawienie, aby uczniowie mieli na swój temat pozytywne zdanie oraz wierzyli w posiadane umiejętności i cenili swój system wartości20. Będąc nauczycielem – wychowawcą nie należy postrzegać w szkole dzieci jako osób, które zajmują najniższą pozycję w hierarchii szkolnej. Celem szkoły jest służenie uczniom. Dobrzy wychowawcy darzą klasę szacunkiem, skutecznie i właściwie rozwiązują trudności oraz potrafią zainteresować uczniów swoim przedmiotem. Robią to bez odwoływania się do swojego statusu i pozycji. W swojej pracy muszą zwracać uwagę na słowa krytyki, ponieważ ciągłe ich wypowiadanie mogłoby spowodować u wychowanków utratę wiary we własne zdolności, a także gorsze wyniki w nauce. Negatywne nastawienie nauczyciela mogłoby wywołać wiele strat i szkód u dzieci. Postawa, jaką prezentuje wychowawca odbija się również na postawie uczniów w stosunku do jego osoby i po części do całego grona pedagogicznego. O swojej postawie mówią sami nauczyciele. Warto przytoczyć dwie różne wypowiedzi: Coś się we mnie wypala, już nie haruje jak wół. Ulegam filozofii, po co się wysilasz, jakkolwiek byś pracował, zawsze dostaniesz psi grosz […] O ironio, teraz, kiedy zaczynają pękać bariery biurokratyczne […] kiedy będzie można zbudować turkusową szkołę marzeń – ja kapituluję. 19 Tamże, s. 51. 20 M. Chomczyńska-Miliszkiewicz, Wychowanie jako dawanie wsparcia…, s. 53. 380 Magdalena Malik Wierzę w duże zaangażowanie i wręcz poświęcenie się pracy, którą się lubi i ma do niej powołanie […] Dobrze czynić to obowiązek nauczyciela i żadna zasługa. Czasy przełomowe należy wykorzystać. Jest to szansa, która nie pojawia się często21. Powyższe słowa obrazują podejście nauczycieli do zawodu oraz w pewien sposób, ukazują ich portret uzyskany w czasie pracy. Obserwujący ich uczniowie również na podstawie zachowania i słów będą odpowiednio rysować obraz wychowawcy. Klasa pierwszego z nauczycieli będzie wnioskować, że wszelka inicjatywa zostanie zahamowana zanim zacznie się ją realizować. Powstaną pytania, czy warto pracować w przyszłości w oświacie, skoro po kilku latach ludzie tak funkcjonują. Na pewno sprawa zarobków zostanie oceniona negatywnie. Sama idea nauki i przekazywania jej zawartości postawi duży znak zapytania – czy warto? Przeciwieństwem będzie działanie i zachowanie uczniów drugiego nauczyciela, mających za wychowawcę osobę patrzącą w przyszłość swojego zawodu optymistycznie. Oczywiście nie oznacza to, że taki nauczyciel nie dostrzega minusów w pracy, po prostu stara się je zminimalizować. I co najważniejsze w centrum stawia ucznia. Występujące kłopoty, komplikacje w klasie będą dobrze, szybko rozwiązywane. Postawa wychowawcy z pewnością zyska aprobatę wśród wychowanków, a co za tym idzie także rodziców. Wypracować dobre relacje między nauczycielem a uczniem jest trudno. Współczesna szkoła jest tradycyjna z powodu choćby instytucjonalnych struktur, które powodują sztywność w funkcjonowaniu, a nauczyciel bywa postrzegany jako bezduszny urzędnik. Aby doszło do rozwoju muszą być spełnione warunki, które dają dobrą atmosferę, ważna jest też postawa nauczyciela i wykorzystanie jej w pracy z uczniem. Do istotnych w jego postawie należą: 1. Autentyczność nauczyciela; 2. Akceptacja i bezwarunkowe dobre nastawienie do ucznia; 3. Emaptia i wrażliwość wobec ucznia i jego uczuć22. Nauczyciel odnoszący sukcesy w pracy zawodowej charakteryzuje się postawą, dzięki której ma pozytywne nastawienie do odpowiedzialności i trudu w zawodzie oraz do prowadzonego przedmiotu, do ucznia i do miejsca w społeczeństwie. Wychowawca, który spędza trochę czasu z uczniami poza szkołą angażuje się w ich emocjonalny rozwój. Jednak musi uważać, ponieważ w przyszłości zrodzić się mogą trudności w profesjonalnym obiektywizmie ich oceniania. Wśród samych uczniów pozytywnie odbierani są nauczyciele silni psychicznie, tacy, których klasa nie wyprowadzi z równowagi. Wtedy uczeń ma świadomość, że nie 21 Ks. M. Rusiecki, Nauczyciel – wychowawca we współczesnej Polsce, [w:] Wychowawca na czas próby. Jakiego człowieka chcemy wychować?, red. K. Mroczek, 1996, s. 28–29. J. Janowska, Postawy nauczyciela – warunkiem sukcesu w pracy wychowawczej, [w:] Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą…, s. 32. 