ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF DRAMA ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ TEXTS AND PICTURES ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF DRAMA ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ TEXTS AND PICTURES ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΧΑΪΔΩ ΚΟΥΚΟΥΛΗ - ΧΡΥΣΑΝΘΑΚΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ART STUDIO EDITED BY: STRATIS PAPADOPOULOS INTRODUCTION: CHAIDO KOUKOULI - CHRYSANTHAKI ART DIRECTION - PRINT: ART STUDIO ISBN: 978-960-386-416-5 © 2019: ΕΦΟΡEΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΔΡΑΜΑΣ - EPHORATE OF ANTIQUITIES OF DRAMA Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκευή ή απόδοση του περιεχομένου της παρούσας έκδοσης με οποιονδήποτε τρόπο, ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς την προηγούμενη γραπτή άδεια του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας. Νόμος 2121/1993 και Νόμος 3057/2002, ο οποίος ενσωμάτωσε την οδηγία 2001/29 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. The total, partial, brief, paraphrased, or adapted reprinting or reproduction, or the rendition of the contents of the present publication by any means, electronic, mechanical, photocopying or other, without the prior written permission of the Centre for the Greek language, is prohibited. Law 2121/1993 and Law 3057/2002, which incorporated the directive 2001/29 of the European Parliament and the International Law regulations valid in Greece. ΔΡΑΜΑ, 2019 Εξώφυλλο: Σταμάτης Λεόντιος Book Cover: Stamatis Leondios Πρόλογος Preface Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δράμας ξεκίνησε τη λειτουργία της στην πόλη της Δράμας τον Ιανουάριο του 2016. Ως βασικός στόχος τέθηκε εξαρχής το ‘άνοιγμα’ της νέας Εφορείας και του μοναδικού της μουσείου, του Αρχαιολογικού Μουσείου Δράμας, προς τους πολίτες, τους φορείς, την εκπαιδευτική κοινότητα, τους επισκέπτες και τους επιστήμονες. Για το λόγο αυτό δρομολόγησε κύκλους διαλέξεων, μουσικές εκδηλώσεις, εικαστικές δράσεις και φωτογραφικές εκθέσεις. Σημαντική πρόθεση της Εφορείας υπήρξε η εκδοτική παραγωγή. Ξεκινήσαμε από την επανέκδοση του φυλλαδίου του Μουσείου, ελληνικού και αγγλικού, και συνεχίζουμε φέτος με την έκδοση που έχετε στα χέρια σας. Είναι η πρώτη μιας σειράς που, κάτω από τον γενικό τίτλο ‘Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας’ θα στεγάσει επιμέρους ενότητες, όπως «Κείμενα και Εικόνες», «Τα Ευρήματα», «Η Προϊστορία», «Οι Επιγραφές», «Τα Νομίσματα», και άλλα που είναι υπό συζήτηση. Στην πρώτη μας έκδοση ‘Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας: «Κείμενα και Εικόνες», χρηματοδοτημένη από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, περιλαμβάνονται τα πανό της μόνιμης έκθεσης, τα κείμενα και το εποπτικό τους υλικό. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα στον επισκέπτη του μουσείου να παραλάβει το μεγαλύτερο τμήμα της πληροφορίας που προσφέρεται κατά την περιήγησή του στους εκθεσιακούς χώρους και στο αίθριο του μουσείου. Η επιμέλεια των κειμένων οφείλεται στη συνεργασία μεγάλου αριθμού ειδικών επιστημόνων υπό την καθοδήγηση και τη γενική εποπτεία της τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων Δρ. Χάιδως Κουκούλη Χρυσανθάκη, την οποία και ευχαριστούμε για τη συγγραφή της Εισαγωγής της παρούσας έκδοσης. Εμμέσως, βεβαίως, οι ευχαριστίες μας περιλαμβάνουν όλους τους συγγραφείς των πανό και όσους μόχθησαν για την επιλογή και επεξεργασία του εποπτικού υλικού. Ειδική μνεία οφείλουμε στη γραφίστρια Χριστίνα Παυλίδου που είχε την ευθύνη του τελικού αποτελέσματος. Η επιμέλεια της συγκεκριμένης έκδοσης οφείλει πολλά στις συνεργάτιδές μου Στέλλα Δηλοπούλου και Μαρία Παλαιολόγου, στη γραφίστρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ρωξάνη Βλαχοπούλου καθώς και στην ομάδα της Εταιρείας Αrt Studio (Χ. Αρτεμιάδης - ΑΦΟΙ Βροχίδη). The Ephorate of Antiquities of Drama started its operation in the city of Drama in January 2016. The main objective was the “opening” of the new Ephorate and its unique museum, the Drama Archaeological Museum, to the citizens, the institutions, the educational community, the visitors and the scientists. For this reason, it launched a series of lectures, musical events, visual arts and photo exhibitions. The major intention of the Ephorate was publishing. We started by re-publishing the Museum’s brochure, in Greek and English, and we continued this year with the version you hold in your hands. It is the first of a series that, under the general title “Archaeological Museum of Drama”, will house individual sections such as “Texts and Pictures”, “Finds”, “Prehistory”, “Inscriptions”, “Coins” and other which are under discussion. Our first edition, “Archaeological Museum of Drama: Texts and Pictures”, funded by the Ministry of Culture and Sports, includes the banners of the permanent exhibition, their texts and their visual material. Thus, the visitor of the museum is given the opportunity to receive the most of the information offered during his tour in the museum’s exhibition and atrium. The editing of the texts is due to the collaboration of a large number of special scientists under the guidance and general supervision of the former Ephorate of Antiquities, Dr. Chaido Koukouli-Chrysanthaki, whom we thank for writing the Introduction of this publication. Our thanks also include all the authors of the banners and those who have been involved in the selection and processing of the material. Special mention is due to the graphic designer Christina Pavlidou, who was responsible for the final result. The editing of this publication owes much to my colleagues, Stella Dilopoulou and Maria Paleologou, to the graphic designer of the Archaeological Museum of Thessaloniki, Roxani Vlachopoulou and to the team of Art Studio (C. Artemiadis - Afoi Vrochidi). Dr. Stratis Papadopoulos, Archaeologist Director of the Ephorate of Antiquities of Drama, Ministry of Culture and Sports Δρ. Στρατής Παπαδόπουλος, Αρχαιολόγος Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δράμας, ΥΠ.ΠΟ.Α. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ INTRODUCTION Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Δράμας The archaeological Museum of Drama Τα μνημεία του πολιτισμού, δημοκρατικά κατανεμημένα σε όλο τον ελληνικό χώρο, αποτελούν αποκεντρωμένες ήδη εστίες πνευματικού πλούτου και -γιατί όχι- και μοχλούς οικονομικής ανάπτυξης κάθε περιοχής. Στη δεκαετία του ’80 οι σχετικοί με την προβολή των μνημείων του πολιτισμού στόχοι του Υπουργείου Πολιτισμού και της πρώην ΙΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας, υπεύθυνης τότε για τη διάσωση και την ανάδειξη των μνημείων στους τρεις νομούς της Ανατολικής Μακεδονίας, Σερρών, Δράμας και Καβάλας, συνέπεσαν με την βούληση της τοπικής κοινωνίας της Δράμας, να γνωρίσει και να προβάλει στο σύγχρονο πρόσωπο της πόλης τον πλούτο της τοπικής πολιτιστικής της κληρονομιάς. Σταθμός οπωσδήποτε σε αυτή την κοινή προσπάθεια υπήρξε το 1987, όταν ο τότε Δήμαρχος της Δράμας Σωκράτης Δημητριάδης άρχισε -με έξοδα του Δήμου και με αρχιτέκτονα μελετητή τον Γιάννη Νάνο- την ολοκλήρωση ενός ημιτελούς δημοτικού κτηρίου για τη στέγαση του Αρχαιολογικού Μουσείου της Δράμας. Το έργο δεν διακόπηκε με την αλλαγή της Δημοτικής Αρχής. Ο νέος Δήμαρχος της πόλης Μαργαρίτης Τζίμας το στήριξε, ολοκλήρωσε το κτίριο και το παρέδωσε στο Υπουργείο Πολιτισμού το 1991. Το Υπουργείο Πολιτισμού αποδέχτηκε τη δωρεά του κτιρίου το 1992. Ακολούθησαν οι απαιτούμενες βελτιωτικές κτιριακές εργασίες και συμπληρώσεις και συντάχθηκε το εκθεσιακό πρόγραμμα, το οποίο εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο τον Δεκέμβριο του 1994. Οι εργασίες της έκθεσης άρχισαν το 1995 και τα εγκαίνια του Μουσείου πραγματοποιήθηκαν το 1998. Cultural monuments distributed all over Greece are centres of spiritual wealth and, why not, levers of economic growth in every region. In the 1980s, the decision of the Ministry of Culture and the former Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Kavala to promote the cultural monuments in Eastern Macedonia (Prefectures of Serres, Drama and Kavala) coincided with the wish of the local community of Drama to be acquainted with and to promote the richness of its local cultural heritage to the modern face of the city. The year 1987 was without doubt a milestone in this joint effort, when the then Mayor of Drama, Socrates Dimitriadis, at the expense of the Municipality, embarked on the completion of an unfinished municipal building for the housing of the Archaeological Museum of Drama. The project directed by architect Yannis Nanos was not interrupted by the change of Municipal Authority. The new Mayor of the city, Margaritis Tzimas, who supported it, completed the building and handed it over to the Ministry of Culture in 1991. The Ministry of Culture accepted the donation of the building in 1992. Necessary improvement works and additions were carried out later on, along with the exhibition programme, which was approved by the Central Archaeological Council in December 1994. The works began in 1995 and the Museum was inaugurated in 1998. Το μουσειακό κτήριο Το μουσειακό κτίριο που ο Δήμος της Δράμας είχε δωρίσει στο Υπουργείο Πολιτισμού για τη στέγαση του Αρχαιολογικού Μουσείου Δράμας, δεν ήταν βέβαια ένα κτίριο σύγχρονων μουσειακών προδιαγραφών. Διέθετε στοιχειώδεις εκθεσιακούς και ελάχιστους αποθηκευτικούς και βοηθητικούς χώρους. Με τη συνεργασία του αρχιτέκτονα Γιάννη Νάνου επιχειρήθηκε η κατά το δυνατόν επέκταση και αναβάθμιση των εσωτερικών του χώρων. Με το κλείσιμο της ανοιχτής στοάς στην είσοδο του κτηρίου, το Μουσείο απέκτησε προθάλαμο επαρκή για την υποδοχή των επισκεπτών του, και με τη στέγαση του αιθρίου διεύρυνε τον εκθεσιακό του χώρο. Αντιμετωπίζοντας το κτίριο κυρίως ως εκθεσιακό χώρο, αποκλείσαμε την περίπτωση στέ- The museum building The museum building that the Municipality of Drama had donated to the Ministry of Culture for the housing of the Archaeological Museum of Drama was definitely not a building with modern museum specifications. There were minimal exhibition spaces and a few storage and auxiliary ones. With the collaboration of the architect Yannis Nanos, we proposed to extend and upgrade its interior spaces as much as possible. With the closure of the open gallery at the entrance to the building, the Museum acquired an anteroom which was sufficient for the reception of visitors, and with the atrium it expanded exhibition spaces. The building was mainly treated as an exhibition space and fitting in workshops of conservation and storage rooms was ruled out, reserving as auxiliary spaces only a storage room which we extended with a loft on two levels. The second space next to the warehouse, after it had been used as a laboratory while we were working on the Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 11 γασης εργαστηρίων και κρατήσαμε ως βοηθητικούς χώρους μόνο μια αποθήκη, την οποία επεκτείναμε με πατάρι σε δύο επίπεδα. Τον δεύτερο χώρο δίπλα στην αποθήκη, αφού τον χρησιμοποιήσαμε ως εργαστήριο όσο δουλεύαμε την έκθεση, τον διαμορφώσαμε τελικά σε αίθουσα πολλαπλών χρήσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, προσθέτοντας κι εδώ ένα πατάρι για τη στέγαση γραφείου-βιβλιοθήκης. Σήμερα το γραφείο στο πατάρι λειτουργεί ως γραφείο του Διευθυντού της Εφορείας Αρχαιοτήτων, ο ισόγειος κάτω χώρος όμως υποχρεωτικά έχει αλλάξει χρήση και στεγάζει τα γραφεία της νέας Εφορείας Αρχαιοτήτων. Τα αρχαιολογικά ευρήματα Πρώτη φάση του εκθεσιακού προγράμματος ήταν η συγκέντρωση στο νέο Μουσείο όλων των προερχόμενων από τον Νομό Δράμας αρχαιολογικών ευρημάτων. Στα ευρήματα που μεταφέρθηκαν από τα Αρχαιολογικά Μουσεία Καβάλας, Φιλίππων και Σερρών, προστέθηκε και μια σειρά αξιόλογων γλυπτών που είχαν βρεθεί στη Δράμα κατά το μεσοπόλεμο και φυλάσσονταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό λοιπόν Μουσείο για τη Δράμα και την περιοχή της, Μουσείο που να προβάλλει την ιστορική και πολιτιστική φυσιογνωμία της περιοχής στην κοινωνία της πόλης και στους επισκέπτες της. Ποιά ήταν όμως τα ευρήματα που είχαμε τελικά στη διάθεση μας για την έκθεση; Τα ευρήματα της προϊστορικής περιόδου ήταν τα πιο σημαντικά σε αριθμό και πολιτιστική συνοχή, αφού στο μεγαλύτερο ποσοστό τους προέρχονταν από συστηματικές ανασκαφικές έρευνες και κάλυπταν βασικές φάσεις της προϊστορίας. Τα αρχαιότερα μέχρι σήμερα γνωστά δείγματα ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή του σημερινού Νομού Δράμας χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική Περίοδο (50.000 πριν από σήμερα). Αρχαιολογικά ευρήματα αυτής της περιόδου, τα οποία προέρχονται κυρίως από την ανασκαφή της Εφορείας Σπηλαιολογίας και Παλαιοανθρωπολογίας στο σπήλαιο των Πηγών Αγγίτη, επιλέχθηκαν για να περιγράψουν το φυσικό τοπίο (πανίδα) και τις πολιτιστικές κατακτήσεις ( εργαλεία) των παλαιολιθικών νομάδων, πρώτων κατοίκων της περιοχής. Το μεγαλύτερο οπωσδήποτε και πιο ενδιαφέρον σύνολο ευρημάτων προϊστορικής εποχής στο Νομό Δράμας προέρχονταν από την ανασκαφή της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής και του Πανεπιστημίου του Λος Άντζελες στον προϊστορικό οικισμό των Σιταγρών, όπου είχαν εντοπισθεί επάλληλες φάσεις κατοίκισης της Μέσης και της Νεότερης Νεολιθικής Περιόδου (τέλη 6ης - τέλη 5ης χιλιετίας π.Χ.) καθώς και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (4η -3η π.Χ. χιλιετία). 12 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ exhibition, was finally changed into a multi-purpose room for educational programmes, adding here too a loft for housing an office-library. Today the loft functions as the office of the Director of the Ephorate of Antiquities, and the ground floor has had to change to housing the offices of the new Ephorate of Antiquities. The archaeological finds The first phase of the exhibition was the gathering together in the new Museum of all the archaeological finds in the Prefecture of Drama. To the finds which were transferred from the Archaeological Museums of Kavala, Philippi and Serres were added a number of interesting sculptures that had been found in Drama during the interwar period and were kept in the Archaeological Museum of Thessaloniki. The aim was an Archaeological Museum for Drama and its region, a museum that promotes the historical and cultural character of the region in the city’s society and its visitors. But which were the finds we finally had at our disposal for the exhibition? The finds of the prehistoric period were the most significant in number and cultural coherence, since most of them came from systematic excavations and covered basic phases of Prehistory: The earliest known examples of human presence in the area of today’s Prefecture of Drama dated back to the Middle Paleolithic Period (50,000 to today). Archaeological finds of this period, which mainly come from the excavation of the Ephorate of Speleology and Palaeoanthropology at the cave of Angitis Springs, were selected to describe partially the natural landscape (fauna) and the cultural achievements (tools) of the Paleolithic nomads, the first inhabitants of the region. The early stages of the ‘Neolithic Revolution’, which in the Middle East had already transformed man from a collector into a food producer since the 10th millennium, have not yet been identified in the region of Drama. The permanent establishments of neolithic farmers and stock farmers so far discovered are not older than the mid-6th millennium BC. The largest and most interesting set of prehistoric finds in the Prefecture of Drama came from the prehistoric settlement of Sitagroi: excavations there of the British School at Athens and the University of Los Angeles USA brought to light successive phases of the Middle and Late Neolithic Periods (end of 6th – end of 5th millennium BC) as well as of Early Bronze Age (4th -3rd millennium BC). Ενδιαφέροντα ευρήματα είχαν δώσει επίσης πάρα την μικρή τους έκταση και οι ανασκαφικές έρευνες της τότε ΙΗ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων: Σημαντικά οικιστικά κατάλοιπα και ευρήματα της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου είχαν ανασκαφεί στον προϊστορικό οικισμό του Αρκαδικού Δράμας από το αρχαιολογικό πρόγραμμα συνεργασίας της ΙΗ΄ Εφορείας και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στην περιοχή της Δράμας δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί τα πρώιμα στάδια της «νεολιθικής επανάστασης», η οποία στη Μέση Ανατολή ήδη από την 10η π.Χ. χιλιετία είχε μετατρέψει τον άνθρωπο από συλλέκτη σε παραγωγό τροφής. Οι μέχρι σήμερα εντοπισμένες μόνιμες εγκαταστάσεις νεολιθικών γεωργών και κτηνοτρόφων δεν είναι αρχαιότερες από τα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. Έργα των χειρών αυτών των πρώτων νεολιθικών γεωργών και κτηνοτρόφων, αγγεία, εργαλεία, κοσμήματα, ειδώλια, προορίζονταν να μεταφέρουν στους επισκέπτες του Μουσείου πληροφορίες για τον νεολιθικό τρόπο ζωής στους τομείς της επιβίωσης και των συμβολισμών. Σημαντικό σταθμό στην πρόοδο των τεχνολογικών κατακτήσεων των νεολιθικών κοινοτήτων αποτελούσαν τα κατάλοιπα εκκαμίνευσης χαλκού που είχαν φέρει στο φως οι ανασκαφικές έρευνες στον προϊστορικό οικισμό των Σιταγρών. Χρονολογούνταν στην τελευταία φάση της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής (β΄μισό της 5ης π.Χ. χιλιετίας) και τεκμηρίωναν την ένταξη και των υστερονεολιθικών οικισμών της πεδιάδας της Δράμας στον ευρύτερο ορίζοντα της πρώιμης εξαγωγικής μεταλλουργίας χαλκού στον Βαλκανικό χώρο. Στα αρχαιολογικά ευρήματα που είχαν συγκεντρωθεί ήδη στο Μουσείο, είχε αποτυπωθεί η σταδιακή πολιτιστική μετάλλαξη των νεολιθικών κοινοτήτων, με αφετηρία της την κατεργασία των μετάλλων και κύρια χαρακτηριστικά την εξειδίκευση, τη διεύρυνση των δικτύων ανταλλαγών και την κοινωνική ιεραρχία. Η επομένη πολιτιστική φάση, η οποία διαδέχτηκε τη Νεολιθική περίοδο και είναι γνωστή ως Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, αντιπροσωπεύονταν επίσης από ανασκαφικά ευρήματα του προϊστορικού οικισμού των Σιταγρών (4η-3η χιλιετία π.Χ.). Η παρουσία τυποποιημένων συνόλων χαρακτηριστικών αγγείων φαγητού και πόσης, μαζί με τη ζωόμορφη λίθινη κεφαλή, πιθανόν σκήπτρου, είχαν προταθεί ήδη και ως ενδείξεις κοινωνικής ιεραρχίας. Οι ανασκαφικές έρευνες της ΙΗ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων είχαν φέρει στο φως ευρήματα που τεκμηρίωναν την εξέλιξη των δικτύων επικοινωνίας και της κοινωνικής ιεράρχησης στις νεότερες φάσεις της προϊστορικής περιόδου, στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (16ος-11ος π.Χ. αι.) και στην The excavations of the Kavala Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities also presented interesting finds: In the prehistoric settlement of Arkadikos of Drama the combined archaeological excavation programme of the Kavala Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and the Aristotle University of Thessaloniki brought to light important residential remains and artefacts dated to the Late Neolithic Period. These items, made by the first Neolithic farmers and herdsmen -pottery, tools, jewellery and figurines- are intended to provide visitors with information about the subsistence system and the symbolism in the Neolithic communities. An important find related to the advancement of the technological achievements of the Neolithic communities was the residues of an early copper smelting that excavation in the prehistoric settlement of Sitagroi had brought to light. They were dated to the last phase of the Late Neolithic Age (2nd half of the 5th millennium BC) and documented the incorporation of the Late Neolithic settlements of the Drama plain into the wider horizon of early copper extractive processes in the Balkans. The archaeological finds already gathered at the Museum represented the gradual cultural transformation of the Neolithic society that had begun with metalworking, with the main characteristics of specialization, expansion of exchange networks and social hierarchy. The next cultural phase, which succeeded the Neolithic Period, and is known as the Early Bronze Age, was also represented by the finds of the prehistoric settlement of Sitagroi (4th -3rd millennium BC). The presence of standard sets of typical vessels for food and drink, along with a zoomorphic stone head (probably of a mace, has been interpreted as evidence of social hierarchy. Excavations of the Ephorate of Antiquities of Kavala have also brought to light finds that documented the evolution of communication networks and of social hierarchy in the late phases of the Prehistoric Period in the Late Bronze Age (16th - 11th centuries BC) and in the Early Iron Age (10th - 7th centuries BC). Among the grave goods of the Late Bronze Age tombs in the area of Potamoi and Exochi, along with the hand-made local vessels with incised decoration, Mycenaean wheel-made vessels appeared which showed the circulation of Mycenaean products in the area. Social differentiation was evident at the Early Iron Age graves of the tumulus cemetery excavated in the Industrial Zone of Drama with the warriors heavily armed with iron swords and Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 13 Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου ( 10ος-7ος π.Χ. αι.) Στα ταφικά κτερίσματα των τύμβων της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην περιοχή των Ποταμών και της Εξοχής, μαζί με τα χειροποίητα τοπικά αγγεία με την εγχάρακτη διακόσμηση εμφανίζονταν και τροχήλατα μυκηναϊκά αγγεία που τεκμηρίωναν τη διακίνηση στην περιοχή προϊόντων του Μυκηναϊκού κόσμου. Η κοινωνική διαφοροποίηση ήταν παρούσα στις ταφές των τύμβων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου της Βιομηχανικής Ζώνης της Δράμας, στους οπλισμένους με βαριά σιδερένια ξίφη και δόρατα πολεμιστές και στις στολισμένες με ωραίες χάλκινες πόρπες γυναίκες. Από την παρουσία τροχήλατων αγγείων με πρωτογεωμετρική διακόσμηση πρόεκυπτε επίσης η κυκλοφορία στην περιοχή της Δράμας ανθρώπων και προϊόντων από τις ελληνικές αποικίες των παραλίων της Μακεδονίας. Τα ευρήματα των Ιστορικών Χρόνων, που προορίζονταν για την έκθεση του Μουσείου, τυχαία ή ανασκαφικά, προέρχονταν από τις αρχαιολογικές έρευνες της ΙΗ’ Εφoρείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Τα ευρήματα Αρχαϊκών και Πρώιμων Κλασικών Χρόνων ήταν και είναι ακόμα αποσπασματικά και ελάχιστα. Θραύσματα, ωστόσο, τροχήλατων αγγείων με γεωμετρική διακόσμηση, όπως λόγου χάριν αυτά του νεκροταφείου των τύμβων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στη Βιομηχανική Ζώνη Δράμας, αντιπροσώπευαν την αρχή των Ιστορικών Χρόνων, η οποία στην Ανατολική Μακεδονία συμπίπτει με τον Β’ Ελληνικό Αποικισμό στο Βόρειο Αιγαίο και ιδιαίτερα με την ίδρυση της αποικίας των Παρίων στη Θάσο στις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα. Θραύσματα εξάλλου εισαγόμενων αγγείων δήλωναν προχωρημένες ήδη, στα τέλη 6ου και στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα, πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις της ενδοχώρας με τη Θάσο και τις ισχυρές νοτιοελλαδικές πόλεις Κόρινθο και Αθήνα. Πολύ περισσότερα ήταν τα ευρήματα των Ύστερων Κλασικών και των Ελληνιστικών Χρόνων όταν, με την ένταξη της περιοχής μεταξύ Στρυμόνα και Νέστου στο Βασίλειο των Μακεδόνων, ένα μεγάλο μέρος της πεδιάδας του σημερινού Νομού Δράμας είχε ενταχθεί στη χώρα της αρχαίας πόλης των Φιλίππων. Ανάμεσα στα ευρήματα των Υστεροκλασικών Χρόνων ξεχώριζε ένα σημαντικό εύρημα από την περιοχή των Ποταμών Δράμας: ο θησαυρός 860 αργυρών νομισμάτων, στον οποίο συνυπήρχαν φθαρμένες πλέον μικρές υποδιαιρέσεις παλαιότερων νομισμάτων των ελληνικών πόλεων-κρατών Θάσου και Νεαπόλεως (σημερινής Καβάλας) με 14 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ spears and with the women beautifully decorated bronze buckles. The presence of wheel-made vessels with proto-Geometric decoration also proved the circulation of people and products from the Greek colonies of the Macedonian coastline. Interesting finds from Historical times came from the archaeological researches of the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Eastern Macedonia and the Ephorate of Byzantine Antiquities of Eastern Macedonia and Thrace. Finds of the Archaic and Early Classical Periods were -and still are- scarce and fragmented. Some fragments of wheel-made vessels with sub-Geometric decoration, such as those of the Early Iron Age cemetery’s tombs in the Industrial Zone of Drama, are indicative. They represent the beginning of Historical times, which in Eastern Macedonia coincides with the second Greek colonization in the North Aegean and specifically with the establishment of the Parian Colony on the island of Thasos at the beginning of the 7th century BC. Fragments of imported vessels showed already advanced cultural and commercial relations of the Thracian hinterland with Thasos and the powerful southern Greek cities, Corinth and Athens, at the end of the 6th and the beginning of the 5th century BC. Much more numerous were finds of the Late Classical and Hellenistic times when, with the integration of the area between the Strymon and the Nestos into the Kingdom of the Macedonia, a large part of the valley of today’s Prefecture of Drama was incorporated into the territory of the ancient city of Philippi. Among the finds of the Late-Classical Period, a hoard of 860 silver coins from the area of Potamoi in Dramas stands out: 802 worn old coins of the Greek city-states of Thasos (462) and Neapolis (now Kavala) (340) were found together with 58 new, still untouched by time, silver tetradrachma of Philip II, the powerful new currency of the Kingdom of Macedonia. Two important archaeological sites of the Prefecture of Drama had already offered remarkable archaeological finds: the ancient settlement of Drama with the finds from the excavation in the courtyard of the Byzantine church of Taxiarchs, the grave offerings from the monumental Macedonian tomb of Troia Street, and the votive offerings of a sanctuary of Dionysus. A marble protome of Dionysos and marble inscribed fragments of votive offerings to Dionysos scattered in the modern city, showed the continuation of sanctuary’s life from the Early Classical to Late Classical, Hellenistic and Roman times. The excavation of the Late-classical building 58 ανέγγιχτα ακόμα από τον χρόνο αργυρά τετράδραχμα του Φιλίππου Β΄, νέο ισχυρό νόμισμα του ισχυρού βασιλιά της Μακεδονίας. Αξιόλογα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα είχαν δώσει ήδη δύο σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις του Νομού Δράμας: Ο αρχαίος οικισμός της Δράμας με τα ευρήματα της βαθειάς ερευνητικής ανασκαφικής τομής στην αυλή του ναού των Ταξιαρχών, με τα ταφικά ευρήματα από τον μνημειακό μακεδονικού τύπου τάφο της οδού Τροίας και με τα διάσπαρτα στη σύγχρονη πόλη αναθήματα Ιερού του Διονύσου, τα οποία τεκμηρίωναν τη συνέχεια της ζωής του Ιερού από τους Πρώιμους Κλασικούς στους Υστεροκλασικούς, στους Ελληνιστικούς και στους Ρωμαϊκούς χρόνους. Η ανασκαφή του υστεροκλασικού κτηρίου στην περιοχή της Καλής Βρύσης είχε δώσει επίσης ενδιαφέροντα για την έκθεση του Μουσείου ευρήματα: Μεταξύ αυτών ξεχώριζαν ορισμένα, όπως ένας κάνθαρος με φαλόσχημη προχοή, ένα πήλινο σφράγισμα που είχε σφραγίσει ένα οπωσδήποτε σημαντικό γραμμένο σε πάπυρο, χαμένο σήμερα, έγγραφο, και ένα λυχνάρι με χαραγμένη επιγραφή που δήλωνε το όνομα του κατόχου και κατέληγε στην παράκληση: «ΜΗ ΜΕ ΚΛΕΠΤΕ» Από αρχαιολογικές θέσεις Υστεροκλασικών και Ελληνιστικών Χρόνων προέρχονταν επίσης μεμονωμένα τυχαία ή ανασκαφικά ευρήματα. Τα περισσότερα ήταν επιτάφια μνημεία, κυρίως ενεπίγραφες στήλες και ταφικά κτερίσματα: αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα, ειδώλια, συχνά και πολύ ενδιαφέροντες ‘θησαυροί’ χάλκινων ως επί το πλείστον νομισμάτων, προσφορές στους νεκρούς. Σημαντικά ήταν και τα Ρωμαϊκών Χρόνων ευρήματα, τα οποία περιέγραφαν την άνθιση της ενδοχώρας της Δράμας ως territorium (χώρας) της ισχυρής Ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων (Colonia Iulia Augusta Phlippensis). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ποιότητα ζωής των Ρωμαίων γαιοκτημόνων στην αγροτική περιοχή των Φιλίππων παρουσίαζαν δύο ωραία έργα μεταλλοτεχνίας, τυχαία ευρήματα, το ορειχάλκινο αγαλμάτιο του Δία και το ορειχάλκινο λυχνάρι σε μορφή αλυσοδεμένου βαρβάρου, αιχμάλωτου πολέμου. Ως κεντρικό, ωστόσο, έκθεμα του Μουσείου λόγω της σχέσης του με σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα της Ρωμαϊκής Ιστορίας προοριζόταν η μνημειακή επιτύμβια στήλη του ρωμαίου λεγεωνάριου Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου. Ο Τιβέριος Κλαύδιος Μάξιμος ήταν αυτός που σύμφωνα και με την επιγραφή της επιτύμβιας στήλης του πολεμώντας δίπλα στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τραϊανό στην Δακία (σημερινή Ρουμανία) είχε συλλάβει και αποκεφαλίσει τον Δεκάβαλο, τον τελευταίο in the area of Kali Vrysi also offered interesting finds for the museum’s exhibition. Among them stand out a kantharos vessel with a phallic sprout, a clay seal that had stamped an important papyrus document now lost, and a lamp with an inscribed inscription stating the owner’s name ending with the request: “Do not steal me”. Archaeological sites from Late-Classical and Hellenistic Times also were represented by random or excavated finds. Most of them were burial monuments, mainly inscribed stelae and funerary grave goods: vases, weapons, tools, jewels, figurines, as well as coin hoards that were offered to the dead. Also significant were the finds from Roman times, which described the flourishing of the hinterland of Drama as a territorium of the powerful Roman colony of Philippi (Colonia Iulia Augusta Phlippensis). Of particular interest for the quality of life of the Roman landowners in the rural area of the roman city of Philippi were two fine works of metalwork, both random finds: a bronze statuette of Zeus and a bronze lantern in the form of a chained barbarian, a prisoner of war. As a central exhibit of the Museum, due to its relationship with important persons and events of Roman history, is the monumental tombstone of the Roman legionary Tiberius Claudius Maximus. Tiberius Claudius Maximus was the man who, according to the inscription on his tombstone, fighting beside the Roman Emperor Trajanin Dacia -today’s Romania- had captured and beheaded Decabalus, the last king of Dacia. The death of Decabalus marked the end of the Dacian War and the definitive integration of Dacia into the Roman Empire,to the glory of Trajan. Honoured with medals by Trajan, the veteran Tiberius Claudius Maximus had spent the last years of his life on the lands which were given to him in the Roman colony of Philippi, obviously in the region of the contemporary village Grammeni, where his tombstone was found. Two marble inscribed monuments, a two-sided Hellenistic stele of the 2nd century BC indicating the distance between Philippi and Amphipolis and a Roman milestone from the Via Egnatia of the 2nd century AD found in the area of an ancient settlement near the village Kalampaki, prove that the Roman Via Egnatia in Macedonia was a continuation of the road network of the Macedonian Kingdom. Life in the rural area of Philippi in Hellenistic and Roman Times is also represented by archaeological finds that came from houses, sanctuaries and necropolis of cities and farmhouses scattered Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 15 βασιλιά της Δακίας. Με την παράδοση της κεφαλής του Δεκάβαλου στον Τραϊανό ο Τιβέριος Κλαύδιος Μάξιμος είχε γράψει το νικηφόρο τέλος του Δακικού πολέμου που δόξασε τον Τραϊανό με την οριστική ένταξη της Δακίας στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Τιμημένος από τον Τραϊανό με παράσημα ο βετεράνος Τιβέριος Κλαύδιος Μάξιμος είχε ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του στις γαίες που προφανώς του είχαν τιμητικά δοθεί στη χώρα της Ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων, στην περιοχή του σημερινού χωριού Γραμμένη, όπου βρέθηκε και η επιτύμβια στήλη του. Δύο μαρμάρινα ενεπίγραφα μνημεία, ένας σταδιοδείκτης της ελληνιστικής οδού Φιλίππων-Αμφίπολης του 2ου π.Χ. αιώνα και ένας μιλλιοδείκτης (milliarium) της ρωμαϊκής Εγνατίας οδού των χρόνων του Τραϊανού που είχαν βρεθεί στην περιοχή αρχαίου οικισμού στο Καλαμπάκι, υπομνημάτιζαν τη σχέση συνέχειας στη χάραξη και στη βελτίωση του οδικού δικτύου της περιοχής, τεκμηριώνοντας την Εγνατία Οδό ως συνέχεια του οδικού δικτύου του Μακεδονικού Βασιλείου. Το επίπεδο της ζωής στην αγροτική περιοχή των Φιλίππων κατά τους Ελληνιστικούς και τους Ρωμαϊκούς Χρόνους περιέγραφαν και τα λοιπά ευρήματα, τα oποία προέρχονταν από οικίες, ιερά και νεκροπόλεις κωμών και αγροικιών, διάσπαρτων στην πεδιάδα της Δράμας και στις υπώρειες των ορεινών όγκων που την περιβάλλουν. Πολύ λιγότερα και πιο αποσπασματικά ήταν τα κινητά ευρήματα των Παλαιοχριστιανικών και των Βυζαντινών Χρόνων. Θραύσματα κεραμικής και μικροαντικείμενα περιέγραφαν την καθημερινή ζωή στους οικισμούς των Παλαιοχριστιανικών Χρόνων, και θραύσματα αρχιτεκτονικών γλυπτών διέσωζαν την ποιότητα της ανάγλυφης διακόσμησης Παλαιοχριστιανικών ναών. Στα εκθέματα των Βυζαντινών Χρόνων περιλαμβάνονταν ευρήματα από τη σύγχρονη πόλη της Δράμας, το «πολίχνιον» των Βυζαντινών Χρόνων: θραύσμα μνημειακής μαρμάρινης κτητορικής επιγραφής που είχε αποδοθεί στον περίβολο των βυζαντινών τειχών, θραύσματα αρχιτεκτονικών γλυπτών από το εσωτερικό βυζαντινών ναών, σημαντικός ‘θησαυρός’ χάλκινων νομισμάτων. Η σπουδαία Μονή της Παναγίας της Εικοσιφοίνισσας αντιπροσωπεύονταν με ανασκαφικά ευρήματα από ένα Μετόχι της: Μεταξύ των ευρημάτων της ανασκαφής της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στο Μετόχι του Αγίου Γεωργίου στο Βρανόκαστρο (σημερινό Παλιοχώρι), ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε ένα μαρμάρινο ηλιακό ρολόι Βυζαντινών Χρόνων. Τα προοριζόμενα για την έκθεση των Μεταβυζαντινών και των Νεοτέρων Χρόνων ήταν ακόμη λιγότερα: μαρμάρινο λιθανάγλυφο του 19ου 16 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ on the plain of Drama and in the foothills of the mountains that encircle it. Much less numerous and more fragmentary were the movable finds of the Early Christian and Byzantine Times. Pottery fragments and small finds portrayed everyday life in the Early Christian settlements, while fragments of architectural sculptures preserved the quality of the relief decoration of the Early Christian churches. The exhibits of Byzantine times include random finds from the modern city of Drama, the ‘polichnion’ (small city) of Byzantine times including a monumental fragment of a marble inscription that has been attributed to the precinct of the Byzantine walls, fragments of architectural sculptures from the interior of Byzantine churches and an important hoard (‘treasure’) of bronze coins. The important monastery of Panagia Eikosifinissa in Pangaeon is represented by excavation finds at the Metochion of Agios Georgios in Vranokastro (today Paliochori village), a dependency of the monastery of Panagia Eikosiffinissa. Among the finds of the excavation of the 12th Ephorate of Byzantine Antiquities a marble solar watch of Byzantine times is of particular interest. The Post-Byzantine and Modern Times exhibits are even fewer: a marble 19th-century stone relief from the derelict church of Agios Georgios of the deserted village of Kritharas on the Greek-Bulgarian border, a Post Byzantine Icon of the Deisis, a painted 19th-century roof of a house in Drama, a marble decorative architectural relief from Ottoman times and coin hoards (‘treasures’) with coins of Ottoman sultans and European States, random finds from the city of Drama. They were intended to accompany the photographic exhibition of the monuments of Drama and its region during the Ottoman domination, which ended with the Balkan wars (1913) and the integration of Drama and its region into the Greek State. The “scenario” Every museum exhibition has to narrate one or more stories and needs a ‘scenario’. As the person responsible for the foundation and organization of the Archaeological Museum of Drama, I was troubled about the scenario for the exhibition, for which two subjects were considered as candidates: A. The finds of the prehistoric period, based on those of the excavations in the prehistoric settlement of Sitagroi, constituted a very important and organized set of finds, which could change the Museum of Drama into a Museum of Prehistoric Antiquities. The important exca- αιώνα από τον ερειπωμένο ναό του Αγίου Γεωργίου του εγκαταλειμμένου χωριού Κριθαράς στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, μεταβυζαντινή Εικόνα Δέησης, ζωγραφισμένη οροφή του 19ου αιώνα από οικία της Δράμας, μαρμάρινο διακοσμητικό αρχιτεκτονικό ανάγλυφο Οθωμανικών Χρόνων και ‘θησαυροί’ από την πόλη της Δράμας με νομίσματα Οθωμανών Σουλτάνων και Ευρωπαϊκών Κρατών. Προορίζονταν να πλαισιώσουν τη φωτογραφική έκθεση των μνημείων της Δράμας και της περιοχής της στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, η οποία έληξε στην περιοχή με τους Βαλκανικούς πολέμους και την ένταξη της Δράμας και της περιοχής της στο Ελληνικό Κράτος. Το «σενάριο» Κάθε μουσειακή έκθεση πρέπει να διηγείται μία ή περισσότερες ιστορίες και χρειάζεται ένα σενάριο. Με βάση το αρχαιολογικό υλικό που υπήρχε διαθέσιμο, ως διευθύντρια της ΙΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων υπεύθυνη για την ίδρυση και την οργάνωση του Αρχαιολογικού Μουσείου Δράμας, προβληματίστηκα για το σενάριο της έκθεσής του, στο οποίο δύο θέματα κρίθηκαν επιλέξιμα: Α. Τα ευρήματα της προϊστορικής περιόδου, με πυρήνα εκείνα της ανασκαφής του προϊστορικού οικισμού των Σιταγρών, συνιστούσαν ένα πολύ σημαντικό και οργανωμένο σύνολο ευρημάτων, το οποίο θα ήταν δυνατόν να αναδείξει το Μουσείο της Δράμας σε Μουσείο αποκλειστικά προϊστορικών αρχαιοτήτων. Οι σημαντικές ανασκαφές προϊστορικών οικισμών που διεξάγονται στη Μακεδονία τα τελευταία χρόνια, επιβάλλουν την ίδρυση ενός αποκλειστικά προϊστορικού Μουσείου στο Βορειοελλαδικό χώρο. Η επιλογή Μουσείου αυτού του χαρακτήρα στη Δράμα, περιείχε τις δυνατότητες για την ανάδειξη του Μουσείου της Δράμας σε κέντρο της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία με διασυνδέσεις με τον Βαλκανικό χώρο και την Ανατολία. Β. Με δεδομένο, ωστόσο, το μικρό εμβαδόν του κτιρίου και τον ιδιαίτερο εκπαιδευτικό ρόλο που καλούνταν να διαδραματίσει ένα Αρχαιολογικό Μουσείο σε πρωτεύουσα ακριτικού Νομού, κρίθηκε προτιμότερο, να πρωτοεμφανιστεί αυτό το Μουσείο με μια έκθεση αρχαιοτήτων που θα αναφερόταν στη διαχρονική ιστορία του τόπου του, και θα συνόψιζε διαχρονικά τα γενικά χαρακτηριστικά της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της περιοχής. Ένα διαχρονικό Αρχαιολογικό Μουσείο περιέχει δυναμική η οποία είναι βέβαιο ότι θα δημιουργήσει στο μέλλον και τις προϋποθέσεις για την οργάνωση εκθεσιακών χώρων ειδικού περιεχομένου. Χωρίς να εγκαταλειφθεί λοιπόν η μελλοντική υποψηφιότητα του Μουσείου της Δράμας για vations of prehistoric settlements in Macedonia in recent years require the establishment of an exclusively Prehistoric Museum in Northern Greece. The selection of this type of Museum in Drama would allow for the Museum of Drama to become a center of prehistoric research in Macedonia with interconnections to the Balkan region and Anatolia. B. Given the small area of the building and the particular educational role that an Archaeological Museum was called to play in the capital of a frontier Prefecture, it was preferable to introduce this museum with an exhibition of antiquities that would refer to the diachronic history and sum up the general characteristics of the cultural character of the area. A Diachronic Archaeological Museum contains a dynamic that is sure to create in the future the conditions for the organization of special content exhibitions. So without abandoning the future candidature of Drama Museum for a special focus in the area of prehistory, the diachronic cultural history of Drama was chosen, with as its starting point the Paleolithic Age and ending at the beginning of the 20th century AD. Due to lack of museum exhibition space, the period from 1912 to 1940, which was initially included in the exhibition program, was ruled out at this stage. This scenario, which defined four basic units –the Prehistoric, the Ancient, the Early Christian-Byzantine and the Modern Times- required co-operation between the Ephorates of Antiquities working in Eastern Macedonia. It was an opportunity to attempt in practice this ‘synergy’ of the Ephorates, which the archaeologists of the Ministry of Culture had begun to talk about theoretically. At the Archeological Museum of Drama the experiment was successfully completed. The archaeological material of the Paleolithic Period was curated by Katerina Trandalidou, an archaeologist of the Ephorate of Speleology and Paleoanthropology, and excavator of the Cave of Angitis Springs. In the assembly and the primary curating of the archaeological material of the Prehistoric and Ancient Period, my associates were Katerina Peristeri and Vasilis Poulios, archaeologists of the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Kavala. The Byzantine archaologists Nikolaos Zikos and Evangelia Papatheophanous-Tsouri of the 12th Ephorate of Byzantine Antiquities of Eastern Macedonia and Thrace, worked in the selection and commentary on the finds in the units of the Early Christian and Byzantine Times. The unit of post-Byzantine and Modern Times Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 17 μια ιδιαίτερη δραστηριοποίησή του στο χώρο της προϊστορίας, επιλέχτηκε η διαχρονική πολιτιστική ιστορία του Νομού Δράμας, με αφετηρία την Παλαιολιθική Εποχή και με κατάληξη το 1912. Για λόγους έλλειψης μουσειακού χώρου, αποκλείσθηκε σ’ αυτό το στάδιο η χρονική περίοδος από το 1912 ως το 1940, η οποία είχε αρχικά συμπεριληφθεί στο εκθεσιακό πρόγραμμα. Το σενάριο αυτό, το οποίο καθόριζε τέσσερις βασικές ενότητες -τους Προϊστορικούς, τους Αρχαίους, τους Παλαιοχριστιανικούς-Βυζαντινούς και τους Νεότερους Χρόνους- απαιτούσε και την υπέρβαση στη συνεργασία των Εφορειών Αρχαιοτήτων. Ήταν μια ευκαιρία να δοκιμάσουμε στην πράξη αυτή τη ‘συνέργια’ των Εφορειών, που θεωρητικά είχαμε αρχίσει να συζητούμε τότε οι αρχαιολόγοι του Υπουργείου Πολιτισμού. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Δράμας το πείραμα πραγματοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Το αρχαιολογικό υλικό των Παλαιολιθικών Χρόνων το επεξεργάστηκε η Κατερίνα Τρανταλίδου, αρχαιολόγος της Εφορείας Σπηλαιολογίας και Παλαιοανθρωπολογίας, ανασκαφέας του σπηλαίου των Πηγών Αγγίτη. Στη συγκέντρωση και στην πρώτη επεξεργασία του αρχαιολογικού υλικού των Προϊστορικών και των Αρχαίων Χρόνων, συνεργάτες μου ήταν η Κατερίνα Περιστέρη και ο Βασίλης Πούλιος, αρχαιολόγοι της ΙΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας. Στην ενότητα των Παλαιοχριστιανικών και των Βυζαντινών Χρόνων, στην επιλογή και στον σχολιασμό των ευρημάτων εργάστηκαν οι βυζαντινολόγοι της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας Νικόλαος Ζήκος και Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή. Την ενότητα των Μεταβυζαντινών και των Νεοτέρων Χρόνων επεξεργάστηκε η καταγόμενη από τη Δράμα Κορνηλία Τρακοσοπούλου, αρχιτέκτων της 4ης Εφορείας Νεοτέρων Μνημείων Θεσσαλονίκης. Τον γενικό σχεδιασμό και τον ρόλο του συντονιστή κράτησε η ΙΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας, όχι μόνο γιατί διοικητικά εκείνη είχε προχωρήσει την ίδρυση του αρχαιολογικού μουσείου στη Δράμα, ούτε γιατί τα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα των Προϊστορικών και των Αρχαίων Χρόνων ήταν τα περισσότερα, αλλά κυρίως γιατί, πέρα από την κεκτημένη πείρα της στη διαχείριση Μουσείων, η ΙΗ΄ Εφορεία δουλεύοντας από την περίοδο του μεσοπολέμου στα μνημεία της περιοχής του Νομού Δράμας, διέθετε και την πληρέστερη αρχειακή τεκμηρίωση της διαχρονικής πολιτιστικής ιστορίας της Ανατολικής Μακεδονίας. 18 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ was curated by Kornelia Trakossopoulou, an architect of the 4th Ephorate of Modern Monuments of Macedonia and Thrace. The general design and the role of the coordinator was maintained by the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Kavala, not only because it had advanced administratively the foundation of the Archaeological Museum of Drama and had the most numerous movable archaeological finds of Prehistoric and Ancient Times, but also because, in addition to its acquired experience in the management of museums, the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Kavala having worked since the interwar period in the monuments of the Prefecture of Drama had acquired also the most complete archival documentation of the diachronic cultural history of Eastern Macedonia. The museographical programme The museographical programme of the Museum provided the text of the diachronic cultural history of the Prefecture of Drama, having as a particular aim the educational character of the Museum. The main exhibition space was divided into cultural units, which representing the diachronic cultural history of the area, were then developed in chronological order from the end of the 6th millennium BC to the beginning of the 2nd millennium AD. Architectural sculptures, statues, reliefs and inscribed monuments were exhibited in the atrium in thematic units, including the most important ones relating to the ancient cults and the burial monuments. The interior design of the exhibition and the design of the display cases were the work of Demosthenis Sotiroudis, a museum sculptor working for the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Kavala. With his well-known artistic sensibility Demosthenis Sotiroudis arranged the space for the individual units of the finds we had prepared for him, and he gave to every object of the exhibition its appropriate space. With his solid knowledge of the structure and the potential of the materials, he designed bright and light showcases, and with his well-known sensitivity to color, he experimented with the selection of colour variations, aiming at their harmonious coexistence in the museum. Showcases and other wooden constructions were made by the carpenter of the Kavala Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities Costas Kalogiannis from synthetic wood (MDF). The conservators of the same Ephorate, Dimitris Siabanopoulos, Panagiotis Tzenetakis and George Το Μουσειογραφικό Πρόγραμμα Το μουσειογραφικό πρόγραμμα υπηρέτησε το σενάριο της διαχρονικής πολιτιστικής ιστορίας του Νομού Δράμας, με ιδιαίτερο στόχο τον παιδευτικό χαρακτήρα του Μουσείου. Ο βασικός σε σχήμα Γ εκθεσιακός χώρος μοιράστηκε σε πολιτιστικές ενότητες που, αντιπροσωπεύοντας τη διαχρονική πολιτιστική ιστορία της περιοχής, αναπτύσσονταν σε χρονολογική σειρά με αφετηρία την 50η π.