22 Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek 381 może sobie pozwalać, bo mu się nie uda wyprowadzić wychowawcę z równowagi23. W pracy zawodowej nauczyciel narażony jest na spory stres, ważne, żeby umiał sobie z nim radzić. Trzeba pamiętać, że w rzeczywistości szkolnej wychowawca jest samotny. Warunki, które mogą pomóc w zminimalizowaniu napiętych sytuacji w pracy, to m.in.: – wspólne opracowywanie planów wraz z materiałami do lekcji, – rozmowy, które pozwolą poprawić wzajemną komunikację, – omawianie wspólne problemów, np. agresji, – programy i projekty współpracy, – posiadanie zaplecza finansowego przez szkołę, – programy pomocnicze24. Dobrze jeśli w szkole pracuje zgrane grono pedagogiczne, które nawzajem się wspiera. Pomoc ze strony kolegi czy koleżanki pomaga w przezwyciężeniu trudnych momentów w pracy. Wymiana doświadczeń zawodowych wśród nauczycieli pozwala osobie, która rozpoczęła pracę uniknąć wielu kłopotów. Prócz tego umiejętność współpracy wychowawcy z innymi nauczycielami przedstawia pozytywny obraz jego osoby w oczach klasy. Grono pedagogiczne stanowi grupę osób, która charakteryzuje się różnymi postawami społecznym, charakterami czy podejściem do zawodu. Zachowanie wychowawcy jest informacją, że będzie umiał rozmawiać z uczniami i ich rodzicami. Podsumowanie Podejście do dzieci, zarówno rodziców, jak i nauczycieli powinno być humanitarne, czyli dbające o zapewnienie im prawa do bycia w miarę samodzielnymi i niezależnymi, oraz ponoszenia odpowiedzialności za swoje postępowanie i kierowanie własnym rozwojem. Jak najbardziej należy pamiętać o godności osobistej dzieci i młodzieży, czyli umacniania ich poczucia własnej wartości. Każdy z uczniów zasługuje na akceptację bez względu na podzielane przez niego opinie i przekonania, zainteresowania i upodabniania, oraz sposoby myślenia25. Ważne jest to, co dzieci i młodzież chce nam przekazać. Czynniki ułatwiające wzajemne porozumiewanie się to: niezadawanie nadmiernych pytań, poświęcanie im wolnego czasu, a także zachowanie dyskrecji. Autorytetu nie otrzymuje się wraz z nominacją na stanowisko nauczyciela czy dyrektora szkoły, ani też nie polega on na okazywaniu wobec innych swej wyższości lub wywieraniu na nich ogromnej presji. Autorytet nie jest atrybutem 23 Tamże, s. 36. 24 R. Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela, Gdańsk 2004, s. 64–65. 25 M. Łobocki, Czynniki warunkujące skuteczność pracy wychowawczej…, s. 17. 382 Magdalena Malik pełnienia jakiejś funkcji czy sprawowania władzy nad innymi26. Autorytetu w wychowaniu nie otrzymuje się w darze lub w wyniku zabiegania o niego świadomie i celowo. Aby go zyskać, należy przestrzegać warunków skutecznego wychowania. Źle jest, kiedy wychowawca nadmiernie uprzedmiotawia dzieci czy młodzież, poniża ich, obraża się, okazuje, że góruje nad nimi lub wymusza uległość. Nie pomaga również nadmierne posługiwanie się nagrodami i karami lub robienie wrażenia, że się jest nieomylnym. Rzeczywistość wychowawcza to dostarczanie niepowtarzalnych i jednorazowych sytuacji. Wymaga to od wychowawcy wiedzy, jak należy postępować. Odradza się działanie pod wpływem impulsu i instynktu lub przyzwyczajenia27. Wychowawca powinien znać swój obszar specjalizacji, pobudzać