Χ. χιλιετία και κατάληξη τις αρχές του 2ης μ.Χ. χιλιετίας. Στο αίθριο στεγάσθηκαν αρχιτεκτονικά γλυπτά, αγάλματα, ανάγλυφα και ενεπίγραφα μνημεία ενταγμένα σε θεματικές ενότητες, μεταξύ των οποίων οι πιο σημαντικές ήταν οι αναφερόμενες στις αρχαίες λατρείες και στα επιτάφια μνημεία. Η εσωτερική διαμόρφωση του εκθεσιακού χώρου και ο σχεδιασμός των προθηκών είναι έργο του Δημοσθένη Σωτηρούδη, μουσειακού γλύπτη της Εφορείας. Με τη γνωστή καλλιτεχνική ευαισθησία του ο Δημοσθένης Σωτηρούδης διαμόρφωσε τον χώρο για τις επί μέρους ενότητες των ευρημάτων που του είχαμε ετοιμάσει, και έδωσε στο κάθε αντικείμενο της έκθεσης τον χώρο που δικαιούνταν. Με τις σταθερές γνώσεις του στη δομή και στις δυνατότητες των υλικών, σχεδίασε γερές και ανάλαφρες προθήκες, και με την εγνωσμένη ευαισθησία του στο χρώμα, πειραματίστηκε στην επιλογή των χρωματικών παραλλαγών στοχεύοντας στην αρμονική τους συνύπαρξη στη μουσειακή ατμόσφαιρα. Οι προθήκες και οι λοιπές ξύλινες κατασκευές έχουν κατασκευασθεί από τον ξυλουργό της Εφορείας Κώστα Καλογιάννη, από συνθετικό ξύλο (γιασενίτ) βαμμένο. Οι συντηρητές της Εφορείας Δημήτρης Σιαμπανόπουλος, Παναγιώτης Τζενετάκης και Γιώργος Ξυλαπετσίδης έφεραν το βάρος της συντήρησης των ευρημάτων. Οι Παναγιώτης Τζενετάκης και Δημήτρης Σιαμπανόπουλος κατασκεύασαν τον τοίχο του νεολιθικού σπιτιού με νεολιθική πρακτική, αναζητώντας με τη συνδρομή των φυλάκων του Μουσείου τα κατάλληλα κλαδιά στα δάση των βουνών της Δράμας. Την ορθότητα της επιλογής κλαδιών άγριας λεπτοκαρυάς βεβαίωσαν πρόσφατες φυσικοχημικές αναλύσεις καταλοίπων από τον ξύλινο σκελετό νεολιθικών οικιών στη Βουλγαρία! Σύσσωμο το προσωπικό του Μουσείου με επικεφαλής τον αρχιφύλακα Κώστα Λουκίδη εργάστηκε με ενθουσιασμό δίπλα στους αρχαιολόγους και τους τεχνικούς. Δυναμικό στοιχείο της έκθεσης αποτέλεσαν οι ενημερωτικοί πίνακες που παρουσιάζουν και σχολιάζουν τα εκθέματα. Ανασκαφικές και φιλολογικές πληροφορίες που συνδυάζονται με φωτογραφίες και σχέδια -συχνά και με συγκριτικό υλικό από άλλες περιοχές του ελληνικού και του Xylapetsidis, carried the burden of preserving the archaeological finds. Panagiotis Tzenetakis and Dimitris Siabanopoulos manufactured the wall of the Neolithic house using the Neolithic way of construction, seeking the appropriate wood in the forests of the mountains of Drama. The suitability of the wild hazelnut branches selected was confirmed by a recent physicochemical analyzes of residues from the wooden framework of Neolithic homes in Bulgaria! The Museum guards, headed by Kostas Loukides worked enthusiastically alongside the archaeologists and technical staff. A dynamic element of the exhibition are the information panels that display and comment on the exhibits. Excavation data and literary information, combined with photographs and drawings -often with comparative material from other regions of the Greek and Balkan area- describe the historical and archaeological area in which the ancient discoveries that are exhibited are included. The graphic designs for the information panels were done by Soula Lymberi, a graphic artist of the Byzantine Museum, and Christina Pavlidou, a graphic designer of the graphic designing company Akron Aoton. For the composition of the panels the photographer Stefanos Stournaras prepared new photos. The Kavala Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Eastern Macedonia, the 12th Ephorate of Byzantine Antiquities of Eastern Macedonia and Thrace and the Ephorate of Modern Monuments of Macedonia and Thrace provided old photographs as well as the residents of Drama and collectors of old archives. The panel texts are the last abbreviated version of the original texts submitted by the representatives of the three collaborating Ephorates of Ancient, Byzantine and Modern Monuments. The abbreviated version is done by me in collaboration with the original authors and the graphic designer Christina Pavlidou. The final texts are translated into English by Debora Whitehouse. The information panels are a useful resource for the visitor, who wants to read from the viewpoint of a museum graphical programme the information that the objects offer. The information is organized at two levels: the information on the wider context of the Greek and European cultural space, including the objects of each exhibition unit, and the comments referring to the particular character of the museum exhibits. Alongside the archaeological objects from each cultural period, the information panels have pictures from the cultural history of Drama region from the Ice Age to the beginning of the 20th Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 19 βαλκανικού χώρου- περιγράφουν την ιστορική και την αρχαιολογική ενότητα, στην οποία εντάσσονται τα εκτιθέμενα αρχαία ευρήματα. Τα κείμενα τους αποτελούν την τελευταία συντομευμένη και επεξεργασμένη μορφή των αρχικών κειμένων, τα οποία είχαν καταθέσει κατά περίπτωση οι εκπρόσωποι των τριών συνεργαζομένων Εφορειών Αρχαίων, Βυζαντινών και Νεότερων Μνημείων. Τα συντομευμένα κείμενα διαμορφώθηκαν από μένα με τη συνεργασία των συγγραφέων και της γραφίστας Χριστίνας Παυλίδου. Η αγγλική μετάφραση των κειμένων είναι της Debora Whitehouse. Η γραφιστική σύνθεση των ενημερωτικών πινάκων είναι έργο της Σούλας Λυμπέρη, γραφίστριας του Βυζαντινού Μουσείου, και της Χριστίνας Παυλίδου, γραφίστριας του γραφείου Άκρον Άωτον. Στη σύνθεσή τους έχουν χρησιμοποιηθεί νέες φωτογραφίες του φωτογράφου Στέφανου Στουρνάρα και παλιές φωτογραφίες του αρχείου της ΙΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών-Κλασικών Αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας, της 12ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και της Εφορείας Νεοτέρων Μνημείων Μακεδονίας, καθώς και κατοίκων της Δράμας, συλλεκτών παλαιών αρχείων. Οι ενημερωτικοί πίνακες είναι ένα χρήσιμο αλφαβητάριο για τον επισκέπτη, που θα θελήσει να αναγνώσει, από την οπτική γωνία του μουσειογραφικού προγράμματος, τις πληροφορίες που τα αντικείμενα φέρουν. Οι πληροφορίες είναι οργανωμένες σε δύο επίπεδα: προηγούνται οι πληροφορίες που αναφέρονται στο ευρύτερο πλαίσιο του ελληνικού και του ευρωπαϊκού πολιτιστικού χώρου, στον οποίο εντάσσονται τα αντικείμενα της κάθε εκθεσιακής ενότητας, και ακολουθούν τα σχόλια τα αναφερόμενα στον ιδιαίτερο χαρακτήρα των μουσειακών εκθεμάτων. Δίπλα στα αρχαιολογικά αντικείμενα κάθε πολιτιστικής περιόδου, οι ενημερωτικές πινακίδες παρακολουθούν στιγμές και μεταφέρουν εικόνες από την πολιτιστική ιστορία της Δράμας και της περιοχής της, που ξεδιπλώνονται από την εποχή των παγετώνων ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Η πρωτοβουλία του Διευθυντού της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δράμας Δρ. Στρατή Παπαδόπουλου να εκδώσει τις ενημερωτικές πινακίδες σε ειδικό βιβλίο, έρχεται να καλύψει την απουσία του Αρχαιολογικού Οδηγού του Μουσείου, ο οποίος για πολλούς λόγους δεν στάθηκε δυνατό να εκδοθεί ως τώρα. Χρονολογικά συμπίπτει με τη συμπλήρωση 20 χρόνων από την έναρξη της λειτουργίας του Μουσείου, και ανοίγει το δρόμο για την αναμενόμενη έκδοση ολοκληρωμένου Οδηγού του Μουσείου Χαίρομαι ιδιαίτερα γι’ αυτή την προοπτική και συγχαίρω τον Διευθυντή της Νέας Εφορείας Αρχαι- 20 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ century. The initiative of the Director of the Ephorate of Antiquities of Drama, Dr. Stratis Papadopoulos to publish the information panels in a special book, coincides with the completion of the 20th anniversary from the opening of the Museum and leads the way for the expected edition of a complete Museum Guidebook. Ι am very happy with this prospect and I congratulate the Director of the new Ephorate of Antiquities of Drama Dr. Stratis Papadopoulos for his initative to open up new perspectives for the Ephorate of Antiquities and for the Archaeological Museum of Drama. Dr. Chaido Koukouli-Chrysanthaki, Honorary Ephor of Antiquities οτήτων Δράμας για την πρωτοβουλία αυτή και τις προσπάθειες του να διευρύνει την επικοινωνία του Μουσείου με τη σύγχρονη κοινωνία και να ανοίξει νέες προοπτικές για την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δράμας και το Μουσείο της . Δρ. Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 21 Συντάκτες κειμένων πινακίδων κατά πολιτιστική ενότητα Text authors of panels by cultural units 1. Παλαιολιθική Περίοδος: Κατερίνα Τρανταλίδου 1. Palaeolithic Period: Katerina Trantalidou 2. Νεολιθική Περίοδος: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Κατερίνα Περιστέρη 2. Neolithic Period: ChaidoKoukouli-Chrysanthaki, Katerina Peristeri Νεολιθικοί γεωργοί: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Προϊστορικός οικισμός Σιταγρών: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Προϊστορικός οικισμός Αρκαδικού: Κατερίνα Περιστέρη Λιθοτεχνία: Κατερίνα Περιστέρη Οστέινα: Κατερίνα Περιστέρη Neolithic farmers: Chaido Koukouli-Chrysanthaki Prehistoric settlement of Sitagroi: Chaido Koukouli-Chrysanthaki Prehistoric settlement of Arkadikos: Katerina Peristeri Stone Tool Industry: Katerina Peristeri Bone tools: Katerina Peristeri 3. Πρώιμη Εποχή του Χαλκού: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη 4. Υστερη Εποχή Χαλκού: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη 5. Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη 6. Αρχαϊκοί - Πρώιμοι Κλασσικοί Χρόνοι: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη 7. Υστεροκλασικοί-Ελληνιστικοί-Ρωμαϊκοί Χρόνοι: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Βασίλης Πούλιος, Κατερίνα Περιστέρη Κλασικοί Χρόνοι: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Θησαυρός Ποταμών: Βασίλης Πούλιος Αρχαία πόλη της Δράμας: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Αρχαία πόλη της Δράμας –Ιερό Διονύσου : Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Υστεροκλασικό κτήριο Καλής Βρύσης : Κατερίνα Περιστέρη Ελληνιστικοί Χρόνοι : Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη] 8. Ρωμαϊκοί Χρόνοι: Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη 9. Παλαιοχριστιανικοί-Βυζαντινοί Χρόνοι: Eυαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή, Νίκος Ζήκος Παλαιοχριστιανικοί Χρόνοι: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Παλαιοχριστιανικοί Χρόνοι-Οικισμοί: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Πηγές Βοϊράνης: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή 3. Early Bronze Age: Chaido Koukouli-Chrysanthaki 4. Late Bronze Age: Chaido Koukouli-Chrysanthaki 5. Early Iron Age: Chaido Koukouli-Chrysanthaki 6. Archaic - Early Classic Period: Chaido Koukouli-Chrysanthaki 7. Late Classical-Hellenistic-Roman Period: Chaido Coukouli-Chrysanthaki, Vasilis Poulios, Katerina Peristeri Classical Times: Chaido Koukouli-Chrysanthaki Coin Treasure of Potamoi: Vasilis Poulios Ancient city of Drama: Chaido Koukouli-Chrysanthaki Ancient city of Drama - Sanctuary of Dionysos: Chaido Koukouli-Chrysanthaki Late Classical building of Kali Vrisi: Katerina Peristeri Hellenistic Period: Chaido Koukouli-Chrysanthaki 8. Roman Period: ChaidoKoukouli-Chrysanthaki 9. Early Christian-Byzantine Times: Evangelia Papatheofanous-Tsouri, Nikos Zikos Early Christian Period: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Early Christian Period-Settlements: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Springs of Voirani: Evangelia Papatheofa- Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 23 Βυζαντινή Δράμα: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Δράμα - Τα τείχη: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Δράμα - Ο ναός της Αγίας Σοφίας: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Δράμα - Ο Ναός των Ταξιαρχών: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Δράμα - Βυζαντινός λουτρώνας: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Μονή Εικοσιφοίνισσας: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή Μετόχι Αγίου Γεωργίου Βρανοκάστρου: Νίκος Ζήκος Άγιος Παντελεήμων Προσοτσάνης: Ευαγγελία Παπαθεοφάνους-Τσουρή 10. Νεότεροι Χρόνοι: Κορνηλία Τρακοσοπούλου-Τζήμου nous-Tsouri Byzantine Drama: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Drama - The Walls: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Drama - The church of Agia Sophia: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Drama - Τe Church of the Taxiarches: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Drama - Byzantine Bath: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Monastery of Eikosifinissa: Evangelia Papatheofanous-Tsouri Metochion of Agios Georgios of Vranokastro: Nikos Zikos AgiosPanteleimonProsotsani: Evangelia Papatheofanous-Tsouri 10. Modern period: KorniliaTrakosopoulou-Tzimou ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ PREHISTORIC TIMES ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ Κατά την τελευταία βαθμίδα του Ανώτερου Πλειστόκαινου, την περίοδο του παγετώνα Würm (70.00010.000 π.Χ.), επικρατεί η λεγόμενη ψυχρή πανίδα. Τα είδη που κυριαρχούν είναι ο άγριος ίππος, ο όνος, τα βοοειδή (βίσων και άγριος ταύρος), τα ελάφια, η άλκη και το ζαρκάδι, ο αίγαγρος, το αγριόγιδο και τα σαρκοφάγα. Η πανίδα αυτή είναι σύγχρονη του ανθρώπου της Μέσης και της Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής. Κατά την περίοδο αυτή στην περιοχή του σημερινού Νομού Δράμας η εποχή των παγετώνων πλησιάζει στο τέλος της. Δεν υπάρχουν πια πάγοι αλλά το κλίμα είναι ακόμη ψυχρό. Η βλάστηση που κυριαρχεί είναι η στέπα. Οι πρώτοι κάτοικοι στην περιοχή της Δράμας εμφανίζονται αυτήν την εποχή. Ήταν παλαιολιθικοί νομάδες που μετακινούνταν κυνηγώντας ζώα και περισυλλέγοντας καρπούς και φυτά. Για κατοικίες τους προτιμούσαν τις εισόδους των σπηλαίων ή τις βραχοσκεπές κοντά σε πηγές νερού, όπου έρχονταν τα ζώα να ξεδιψάσουν. Τα πρώτα εργαλεία του παλαιολιθικού ανθρώπου ήταν λίθινα, στην αρχή φυσικές κροκάλες επιλεγμένες για το κατάλληλο σχήμα τους και εν συνεχεία χειροπελέκεις, αιχμές και ξέστρα από μερικώς κατεργασμένο λίθο. Επιφανειακές ενδείξεις για την παρουσία παλαιολιθικών κυνηγών εντοπίσθηκαν πρόσφατα στην ιζηματογενή λεκάνη του Βώλακα, όπου βρέθηκαν λίθινα εργαλεία που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στην Παλαιολιθική Εποχή. Στη θέση ‘Αρκουδόρεμα’, σε υψόμετρο 1000 μ., βρέθηκαν εργαλεία και θραύσματα πυριτικών πετρωμάτων κατάλληλων για κατασκευή εργαλείων. Βεβαιωμένη, ωστόσο, με ανασκαφή παλαιολιθική εγκατάσταση έχουμε, προς το παρόν, μόνο στην είσοδο του σπηλαίου των Πηγών του Αγγίτη, η οποία χρονολογείται στη Μέση Παλαιολιθική Εποχή. 26 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ PALAEOLITHIC NOMADS At the end of the Upper Pleistocene, during the Würm glacier (70.000-10.000 BC), the so-called cold fauna prevails. The predominant species are the feral horse, the donkey, the bovines (bison and wild bull), deers, moose and roe deers, the ibex, the wild goat and the carnivores. This fauna is contemporary to the man of the Middle and Upper Paleolithic Age. In this period in the area now occupied by the Prefecture of Drama the Ice Age was coming to an end. There is no ice but the climate is still cold. The vegetation that dominates is the steppe. The first inhabitants in the area of Drama appear about this time. They were Paleolithic nomads who moved by chasing animals and harvesting fruits and plants. Their preferred dwellings were in the mouths of the caves and under rocky overhangs near water, where animals would be forced to come to drink. The first tools of the Paleolithic manwere of stone, initially rocks simply chosen for their suitable shape and later hand axes, points and scrapers from partially worked stones. Surface indications for the presence of Paleolithic hunters have recently been identified in the sedimentary basin of Volaka, where some stone tools were found, which could be dated to the Palaeolithic Age. At the ‘Arkoudorema’ location, at an altitude of 1000 m., tools and fragments of silicate rocks suitable for the construction of tools have been found. However, an excavated Paleolithic settlement is currently only at the entrance of the cave of Aggitis Sources, which dates back to the Middle Paleolithic Age. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 27 ΣΠΉΛΑΙΟ ΠΉΓΏΝ ΑΓΓΙΤΉ Η θέση αυτή στη δυτική όχθη του ποταμού Αγγίτη έγινε γνωστή ως παλαιοντολογικό κοίτασμα, όταν στις αρχές της δεκαετίας του ‘80 διανοίχθηκε η νέα πρόσβαση στο σπήλαιο. Ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας στο πρανές της νεότερης πρόσβασης, στη βάση αλλουβιακού ριπιδίου, εντόπισε αδιατάρακτο αρχαιολογικό στρώμα παλαιολιθικής περιόδου, και έφερε στο φως πλήθος οστών και εργαλείων αυτής της εποχής. Τα οστά προέρχονται από φυτοφάγα κυρίως ζώα: αρτιοδάκτυλα (ελαφίδες), περιττοδάκτυλα (ιππίδες, ρινοκερωτίδες) και προβοσκιδοειδή (ελεφαντίδες). Τα σαρκοφάγα περιορίζονται στις αρκτίδες. Η εμφάνιση του άγριου αλόγου, του μαλλιαρού ρινόκερου και του μαμούθ μαρτυρεί την επικράτηση κλίματος ψυχρού και περιβάλλοντος στέπας, αλλά η παρουσία του μεγάκερου και της ελάφου αποτελεί ένδειξη για την ύπαρξη ηπιότερων κλιματολογικών συνθηκών. Τα εργαλεία, φολίδες και λεπίδες, διαμορφώθηκαν σε χαλαζία και σπανιότερα σε πυριτόλιθο. Το ποσοστό των εργαλείων είναι μεγαλύτερο από εκείνο των υποπροϊόντων κατεργασίας, στοιχείο που μπορεί να υποδηλώνει ότι η επεξεργασία του λίθου γινόταν σε άλλο σημείο και όχι στη συγκεκριμένη θέση. Η περιοχή του Αγγίτη φαίνεται ότι σχετίζεται με κυνηγετικές δραστηριότητες. Πολιτισμικά, με βάση την τεχνολογία των εργαλείων, η θέση χρονολογείται στη Μέση Παλαιολιθική (Μουστέρια) περίοδο, της οποίας η απόλυτη χρονολόγηση είναι 50.000 χρόνια π.Χ. 28 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE ANGITIS SPRINGS CAVE This location, on the west bank of the River Angitis, became known as a paleontological deposit when a new entrance to the cave was opened in the early 1980’s. An exploratory excavation undertaken by the Directorate of Palaeoanthropology and Speleology on the slope of the entrance to the cave, at the base of an alluvial fan, uncovered an undisturbed archaeological layer of Paleolithic date and brought to light a wealth of bones and tools of this period. The bones are mainly those of herbivores including artiodactylae (elaphidae), perissodactylae (equidae and rhinocerotidae) and those with trunks (elephandidae). The carnivores are represented only by ursidae. The wild horse, woolly rhinoceros and mammoth are evidence of a cold climate and steppe terrain, but a milder climate is suggested by the remains of megaceros and deer. The tools, flakes and blades, were chipped from nodules of quartz and more rarely from flint. Relatively few waste chippings were found with these tools, which suggest that they were produced elsewhere. The Angitis site seems to have been associated with hunting. The tools date it to the Mousterian period of the Middle Paleolithic, 50,000 years BC. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 29 ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΓΕΏΡΓΟΙ Από το 10.000 π.Χ. το κλίμα θερμαίνεται, η στάθμη της θάλασσας υψώνεται και η βλάστηση αλλάζει. Η στέπα υποχωρεί και το δάσος επεκτείνεται. Στο νέο φυσικό και κλιματολογικό τοπίο ο άνθρωπος εξελίσσεται σταδιακά από κυνηγό και τροφοσυλλέκτη σε παραγωγό τροφής. Στην αρχή της 7ης χιλιετίας -μέσα από την πολιτιστική επίδραση της Μέσης Ανατολής αλλά και την εξέλιξη της τοπικής πολιτιστικής παράδοσης- εμφανίζονται και στον ευρωπαϊκό χώρο οι πρώτες γεωργικές καλλιέργειες, τα πρώτα εξημερωμένα ζώα και συγχρόνως οι πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις. Η Νεολιθική Εποχή είναι εποχή μεγάλης πληθυσμιακής και πολιτιστικής ακμής για τον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα για τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Στην περιοχή της Δράμας, με βάση τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά δεδομένα, οι πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις δεν είναι αρχαιότερες από τα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. Εμφανίζονται στα σταθερά εδάφη μεταξύ των ελών της κεντρικής λεκάνης της Δράμας και στις αναβαθμίδες των ορεινών όγκων που πλαισιώνουν την κεντρική πεδιάδα. Η πυκνότητα των νεολιθικών οικισμών μαρτυρεί πληθυσμιακή και πολιτιστική άνθηση της περιοχής κατά τη Νεολιθική Εποχή. Η θέση των οικισμών επιλέγεται δίπλα σε ποτάμι ή σε φυσική πηγή νερού, σε φυσικό περιβάλλον που προσφέρεται για γεωργικές καλλιέργειες και κτηνοτροφία. Νεολιθικοί γεωργοί και κτηνοτρόφοι κατοικούν σε μικρούς οικισμούς που συχνά περικλείονται με τάφρο, και κατασκευάζουν σπίτια με ξύλινο σκελετό και τοίχους από πλεκτά κλαδιά επιχρισμένα με πηλό. Εκχερσώνουν το δάσος για να εξασφαλίσουν καλλιεργήσιμη γη, καλλιεργούν δημητριακά και όσπρια, εκτρέφουν βοοειδή, αιγοπρόβατα και χοίρους. Συμπληρώνουν τη διατροφή τους με περισυλλογή άγριων καρπών και με το Νεολιθικοί γεωργοί - Neolithic farmers Από το 10.000 π.Χ. το κλίμα θερμαίνεται, η στάθμη της θάλασσας υψώνεται και η βλάστηση αλλάζει. Η στέπα υποχωρεί και το δάσος επεκτείνεται. Στο νέο φυσικό και κλιματολογικό τοπίο ο άνθρωπος εξελίσσεται σταδιακά από συλλέκτη σε παραγωγό τροφής. Στην αρχή της 7ης χιλιετίας –μέσα από την πολιτιστική επίδραση της Μέσης Ανατολής αλλά και την εξέλιξη της τοπικής πολιτιστικής παράδοσης– εμφανίζονται και στον ευρωπαϊκό χώρο οι πρώτες γεωργικές καλλιέργειες, τα πρώτα εξημερωμένα ζώα και συγχρόνως οι πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις. 1. Δοξάτ Τεπέ, Καλαμπάκι 2. Μεγάλη Τούμπα, Πετρούσα 3. Καλλίφυτος 4. Καλός Αγρός 5. Συμβολή 6. Καλαμπάκ Τεπέ, Καλαμπάκι 7. Κεφαλάρι 8. Ντικιλί Τας, Κρηνίδες 9. Σιταγροί 10. Μικρή Τούμπα, Πετρούσα 11. Μυλοπόταμος Around 10,000 B.C. the climate began to get warmer, the sea level rose and the vegetation changed. The steppe gave way to woodland. In this new and friendlier landscape man gradually evolved from a gatherer to a grower of food. At the dawn of the seventh millennium B.C., under the influence of the Middle East and also the development of the local culture, the first domesticated crops and animals, and the first permanent settlements made their appearance in Europe. Η Νεολιθική Εποχή είναι εποχή μεγάλης πληθυσμιακής και πολιτιστικής ακμής για τον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα για τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Στην περιοχή της Δράμας, με βάση τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά δεδομένα, οι πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις δεν είναι αρχαιότερες από τα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. Εμφανίζονται στα σταθερά εδάφη μεταξύ των ελών της κεντρικής λεκάνης της Δράμας και στις αναβαθμίδες των ορεινών όγκων που πλαισιώνουν την κεντρική πεδιάδα. Η πυκνότητα των νεολιθικών οικισμών μαρτυρεί πληθυσμιακή και πολιτιστική άνθηση της περιοχής κατά τη Νεολιθική Εποχή. 12. Μικρόκαμπος 13. Μεγαλόκαμπος 14. Ξηροπόταμος 15. Συκιά, Καλαμπάκι 16. Μπουνάρμπασι, Μυλοπόταμος 17. Ζωοδόχος Πηγή, Μυλοπόταμος 18. Αρκαδικός, Δράμα 19. Καλαμώνας 20. Σπήλαιο Αγγίτη 21. Πολύστυλο 22. Νέα Μπάφρα Όρος Φαλακρόν Όρος Μενοίκιον π. Στρ •2 14 •3 •10 • •18 •20 •17 ▲ ΔΡΑΜΑ •11 •16 •1 •12 •4 •19 •13•9 •6 •7 •5 •15 •8 π. υμό νας Αγγ ίτης •22 π. Νέσ τος •21 The Neolithic Age saw an upsurge in both population and cultural level in Greece, especially in Macedonia and Thessaly. The archaeological finds to date provide no evidence for permanent settlements in the Drama area earlier than about 6500 B.C. The first such dwellings were built on firmer ground in the marshes of the Drama plain, and on the foothills of the surrounding mountains. The density of settlement mounds indicate that the Drama plain flourished during the neolithic period. Όρος Παγγαίον Η θέση των οικισμών επιλέγεται δίπλα σε ποτάμι ή σε φυσική πηγή νερού, σε φυσικό περιβάλλον που προσφέρεται για γεωργικές καλλιέργειες και κτηνοτροφία. Νεολιθικοί γεωργοί και κτηνοτρόφοι κατοικούν σε μικρούς οικισμούς που συχνά περικλείονται με τάφρο, και κατασκευάζουν σπίτια με ξύλινο σκελετό και τοίχους από πλεκτά κλαδιά επιχρισμένα με πηλό. Εκχερσώνουν το δάσος για να εξασφαλίσουν καλλιεργήσιμη γη, καλλιεργούν δημητριακά και όσπρια, εκτρέφουν βοοειδή, αιγοπρόβατα, χοίρους. Συμπληρώνουν τη διατροφή τους με περισυλλογή άγριων καρπών και με το κυνήγι. Επεξεργάζονται τα διάφορα είδη των λίθων, τον πηλό, το ξύλο, τα καλάμια, τα οστά, τα όστρεα, για να κατασκευάσουν αγγεία, εργαλεία, κοσμήματα, ειδώλια. Γνωρίζουν την υφαντική και την καλαθοπλεκτική και ήδη από τα τέλη της 5ης χιλιετίας αρχίζουν να κατεργάζονται και τα μέταλλα. Στην πεδιάδα της Δράμας συστηματικές ανασκαφές έχουν πραγματοποιηθεί στους νεολιθικούς οικισμούς των Σιταγρών και του Αρκαδικού Δράμας. Αναπαράσταση οικισμού και οικίας Νεολιθικής Εποχής (πολιτισμός Cucuteni - Ρουμανία). Reconstruction of a Neolithic settlement (Cucuteni culture - Romania). Favoured sites for settlements were beside a river or spring, in an area suitable for arable farming and animal husbandry. Neolithic farmers and herders lived in small settlements that were often protected by a ditch, and built wattle and daub dwellings. They cleared the surrounding forest to obtain land for crops, grew cereals and pulses, raised cattle, pigs, sheep and goats, and supplemented this diet by gathering wild fruits and hunting. They worked stone, clay, wood, reeds, bone and shells to make pots, tools, jewellery and figurines. They knew the arts of weaving and basketry, and by the end of the fifth millennium B.C. had already begun to extract metal. In the plain of Drama, systematic excavations have been carried out at the settlements of Sitagri and Arkadikos. 30 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Πολιτισμός Cucuteni - Ρουμανία: Νεολιθική Οικία Cucuteni Culture - Romania: Neolithic House κυνήγι. Επεξεργάζονται διάφορα είδη λίθων, τον πηλό, το ξύλο, τα καλάμια, τα οστά, τα όστρεα, για να κατασκευάσουν αγγεία, εργαλεία, κοσμήματα και ειδώλια. Γνωρίζουν την υφαντική και την καλαθοπλεκτική και ήδη από τα τέλη της 5ης χιλιετίας αρχίζουν να κατεργάζονται και τα μέταλλα. Στην πεδιάδα της Δράμας συστηματικές ανασκαφές έχουν πραγματοποιηθεί στους νεολιθικούς οικισμούς των Σιταγρών και του Αρκαδικού. NEOLITHIC FARMERS Around 10,000 BC the climate began to get warmer, the sea level rose and the vegetation changed. The steppe gave way to woodland. In this new and friendlier landscape man gradually evolved from a hunter and gatherer to a grower of food. At the dawn of the 7th millennium BC., under the influence of the Middle East and also the development of the local culture, the first domesticated crops and animals and the first permanent settlements made their appearance in Europe. Νεολιθική Διάδοση των Εξημερωμένων Φυτών Neolithic Diffusion of Domesticated Plants The Neolithic Age saw an upsurge in both population and cultural level in Greece, especially in Macedonia and Thessaly. The archaeological finds to date provide no evidence for permanent settlements in the Drama area earlier than about 6500 BC. The first such dwellings were built on firmer ground in the marshes of the Drama plain, and on the foothills of the surrounding mountains. The density of settlement mounds indicate that the Drama plain flourished during the Neolithic period. Favored sites for settlements were beside a river or spring, in an area suitable for arable farming and animal husbandry. Neolithic farmers and herders lived in small settlements that were often protected by a ditch, and built wattle and daub dwellings. They cleared the surrounding forest to obtain land for crops, grew cereals and pulses, raised cattle, pigs, sheep and goats and supplemented this diet by gathering wild fruits and hunting. They worked stone, clay, wood, reeds, bone and shells to make pots, tools, jewelry and figurines. They knew the arts of weaving and basketry, and by the end of the fifth millennium BC had already begun to extract metal. In the plain of Drama, the Neolithic settlements of Sitagroi and Arkadikos have been systematically excavated. Πολιτισμός Cucuteni - Ρουμανία: Νεολιθικός Οικισμός Cucuteni Culture - Romania: Neolithic Site Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 31 ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΣΙΤΑΓΡΏΝ Ο νεολιθικός οικισμός των Σιταγρών αναπτύχθηκε σε χαμηλό άνδηρο της δυτικής όχθης του ποταμού Αγγίτη. Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Los Angeles στο τέλος της δεκαετίας του ’60, αποκάλυψαν επάλληλα στρώματα κατοίκησης Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής Εποχής (φάσεις Ι, ΙΙ, ΙΙΙ) και Πρώιμης εποχής Χαλκού (φάσεις IV, Va, Vb), που χρονολογούνται από τα μέσα της 6ης ως τα τέλη της 3ης χιλιετίας π.Χ. Η ανασκαφή επεσήμανε τρείς πολιτιστικές περιόδους της Νεολιθικής, κατά τη διαδοχή των οποίων δεν φαίνεται να διακόπτεται η πολιτιστική συνέχεια στον οικισμό. Αποκαλύφθηκαν λείψανα από τον ξύλινο σκελετό και την πήλινη επικάλυψη των τοίχων, δάπεδα με εστίες και φούρνους, αγγεία και πιθάρια. Την αποσπασματική εικόνα του νεολιθικού σπιτιού συμπληρώνει πήλινο μικρογραφικό ομοίωμα από αρχαιολογικό στρώμα της φάσης ΙΙΙ, που απεικονίζει το εσωτερικό ενός σπιτιού με φούρνο πλαισιωμένο από έδρανα. Πλούσια υπήρξαν τα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα καθώς και τα παλαιοβοτανολογικά και παλαιοζωολογικά κατάλοιπα (απανθρακωμένοι καρποί και οστά ζώων). Τα ευρήματα αυτά σε συνδυασμό με τις φυσικοχημικές αναλύσεις και τη μελέτη του παλαιοπεριβάλλοντος, έδωσαν σημαντικές πληροφορίες για την οικιστική, την παραγωγή, την τεχνολογία και την κοινωνική οργάνωση του οικισμού, καθώς και για τις πολιτιστικές του σχέσεις με οικισμούς της Μακεδονίας, της Θράκης και της βαλκανικής ενδοχώρας. 32 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE NEOLITHIC SETTLEMENT IN SITAGROI This Neolithic settlement in Sitagroi lay on a low rise on the west bank of the river Aggitis. Excavations undertaken by the British School of Archaeology joint with the University of Los Angeles (1967-1970) revealed successive habitation levels of the Late and Final Neolithic Age (phases I, II, III) and the Early Bronze Age (phases IV, Va, Vb), which date from the mid 6th to the late 3rd millennia BC. The excavation identified three Neolithic Age phases, although cultural continuity seems to have been maintained throughout. Remnants of wattle and daub dwellings, floors with hearths and ovens, pottery and storage jars are among the finds. This fragmentary picture of a Neolithic household is supplemented by a miniature clay model from phase III of a house interior with an oven next to a platform. A wealth of movable finds was uncovered, and also palaeobotanical and palaeozoological remains (carbonized seeds and animal bones). These finds, together with physical and chemical analyses and the study of the natural environment of the time, have taught us much about the settlement’s architectural, productive, technological and social organization, as well as its cultural links with other settlements in Macedonia, Thrace and the Balkan hinterland. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 33 ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΡΚΑΔΙΚΟΥ Ο νεολιθικός οικισμός του Αρκαδικού αποτελεί τον πρώτο οικιστικό πυρήνα στη θέση της σημερινής πόλης της Δράμας. Ανήκει στον τύπο του ανοικτού οικισμού που αναπτύχθηκε πάνω σε φυσικό λόφο κοντά σε πηγές νερού. Με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά αρχαιολογικά δεδομένα, η ζωή στον οικισμό αρχίζει στη Μέση Νεολιθική και συνεχίζεται στη Νεότερη Νεολιθική Εποχή. Σε μικρότερη έκταση η κατοίκηση τεκμηριώνεται και κατά την Εποχή του Χαλκού, την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, ενώ υπάρχουν ενδείξεις και για σποραδική κατοίκηση της θέσης στους Ιστορικούς Χρόνους. Η συστηματική ανασκαφή που άρχισε το 1991, με πρόγραμμα συνεργασίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και της Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, αποκάλυψε αρχαιολογικά στρώματα Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής με πασσαλόπηκτα σπίτια. Οι οπές των πασσάλων συνθέτουν την πρώτη εικόνα των κτισμάτων που είναι ορθογώνια ή τετράγωνα, και περιέχουν αντικείμενα από την καθημερινή ζωή των κατοίκων, εργαλεία, κοσμήματα και αγγεία. Τα εργαλεία και τα κοσμήματα κατασκευάζονται από λίθο, πηλό, οστά και όστρεα. Τα αγγεία είναι πήλινα χειροποίητα, με σχήματα ανοικτά ή κλειστά, με ακόσμητη, λειασμένη, στιλβωμένη ή και διακοσμημένη επιφάνεια. Σποραδική είναι η εμφάνιση μαρμάρινων αγγείων. Προϊστορικός οικισμός Αρκαδικού Δράμας The Arkadikos prehistoric settlement Ο νεολιθικός οικισμός του Αρκαδικού αποτελεί τον πρώτο οικιστικό πυρήνα στη θέση της σημερινής πόλης της Δράμας. Ανήκει στον τύπο του ανοικτού οικισμού που αναπτύχθηκε πάνω σε φυσικό λόφο κοντά σε πηγές νερού. Με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά αρχαιολογικά δεδομένα η ζωή στον οικισμό αρχίζει στη Μέση Νεολιθική και συνεχίζεται στη Νεότερη Νεολιθική Εποχή. Σε μικρότερη έκταση η κατοίκηση τεκμηριώνεται και κατά την Εποχή του Χαλκού, την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, ενώ υπάρχουν ενδείξεις και για σποραδική κατοίκηση της θέσης στους Ιστορικούς Χρόνους. Η συστηματική ανασκαφή που άρχισε το 1991, με πρόγραμμα συνεργασίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και της ΙΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, αποκάλυψε αρχαιολογικά στρώματα Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής με πασσαλόπηκτα σπίτια. Οι οπές των πασσάλων συνθέτουν την πρώτη εικόνα των κτισμάτων που είναι ορθογώνια ή τετράγωνα, και περιέχουν αντικείμενα από την καθημερινή ζωή των κατοίκων, εργαλεία, κοσμήματα και αγγεία. Τα εργαλεία και τα κοσμήματα κατασκευάζονται από λίθο, πηλό, οστά και όστρεα. Τα αγγεία είναι πήλινα χειροποίητα, με σχήματα ανοικτά ή κλειστά, με ακόσμητη, λειασμένη, στιλβωμένη ή και διακοσμημένη επιφάνεια. Σποραδική είναι η εμφάνιση μαρμάρινων αγγείων. The Arkadikos Neolithic settlement was the first habitation in the site of the modern town of Drama. The Neolithic settlement was settled on a natural hill near the natural springs. The archaeological evidence indicates that occupation on the site began in the Middle Neolithic and continued into the Late Neolithic Age. The settlement shrank in the Bronze Age, but lasted into the Early Iron Age, and there is scattered evidence of occupation during historical times. Systematic excavations begun in 1991 under a joint project of the Aristotle University of Thessaloniki and the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities, has revealed Neolithic houses with timber frame. The post-holes left by the timber uprights trace the outlines of the rectangular or square buildings. Artifacts -tools, jewellery and vasesused by people in their daily life have been found both inside and outside the houses. The tools and jewellery are made of stone, clay, bone and shells. The open and closed vases were handmade. The undecorated pots were slipped or burnished. There are also vases with painted or incised decoration. ΠΑΣΣΑΛΟΤΡΥΠΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΙΘΑΝΟΣ ΤΟΙΧΟΣ 34 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ NEOLITHIC SETTLEMENT IN ARKADIKOS The Arkadikos Neolithic settlement was the first habitation in the site of the modern town of Drama. The Neolithic settlement was settled on a natural hill near the natural springs. The archaeological evidence indicates that occupation on the site began in the Middle Neolithic and continued into the Late Neo-lithic Age. The settlement shrank in the Bronze Age, but lasted into the Early Iron Age, and there is scattered evidence of occupation during his-torical times. Systematic excavations begun in 1991 under a joint project of the Aristotle University of Thessaloniki and the Ephorate of Prehistor-ic and Classical Antiquities, has revealed Neolithic houses with timber frame. The post-holes left by the timber uprights trace the outlines of the rectangular or square buildings. Artifacts -tools, jewellery and vases- used by people in their daily life have been found both inside and outside the houses. The tools and jewellery are made of stone, clay, bone and shells. The open and closed vases were hand-made. The undecorated pots were slipped or burnished. There are also vases with painted or incised decoration. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 35 ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ Η λιθοτεχνία της Νεολιθικής Εποχής συνεχίζει και βελτιώνει την παλαιολιθική παράδοση στα πελεκητά εργαλεία, επινοώντας νέες τεχνικές όπως είναι η λείανση. Τα λίθινα εργαλεία έχουν ως πρώτη ύλη σκληρά πετρώματα όπως τον πυριτόλιθο, τον χαλαζία, τον χαλκηδόνιο και ορισμένους άλλους ηφαιστειογενείς λίθους ή ηφαιστιογενή πετρώματα. Τα πελεκητά εργαλεία της νεολιθικής εποχής κατασκευάζονται με τις τεχνικές της κρούσης και της πίεσης. Οι λεπίδες από πυριτόλιθο αποσπώνται με κρούση έμμεση (1) ή άμεση από ημιδιαμορφωμένους πυρήνες (2), τεχνική που παράγει λεπίδες παχιές, και, σπανιότερα, με την πίεση (3), τεχνική που παράγει λεπίδες λεπτότερες. Μετά την κατασκευή των λεπίδων ακολουθεί επεξεργασία για τη διαμόρφωση ή και ανανέωση της κόψης τους που φθειρόταν από τη χρήση (retouche) (4). Τα λειασμένα εργαλεία εμφανίζονται στη νεολιθική εποχή, αλλά εξακολουθούν να κατασκευάζονται και μετά την εμφάνιση των μετάλλων. Πρώτη ύλη αποτελούν τα μεταμορφωσιγενή πετρώματα όπως ο σχιστόλιθος. Μετά το πρώτο σφυροκόπημα ακολουθεί η λείανση με τριβή της επιφάνειας του πετρώματος σε σταθερά ακόνια με τη βοήθεια άμμου και νερού. Η κόψη του εργαλείου διαμορφώνεται με λείανση. Με την τεχνική της λείανσης κατασκευάζονται κοινά εργαλεία όπως οι αξίνες, οι πελέκεις, οι σμίλες αλλά και κεφαλές ροπάλων, μυλόλιθοι και τριπτήρες. Επίσης, μαρμάρινα αγγεία, ειδώλια και λίθινα κοσμήματα. Τα συνήθη εργαλεία είναι πελέκεις (1), αιχμές βελών και ακοντίων (2), μαχαίρια (3), ξέστρα (4), οπείς (5), δρεπάνια (6), γλυφίδες, λειαντήρες και τριπτήρες. Με αυτά κυνηγούσαν, έκοβαν, θέριζαν, κατεργάζονταν τα δέρματα, τρυπούσαν, γυάλιζαν, άλεθαν. Τα λίθινα εργαλεία συχνά προσαρμόζονταν σε οστέινο ή σε ξύλινο στέλεχος. Τα δρεπάνια ήταν απλά εργαλεία με μία λεπίδα ή σύνθετα με πολλές λεπίδες προσαρμοσμένες στη σχισμή ενός ξύλινου ή κεράτινου στελέχους. 36 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ STONEWORKING Neolithic stone working improved on the Paleolithic tradition of chipped tools and added new techniques such as grinding. The stone tools are made of hard rocks such as flint, quartz, chalcedony and certain volcanic rocks like obsidian. The chipped tools of the Neolithic period were produced by striking and pressure. Flint blades were flaked off the partly-shaped core by indirect (1) or direct blows (2), a technique that gives thick blades, and less often by pressure (3), which produces thinner blades. After the blades had been produced, they were further worked to produce a usable edge. They were also sharpened when they had become blunted through use (4). Ground tools made their appearance in the Neolithic Age but continued to be used even after the advent of metalworking. The raw materials used were metamorphic rocks such as schist. The tool was roughly shaped by pieces being struck off, and then ground smooth on a fixed grindstone with the help of sand and water. The cutting edge was shaped by grinding. This grinding technique was used to produce tools such as pickaxes, axes and chisels, and also club heads, millstones and grinders. Marble vessels, figurines and stone jewelry were also produced. The commonest tools were axes (1), arrow points and spear heads (2), knives (3), scrapers (4), burins (5), sickles (6), polishers, querns. With these they hunted, cut, harvested, prepared hides, bored hole, polished and milled. These stone tools were often attached to shafts of wood or bone. The sickles were either simple, with one blade, or multiple, with many blades wedges into a slit down the side of a wood or bone shaft. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 37 ΟΣΤΕΪΝΑ - ΚΕΡΑΤΙΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΣΜΉΜΑΤΑ Οστά οικόσιτων και άγριων ζώων, αλλά και κέρατα αιγοπροβάτων και ελαφοειδών, δόντια, κυρίως αγριόχοιρων, ακόμη και καύκαλο χελωνών και κελύφη μαλακίων χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή εργαλείων, κοσμημάτων και άλλων αντικειμένων. Τα οστέινα εργαλεία κατασκευάζονταν από τεμάχια μακρών κυρίως οστών αλλά και από ακέραια οστά ακατέργαστα, όπως κερκίδες, κέρατα ή αστράγαλοι ζώων. Οι τεχνικές που εφαρμόζονταν για την κατασκευή εργαλείων ήταν η κρούση, έμμεση ή άμεση, η τριβή και η χάραξη. Τον τεμαχισμό ακολουθούσε η επεξεργασία του οστού, τοπική ή ολική, η οποία πραγματοποιούνταν είτε με τριβή είτε με κρούση και, εν συνεχεία, με τη χρήση μυτερού εργαλείου για την αφαίρεση του σπογγώδους μέρους. Πάνω στην οστέινη επιφάνεια περιστρεφόταν ένα σωληνοειδές αντικείμενο, για παράδειγμα ένα καλάμι, το οποίο ενεργοποιούσε την τριβή της άμμου. Τα οστέινα εργαλεία (οπείς, βελόνες, λειαντήρες, σπάτουλες) ανάλογα με τη χρήση τους εμφανίζουν αιχμή, κόψη ή πλατιά επιφάνεια εργασίας. Όταν φθείρονταν από τη χρήση, η επιφάνεια εργασίας στα ενεργά άκρα τους αποκαθίστατο με τριβή σε πέτρα ή με ξύσιμο με κοφτερό εργαλείο. Από οστά και κέρατα κατασκευάζονται επίσης κοσμήματα, καθώς και άλλα αντικείμενα με χρήσεις μη προσδιορισμένες, όπως τα συμβολικά αντικείμενα κύρους και τα παιχνίδια. 38 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ BONE - ANTLER TOOLS AND JEWELLERY The bones of both wild and domestic animals, goat, sheep and deer antler, usually boar tusks, and even tortoise shells and sea shells were used to make tools, jewelry and various other objects. The bone tools were usually made from parts of long bones, but also from whole, unworked bones such as leg bones, antler or the ankle bones of animals. The techniques used in tool making were direct and indirect blows, friction and cutting. After being cut into pieces, the bone was worked on in whole or in part by hitting it and using a sharp tool to remove the marrow, or by friction, in which a long thin object – a reed for example – was rotated rapidly on the surface of the bone, thus activating friction with sad. Bone tools (burins, needles, polishers, and spatulas) possessed points, blades or broad working surfaces depending on the use to which they were to be put. When the cutting edge of the tool had become blunted by use it was sharpened by rubbing it against a stone or by scraping it with a sharp tool. Bones and horns were also made into jewelry, and other objects whose purpose is not known, as the status symbols and the toys. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 39 ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΉΣ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑΣ Στο δεύτερο μισό της 5ης χιλιετίας π.