i organizować proces uczenia się. Swoim działaniem angażować całą klasę i tym samym kształtować pasje wychowanków. Wówczas można powiedzieć, że jest dobrym nauczycielem. Uczeń musi mieć świadomość, że uczęszcza do szkoły, która jest otwarta na nowości i współpracę z otoczeniem, która jest miejscem bezpiecznym i przyjaznym dla niego oraz uczy, jak przyswajać wiedzę. Wtedy mówimy o dobrej szkole28. Klasa szkolna ma być przede wszystkim nakierowana na ucznia. Jej cechami charakterystycznymi są: autentyczny projekt, zestaw pomocy naukowych, elastyczne grupy i partnerzy, dzienniki reakcji i przemyśleń, a także konsultacje nauczyciel – uczeń, opiekuńcza atmosfera oraz wystawy prac uczniowskich wraz z bibliotekami29. Subkultura nauczycieli zależy od kilku czynników, wśród których możemy wymienić: pochodzenie społeczne, wykształcenie zawodowe i ogólne, charakter zatrudnienia, status zawodowy oraz reakcje na pracę w szkole. Subkultura uczniowska jest zdeterminowana przez status ucznia w klasie, formy stratyfikacji społecznej30. W tym przypadku edukacja powinna podjąć działania na rzecz zmiany rozbudzenia świadomości uczestników edukacji: nauczyciela i ucznia, dostarczanie wiedzy, zrozumienia czynników zróżnicowania społecznego w ujęciu indywidualnym, społecznym i kulturowym31. Ważnym elementem pracy w zawodzie nauczyciela jest poczucie satysfakcji. Czynnikiem istotnym dla każdego wychowawcy powinno być poczucie sensu 26 Tamże, s. 24. 27 H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania…, s. 50. I. Adamek, Poszukiwanie „dobrego nauczyciela”. Kilka odniesień do pracy nauczycieli i szkoły, [w:] Nauczyciel w świecie współczesnym, red. M. Szymański, B. Muchacka, Kraków 2008, s. 113– 117. 28 29 S.G. Paris, L.R. Ayres, Stawanie się refleksyjnym uczniem i nauczycielem, Warszawa 1997, 30 I. Kawecki, Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczaniu, Kraków 2008, s. 102–103. s. 39. B. Przyborowska, Nauczyciel w złożonym otoczeniu, [w:] Nauczyciel wobec zróżnicowań społecznych, red. R. Kwiecińska, M.J. Szymański, Kraków 2010, s. 103. 31 Klasa szkolna – lustro wychowawcy dla jego osiągnięć i porażek 383 życia, które w dużej mierze daje poczucie realizacji zawodowej. Poprzez podejście do swojej pracy jak do powołania, wykazywanie się pełnym zaangażowaniem w sprawach szkoły i wychowanków, nauczyciel staje się atrakcyjny32. Na atmosferę klasy składają się stosunki pomiędzy wychowawcą a uczniami, a także wzajemne relacje uczniów między sobą. Jeśli występuje dobrze zorganizowany proces wychowawczy wówczas między wszystkimi osobami panuje uczucie sympatii, serdeczności, chęci wzajemnej pomocy. Każdy uczestnik życia szkolnego znajduje oparcie, poczucie bezpieczeństwa oraz sympatię ze strony kolegów i koleżanek. Rodzi się wzajemne poczucie więzi emocjonalnej. Klasa szkolna jest zwartą, zintegrowaną grupą, w której zostają zrealizowane cele i zadania nauczyciela. W przeciwnym razie panuje atmosfera wrogości, agresji, zagrożenia, co doprowadza do spadku motywacji do nauki wśród uczniów i jakiegokolwiek działania na rzecz klasy i szkoły. Zarówno uczniowie, jak i wychowawca muszą pamiętać, że spotykając się na początku swojej drogi powinni mieć poczucie, iż należą do jednej drużyny. Przed wychowawcą staje trudne zadanie, żeby pozyskać do współpracy dzieci, ich rodziców, natomiast przed drugą stroną pojawia się nowa osoba, której muszą zaufać. Prowadzenie wspólnego dialogu pozwoli osiągnąć konsensus w nauce i wychowaniu. Mimo bolesnych doświadczeń wspólna praca i bardzo dobre jej efekty w przyszłości powodują, że każda ze stron nabiera do siebie zaufania, szacunku i wyrozumiałości. 32 B. Niżanowska-Półtorak, Poczucie satysfakcji z wykonywanego zawodu…, s. 129.