Χ., πριν ακόμη ολοκληρωθεί η Νεολιθική Εποχή, εμφανίσθηκε στη νοτιοανατολική Ευρώπη η χρήση των μετάλλων, των οποίων η πρώτη παρουσία είχε σημειωθεί στην Ανατολία ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική Εποχή. Οι ειδικοί σήμερα έχουν εγκαταλείψει τη θεωρία ‘από την Ανατολή το Φως’ (Ex Oriente Lux), και μιλούν για αυτόνομη ανακάλυψη της επεξεργασίας των μετάλλων στην Ευρώπη. Από τις δυτικές ακτές του Ευξείνου ως την κοιλάδα του ποταμού Tisza και από τα Καρπάθια ως τα παράλια του Αιγαίου, οι κατά τόπους Χαλκολιθικοί πολιτισμοί κατασκεύαζαν ήδη από τα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. εργαλεία από χαλκό και κοσμήματα από χαλκό, χρυσό και άργυρο. Σύγχρονη είναι και η εμφάνιση μεταλλικών αντικειμένων στον ελλαδικό χώρο. Ως τώρα έχουν εντοπιστεί σε θέσεις στη Μακεδονία, στο νοτιοελλαδικό και στον αιγαιακό χώρο δεκάδες μετάλλινα αντικείμενα. Είναι κοσμήματα (χάντρες) και εργαλεία (βελόνες, πελέκεις, σμίλες, σπάτουλες, εγχειρίδια), από καθαρό χαλκό καθώς και κοσμήματα (χάντρες, ελάσματα, περίαπτα) από καθαρό χρυσό. Στη λεκάνη της Δράμας τα πρώτα δείγματα εξαγωγικής μεταλλουργίας εμφανίζονται στα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. Πολιτισμός Cucuteni - Ρουμανία Cucuteni Culture - Romania Οι αρχές της μεταλλουργίας The beginning of metal-working Στο δεύτερο μισό της 5ης χιλιετίας, πριν ακόμη τελειώσει η Νεολιθική Εποχή εμφανίσθηκε στη νοτιοανατολική Ευρώπη η χρήση των μετάλλων, των οποίων η πρώτη παρουσία είχε σημειωθεί στην Ανατολία ήδη από την Αρχαιότερη Νεολιθική Εποχή. Metalworking, which had already existed in Anatolia during the Early Neolithic Age (at Catal Huyuk), appeared in Southeast Europe in the second half of the fifth millennium B.C., even before the Neolithic Age came to an end. Οι ειδικοί σήμερα έχουν εγκαταλείψει τη θεωρία ‘από την Ανατολή το Φως’ (Ex Oriente Lux) και μιλούν για αυτόνομη ανακάλυψη της επεξεργασίας των μετάλλων στην Ευρώπη. Από τις δυτικές ακτές του Ευξείνου ως την κοιλάδα του ποταμού Tisza και από τα Καρπάθια ως τα παράλια του Αιγαίου οι κατά τόπους Χαλκολιθικοί πολιτισμοί κατασκεύαζαν ήδη από τα μέσα της 5ης χιλιετίας εργαλεία από χαλκό και κοσμήματα από χαλκό, χρυσό και άργυρο. Today scholars have abandoned the theory that the art of metallurgy came to Europe from the Middle East, and are coming to accept that the secret of working metals may have been independently discovered in Southeast Europe. By the middle of the fifth millennium B.C. the Stone-Copper Age cultures scattered from the western shores of the Black Sea to the valley of the River Tisza and from the Carpathians to the Aegean coast were already fashioning copper tools and jewellery from copper, gold and silver. Πολιτισμός Cucuteni - Ρουμανία Cucuteni culture - Romania Πολιτισμός Βάρνα - Βουλγαρία Varna culture - Bulgaria Σύγχρονη είναι η εμφάνιση μετάλλινων αντικειμένων στον ελλαδικό χώρο. Ως τώρα εντοπίστηκαν σε διάφορες θέσεις στη Μακεδονία, στο νοτιοελλαδικό και στον αιγαιακό χώρο δεκάδες μετάλλινα αντικείμενα. Είναι κοσμήματα (χάντρες) και εργαλεία (βελόνες, πελέκεις, σμίλες, σπάτουλες, ακόμη και εγχειρίδια), από καθαρό χαλκό καθώς και κοσμήματα (χάντρες, ελάσματα, περίαπτα) από καθαρό χρυσό. Στη λεκάνη της Δράμας τα πρώτα δείγματα εξαγωγικής μεταλλουργίας εμφανίζονται στα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. Metal artefacts made their appearance in Greece at the same time, 100 such objects having been found at various sites in Macedonia, Southern Greece and the Aegean. They include jewellery (beads) and tools (needles, axes, chisels, spatulas and even daggers) of pure copper and jewellery (beads, foil, charms) of pure gold. In the Drama basin the first evidence of trading in metals appears in the middle of the fifth millennium B.C., in the Sitagroi prehistoric settlement. Ανατολική Μακεδονία, Παράδεισος Eastern Macedonia, Paradisos Κεντρική Μακεδονία, Αραβησσός Central Macedonia, Aravissos Θεσσαλία, Σέσκλο Thessalia, Sesklo Πολιτισμός Βάρνα - Βουλγαρία Varna Culture - Bulgaria 40 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE BEGINNING OF METAL-WORKING In the second half of the 5th millennium BC, even before the end of the Neolithic period, appeared in southeast Europe the use of metals, of which the first appearance had already occurred in Anatolia since the Early Neolithic Period. Today scholars have abandoned the theory that the art of metallurgy came to Europe from the Middle East (Ex Oriente Lux), and discuss about an independent discovery of metalworking in Europe. By the middle of the 5th millennium BC the Chalcolithic cultures, scattered from the western shores of Black Sea to the valley of the river Tisza and from the Carpathians to the Aegean coast, were already fashioning copper tools and jewelry from copper, gold and silver. Ανατολική Μακεδονία, Παράδεισος East Macedonia, Paradeisos Metal artifacts made their appearance in Greece at the same time. Dozens of such metal objects have been found at various sites in Macedonia, in Southern Greece and the Aegean. They include jewelry (beads) and tools (needles, axes, chisels, spatulas, daggers) of pure copper and jewelry (beads, metal sheets, pendants) of pure gold. In Drama basin the first evidence of trading in metals appears in the middle of the 5th millennium BC. Θεσσαλία, Σέσκλο Thessaly, Sesklo Κεντρική Μακεδονία, Αραβησσός Central Macedonia, Aravyssos Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 41 ΠΡΏΙΜΉ ΕΠΟΧΉ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΉ ΔΡΑΜΑ Στην αρχή της 3ης χιλιετίας π.Χ. μια μεγάλη πολιτιστική αλλαγή σημειώνεται στη περιοχή του Αιγαίου. Εμφανίζονται οικισμοί νέου τύπου με διαφορετικές οικονομικές και κοινωνικές δομές. Τα αίτια αυτής της ραγδαίας πολιτιστικής αλλαγής στην οποία περιλαμβάνεται και η διάδοση και η εξέλιξη της μεταλλουργίας παραμένουν ακόμη υπό συζήτηση. 1. Αρκαδικός, Δράμα 2. Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος 3. Μεγάλη Τούμπα, Πετρούσα 4. Μυλοπόταμος 5. Μεγαλόκαμπος 6. Καλός Αγρός 7. Καλαμπάκι 8. Σιταγροί Στη λεκάνη της Δράμας οι οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι λιγότεροι σε αριθμό και μικρότεροι σε έκταση από τους νεολιθικούς. Ο προϊστορικός οικισμός των Σιταγρών παρέχει μέχρι στιγμής τις σημαντικότερες πληροφορίες για το χαρακτήρα και την έκταση των πολιτιστικών αλλαγών κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη λεκάνη της Δράμας. Τα σπίτια έχουν διαφορετική μορφή από τα νεολιθικά, ενώ σημαντικές είναι και οι αλλαγές που σημειώνονται στη γεωργία και στην κτηνοτροφία αυτής της περιόδου. Χαρακτηριστική είναι επίσης η εξαφάνιση των ειδωλίων και των τελετουργικών σκευών με τις προτομές των ζώων καθώς και των αγγείων με την ωραία γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση. Τα πήλινα αγγεία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι αδιακόσμητα και σκοτεινόχρωμα. Τα σχήματα και οι συχνά στιλβωμένες επιφάνειες παραπέμπουν σε μεταλλικά αγγεία. Στην αρχή της 3ης χιλιετίας π.Χ. η κατεργασία των μετάλλων εμφανίζεται με εξελιγμένη τεχνολογία στην παραγωγή κραμάτων χαλκού και κασσίτερου. Πρώιμη Εποχή Χαλκού Early Bronze Age 1. Αρκαδικός, Δράμα 2. Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος 3. Μεγάλη Τούμπα, Πετρούσα 4. Μυλοπόταμος 5. Μεγαλόκαμπος 6. Καλός Αγρός 7. Καλαμπάκι 8. Σιταγροί 9. Νικηφόρος 10. Καλλίφυτος 11. Πλατανιά 12. Μικρόκαμπος 13. Κουδούνια 14. Συμβολή 15. Ντικιλί Τας, Κρηνίδες Όρος Φαλακρόν π. •10 •3 •2 ▲ ΔΡΑΜΑ •4 •1 •12 •5 •8 •6 •13 Όρος Μενοίκιον •14 π. Στρυ π. μόνα ς Αγγ •11 •9 •7 ίτης Όρος Παγγαίον •15 Νέσ τος Στην αρχή της 3ης χιλιετίας μια μεγάλη πολιτιστική αλλαγή σημειώνεται στη περιοχή του Αιγαίου. Εμφανίζονται οικισμοί νέου τύπου με διαφορετικές οικονομικές και κοινωνικές δομές. Τα αίτια αυτής της ραγδαίας πολιτιστικής αλλαγής, μέσα στην οποία περιλαμβάνεται και η διάδοση και η εξέλιξη της μεταλλουργίας, παραμένουν ακόμη υπό συζήτηση. Στη λεκάνη της Δράμας οι οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι λιγότεροι σε αριθμό και μικρότεροι σε έκταση από τους νεολιθικούς. Ο προϊστορικός οικισμός των Σιταγρών παρέχει μέχρι στιγμής τις σημαντικότερες πληροφορίες για το χαρακτήρα και την έκταση των πολιτιστικών αλλαγών κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη λεκάνη της Δράμας. Τα σπίτια έχουν διαφορετική μορφή από τα νεολιθικά, ενώ σημαντικές είναι και οι αλλαγές που σημειώνονται στη γεωργία και στην κτηνοτροφία αυτής της περιόδου. Χαρακτηριστική είναι επίσης η εξαφάνιση των ειδωλίων και των τελετουργικών σκευών με τις προτομές των ζώων καθώς και των αγγείων με την ωραία γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση. Τα πήλινα αγγεία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού είναι χειροποίητα και σκοτεινόχρωμα. Τα σχήματα και οι συχνά στιλβωμένες επιφάνειες παραπέμπουν σε μεταλλικά αγγεία. Στην αρχή της 3ης χιλιετίας π.Χ. η κατεργασία των μετάλλων εμφανίζεται με εξελιγμένη τεχνολογία στην παραγωγή κραμάτων χαλκού και κασσίτερου. At the beginning of the third millennium B.C. a major cultural change swept through southeast Europe. New types of settlements appeared, of varying economic and social structure. The reasons for this rapid change, which included the spread and development of metalworking, remain unknown. In the Drama basin the Early Bronze Age settlements are fewer in number and smaller in extent than those of the Neolithic Age. The prehistoric settlement at Sitagroi is at present the most valuable source of information on the type and extent of the cultural changes that took place in the Early Bronze Age in the Drama basin. The houses are of a different shape, while arable farming and animal husbandry underwent major changes at this time. Figurines and sacral vessels with animal heads disappeared, as did the vessels with fine painted and engraved decoration. Early Bronze Age pottery is hand-made and dark-coloured, and the desings and burnished surfaces suggest metal vessels. By the beginning of the third millennium B.C. metalsmiths had developed the technique of making copper-tin alloys. Η ανασκαφική έρευνα εντόπισε στον οικισμό τρεις επιμέρους οικιστικές φάσεις της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. (Φάσεις IV Va, Vb). The excavation of the site revealed three levels of occupation during the Early Bronze Age. (Stages IV, Va, Vb). ΦΑΣΗ ΙV Τα αρχιτεκτονικά λείψανα της φάσης ΙV (3000) αντιπροσωπεύονται από αποσπασματικά δείγματα πασσαλόπηκτων κτισμάτων μεταξύ των οποίων μεσολαβούν στενοί δρόμοι. STAGE IV The architectural remains of this stage (IV-3,000) consist of scattered examples of long timber-post buildings with narrow streets running between them. ΦΑΣΗ Va Στη φάση Va αποκαλύφθηκε ένα αψιδωτό σπίτι κατεστραμμένο από ισχυρή πυρκαγιά, το “καμένο σπίτι”. STAGE Va To this stage belongs a vaulted dwelling destroyed by an intense fire, the “burnt house”. 42 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Νικηφόρος Καλλίφυτος Πλατανιά Μικρόκαμπος Κουδούνια Συμβολή Ντικιλί Τας, Κρηνίδες Όρος Φαλακρόν π •10 •3 •2 ▲ ΔΡΑΜΑ •4 •1 •12 •5 •8 •6 •13 Όρος Μενοίκιον •14 π. Σ τρ Αγ π. υμό νας γίτ •7 ης Όρος Παγγαίον •11 •9 •15 EARLY BRONZE AGE IN DRAMA At the beginning of the third millennium BC, a major cultural change swept through south-east Europe. New types of settlements appeared of varying economic and social structure. The reasons for this rapid change, which included the spread and development of metal-working, remain unknown. In the Drama basin the Early Bronze Age settlements are fewer in number and smaller in extent than those of the Neolithic Age. The prehistoric settlement at Sitagroi is at present the most valuable source of information on the type and extent of the cultural changes that took place in the Early Bronze Age in the Drama basin. The houses are of a different shape, while arable farming and animal husbandry underwent major changes at this time. Figurines and sacral vessels with animal heads disappeared, as did the vessels with fine painted and engraved decoration. Early Bronze Age pottery is undecorated and dark-coloured, and the designs and burnished surfaces suggest metal vessels. By the beginning of the third millennium BC, metal smiths had developed the technique of making copper-tin alloys. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 43 ΠΡΏΙΜΉ ΕΠΟΧΉ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΏΝ ΣΙΤΑΓΡΏΝ Αγγεία, εργαλεία και κοσμήματα που βρέθηκαν στα δάπεδα των σπιτιών της αρχαιότερης φάσης της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (φάση ΙV) παραπέμπουν στην καθημερινή ζωή των ενοίκων. Οι συγκεντρωμένες πήλινες αγνύθες (υφαντικά βάρη) βεβαιώνουν την παρουσία ενός αργαλειού. Την πιο ολοκληρωμένη εικόνα της οικοσκευής ενός σπιτιού της νεότερης φάσης της εποχής του χαλκού (φάση Vα) παρέχει το «Καμένο σπίτι» των Σίιταγρών. Είναι πασσαλόπηκτο κτίσμα με τρείς χώρους, στους οποίους στεγάζονται δραστηριότητες της οικιακής ζωής και της οικοτεχνίας. Οι εσωτερικοί τοίχοι του σπιτιού είναι επιχρισμένοι με πηλό. Μετά τον προθάλαμο ακολουθεί ο κύριος χώρος του σπιτιού, στο κέντρο του οποίου σώζονται τμήματα μιας μεγάλης κυκλικής εστίας με αγγεία γύρω της. Ο μικρός αψιδωτός χώρος στο βάθος του σπιτιού, με τους δύο φούρνους και τα μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, πρέπει να ήταν χώρος παρασκευής και αποθήκευσης της τροφής. Για την αποθήκευση των δημητριακών, των οσπρίων και των καρπών κατασκευάζονταν πιθόσχημα αγγεία από ωμό πηλό ή ανοίγονταν ορύγματα στο έδαφος, τα τοιχώματα των οποίων αλείφονται με πηλό. Μεγάλα αποθηκευτικά και μικρότερα επιτραπέζια αγγεία βρέθηκαν σε δάπεδα σπιτιών της νεότερης φάσης της πρώιμης εποχής χαλκού (φάση Vb). Σε νεότερα κτίρια της φάσης αυτής ανήκει σειρά αποθηκευτικών λάκκων. Πρώιμη Εποχή Χαλκού στον οικισμό των Σιταγρών The Early Bronze Age in the Sitagroi settlement Αγγεία, εργαλεία και κοσμήματα που βρέθηκαν στα δάπεδα των σπιτιών της αρχαιότερης φάσης της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (φάση ΙV Σιταγρών) παραπέμπουν στην καθημερινή ζωή των ενοίκων. Οι συγκεντρωμένες πήλινες αγνύθες βεβαιώνουν την παρουσία ενός αργαλειού του όρθιου τύπου. Only fragmentary remains of houses have been found in the earliest phase of the Early Bronze Age Level (Sitagroi phase IV). The pottery, tools and jewellery found Iying on the floors reveal something of these ancient people΄s everyday life. A heap of loom weights indicate where a loom once stood. Την πιο ολοκληρωμένη εικόνα της οικοσκευής ενός σπιτιού της νεότερης φάσης της εποχής του χαλκού (φάση Vα Σιταγρών) παρέχει το “καμένο σπίτι”. Είναι πασσαλόπηκτο κτίσμα με τρείς χώρους στους οποίους στεγάζονται διάφορες δραστηριότητες της οικιακής ζωής και οικοτεχνίας. Οι εσωτερικοί τοίχοι του σπιτιού είναι επιχρισμένοι με πηλό. Μετά τον προθάλαμο ακολουθεί ο κύριος χώρος του σπιτιού, στο κέντρο του οποίου σώζονται τμήματα μιας μεγάλης κυκλικής εστίας με αγγεία γύρω της. Ο μικρός αψιδωτός χώρος στο βάθος του σπιτιού με τους δύο φούρνους και τα μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία πρέπει να ήταν χώρος παρασκευής και αποθήκευσης της τροφής. Για την αποθήκευση των δημητριακών, των οσπρίων και των καρπών κατασκευάζονταν πιθόσχημα αγγεία από ωμό πηλό ή ανοίγονταν ορύγματα στο έδαφος, τα τοιχώματα των οποίων επιστρώνονταν με πηλό. The fullest picture of the household goods of the later phase of the Early Bronze Age (Sitagroi phase Va) is provided by the so-called burnt house. This is a pile-dwelling with three rooms, each devoted to a different household activity or handicraft. The inner walls were faced with clay. Beyond the anteroom lies the main chamber, in the centre of which can be seen parts of a large circular hearth surrounded by pottery. The small vaulted room at the back of the house, with two ovens and large storage jars, must have been the kitchen and pantry. Cereals, pulses and fruit were stored in large bins of unbaked clay, or in clay-lined pits in the ground. Μεγάλα αποθηκευτικά και μικρότερα επιτραπέζια αγγεία βρέθηκαν σε δάπεδα σπιτιών της νεότερης φάσης της πρώιμης εποχής χαλκού (φάση Vb Σιταγρών). Σε νεότερα κτίρια της φάσης αυτής ανήκει σειρά αποθηκευτικών λάκκων. Store jars and small cup-shaped table vessels were found lying on the floors of phase Vb houses. To the later buildings of this phase belong bins or clay lined pits (bin complex). 44 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ EARLY BRONZE AGE IN THE SITAGROI SETTLEMENT Only fragmentary remains of houses have been found in the earliest phase of the Early Bronze Age Level (phase IV). The pottery, tools and jewelry found on the floors reveal something of these ancient people΄s everyday life. A heap of loom weights indicate where a loom once stood. The fullest picture of the household goods of the later phase of the Early Bronze Age (phase Va) is provided by the “Burnt House” in Sitagroi. This is a pile-dwelling with three rooms, each devoted to a different household activity or handicraft. The inner walls were faced with clay. Beyond the anteroom lies the main chamber, in the centre of which can be seen parts of a large circular hearth surrounded by pottery. The small vaulted room at the back of the house, with two ovens and large storage jars, must have been the kitchen and pantry. Cereals, pulses and fruit were stored in large bins of unbaked clay, or in clay-lined pits in the ground. Storage jars and small cup-shaped table vessels were found lying on the floors of phase Vb houses. To the later buildings of this phase belong bins or clay lined pits. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 45 ΥΣΤΕΡΉ ΕΠΟΧΉ ΧΑΛΚΟΥ Στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού ένας νέος τύπος οικισμού εμφανίζεται στη Μακεδονία. Έχει μικρή έκταση αλλά διαθέτει αρχιτεκτονικά έργα μεγάλης κλίμακας, όπως οχυρωματικούς περιβόλους, τεχνητά άνδηρα και κεντρικά κτίρια με οργανωμένο αποθηκευτικό σύστημα. Οικισμούς αυτού του τύπου έχουν αποκαλύψει οι ανασκαφές τόσο στην Κεντρική Μακεδονία (Άσσηρος, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Καστανάς) όσο και στην Ανατολική Μακεδονία (Σταθμός Αγγίστας). Η εμφάνισή τους συνεπάγεται την παρουσία και στη Μακεδονία κεντρικής εξουσίας, η οποία κατευθύνει τη συλλογική εργασία και ελέγχει την αναδιανομή των προϊόντων. Η ανάδειξη οικισμών αυτού του τύπου εντάσσεται βέβαια στην πορεία μιας αργής εξέλιξης του τοπικού πολιτισμού, αλλά πρέπει να συνδέεται και με τις επιδράσεις που δέχτηκε η Μακεδονία από το Νότιο Αιγαίο. Τα πρώτα προϊόντα του μυκηναϊκού πολιτισμού εμφανίζονται στη Μακεδονία ήδη από το 16ο π.Χ. αιώνα. Η μυκηναϊκή παρουσία επεκτάθηκε κατά το 14ο αιώνα και παρέμεινε ως τα τέλη του Μυκηναϊκού κόσμου (11ος π.Χ.). Στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού ένας νέος τύπος οικισμού εμφανίζεται στη Μακεδονία. Έχει μικρή έκταση αλλά διαθέτει αρχιτεκτονικά έργα μεγάλης κλίμακας, όπως οχυρωματικούς περιβόλους, τεχνητά άνδηρα και κεντρικά κτίρια με οργανωμένο αποθηκευτικό σύστημα. Οικισμούς αυτού του τύπου έχουν αποκαλύψει οι ανασκαφές τόσο στην Κεντρική Μακεδονία (Άσσηρος, Τούμπα Θεσσαλονίκης, Καστανάς) όσο και στην Ανατολική Μακεδονία (Σταθμός Αγγίστας). Η εμφάνισή τους συνεπάγεται την παρουσία και στη Μακεδονία κεντρικής εξουσίας η οποία κατευθύνει τη συλλογική εργασία και ελέγχει την αναδιανομή των προϊόντων. • Άσσηρος TOYM¶A £E™™A§ONIKH™ ºA™H 4 • Assiros In the Late Bronze Age a new type of settlement appeared in Macedonia. Although small in extent, it possessed large-scale architectural structures, such as fortification and retaining walls, and central buildings with an organised storage system. Settlements of this type have been excavated in Central Macedonia (Assiros, Toumba in Thessaloniki, Kastanas) and possibly in Eastern Macedonia (Stathmos Angistas). Their existence implies some centralised authority in Macedonia that directed collective work and controlled distribution of the output. Η ανάδειξη οικισμών αυτού του τύπου εντάσσεται βέβαια στην πορεία μιας αργής εξέλιξης του τοπικού πολιτισμού, αλλά πρέπει να συνδέεται και με τις επιδράσεις που δέχτηκε η Μακεδονία από τον Αιγαιακό Νότο. Τα πρώτα προϊόντα του μυκηναϊκού πολιτισμού εμφανίζονται στη Μακεδονία ήδη από το 16ο π.Χ. αιώνα. Η μυκηναϊκή παρουσία επεκτάθηκε κατά το 14ο αιώνα και παρέμεινε ως τα τέλη του Μυκηναϊκού κόσμου (11ος π.Χ.). Διασπορά της μυκηναϊκής κεραμικής στη Μακεδονία. Distribution of the mycenean pottery in Macedonia. The rise of such settlements was of course part of the slow development of the local culture, but must also be connected with the South Aegean influence in Macedonia. The first products of Mycenaean civilisation reached Macedonia already in the 16th century B.C., but the Mycenaean presence spread in the 14th century B.C. and remained until the end of the Mycenaean Age in the 11th century B.C. 46 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Άσσηρος - Assiros LATE BRONZE AGE In the Late Bronze Age a new type of settlement appeared in Macedonia. Although small in extent, it possessed large-scale architectural structures, such as fortification and retaining walls, and central buildings with an organized storage system. Settlements of this type have been excavated in Central Macedonia (Assiros, Toumpa in Thessaloniki, Kastanas) and possibly in Eastern Macedonia (Stathmos Angistas). Their existence implies some collective work and controlled distribution of the output. The rise of such settlements was of course part of the slow development of the local culture, but must also be connected with the South Aegean influence in Macedonia. The first products of Mycenaean civilization reached Macedonia already in the 16th century BC, but the Mycenaean presence spread in the 14th century BC and remained until the end of Mycenaean Age in the 11th century BC. Τούμπα Θεσσαλονίκης Thessaloniki, Toumba Διασπορά της Μυκηναϊκής κεραμικής στη Μακεδονία Distribution of the Mycenean pottery in Macedonia Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 47 ΥΣΤΕΡΉ ΕΠΟΧΉ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΉ ΔΡΑΜΑ Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού είναι σαφής η προτίμηση για θέσεις ημιορεινές και οχυρές, παρόλο που ορισμένοι οικισμοί της πεδιάδας της Δράμας δεν εγκαταλείπονται. Η τάση αυτή, με βάση κυρίως τα επιφανειακά ευρήματα, επισημαίνεται σε ευρύτερη κλίμακα στην Ανατολική Μακεδονία. Θέσεις της Ύστερης Εποχής Χαλκού εμφανίζονται στις υπώρειες των ορεινών όγκων, όπως αυτές στο Νικηφόρο, στην Πλατανιά και στον Ξηροπόταμο αλλά και στις βορειότερες ημιορεινές περιοχές των Ποταμών και της Εξοχής. Από την επιφανειακή κεραμική των οικισμών και προπαντός από τα ευρήματα των τάφων, μπορούμε να επισημάνουμε τις στενές σχέσεις που είχε αναπτύξει η περιοχή με την ενδοχώρα των Βαλκανίων μέσα από την κοιλάδα του Στρυμόνα. Η κεραμική με την εγχάρακτη διακόσμηση που τονίζεται με λευκό επίθετο χρώμα στις εγχαράξεις, εμφανίζει μεγάλη διάδοση από τους παραδουνάβιους πολιτισμούς έως την Κεντρική και την Ανατολική Μακεδονία. 1. Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος 2. Μεγάλη Τούμπα, Πετρούσα 3. Ζωοδόχος Πηγή, Μυλοπόταμος 4. Μεγαλόκαμπος 5. Καλός Αγρός 6. Καλαμπάκι 7. Nτικιλί Τας, Κρηνίδες 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Νικηφόρος Καλλίφυτος Πλατανιά Γκέρανι, Μικρόκαμπος Συμβολή Ποταμοί Εξοχή •14 •13 Όρος Φαλακρόν π. •2 •1 •9 10 ΔΡΑΜΑ •8 • •3 ▲ 11 • •4 •5 •6 Όρος Μενοίκιον •12 π. Σ τρυ μ Αγ π. όνα ς γίτ ης Νέ στο ς •7 Όρος Παγγαίον Στην περιοχή των Ποταμών έχει εντοπισθεί προϊστορικός οικισμός και έχει ανασκαφεί ένα τμήμα του νεκροταφείου του. Πρόκειται για ταφικούς τύμβους που κάλυπταν ταφές καύσεις. Μετά την καύση η τέφρα και τα καμένα οστά του νεκρού συγκεντρώνονταν σε μεγάλο κλειστό αγγείο, το οποίο καλυπτόταν από ανοιχτό αγγείο πριν εναποτεθεί στον τύμβο. Αντίστοιχος ταφικός τύμβος ανασκάφτηκε και στην περιοχή της Εξοχής. Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού είναι σαφής η προτίμηση για θέσεις ημιορεινές και οχυρές, παρόλο που ορισμένοι οικισμοί της πεδιάδα της Δράμας δεν εγκαταλείπονται. Η τάση αυτή, με βάση κυρίως τα επιφανειακά ευρήματα, επισημαίνεται σε ευρύτερη κλίμακα στην Ανατολική Μακεδονία. Θέσεις της Ύστερης Εποχής Χαλκού εμφανίζονται στις υπώρειες των ορεινών όγκων, όπως αυτές στο Νικηφόρο, στην Πλατανιά και στον Ξηροπόταμο αλλά και στις βορειότερες ημιορεινές περιοχές των Ποταμών και της Εξοχής. 1. Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος 2. Μεγάλη Τούμπα, Πετρούσα 3. Ζωοδόχος Πηγή, Μυλοπόταμος 4. Μεγαλόκαμπος 5. Καλός Αγρός 6. Καλαμπάκι 7. Nτικιλί Τας, Κρηνίδες 8. Νικηφόρος 9. Καλλίφυτος 10. Πλατανιά 11. Γκέρανι, Μικρόκαμπος 12. Συμβολή 13. Ποταμοί 14. Εξοχή •14 •13 Although some settlements on the plain of Drama were not abandoned, there is a clear preference in the Late Bronze Age for hill forts. This tendency, which can be discerned from surface finds, was general throughout Eastern Macedonia. Late Bronze Age sites are to be found on the foothills of the mountain masses, for example at Nikiforos, Platania and Xiropotamos, and also in the more northerly upland areas of Potami and Exohi. Όρος Φαλακρόν π. Όρος Μενοίκιον •4 •2 •1 •9 ΔΡΑΜΑ •8 •10 •3 ▲ •11 •5 •6 •12 π. Στρυ π. μόνα ς Αγγ Νέσ τος •7 ίτης Όρος Παγγαίον Στην περιοχή των Ποταμών έχει εντοπισθεί προϊστορικός οικισμός και έχει ανασκαφεί ένα τμήμα του νεκροταφείου του. Πρόκειται για ταφικούς τύμβους που κάλυπταν ταφές καύσεις. Μετά την καύση η τέφρα και τα καμένα οστά του νεκρού συγκεντρώνονταν σε μεγάλο κλειστό αγγείο, το οποίο καλυπτόταν από ανοιχτό αγγείο πριν εναποτεθεί στον τύμβο. Αντίστοιχος ταφικός τύμβος ανασκάφτηκε και στην περιοχή της Εξοχής. A prehistoric settlement has been located in the Potami area, and part of its cemetery has been excavated. It contains burial mounds consisting of earth and stone, which covered cremation graves. After the cremation the ashes and burnt bones were deposited in a large sealed vessel which was covered by an open vessel before being placed in the tumulus. A similar burial mound has been excavated in the Exohi area. Από την επιφανειακή κεραμική των οικισμών και προπαντός από τα ευρήματα των τάφων, μπορούμε να επισημάνουμε τις στενές σχέσεις που είχε αναπτύξει η περιοχή με την ενδοχώρα των Βαλκανίων μέσα από την κοιλάδα του Στρυμόνα. Η κεραμική με την εγχάρακτη διακόσμηση που τονίζεται με λευκό επίθετο χρώμα στις εγχαράξεις, εμφανίζει μεγάλη διάδοση από τους παραδουνάβιους πολιτισμούς έως την Κεντρική και την Ανατολική Μακεδονία. The surface pottery of the settlements, and above all the finds from the graves, testify to the close contact established via the River Strymon valley between the area and its Balkan hinterland. Incised pottery with the incised lines picked out in white was widespread from the Danube down to Central and Eastern Macedonia. • Ανατολική Μακεδονία • East Macedonia • Ρουμανία • Romania • Κεντρική Μακεδονία • Central Macedonia 48 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Από τα παράλια του Αιγαίου πρέπει να προέρχονται τα μυκηναϊκά αγγεία τοπικών εργαστηρίων που βρέθηκαν στους τάφους της Ύστερης Εποχής Χαλκού των Ποταμών και της Εξοχής. Πρόκειται για τη βορειότερη ως τώρα εμφάνιση μυκηναϊκής κεραμικής στην ενδοχώρα της Ανατολικής Μακεδονίας – Αρχαίας Θράκης. ‘Μυκηναϊκά’ αγγεία τοπικών εργαστηρίων εμφανίζουν μεγάλη διάδοση στην Κεντρική και στην Ανατολική Μακεδονία, στην ενδοχώρα και στο νησί της Θάσου, στα τέλη της μυκηναϊκής περιόδου. LATE BRONZE AGE IN DRAMA Although some settlements on the plain of Drama were not abandoned there is a clear preference in the Late Bronze Age for hill forts. This tendency, which can be discerned from surface finds, was general throughout Eastern Macedonia. Late Bronze Age sites are not to be found on the foothills of the mountain masses, for example at Nikiforos, Platania and Xiropotamos, and also in the more northerly upland areas of Potamoi and Exohi. A prehistoric settlement has been located in the Potamoi area, and part of its cemetery has been excavated. It contains burial mounds consisting of earth and stone, which covered cremation graves. After the cremation the ashes and burnt bones were deposited in a large scaled vessel which was covered by an open vessel before being placed in the tumulus. The surface pottery of the settlements, and above all the finds from the graves, testify to the close contact established via the River Strymon valley between the area and its Balkan hinterland. Pottery with the incised decoration highlighted with white color in the engravings was widespread from the Danubian cultures to Central and Eastern Macedonia. Θάσος - Thasos Ανατολική Μακεδονία - Eastern Macedonia The Mycenaean vessels from local workshops that were found in Late Bronze Age graves at Potamoi and Exohi must have come from the Aegean coast. This is to date the most northern appearance of Mycenaean pottery in inland Eastern Macedonia – Ancient Thrace. ‘Mycenaean’ vessels from local workshops were widespread in Central and Eastern Macedonia and on the island of Thasos at the end of the Mycenaean Age. Κεντρική Μακεδονία - Central Macedonia Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 49 ΠΡΏΙΜΉ ΕΠΟΧΉ ΣΙΔΉΡΟΥ Στη λεκάνη της Δράμας, οι οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (1050 - 700 π.Χ.) συνεχίζουν κατά κανόνα τη ζωή των οικισμών της Ύστερης Εποχής Χαλκού. Εμφανίζονται, ωστόσο, και νέοι οικισμοί. 1. 2. 3. 4. 5. Αρκαδικός, Δράμα Βιομηχανική ζώνη, Δράμα Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος Γκεράνι, Μικρόκαμπος Καλές, Πλατανιά •6 Από τη διασπορά της κεραμικής βεβαιώνεται η κατανομή των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου τόσο στην πεδιάδα και στις παρυφές της, όσο και σε ορεινές οχυρές θέσεις, όπως, παραδείγματος χάριν, στον λόφο της Πλατανιάς. Σημαντικές πληροφορίες για την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία παρέχει το νεκροταφείο της Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας, που χρονολογείται από το 10ο έως τον 7ο π.Χ. αιώνα. Πιθανότατα ανήκει στον οικισμό της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου, που εντοπίστηκε στη θέση Προφήτης Ηλίας Ξηροποτάμου. Πρόκειται για νεκροταφείο τύμβων, οι οποίοι καλύπτουν ταφές-καύσεις και ταφές-ενταφιασμούς σε πίθους. Κάτω από κοινό τύμβο που αποτελείται από χώμα και στρώση λίθων, θάβονται τα μέλη μιας μεγάλης οικογένειας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζουν και οι ταφές ζώων, κυρίως σκύλων, που συνοδεύουν τους νεκρούς. Κυρίαρχος τρόπος ταφής είναι η καύση. Οι νεκροί καίγονται και η τέφρα και τα οστά τους συγκεντρώνονται σε τεφροδόχα αγγεία τα οποία εναποθέτονται μαζί με τα κτερίσματα του νεκρού –αγγεία, όπλα, κοσμήματα και εργαλεία– στον οικογενειακό τύμβο. Δεν λείπουν, ωστόσο, και οι ταφές–ενταφιασμοί μέσα σε μεγάλους πίθους. Πρώιμη Εποχή Σιδήρου - Early lron Age 1. Αρκαδικός, Δράμα 2. Βιομηχανική ζώνη, Δράμα 3. Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος 4. Γκεράνι, Μικρόκαμπος 5. Καλές, Πλατανιά •6 Στη λεκάνη της Δράμας, οι οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (1050-700 π.Χ.) συνεχίζουν κατά κανόνα τη ζωή των οικισμών της Ύστερης Εποχής Χαλκού. Εμφανίζονται ωστόσο και νέοι οικισμοί. Από τη διασπορά της κεραμικής βεβαιώνεται η κατανομή των οικισμών της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, τόσο στην πεδιάδα και στις παρυφές της, όσο και σε ορεινές οχυρές θέσεις όπως, παραδείγματος χάριν, στον οχυρό λόφο της Πλατανιάς. In the Drama basin the Early lron Age (1050-700 B.C.) settlements mostly continiued the life of the Late Bronze Age, but new settlements also appeared. The distribution of pottery reveals that the Early lron Age settlements were spread not only the plain and the surrounding foothills, but also occupied mountain strongholds such as Platania. 6. Εξοχή 7. Προσοτσάνη 8. Ποταμοί 9. Ακρόπολη, Φίλιπποι •8 Όρος Φαλακρόν Όρος Μενοίκιον π. Στρ π. υμό νας •2 •1 •3 ▲ ΔΡΑΜΑ •4 •7 Αγ γίτ π. Νέσ τος •5 •9 ης Όρος Παγγαίον Σημαντικές πληροφορίες για την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία παρέχει το νεκροτομείο της Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας, που χρονολογείται από το 10ο έως τον 7ο π.Χ. αιώνα. Πιθανότατα ανήκει στον οικισμό της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου της θέσης Προφήτης Ηλίας Ξηροποτάμου. Πρόκειται για νεκροταφείο τύμβων που καλύπτουν ταφές-καύσεις και ταφές-ενταφιασμούς σε πίθους. Κάτω από κοινό τύμβο που αποτελείται από χώμα και στρώση λίθων, θάβονται τα μέλη μιας μεγάλης οικογένειας. Valuable information about the Early Iron Age in Eastern Macedonia has come from the cemetery in the Drama Industrial Zone. The cemetery is probably connected with the Early lron Age settlement located on the Profitis Elias hill at Xiropotamos. The cemetery, bating from 10th to 7th centuries B.C., consists of tumuli covering both inhumation and cremation burials.The graves of each tumulus most probably of an extended family. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζουν και οι ταφές ζώων, κυρίως σκύλων, που συνοδεύουν τους νεκρούς. It is especially interesting that animals such as dogs were sometimes buried their master. Κυρίαρχος τρόπος ταφής είναι η καύση. Οι νεκροί καίγονται και η τέφρα και τα οστά τους συγκεντρώνονται σε τεφροδόχα αγγεία τα οποία εναποθέτονται μαζί με τα κτερίσματα του νεκρού –αγγεία, όπλα, κοσμήματα και εργαλεία– στον οικογενειακό τύμβο. Δεν λείπουν, ωστόσο, και οι ταφές-ενταφιασμοί μέσα σε μεγάλους πίθους. The dead were normally cremated. The ashes and bones were placed in funerary urns which in turn were deposited together with the grave offerings (pots, weapons burials, jewellery and tools) in the tumulus. There are also some inhumation burials, with the dead body being placed in a large clay storage jar. 50 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ 6. Εξοχή 7. Προσοτσάνη 8. Ποταμοί 9. Ακρόπολη, Φίλιπποι •8 Όρος Φαλακρόν Όρος Μενοίκιον π. Σ τρυ μό Αγ π. νας •2 •1 •3 ▲ ΔΡΑΜΑ •4 •7 γίτ ης Όρος Παγγαίον •9 π •5 EARLY IRON AGE In the Drama basin the Early lron Age (1050 700 BC.) settlements mostly continiued the life of the Late Bronze Age, but new settlements also appeared. The distribution of pottery reveals that the Early lron Age settlements were spread not only the plain and the surrounding foothills, but also occupied mountain strongholds such as Platania. Valuable information about the Early lron Age in Eastern Macedonia has come from the cemetery in the Drama Industrial Zone. The cemetery is probably connected with the Early lron Age settlement located on the Profitis Elias hill at Xiropotamos. The cemetery, dating from 10th to 7th centuries BC, consists of tumuli covering both inhumation and cremation burials. The graves of each tumulus most probably belong to an extended family. It is especially interesting that animals such as dogs were sometimes buried with their master. The dead were normally cremated. The ashes and bones were placed in funerary urns which in turn were deposited together with the grave offerings (pots, weapons, jewellery and tools) in the tumulus. There are also some inhumation burials, with the dead body being placed in a large clay storage jar. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 51 ΚΛΑΣΙΚΟΙ - ΕΛΛΉΝΙΣΤΙΚΟΙ - ΡΏΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ CLASSICAL - HELLENISTIC - ROMAN TIMES ΑΡΧΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (7ος - 6ος π.Χ. αι.) Οι πρώιμες φάσεις των Ιστορικών χρόνων στην περιοχή της Δράμας παραμένουν ακόμα σκοτεινές λόγω των κενών που εμφανίζει η αρχαιολογική έρευνα. Η παρουσία ωστόσο κεραμικής υπο-πρωτογεωμετρικού τύπου στους τύμβους της Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας και σε σπήλαιο της περιοχής των Ποταμών βεβαιώνει ότι και η ενδοχώρα της Δράμας, ήδη από τον 7ο αι. π.Χ., είχε αναπτύξει επικοινωνία με τις ελληνικές πόλεις των παραλίων της Μακεδονίας, όπου παραγόταν τροχήλατη κεραμική αυτού του τύπου. Ορισμένες ακροπόλεις της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου συνεχίζουν τη ζωή τους και στους Ιστορικούς χρόνους ως έδρες τοπικών δυναστών και καταφύγια του πληθυσμού σε περιόδους κινδύνου. Τα τείχη τους είναι κτισμένα με αργούς λίθους συχνά και με κυκλώπεια τεχνική. Ακρόπολη Πλατανιάς / Platania Fortress Φιλολογικές και επιγραφικές πηγές βεβαιώνουν την παρουσία των αρχαίων Θρακών στην περιοχή της Δράμας. Γύρω από το Παγγαίο κατοικούσαν οι Ηδωνοί, θρακικό φύλο το οποίο εμφανίζεται στον ελληνικό κόσμο από την εποχή των ομηρικών επών. Στην Ιλιάδα αναφέρονται ο βασιλιάς Ρήσσος ως συμπολεμιστής των Τρώων και ο βασιλιάς Λυκούργος ο οποίος τιμωρήθηκε από το Διόνυσο, επειδή αντιστρατεύτηκε στη διάδοση της διονυσιακής λατρείας στο βασίλειό του. Στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα με την κατάκτηση της Θράκης από τους Πέρσες και κάτω από την αυξανόμενη επίδραση των παραλιακών ελληνικών πόλεων, κυρίως της Θάσου και των αποικιών της, εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα αστικοποίησης και στην ενδοχώρα του Παγγαίου. Αρχαϊκοί χρόνοι (7ος - 6ος π.Χ. αι.) The Archaic period (7th - 6th cent. B.C.) Οι πρώιμες φάσεις των Ιστορικών χρόνων στην περιοχή της Δράμας παραμένουν ακόμα σκοτεινές λόγω των κενών που εμφανίζει η αρχαιολογική έρευνα. Η παρουσία ωστόσο κεραμικής υποπρωτογεωμετρικού τύπου στους τύμβους της Βιομηχανικής Ζώνης Δράμας και σε σπήλαιο της περιοχής των Ποταμών βεβαιώνει ότι και η ενδοχώρα της Δράμας ήδη από τον 7ο αι. π.Χ. είχε αναπτύξει επικοινωνία με τις ελληνικές πόλεις των παραλίων της Μακεδονίας, όπου παραγόταν τροχήλατη κεραμική αυτού του τύπου. Ορισμένες ακροπόλεις της Πρώιμης Εποχής Σιδήρου συνεχίζουν τη ζωή τους και στους Ιστορικούς χρόνους ως έδρες τοπικών δυναστών και καταφύγια του πληθυσμού σε ώρες κινδύνου. Τα τείχη τους είναι κτισμένα με αργούς λίθους συχνά και με κυκλώπεια τεχνική. • Ακρόπολη Πλατανιάς • Fortress of Platania The earliest years of the historical period in Drama have not yet been illuminated by archaeological research. Nevertheless, SubProtogeometric pottery found in the burial mounds in the Drama Industrial Zone and in a cave in the Potami area confirms that by the 7th century B.C. contact had been made with the Greek cities of the Macedonian coast, where wheel made pottery of this type was produced. Some Early Iron Age citadels continued into the historical period as the strongholds of local warlords and places of refuge in times of danger. Their walls are built of rough stones, often massive (cyclopean masonry). Φιλολογικές και επιγραφικές πηγές βεβαιώνουν την παρουσία των αρχαίων Θρακών στην περιοχή της Δράμας. Γύρω από το Παγγαίο κατοικούσαν οι Ηδωνοί, θρακικό φύλο το οποίο εμφανίζεται στον ελληνικό κόσμο από την εποχή των ομηρικών επών. Στην Ιλιάδα αναφέρονται ο βασιλιάς Ρήσος ως συμπολεμιστής των Τρώων και ο βασιλιάς των Ηδωνών Λυκούργος, ο οποίος τιμωρήθηκε από το Διόνυσο, επειδή αντιστρατεύτηκε στη διάδοση της διονυσιακής λατρείας στο βασίλειό του. Literary sources and inscriptions confirm that the ancient Thracians lived in the Drama area. Around Mt Pangaeon lived the Hedones, a Thracian tribe mentioned by Homer. In the Iliad, king Ressus appears as a Trojan ally, and the king of the Hedones, Lycurgus, is mentioned as being punished by Dionysus for opposing the spread of the Dionysiac cult in his kingdom. Οι Θράκες ακούν γοητευμένοι τη μουσική του Ορφέα. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο αττικό αγγείο, 440 π.Χ. Thracians charmed by the music of Orpheus. Detail from a red-figure Attic vase, 440 B.C. Ο Θράκας βασιλιάς Ρήσος. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο κατωιταλικό αγγείο, 4ος αι. π.Χ. Ο Θράκας βασιλιάς Λυκούργος κυριευμένος από διονυσιακή μανία σκοτώνει τη γυναίκα του. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο κατωιταλικό αγγείο, 4ος αι. π.Χ. The Thracian king Ressus. Details from a red-figured vase from lower Italy, 4th cent. B.C. The Thracian king Lycurgus killing his wife in a Dionysiac frenzy. Detail from a red-figured vase from lower Italy, 4th cent. B.C. Στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα με την κατάκτηση της Θράκης από τους Πέρσες και κάτω από την αυξανόμενη επίδραση των παραλιακών ελληνικών πόλεων, κυρίως της Θάσου και των αποικιών της, εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα αστικοποίησης και στην ενδοχώρα του Παγγαίου. Νομίσματα της Θάσου και άλλων πόλεων κυκλοφορούν στην ενδοχώρα και λειτουργούν ως πρότυπα για την κοπή τοπικών νομισμάτων. Ο βασιλιάς των Ηδωνών Γέ τας (520-480 π.Χ.) κόβει αργυρά τετράδραχμα με το όνομά του στην ελληνική γλώσσα. At the end of the 6th century B.C., with the Persian conquest of Thrace and the increasing influence of the Greek coastal cities, especially those of Thasos and its colonies, came the first signs of urbanization in the area around Mt Pangaeon. Coins from Thasos and other cities began to circulate inland, and were used as models for the minting of local coins. Getas, king of the Hedones (520-480 B.C.), minted silver tetradrachms bearing his name in Greek. 54 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Οι Θράκες ακούν γοητευμένοι τη μουσική του Ορφέα. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο αττικό αγγείο, 440 π.Χ. Thracians charmed by the music of Orpheus Detail from a red-figure Attic vase, 440 BC. Νομίσματα της Θάσου και άλλων πόλεων κυκλοφορούν στην ενδοχώρα και λειτουργούν ως πρότυπα για την κοπή τοπικών νομισμάτων. Ο βασιλιάς των Ηδωνών Γέτας (520-480 π.Χ.) κόβει αργυρά τετράδραχμα με το όνομά του στην ελληνική γλώσσα. ARCHAIC PERIOD (7th - 6th century BC.) The earliest years of the Historical period in the area of Drama have not yet been illuminated by archaeological research. Nevertheless, SubProtogeometric pottery found in the burial mounds of the Drama Industrial Zone and in caves of the Potamoi area confirms that by the 7th century BC. contact had been made with the Greek cities of the Macedonian coast, where ceramic pottery of this type was produced. Some Early Iron Age citadels continued into the Historical period as the strongholds of local warlords and places of refuge in times of danger. Their walls are built of unrefined stones, often of cyclopean perception. Literary sources and inscriptions confirm that the ancient Thracians lived in the Drama area. Around Mt Pangaeon lived the Hedones, a Thracian tribe mentioned by Homer. In the Iliad, king Ressus appears as a Trojan ally, and the king of the Hedones, Lycurgus, is mentioned as being punished by Dionysus for opposing the spread of the Dionysiac cult in his kingdom. Ο Θράκας βασιλιάς Ρήσσος Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο κατωιταλικό αγγείο, 4ος αι. π.Χ. The Thracian king Ressus. Details from a red-figure vase from lower Italy, 4th century BC. At the end of the 6th century BC., with the Persian conquest of Thrace and the increasing influence of the Greek coastal cities, especially those of Thasos and its colonies, came the first signs of urbanization in the area around Mt Pangaeon. Coins from Thasos and other cities began to circulate inland, and were used as models for the minting of local coins. Getas, king of the Hedones (520-480 BC.), minted silver tetradrachms bearing his name in Greek. Ο Θράκας βασιλιάς Λυκούργος κυριευμένος από διονυσιακή μανία σκοτώνει τη γυναίκα του. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο κατωιταλικό αγγείο, 4ος αι. π.Χ. The Thracian king Lycurgus killing his wife in a Dionysiac frenzy. Detail from a red-figure vase from lower Italy, 4th century BC. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 55 ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (5ος - 4ος π.Χ. αι.) Από τις ηδωνικές πόλεις της ενδοχώρας, που αναφέρονται στις πηγές του 5ου π.Χ. αιώνα (Μύρκινος, Δραβήσκος, Δάτον), μόνον η Δραβήσκος θα μπορούσε να αναζητηθεί στην περιοχή της Δράμας. Περισσότερο σαφής διαγράφεται η εικόνα των αρχαίων οικισμών του Νομού Δράμας από τον 4ο π.Χ. αιώνα και εξής. Πολλοί νέοι οικισμοί εμφανίζονται με την ένταξη της περιοχής από τον Φίλιππο Β’ στο Βασίλειο της Μακεδονίας (356 π.Χ.). Τότε ενισχύθηκε η αστικοποίηση και ο εξελληνισμός των Θρακών κάτω από την επίδραση των δύο ισχυρών πόλεων της περιοχής, της Αμφίπολης και των Φιλίππων. Οι Φίλιπποι ως ισχυρή πόλη του Μακεδονικού βασιλείου αναδείχθηκε σε διοικητικό και αστικό κέντρο που καθόρισε αποφασιστικά την οικονομία και τον πολιτιστικό χαρακτήρα της ενδοχώρας της Δράμας. Φρούριο Καλύβας / Kalyva Fortress Ο Φίλιππος Β’ και ο Αλέξανδρος ο Μέγας πραγματοποίησαν σημαντικά έργα στην περιοχή, οργάνωσαν το οδικό δίκτυο μεταξύ Αμφίπολης και Φιλίππων, έκτισαν φρούρια σε επίκαιρες θέσεις, και παρενέβησαν με βασιλικές επιστολές και διατάγματα στη ρύθμιση των τοπικών διοικητικών θεμάτων. Τα νομίσματά τους κυκλοφόρησαν ευρύτατα στην ενδοχώρα. Το φρούριο του Αερικού στην αριστερή όχθη του Νέστου, όπως και το φρούριο της Kαλύβας στην απέναντι όχθη, θα μπορούσαν να ανήκουν στα οχυρωματικά έργα, με τα οποία ασφάλισε τα στενά του Νέστου ο Φίλιππος Β’, αμέσως μετά την κατάληψη της περιοχής το 356 π.Χ. Κλασικοί Χρόνοι (5ος - 4ος π.Χ. αι.) Classical period (5th - 4th cent. B.C.) Από τις ηδωνικές πόλεις της ενδοχώρας που αναφέρονται στις πηγές του 5ου π.Χ. αιώνα (Μύρκινος, Δραβησκός, Δάτον), μόνο η Δραβησκός έχει προταθεί να αναζητηθεί στην περιοχή της Δράμας. Περισσότερο σαφής διαγράφεται η εικόνα των αρχαίων οικισμών του Νομού Δράμας από τον 4ο π.Χ. αιώνα και εξής. Πολλοί νέοι οικισμοί εμφανίζονται με την ένταξη της περιοχής από τον Φίλιππο Β΄ στο Βασίλειο της Μακεδονίας (356 π.Χ.). Τότε ενισχύθηκε η αστικοποίηση και ο εξελληνισμός των Θρακών κάτω από την επίδραση των δύο ισχυρών πόλεων της περιοχής, της Αμφίπολης και των Φιλίππων. Οι Φίλιπποι ως ισχυρή πόλη του Μακεδονικού βασιλείου αναδείχθηκε σε διοικητικό και αστικό κέντρο που καθόρισε αποφασιστικά την οικονομία και τον πολιτιστικό χαρακτήρα της ενδοχώρας της Δράμας. Of all the inland cities of the Hedones mentioned in 5th century sources (Myrkinos, Draviskos, Daton), only Draviskos was proposed to be located in the area of Drama. The pattern of ancient settlement in the region of Drama becomes clearer from the 4th century B.C. onwards. Many new settlements appeared with the incorporation of the area into the Kingdom of Macedonia by Phillip II (356 B.C.). This was followed by the urbanization and hellenisation of the Thracians under the influence of the region’s two major cities, Amphipolis and Philippi. The city of Philippi, successor the Thasian colony of Krinides, grew into a powerful Macedonian stronghold. As an administrative and cultural centre it exercised a decisive influence of the economic and cultural life of the Drama region, most of which belonged to the territory of Philippi. Ο Φίλιππος Β΄ και ο Αλέξανδρος ο Μέγας και οι επόμενοι Μακεδόνες βασιλείς πραγματοποίησαν σημαντικά έργα στην περιοχή, οργάνωσαν το οδικό δίκτυο μεταξύ Αμφίπολης και Φιλίππων, έκτισαν φρούρια σε επίκαιρες θέσεις, παρενέβησαν με βασιλικές επιστολές και διατάγματα στη ρύθμιση των τοπικών διοικητικών θεμάτων. Τα νομίσματά τους κυκλοφόρησαν ευρύτατα στην ενδοχώρα. Both Philip II and Alexander the Great and other Macedonian Kings carried out public works in the area. They constructed a road network between Amphipolis and Philippi, built forts in strategic locations and regulated local affairs through royal letters and decrees. Το φρούριο του Αερικού στην αριστερή όχθη του Νέστου, όπως και το φρούριο της Kαλύβας στην απέναντι όχθη, θα μπορούσαν να ανήκουν στα οχυρωματικά έργα, με τα οποία ασφάλισε τα στενά του Νέστου ο Φίλιππος Β΄ αμέσως μετά την κατάληψη της περιοχής το 356 π.Χ. The Aerikos fort on the left bank of the River Nestos and the Kalyvas fort on the opposite bank of the river may be among the fortifications built by Philip II to secure the Nestos narrows immediately after he conquered the area in 356 B.C. Ο μακεδονικού τύπου τάφος στην περιοχή των Ποταμών και το μνημειακό κτίριο της Καλής Βρύσης βεβαιώνουν την ελληνική παρουσία στην πεδινή αλλά και στην ημιορεινή ενδοχώρα της Δράμας ήδη από τους Πρώιμους Ελληνιστικούς Χρόνους, ενώ η ανάμειξη του ελληνικού και του θρακικού πληθυσμού και ο προοδευτικός εξελληνισμός των Θρακών είναι εμφανής και στις επιγραφές, στις οποίες συνυπάρχουν θρακικά και ελληνικά ονόματα. The Macedonian-type tomb in the Potami area and the monumental building at Kali Vrisi testify to the appearance of the Greek culture both in the lowlands and foothills around Drama by the early Hellenistic period. The mixing of the Greek and Thracian population in the area and the hellenisation of the Thracians is clear from inscriptions, in which Greek and Thracian names are found side by side. 56 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Τάφος Ποταμών / Tomb in Potamoi Ο μακεδονικού τύπου τάφος στην περιοχή των Ποταμών και το μνημειακό κτίριο της Καλής Βρύσης βεβαιώνουν την ελληνική παρουσία στην πεδινή αλλά και στην ημιορεινή ενδοχώρα της Δράμας ήδη από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους. Η ανάμειξη του ελληνικού και του θρακικού πληθυσμού και ο προοδευτικός εξελληνισμός των Θρακών είναι εμφανή και στις επιγραφές, στις οποίες συνυπάρχουν θρακικά και ελληνικά ονόματα. CLASSICAL PERIOD (5th - 4th century BC.) Of all the inland cities of the Hedones mentioned in 5th century sources (Myrkinos, Draviskos, Daton), only Draviskos can be located in the area of Drama. The pattern of ancient settlement in the region of Drama becomes clearer from the 4th century BC. onwards. Many new settlements appeared with the incorporation of the area into the Kingdom of Macedonia by Phillip II (356 BC.). This was followed by the urbanization and hellenisation of the Thracians under the influence of the region’s two major cities, Amphipolis and Philippi. The city of Philippi, successor of the Thasian colony of Krinides, grew into a powerful Macedonian stronghold. As an administrative and cultural centre, it exercised a decisive influence of the economic and cultural life of the Drama region, most of which belonged to the territory of Philippi. Both Philip II and Alexander the Great carried out public works in the area. They constructed a road network between Amphipolis and Philippi, built forts in strategic locations and regulated local affairs through royal letters and decrees. The Aerikos fort on the left bank of the River Nestos and the Kalyva fort on the opposite bank may be among the fortifications built by Philip II to secure the Nestos narrows immediately after he conquered the area in 356 BC. The Macedonian-type tomb in the Potamoi area and the monumental building at Kali Vrisi testify to the appearance of the Greek culture both in the lowlands and foothills around Drama by the early Hellenistic period. The mixing of the Greek and Thracian population in the area and the hellenisation of the Thracians are clear from inscriptions, in which Greek and Thracian names are found side by side. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 57 ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΉ ΔΡΑΜΑΣ: ΝΕΚΡΟΠΟΛΕΙΣ Οι διάσπαρτοι τάφοι που βρέθηκαν στην περιοχή της Κρώμνης και στα βόρεια όρια της σύγχρονης Δράμας, στη θέση ‘Αμπέλια’, δεν είναι βέβαιο αν ανήκουν στον αρχαίο οικισμό της Δράμας ή σε άλλες αρχαίες κώμες ή αγροικίες που περιέβαλαν την αρχαία πόλη. Πρόκειται για απλούς λακκοειδείς και κιβωτιόσχημους τάφους. Το σημαντικότερο ταφικό μνημείο, το οποίο πρέπει να συνδεθεί με την αρχαία πόλη της Δράμας, είναι ο τάφος που βρέθηκε στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Πρόκειται για τάφο μακεδονικού τύπου. Δρόμος με κτιστές παρειές και κλίμακα οδηγεί στον κτιστό καμαροσκέπαστο προθάλαμο. Ακολουθεί θάλαμος λαξευμένος στο φυσικό έδαφος. Στον εξωτερικό τοίχο και στο εσωτερικό του προθαλάμου σώζονται σε αποσπασματική κατάσταση τοιχογραφίες. Από το θάλαμο διατηρείται το κάτω μέρος των πλάγιων τοίχων με τις τρεις κλίνες οι οποίες έχουν λαξευθεί στο φυσικό έδαφος και επιχρισθεί με λευκό κονίαμα. Μολονότι συλημένος, ο τάφος διέσωσε ένα μέρος από τα ταφικά κτερίσματα (αγγεία, κοσμήματα και νομίσματα), από τα οποία χρονολογείται στο 2ο π.Χ. αιώνα. Στη νεκρόπολη του οικισμού των Ρωμαϊκών Χρόνων ανήκει ο πλινθόκτιστος καμαροσκέπαστος τάφος που βρέθηκε έξω από το βυζαντινό περίβολο κοντά στο ναό των Ταξιαρχών, κάτω από το κατάστρωμα της οδού Βενιζέλου. Η θέση του έξω από τον περίβολο των βυζαντινών τειχών προσδιορίζει τα νοτιοανατολικά όρια του οικισμού των ρωμαϊκών χρόνων. Αρχαία πόλη της Δράμας: Νεκροπόλεις Ancient Drama: Necropolises Οι διάσπαρτοι τάφοι που βρέθηκαν στην περιοχή της Κρώμνης και στα βόρεια όρια της σύγχρονης Δράμας, στη θέση “Αμπέλια”, δεν είναι βέβαιο αν ανήκουν στον αρχαίο οικισμό της Δράμας ή σε άλλες αρχαίες κώμες ή αγροικίες που περιέβαλαν την αρχαία πόλη. Πρόκειται για απλούς λακκοειδείς και κιβωτιόσχημους τάφους. Scattered indications of the existence of ancient necropolises have been found on the western and northern outskirts of modern Drama, and also within the present town. It is not certain whether the scattered graves found at Kromni and “Ambelia” on the northern fringes of the modern city of Drama belong to the ancient settlement of Drama or to ancient villages or farmsteads around it. They are pit or cist graves. Το σημαντικότερο ταφικό μνημείο το οποίο πρέπει να συνδεθεί με την αρχαία πόλη της Δράμας, είναι ο τάφος που βρέθηκε στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Πρόκειται για τάφο μακεδονικού τύπου. Δρόμος με κτιστές παρειές και κλίμακα οδηγεί στον κτιστό καμαροσκέπαστο προθάλαμο. Ακολουθεί θάλαμος λαξευμένος στο φυσικό έδαφος. Στον εξωτερικό τοίχο και στο εσωτερικό του προθαλάμου σώζονται σε αποσπασματική κατάσταση τοιχογραφίες. Από το θάλαμο διατηρείται το κάτω μέρος των πλάγιων τοίχων με τις τρεις κλίνες οι οποίες έχουν λαξευθεί στο φυσικό έδαφος και επιχρισθεί με λευκό κονίαμα. Μολονότι συλημένος ο τάφος διέσωσε ένα μέρος από τα ταφικά κτερίσματα (αγγεία, κοσμήματα και νομίσματα), από τα οποία χρονολογείται στο 2ο π.Χ. αιώνα. The most important tomb, which must be associated with the ancient settlement of Drama, is a tomb found in the centre of the modern city. It is a tomb of the so called Macedonian type, dated to the 2nd century B.C. A corridor flanked by rising walls leads via a flight of steps to a sunken, built, vaulted antechamber, behind which lies a chamber cut out in the earth. On the façade and within the antechamber are remnants of frescoes. In the burial chamber itself the lower part of the side walls has survived, together with the three cist graves, which have been cut out of the earth and covered in white plaster. Although the tomb had been looted, when opened it still held some of the funerary for each burial: pottery, jewellery and coins. Στην νεκρόπολη του οικισμού των Ρωμαϊκών Χρόνων ανήκει ο πλινθόκτιστος καμαροσκέπαστος τάφος που βρέθηκε έξω από το βυζαντινό περίβολο κοντά στο ναό των Ταξιαρχών, κάτω από το κατάστρωμα της οδού Βενιζέλου. Η θέση του έξω από τον περίβολο των βυζαντινών τειχών προσδιορίζει τα νοτιοανατολικά όρια και του οικισμού των Ρωμαϊκών Χρόνων. The vaulted brick tomb found outside the Byzantine walls near the church of the Archangels, beneath the pavement of Venizelou St, belongs to the necropolis of the Roman settlement. Its position outside the Byzantine walls also marks the southeast limit of the Roman settlement. 58 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ANCIENT DRAMA: NECROPOLISES It is not certain whether the scattered graves found at Kromni and the location ‘Ambelia’ on the northern fringes of the modern city of Drama belong to the ancient settlement of Drama or to ancient villages or farmsteads around it. They are simple pit or cist graves. The most important burial monument, which must be associated with the ancient settlement of Drama, is a tomb found in the centre of the modern city. It is a Macedonian type tomb. A corridor with built walls and a staircase leads to a built vaulted antechamber, behind which lies a chamber cut out of the earth. On the façade and within the ante-chamber are remnants of frescoes. In the burial chamber itself the lower part of the side walls has survived, together with the three cist graves, which have been cut out of the earth and covered in white plaster. Although the tomb had been looted, when opened it still held some of the funerary gifts for each burial (pottery, jewelry and coins) which date the tomb to the 2nd century BC. The vaulted brick tomb found outside the Byzantine walls near the church of the Taksiarches, beneath the pavement of Venizelou St, belongs to the necropolis of the Roman settlement. Its position outside the Byzantine walls also marks the southeast limit of the Roman settlement. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 59 ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΉ ΔΡΑΜΑΣ: ΙΕΡΟ ΔΙΟΝΥΣΟΥ Για τον αρχαίο οικισμό της Δράμας έχουν προταθεί ονόματα πόλεων γνωστών από φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, όπως Δραβήσκος ή Τρίπολις. Πιθανότερη θεωρείται η ταύτιση της Δράμας με τον ρωμαϊκό οικισμό Daravescos, ο οποίος εμφανίζεται σε χάρτη υστερορωμαϊκών χρόνων (Tabula Peutingeriana). Η θέση και η έκταση του αρχαίου οικισμού στην πόλη της Δράμας, δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί με ασφάλεια. Ενδείξεις κατοίκησης κατά τους Iστορικούς χρόνους σημειώνονται στον λόφο του προϊστορικού οικισμού στη θέση Αρκαδικός, αλλά ο πυρήνας του αρχαίου οικισμού πρέπει να αναζητηθεί στο εσωτερικό του βυζαντινού περιβόλου. Ανασκαφική τομή στην αυλή του ναού των Ταξιαρχών εντόπισε στρώματα κατοίκησης Υστεροκλασικών, Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων, πάνω στα οποία αναπτύχθηκε ο οικισμός της Πρωτοβυζαντινής εποχής και, εν συνεχεία, το βυζαντινό κάστρο της Δράμας. Από γλυπτά και επιγραφές που εντοπίστηκαν διάσπαρτα μέσα στη σύγχρονη πόλη, προκύπτει η ύπαρξη ενός σημαντικού ιερού του Διονύσου, η θέση του οποίου δεν έχει ακόμα εξακριβωθεί. Το ιερό του αρχαίου οικισμού της Δράμας, που βρίσκεται κάτω από τη σκιά του Παγγαίου, ιερού βουνού της εκστατικής λατρείας του Διονύσου, είχε ιδιαίτερη απήχηση σε Έλληνες, Θράκες και Ρωμαίους, όπως προκύπτει από τα ονόματα των προσκυνητών του, που διασώζουν οι αναθηματικές επιγραφές. Στα Ρωμαϊκά χρόνια ο Διόνυσος λατρευόταν στο ιερό με την επωνυμία του αντίστοιχου ρωμαϊκού θεού Liber Pater. Αρχαία πόλη της Δράμας: Ιερό Διονύσου Ancient Drama: the Sanctuary of Dionysos Για τον αρχαίο οικισμό της Δράμας έχουν προταθεί ονόματα πόλεων γνωστών από φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες όπως Δραβησκὸς ή Τρίπολις. Πιθανότερη θεωρείται η ταύτιση της Δράμας με το ρωμαϊκό οικισμό Daravescos, ο οποίος εμφανίζεται σε χάρτη Υστερορωμαϊκών Χρόνων (Tabula Peutingeriana). Names of ancient cities known to us from ancient literature or from inscriptions, such as Draviskos or Tripolis, have been suggested for the ancient settlement of Drama. The town can most likely be identified of Daravescos, which appears on a late-Roman map (Tabula Peutingeriana). Η θέση και η έκταση του αρχαίου οικισμού στην πόλη της Δράμας, δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί με ασφάλεια. Ενδείξεις κατοίκησης κατά τους Ιστορικούς χρόνους σημειώνονται στο λόφο του προϊστορικού οικισμού στη θέση “Αρκαδικός”, αλλά ο πυρήνας του αρχαίου οικισμού πρέπει να αναζητηθεί στο εσωτερικό του βυζαντινού περιβόλου. Ανασκαφική τομή στην αυλή του ναού των Ταξιαρχών εντόπισε στρώματα κατοίκησης Υστεροκλασικών, Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων, πάνω στα οποία αναπτύχθηκε ο οικισμός της Πρωτοβυζαντινής εποχής και εν συνεχεία το Βυζαντινό κάστρο της Δράμας. While there is evidence that the mound of the prehistoric settlement at Arkadikos was inhabited in historical times, the centre of the historical settlement is most probably to be found in the historic centre of Drama. An excavation in the courtyard of the church of the Taxiarches revealed scattered evidence, above which was built first the settlement of the Early Christian period and then the Byzantine castle of Drama. Από γλυπτά και επιγραφές που εντοπίσθηκαν διάσπαρτα μέσα στη σύγχρονη πόλη προκύπτει η ύπαρξη ενός σημαντικού ιερού του Διονύσου, η θέση του οποίου δεν έχει ακόμα εντοπισθεί. Το ιερό του αρχαίου οικισμού της Δράμας που βρίσκεται κάτω από τη σκιά του Παγγαίου, ιερού βουνού της εκστατικής λατρείας του Διόνυσου, είχε ιδιαίτερη απήχηση σε Έλληνες, Θράκες και Ρωμαίους, όπως προκύπτει από τα ονόματα των προσκυνητών του, που διασώζουν οι αναθηματικές επιγραφές. Στα Ρωμαϊκά χρόνια ο Διόνυσος λατρευόταν στο ιερό με την επωνυμία του αντίστοιχου ρωμαϊκού θεού Liber Pater. Από τη λατρεία του Διόνυσου στην Αθήνα. Ερυθρόμορφο αττικό αγγείο, τέλη 5ου π.Χ. αιώνα. Dionysiac rites in Athens. Red-figure Attic vase, late 5th cent. B.C. Sculptures and inscriptions found in the modern city revealed the existence in the ancient settlement of an important sanctuary of Dionysos, which however has not yet been located. This sanctuary, which lay in the shadow of Pangaeon, the mountain sacred to the frenzied devotees of Dionysos, attracted Greeks, Thracians and Romans, as can be seen from the names of worshippers in dedicatory inscriptions. In Roman times Dionysos was worshipped in the sanctuary under the name of the corresponding Roman god Liber Pater. 60 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ANCIENT DRAMA: THE SANCTUARY OF DIONYSOS For the ancient settlement of Drama have been proposed names of cities known from literary and epigraphic testimonies such as Draviskos or Tripolis. Drama can most likely be identified with the Roman settlement Dravescos, which appears on a late-Roman map (Tabula Peutingeriana). While there is evidence that the mound of the prehistoric settlement at Arkadikos was inhabited in historical times, the centre of the historical settlement is most probably to be found in the historical centre of Drama. An excavation in the courtyard of the church of Taxiarches revealed layers of habitation of the Late Classical, Hellenistic and Roman period, above which was built the settlement of the Early Christian period and then the byzantine castle of Drama. Από τη λατρεία του Διονύσου στην Αθήνα. Ερυθρόμορφο αττικό αγγείο, τέλη 5ου π.Χ. αιώνα Dionysiac rites in Athens. Red - figure Attic vase, 5th century BC. Sculptures and inscriptions found in the modern city revealed the existence in the ancient settlement of an important sanctuary of Dionysos, the location of which has not yet been identified. This sanctuary, which lay in the shadow of Pangaeon, the sacred mountain of the ecstatic worship of Dionysos, attracted Greeks, Thracians and Romans, as can be seen from the names of worshippers in dedicatory inscriptions. In Roman times Dionysos was worshipped in the sanctuary under the name of the corresponding Roman god Liber Pater. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 61 ΛΑΤΡΕΙΕΣ ΣΤΉΝ ΑΡΧΑΙΑ ΘΡΑΚΉ Αρχαιολογικά ευρήματα από τον αρχαίο οικισμό της Δράμας και από τη γύρω περιοχή μαρτυρούν τη λατρεία θεών του Ελληνορωμαϊκού Πανθέου όπως του Δία, του Ποσειδώνα, του Ερμή, της Αθηνάς, του Απόλλωνα, των Διοσκούρων, αλλά και θεοτήτων από την Ανατολή ή τοπικών θεών της Θράκης. Στους ρωμαϊκούς χρόνους ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Θράκη είναι η λατρεία του ήρωα-ιππέα, η οποία, στην εποχή αυτού του θρησκευτικού συγκρητισμού, ταυτίζεται με τη λατρεία άλλων θεών, όπως του Απόλλωνα, του Ασκληπιού ή του Διονύσου. Σχετίζεται με τον αφηρωισμό των νεκρών και τις δοξασίες για τη μεταθανάτια ζωή. Σημαντικός είναι ο αριθμός των αναθημάτων που αφιερώνουν στους θεούς θρησκευτικοί και επαγγελματικοί σύλλογοι. Τα συχνά θρακικά ονόματα στις αναθηματικές επιγραφές και ο κατά κανόνα λαϊκός χαρακτήρας της τέχνης χαρακτηρίζουν την πολιτιστική φυσιογνωμία μιας περιοχής με αγροτοκτηνοτροφικό πληθυσμό θρακικής καταγωγής. ΝΕΟ PRINT LATREIS ARX THRAKH_BIN.21 1/2 31/01/2017 10:53 π.μ. Page 1 Λατρείες στην Αρχαία Θράκη Cults in the Ancient Thrace Archaeological finds show that during the Roman period, a time of widespread religious eclecticism, the inhabitants of Drama worshipped gods of both the Roman and the Greek Pantheon, and also oriental and local gods. Especially widespread was the cult off mounted hero, who was identified with other gods such as Apollo, Asclepios and Dionysus, and who was related to the accordance of heroic status to the deceased and beliefs concerning the afterlife. A wealth of votive offerings has been found dedicated to the gods by religious or professional brotherhoods. The marked presence of Thracian names in the inscriptions shows that the local populace, though Hellenised and Romanised, remained essentially Thracian. Αρχαιολογικά ευρήματα από τον αρχαίο οικισμό της Δράμας και τη γύρω περιοχή μαρτυρούν τη λατρεία Θεών του Ελληνορωμαϊκού Πανθέου, όπως του Δία, του Ποσειδώνα, του Ερμή, της Αθηνάς, του Απόλλωνα, των Διοσκούρων, καθώς και θεοτήτων από την Ανατολή ή τοπικών Θεών της Θράκης. Στους Ρωμαϊκούς Χρόνους ιδιαιτέρως διαδεδομένη στη Θράκη είναι η λατρεία του ήρωα-ιππέα, η οποία στην εποχή αυτού του θρησκευτικού συγκρητισμού ταυτίζεται με τη λατρεία άλλων θεών –όπως του Απόλλωνα, του Ασκληπιού, του Διονύσου– και συσχετίζεται με τον αφηρωισμό των νεκρών και τις δοξασίες για τη μεταθανάτια ζωή. Σημαντικός είναι ο αριθμός των αναθημάτων που αφιερώνουν στους θεούς θρησκευτικοί και επαγγελματικοί σύλλογοι. Τα συχνά θρακικά ονόματα στις αναθηματικές επιγραφές και ο κατά κανόνα λαϊκός χαρακτήρας της τέχνης χαρακτηρίζουν την πολιτιστική φυσιογνωμία μιας περιοχής με αγροτοκτηνοτροφικό πληθυσμό θρακικής καταγωγής. 62 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ CULTS IN THE ANCIENT THRACE Archaeological finds show that during the Roman period, a time of widespread religious eclecticism, the inhabitants of Drama worshipped gods of both the Roman and the Greek pantheon, and also oriental and local gods. Especially widespread was the cult of the mounted hero, who was identified with other gods such as Apollo, Asclepios and Dionysus, and who was related to the accordance of heroic status to the deceased and beliefs concerning the afterlife. A wealth of votive offerings has been found dedicated to the gods by religious or professional brotherhoods. The marked presence of Thracian names in the inscriptions shows that the local populace, though Hellenised and Romanised, remained essentially Thracian. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 63 ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΉ ΛΑΤΡΕΙΑ Η λατρεία του Διονύσου είχε ξεχωριστή θέση στην αρχαία Θράκη. Βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας ήταν η έκσταση στην οποία έφθαναν οι λατρευτές με το κρασί και με τον παράφορο χορό. Στις γιορτές του Διονύσου γυναίκες οργανωμένες σε θιάσους, οι Μαινάδες, Βάκχαι, Θυιάδες ή Βασσαρίδες, όπως αποκαλούνταν στη Θράκη, κρατώντας αναμμένο πυρσό και θύρσο (ραβδί στολισμένο με αμπελόφυλλα και κισσό και με ένα κουκουνάρι στην κορυφή του) έτρεχαν στα βουνά. Ανέβαιναν στον Παρνασσό της νότιας Ελλάδας, στα βουνά της Μακεδονίας, στο Παγγαίο Όρος της Θράκης και «εβάκχευαν», ταυτίζονταν δηλαδή με το Βάκχο–Διόνυσο, καθώς έπεφταν σε έκσταση με τη συνοδεία μουσικής τυμπάνων και αυλών. Διονυσιακή λατρεία Η λατρεία του Διονύσου είχε θέση ξεχωριστή στην αρχαία Θράκη. Βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας ήταν η έκσταση, στην οποία έφθαναν οι λατρευτές με το κρασί αλλά και με τον παράφορο χορό. Στις γιορτές του Διονύσου γυναίκες οργανωμένες σε θιάσους, (Μαινάδες, Βάκχαι, Θυιάδες) –στη Θράκη αποκαλούνταν και Βασσαρίδες– κρατώντας αναμμένο πυρσό και θύρσο (ένα ραβδί στολισμένο με αμπελόφυλλα και κισσό και με ένα κουκουνάρι στην άκρη) έτρεχαν στα βουνά, στον Παρνασσό της νότιας Ελλάδας, στα βουνά της Μακεδονίας, στο Παγγαίο της Θράκης και «εβάκχευαν», ταυτίζονταν δηλαδή με το Βάκχο-Διόνυσο, καθώς έπεφταν σε έκσταση με τη συνοδεία μουσικής τυμπάνων και αυλών. 64 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ CULT OF DIONYSUS The worship of Dionysos held an important place in ancient Thrace. The distinctive feature of the Dionysiac cult was the ecstatic state attained by its devotees by means of wine and frenzied dancing. During the Dionysiac festivals, women organized themselves into troupes, the Maenads, Bacchae, and Thyiades – in Thrace they were called Bassarides- and, holding flaming torch and thyrsus (a staff wreathed with vine and ivy leaves and surmounted by a pine cone), ran wildly over the mountains; on Parnassos in southern Greece, on the mountains of Macedonia, on Mount Pangeon in Thrace. In his way they indentified themselves with Bacchus-Dionysos as they fell into an ecstatic trance to the sound of music, drums and flutes. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 65 ΑΡΧΑΙΟ ΚΤΙΡΙΟ ΣΤΉΝ ΚΑΛΉ ΒΡΥΣΉ Στην εύφορη κοιλάδα του Αγγίτη, στο αγρόκτημα της Κοινότητας Καλής Βρύσης αποκαλύφθηκε ενδιαφέρον πυργόσχημο κτίριο του 4ου π.Χ. αι. Η πρώτη δοκιμαστική ανασκαφή στο κτίριο πραγματοποιήθηκε από αρχαιολόγους της Γαλλικής Σχολής Αθηνών το 1922. Λαθρανασκαφές κατέστρεψαν ένα τμήμα της δυτικής πλευράς του κτιρίου. Η συστηματική ανασκαφή του πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1991-1994 από την Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας. Το κτίριο πρέπει να ήταν διώροφο, με λιθόκτιστους τοίχους στο ισόγειο και πλινθόκτιστο όροφο. Η είσοδός του βρίσκεται στη βόρεια μακριά πλευρά. Στο ισόγειο διαμορφώνεται ορθογώνιος χώρος κατά μήκος της νότιας πλευράς και δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους πτέρυγες δωματίων κατά μήκος της βόρειας πλευράς. Το κτίριο καταστράφηκε από ισχυρή πυρκαγιά. Πίθοι, αγγεία και ειδώλια, που βρέθηκαν στους επιμέρους χώρους σε αποσπασματική κατάσταση, μαρτυρούν ότι πριν από την πυρκαγιά είχε προηγηθεί καταστροφή και λεηλασία του οικοδομήματος. Τα νομίσματα χρονολογούν την καταστροφή του στις αρχές του 3ου π.Χ. αι. Ένα πήλινο σφράγισμα με παράσταση Διονύσου μαρτυρεί την παρουσία κάποιου δημοσίου εγγράφου στο κτίριο. Ο χαρακτήρας του συγκροτήματος δεν έχει ακόμα διευκρινιστεί. Η ανεύρεση κανθάρου με φαλλόσχημη προχοή στο δυτικό δωμάτιο της ανατολικής πτέρυγας, θα μπορούσε να θεωρηθεί Αρχαίο κτίριο στην Καλή Βρύση Ancient building at Kali Vrisi Στην εύφορη κοιλάδα του Αγγίτη, στο αγρόκτημα της Κοινότητας Καλής Βρύσης αποκαλύφθηκε ενδιαφέρον πυργόσχημο κτίριο του 4ου π.Χ. αιώνα. Η πρώτη δοκιμαστική ανασκαφή πραγματοποιήθηκε από αρχαιολόγους της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής το 1922. Λαθρανασκαφές κατέστρεψαν ένα τμήμα της δυτικής πλευράς του κτιρίου. Η συστηματική ανασκαφή του πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1991-1994 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Καβάλας. An interesting 4th century B.C. tower-shaped building has been excavated in the village of Kali Vrisi in the fertile valley of the River Angitis.The first, trial, excavation was carried out by French archaeologists of the French Archaeological School in 1922. Illegal excavations have resulted in the destruction of part of the building’s west wall. Systematic excavations were carried out by the Directorate of Antiquities of Eastern Macedonia (1991-1994). Το κτίριο πρέπει να ήταν διώροφο με λιθόκτιστους τοίχους στο ισόγειο και πλινθόκτιστο όροφο. Η είσοδός του βρίσκεται στη βόρεια μακριά πλευρά. Στο ισόγειο διαμορφώνεται ορθογώνιος χώρος κατά μήκος της νότιας πλευράς και δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους πτέρυγες δωματίων κατά μήκος της βόρειας πλευράς. The building must have been two stores high, with stone walls on the ground floor and a brick upper floor. The entrance was set in the long north face. The ground floor contained a rectangular hall along the south and two separate rows of rooms along the north. Το κτίριο καταστράφηκε από ισχυρή πυρκαγιά. Πίθοι, αγγεία και ειδώλια, που βρέθηκαν στους επιμέρους χώρους σε αποσπασματική κατάσταση, μαρτυρούν ότι πριν από την πυρκαγιά είχε προηγηθεί καταστροφή και λεηλασία του οικοδομήματος. Τα νομίσματα χρονολογούν την καταστροφή του στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα. Ένα πήλινο σφράγισμα με παράσταση Διονύσου μαρτυρεί την παρουσία κάποιου δημοσίου εγγράφου στο κτίριο. Ο χαρακτήρας του κτιρίου δεν έχει ακόμα διευκρινιστεί Η ανεύρεση ενός κανθάρου με φαλλόσχημη προχοή στο δυτικό δωμάτιο της ανατολικής πτέρυγας, θα μπορούσε να θεωρηθεί ένδειξη για την τέλεση διονυσιακής λατρείας στο δωμάτιο αυτό, στο κέντρο του οποίου εντοπίστηκε εστία-εσχάρα. Η παντελής οπωσδήποτε έλλειψη αναθηματικών επιγραφών ή άλλων αναθημάτων σε συνδυασμό με την πυργόσχημη μορφή του κτιρίου τοποθετεί την οποιαδήποτε σύνδεση με το Διόνυσο μόνο σε επίπεδο ιδιωτικής λατρείας. The building was destroyed in the fierce fire. Storage jars, pots and figurines found shattered in the various rooms show that the building had been sacked and looted before being torched. Coins found in the building date the destruction to the early 3rd century B.C. A clay seal depicting Dionysos attests the presence of an official document in the building. The building’s function has not, however, been determined. The discovery of a vase (cantharos) with a phallic spout in the most westerly of the eastern range of rooms suggests that this room, in the centre of which were found a hearth and grate, may have been used for Dionysiac rituals. The complete absence of dedicatory inscriptions or votive offerings, however, and the tower shape of the building indicated that any such worship must have been purely private. 66 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ένδειξη για την τέλεση διονυσιακής λατρείας στο δωμάτιο αυτό, στο κέντρο του οποίου εντοπίστηκε εστία-εσχάρα. Η παντελής οπωσδήποτε έλλειψη αναθηματικών επιγραφών ή άλλων αναθημάτων σε συνδυασμό με την πυργόσχημη μορφή του κτιρίου τοποθετεί την σύνδεση με τον Διόνυσο σε επίπεδο ιδιωτικής λατρείας. ANCIENT BUILDING IN KALI VRISI An interesting 4th century BC. tower-shaped building has been excavated in the village of Kali Vrisi in the fertile valley of the River Angitis. The first, trial, excavation was carried out by archaeologists of the French School of Athens in 1922. Illegal excavations have resulted in the destruction of part of the building’s west wall. Its systematic excavation was carried out by the Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities of Kavala (1991-1994). The building must have been two stores high, with stone walls on the ground floor and a brick upper floor. The entrance was set in the long north face. The ground floor contained a rectangular hall along the south side and two separate wings of rooms along the north. The building was destroyed by a fierce fire. Storage jars, pots and figurines found shattered in the various rooms show that the building had been destroyed and looted before being torched. Coins found in the building date the destruction to the early 3rd century BC. A clay seal depicting Dionysos attests the presence of an official document in the building. The building’s function has not, however, been determined. The discovery of a vase (kantharos) with a phallic spout in the west room of the eastern wing, suggests that this room, in the centre of which were found a hearth-grate, may have been used for Dionysiac rituals. The complete absence of dedicatory inscriptions or votive offerings, in comparison to the tower shape of the building, indicates that any such worship must have been purely private. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 67 ΘΉΣΑΥΡΟΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΏΝ ΠΟΤΑΜΏΝ Βρέθηκε στους Ποταμούς. Περιέχει 58 ασημένια τετράδραχμα Φιλίππου Β΄, 462 ημίεκτα (1/2 του 1/6 στατήρος) Θάσου και 340 ημίδραχμα Νεαπόλεως. Τα περισσότερα νομίσματα βρέθηκαν μέσα σε δύο μικρά πήλινα χειροποίητα αγγεία-θησαυράρια. Τα υπόλοιπα πρέπει να ήταν αποθηκευμένα σε σακούλι από φθαρτό υλικό, δέρμα ή ύφασμα. Τα τετράδραχμα του Φιλίππου Β΄ κόπηκαν στα βασιλικά νομισματοκοπεία των Αιγών, της Αμφίπολης και της Πέλλας, και ανήκουν σε δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα φέρει στον εμπροσθότυπο το κεφάλι του Δία και στον οπισθότυπο γυμνό νέο ιππέα με κλαδί φοίνικα και την επιγραφή ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Η παράσταση απηχεί τη νίκη του Φιλίππου του Β΄ στις ιπποδρομίες των ολυμπιακών αγώνων το 356 π.Χ. Η δεύτερη ομάδα έχει τον ίδιο εμπροσθότυπο και στον οπισθότυπο φέρει γενειοφόρο ιππέα με την επιγραφή ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Τα ημίδραχμα της Νεάπολης απεικονίζουν στον εμπροσθότυπο το κεφάλι της Γοργούς και στον οπισθότυπο το κεφάλι της πολιούχου θεότητας της Νεάπολης, της Παρθένου, με την επιγραφή ΝΕΟΠ (ΝΕΟΠΟΛΙΤΩΝ). Έχουν κοπεί κατά την περίοδο 422-340 π.Χ., και διακρίνονται σε τέσσερις ομάδες. Τα ημίεκτα της Θάσου φέρουν στον εμπροσθότυπο γονατιστό Σειληνό και στον οπισθότυπο ελικωτό κρατήρα με την επιγραφή ΘΑΣΙΩΝ. Έχουν κοπεί κατά την περίοδο 422-390 π.Χ., και διακρίνονται σε τέσσερις ομάδες. Πολλά από τα νομίσματα των δύο πόλεων, Θάσου και Νεαπόλεως, είναι τρυπημένα, γεγονός που υποδηλώνει ότι η αγοραστική τους αξία είχε μειωθεί και «Θησαυρός» νομισμάτων Hoard of coins Βρέθηκε στους Ποταμούς. Περιέχει 58 ασημένια τετράδραχμα Φιλίππου Β΄, 462 ημίεκτα (1/2 του 1/6 στατήρος) Θάσου και 340 ημίδραχμα Νεαπόλεως (σημ. Καβάλας). Τα περισσότερα νομίσματα βρέθηκαν μέσα σε δύο μικρά πήλινα χειροποίητα αγγεία-θησαυράρια. Τα υπόλοιπα πρέπει να ήταν αποθηκευμένα σε σακούλι από φθαρτό υλικό, δέρμα ή ύφασμα. Τα τετράδραχμα του Φιλίππου Β΄ κόπηκαν στα βασιλικά νομισματοκοπεία των Αιγών, της Αμφίπολης και της Πέλλας και ανήκουν σε δύο ομάδες. Η πρώτη ομάδα φέρει στον εμπροσθότυπο το κεφάλι του Δία και στον οπισθότυπο γυμνό νέο ιππέα με κλαδί φοίνικα και την επιγραφή ΦΙΛΙΠΠΟΥ. Η παράσταση απηχεί τη νίκη του Φιλίππου του Β΄ στις ιπποδρομίες των ολυμπιακών αγώνων το 356 π.Χ. Η δεύτερη ομάδα έχει τον ίδιο εμπροσθότυπο και στον οπισθότυπο φέρει γενειοφόρο ιππέα με την επιγραφή ΦΙΛΙΠΠΟΥ. This hoard was found at Potami. It includes 58 silver tetradrachms of Philip II, 462 hemiecta (1/2 of 1/6 of a stater) of Thasos and 340 hemidrachms (half drachmas) of Neapolis. Most of the coins were found in two small hand made clay treasure jars. The rest must have been placed in a bag of some perishable material, either leather or cloth. The Philip II tetratdrachma were struck at the royal mints at Aeges, Amphipolis and Pella, and fall into two groups: The first bears the head of Zeus on the obverse and on the reverse a nude young horseman with a palm branch and the inscription ΦΙΛΙΠΠΟΥ (PHILIP). This refers to Philip II’s victory in the horse races at the Olympic games in 356 B.C. The second has the same obverse, and on the reverse shows a bearded horseman, with the inscription ΦΙΛΙΠΠΟΥ (PHILIP). Τα ημίδραχμα της Νεάπολης (σημ. Καβάλας) απεικονίζουν στον εμπροσθότυπο το κεφάλι της Γοργούς και στον οπισθότυπο το κεφάλι της πολιούχου θεότητας της Νεάπολης, της Παρθένου, με την επιγραφή ΝΕΟΠ. Έχουν κοπεί κατά την περίοδο 422-340 π.Χ. και διακρίνονται σε τέσσερις ομάδες. The hemidrachms (half drachmas) of Neapolis have on the obverse the head of the Gorgon and on the reverse the head of the city’s guardian goddess Parthenos, and the inscription ΝΕΟΠ (NEOPOLITANS). They were minted between 422 and 340 B.C. in four groups. Τα ημίεκτα της Θάσου φέρουν στον εμπροσθότυπο γονατιστό Σειληνό και στον οπισθότυπο ελικωτό κρατήρα με την επιγραφή ΘΑΣΙΩΝ. Έχουν κοπεί κατά την περίοδο 422-390 π.Χ. και διακρίνονται σε τέσσερις ομάδες. Πολλά από τα νομίσματα των δύο πόλεων, Θάσου και Νεαπόλεως, είναι τρυπημένα, γεγονός που υποδηλώνει ότι η αγοραστική τους αξία είχε μειωθεί και τα νομίσματα είχαν χρησιμοποιηθεί ως κοσμήματα. Η σύνθεση του “θησαυρού” μαρτυρεί τη σύγχρονη κυκλοφορία των “παλαιών” νομισμάτων Θάσου και Νεάπολης μαζί με το “νέο” νόμισμα του Φιλίππου Β΄. Στα χρόνια του Φιλίππου Β΄ ο κάτοχος του “θησαυρού”, πιθανότατα έμπορος, τα συγκεντρώνει και τα ανταλλάσσει με το νέο ισχυρό νόμισμα του Φιλίππου Β΄. Η απόκρυψη του “θησαυρού” τοποθετείται γύρω στα 336/5 π.X. ΄Ισως συνδέεται με τις εξεγέρσεις των Θρακών, που ακολούθησαν το θάνατο του Φιλίππου Β΄ και τις οποίες κατέπνιξε ο Μέγας Αλέξανδρος. The hemihecta (1/2 of the 1/6 of stater) of Thasos have on the obverse a kneeling silenus and on the reverse a volute crater with the inscription ΘΑΣΙΩΝ (of Thasians). They were minted between 422 and 390 B.C. in four groups. Many of the coins of these two cities have been pierced through the centre, showing that their value had fallen and that they were being used as jewellery. The composition of the hoard shows that the “old” coinage of Thasos and Neapolis was in circulation alongside the new coinage of Phillip II. During Philip’s reign the owner of this hoard, probably a merchant, gathered these old coins and exchanged them for the new hard currency of Phillip II. The hoard was buried around 336/5 B.C., probably because at that time the Thracians rose in rebellion after the death of Philip II, only to be crushed by Alexander the Great. 68 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ τα νομίσματα είχαν χρησιμοποιηθεί ως κοσμήματα. Η σύνθεση του ‘θησαυρού’ μαρτυρεί τη σύγχρονη κυκλοφορία των ‘παλαιών’ νομισμάτων Θάσου και Νεάπολης μαζί με το ‘νέο’ νόμισμα του Φιλίππου Β΄. Στα χρόνια του Φιλίππου Β΄ ο κάτοχος του ‘θησαυρού’, πιθανότατα έμπορος, τα συγκεντρώνει και τα ανταλλάσσει με το νέο ισχυρό νόμισμα του Φιλίππου Β΄. Η απόκρυψη του ‘θησαυρού’ τοποθετείται γύρω στα 336/5 π.X., και ίσως συνδέεται με τις εξεγέρσεις των Θρακών, που ακολούθησαν τον θάνατο του Φιλίππου Β΄, και τις κατέπνιξε ο Αλέξανδρος. HOARD OF COINS IN POTAMOI This hoard was found at Potamoi. It includes 58 silver tetradrachms of Philip II, 462 hemiecta (1/2 of 1/6 of a stater) of Thasos and 340 hemidrachms (half- drachmas) of Neapolis. Most of the coins were found in two small hand-made clay treasure-jars. The rest must have been placed in a bag of some perishable material, either leather or cloth. The tetradrachma of Philip II were struck at the royal mints at Aeges, Amphipolis and Pella, and fall into two groups. The first one bears the head of Zeus on the obverse and on the reverse a nude young horseman with a palm branch and the inscription ΦΙΛΙΠΠΟΥ (PHILIP). This refers to Philip II’s victory in the horse races at the Olympic Games in 356 BC. The second group has the same obverse, and on the reverse shows a bearded horseman, with the inscription ΦΙΛΙΠΠΟΥ (PHILIP). The hemidrachms (half-drachmas) of Neapolis have on the obverse the head of the Gorgon and on the reverse the head of the city’s guardian goddess Parthenos, and the inscription ΝΕΟΠ (NEOPOLITANS). They were minted between 422 and 340 BC. in four groups. The hemihecta (1/2 of the 1/6 of stater) of Thasos have on the obverse a kneeling Silenos and on the reverse a volute crater with the inscription ΘΑΣΙΩΝ( THASIANS). They were minted between 422 and 390 BC. in four groups. Many of the coins of these two cities have been pierced through the centre, showing that their value had fallen and that they were being used as jewellery. The composition of the hoard shows that the ‘old’ coinage of Thasos and Neapolis was in circulation alongside the ‘new’ coinage of Phillip II. During Philip΄s reign the owner of this hoard, probably a merchant gathered these old coins and exchanged them for the new hard currency of Phillip II. The hoard was buried around 336/5 BC. probably because at that time the Thracians rose in rebellion after the death of Philip II, only to be crushed by Alexander the Great. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 69 ΕΛΛΉΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (3ος - 1ος π.Χ. αι.) Στους Ελληνιστικούς χρόνους, στην εύφορη γη της πεδιάδας της Δράμας, η ζωή οργανώνεται σε μικρές κώμες ή αγροικίες που υπάγονται διοικητικά είτε στη χώρα των γειτονικών ισχυρών πόλεων, Αμφίπολης και Φιλίππων, είτε απευθείας στον βασιλιά της Μακεδονίας. Αυτόνομα έθνη Θρακών κατοικούν στις ορεινές περιοχές γύρω από την κεντρική πεδιάδα. Η ανασκαφική έρευνα αποκαλύπτει ταφικά μνημεία ελληνιστικών χρόνων που συνδέονται με τις διάσπαρτες στην πεδιάδα κώμες και αγροικίες. Οι αγρότες καλλιεργούν ιδιόκτητες γαίες ή εργάζονται σε κτήματα που ανήκουν στον Μακεδόνα βασιλιά, στους Μακεδόνες αξιωματούχους, στις γειτονικές πόλεις των Φιλίππων και της Αμφίπολης, ή στα μεγάλα ιερά. Οι Μακεδόνες βασιλείς, κυρίως ο Φίλιππος Ε’, παρεμβαίνουν με επιστολές ή προστάγματα για να ρυθμίσουν θέματα τοπικού ή γενικού χαρακτήρα. Μετά την ήττα του τελευταίου Μακεδόνα βασιλιά Περσέα και την υποταγή της Μακεδονίας στους Ρωμαίους (168 π.Χ.), η Ανατολική Μακεδονία, με πρωτεύουσα την Αμφίπολη, αποτελεί την πρώτη μερίδα από τις τέσσερις στις οποίες είχε διαιρεθεί η Μακεδονία. Με την πλήρη υποταγή της Μακεδονίας στους Ρωμαίους (148 π.Χ.) διακόπτονται τα τοπικά νομίσματα των μερίδων της Μακεδονίας, και κυριαρχεί το νέο ισχυρό νόμισμα της Ρώμης, το αργυρό δηνάριο. Η Εγνατία Οδός διέσχισε την πεδιάδα της Δράμας και άνοιξε νέους ορίζοντες επικοινωνίας της περιοχής με την Ανατολή και τη Δύση The Via Egnatia, which cut across the plain of Drama, opened up new links for the area with both the East and the West Ελληνιστικοί Χρόνοι (3ος - 1ος π.Χ. αι.) The Hellenistic Period (3rd - 1st cent. B.C.) 1. Δράμα 2. Πηγές Αγγίτη 3. Γραμμένη 4. Μικρόπολις 5. Καλή Βρύση 6. Προσοτσάνη 7. Συμβολή Στους Ελληνιστικούς χρόνους στην εύφορη γη της πεδιάδας της Δράμας, η ζωή οργανώνεται σε μικρές κώμες ή αγροικίες που υπάγονται διοικητικά, είτε στη χώρα των γειτονικών ισχυρών πόλεων, Αμφίπολης και Φιλίππων, είτε απ’ ευθείας στο βασιλιά της Μακεδονίας. Αυτόνομα έθνη Θρακών κατοικούν στις ορεινές περιοχές γύρω από την κεντρική πεδιάδα. Η ανασκαφική έρευνα αποκαλύπτει ταφικά μνημεία ελληνιστικών χρόνων που συνδέονται με τις διάσπαρτες στην πεδιάδα κώμες και αγροικίες. 8. Καλός Αγρός 9. Καλαμπάκι 10. Άγιος Αθανάσιος 11. Καλαμώνας 12. Ξηροπόταμος 13. Κύργια 14. Αερικό Όρος Φαλακρόν •4 Όρος Μενοίκιον •2 •3 •6 •5 π. Στ ρυ π. μόνα ς γίτ •14 •12 •1 ▲ ΔΡΑΜΑ •8 •7 Αγ ης •13 •10 •9 •11 • π. Νέ Καλαμώνας. Ταφικό κτίσμα ελληνιστικών χρόνων. Kalamonas. Hellenistic tomb. στος Φίλιπποι • Νεάπολις Όρος Παγγαίον •Οισύμη • Αμφίπολις • •Γαληψός Θάσος During the Hellenistic period the fertile plain of Drama was settled by small settlements and farmsteads that belonged administratively either to the provinces of the neighboring powerful cities of Amphipolis and Philippi, or directly to the King of Macedon. Free Thracian tribes lived in the surrounding mountains. Excavations have brought to light Hellenistic tombs associated with the small towns and farmsteads scattered over the plain. Επιστολή του Φίλιππου Ε´ αναφερόμενη σε θέματα της περιοχής του Παγγαίου. Letter of Philip V concerning the Pangaeon area. Οι αγρότες καλλιεργούν ιδιόκτητες γαίες ή εργάζονται σε κτήματα που ανήκουν στο Μακεδόνα βασιλιά, στους Μακεδόνες αξιωματούχους, στις γειτονικές πόλεις των Φιλίππων και της Αμφίπολης ή στα μεγάλα ιερά. Οι Μακεδόνες βασιλείς, κυρίως ο Φίλιππος Ε´, παρεμβαίνουν με επιστολές ή προστάγματα για να ρυθμίσουν θέματα τοπικού ή γενικού χαρακτήρα. The farmers either cultivated their own lands or worked the estates of the King of Macedon and Macedonian nobles, as well as the lands of the neighbouring cities of Amphipolis and Philippi and the great sanctuaries. The Macedonian kings, and especially Philip V, issued letters and decrees to regulate matters of both local and a more general nature. Φίλιππος Ε´ (217-179 π.Χ.). Philip V (217-179 B.C.). 1. Περσέας (179-168 π.Χ.). Μετά την ήττα του τελευταίου Μακεδόνα βασιλιά Περσέα και την υποταγή της Μακεδονίας στους Ρωμαίους (168 π.Χ.), η Ανατολική Μακεδονία με πρωτεύουσα την Αμφίπολη αποτελεί την πρώτη μερίδα από τις τέσσερις, στις οποίες είχε διαιρεθεί η Μακεδονία. Με την πλήρη υποταγή της Μακεδονίας στους Ρωμαίους (148 π.Χ.) διακόπτονται τα τοπικά νομίσματα των μερίδων της Μακεδονίας και κυριαρχεί το νέο ισχυρό νόμισμα της Ρώμης, το αργυρό δηνάριο. Η Εγνατία Οδός διέσχισε την πεδιάδα της Δράμας και άνοιξε νέους ορίζοντες επικοινωνίας της περιοχής με την Ανατολή και την Δύση. After the defeat of the last Macedonian king, Perseus, and the submission of Macedonian to the Romans (168 B.C.), Eastern Macedonia with its capital at Amphipolis became the first of the four cantons into which Macedonia was divided. After the total subjection of Macedonia to Roman rule in 148 B.C., the local coinage ceased to be minted, being replaced by the new hard Roman currency, the silver denarius. The Via Egnatia, which cut across the plain of Drama, opened up new links for the area with both the East and the West. Perseus (179-168 B.C.). 2. Νόμισμα της πρώτης μερίδας της Μακεδονίας (168 π.Χ.). Coin of the first canton of Macedonia (168 B.C.). 1 2 70 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Επιστολή του Φίλιππου Ε’ αναφερόμενη σε θέματα της περιοχής του Παγγαίου Letter of Philip V concerning the Pangaeon area THE HELLENISTIC PERIOD (3rd - 1st century BC.) During the Hellenistic period the fertile plain of Drama was settled by small settlements and farmsteads that belonged administratively either to the provinces of the neighboring powerful cities of Amphipolis and Philippi, or directly to the King of Macedon. Free Thracian tribes lived in the surrounding mountains. Excavations have brought to light Hellenistic tombs associated with the small towns and farmsteads scattered over the plain. The farmers either cultivated their own lands or worked the estates of the King of Macedon and Macedonian nobles as well as the lands of the neighbouring cities of Amphipolis and Philippi and the great sanctuaries. The Macedonian kings, and especially Philip V, issued letters and decrees to regulate matters of both local and a more general nature. After the defeat of the last Macedonian king, Perseus, and the submission of Macedonian to the Romans (168 BC.), Eastern Macedonia with its capital at Amphipolis became the first of the four cantons into which Macedonia was divided. After the total subjection of Macedonia to Roman rule in 148 BC., the local coinage ceased to be minted, being replaced by the new hard Roman currency, the silver denarius. Καλαμώνας. Ταφικό κτίσμα ελληνιστικών χρόνων Kalamonas. Hellenistic tomb Φίλιππος Ε’ (217-179 π.Χ.) Philip V (217 – 179 BC.) Περσέας (179 – 168 π.Χ.) Perseus (179 – 168 BC.) Νόμισμα της πρώτης μερίδας της Μακεδονίας (168 π.Χ.) Coin of the first canton of Macedonia (168 BC.) Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 71 ΟΔΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Οι πρώτοι δρόμοι στην ενδοχώρα της Δράμας ήταν φυσικά περάσματα, τα οποία με την ένταξη της περιοχής στο Βασίλειο της Μακεδονίας, στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα, εξελίχθηκαν σε οργανωμένο οδικό δίκτυο. Ένας από τους σημαντικούς αρχαίους δρόμους της περιοχής ήταν ο δρόμος που από τις εκβολές του Στρυμόνα, παρακάμπτοντας το Παγγαίο από τα βόρεια και διασχίζοντας τα έλη, έφθανε στα παράλια της αρχαίας Νεάπολης (σημερινής Καβάλας). Αυτόν τον δρόμο πρέπει να ακολούθησαν οι Αθηναίοι το 464 π.Χ., όταν, ξεκινώντας από τις Εννέα Οδούς για τα χρυσοφόρα μεταλλεία του Δάτου, σφαγιάστηκαν από τους Θράκες στη Δραβησκό. Στην οδό αυτή που ένωνε την Αμφίπολη με τους Φιλίππους πραγματοποιήθηκαν σημαντικά έργα κατά την εποχή των Μακεδόνων από τον Φίλιππο Β΄ και τον Μέγα Αλέξανδρο. Το οδικό δίκτυο των Μακεδόνων στην ενδοχώρα του Παγγαίου ακολούθησαν και βελτίωσαν οι Ρωμαίοι, όταν κατασκεύασαν την Εγνατία οδό στα τέλη του 2ου π.Χ. αιώνα. Μιλλιάρια και γέφυρες προσδιορίζουν την πορεία της Εγνατίας Οδού από την Αμφίπολη στους Φιλίππους. • Daraveskos ad Duodecimum • ης γίτ π. Αγ π. Στ •Domeros ρυμ ών ος ν Όρ γαίο γ α Π Πέργαμος • • Αμφίπολις • Άργιλος Οισύ • Φάγρης Οδικό δίκτυο Κλασικών και Ελληνιστικών Χρόνων Road network in the Classical and Hellenistic Period • π. Νέστος • Daraveskos ad Duodecimum • • • Φίλιπποι ίτης π. π. Αγγ ρυμώ Τόπειρος • •Domeros Στ Πίστυρος Ακόντισμα ν •Νεάπολις • ος Όρ αίον γγ Πα Πέργαμος • • Αμφίπολις • Άργιλος • ον Οισύμη• μβολ • Φάγρης ος Σύ Όρ Θάσος Γαληψός• • Οδός Ξέρξη Προρρωμαϊκοί - Ρωμαϊκοί δρόμοι Εγνατία Οδός Οι πρώτοι δρόμοι στην ενδοχώρα της Δράμας ήταν φυσικά περάσματα, τα οποία με την ένταξη της περιοχής στο Βασίλειο της Μακεδονίας στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα, εξελίχθηκαν σε οργανωμένο οδικό δίκτυο. Ένας από τους σημαντικούς αρχαίους δρόμους της περιοχής ήταν ο δρόμος που από τις εκβολές του Στρυμόνα, παρακάμπτοντας το Παγγαίο από τα βόρεια και διασχίζοντας τα έλη, έφθανε στα παράλια της αρχαίας Νεάπολης (σημερινής Καβάλας). Αυτόν τον δρόμο πρέπει να ακολούθησαν οι Αθηναίοι το 464 π.Χ., όταν ξεκινώντας από τις Εννέα Οδούς για τα χρυσοφόρα μεταλλεία του Δάτου σφαγιάστηκαν από τους Θράκες στη Δραβησκό. Στην οδό αυτή που ένωνε την Αμφίπολη με τους Φιλίππους πραγματοποιήθηκαν σημαντικά έργα κατά την εποχή των Μακεδόνων, πιθανότατα από το Φίλιππο Β΄ ή το Μέγα Αλέξανδρο. Το οδικό δίκτυο των Μακεδόνων στην ενδοχώρα του Παγγαίου ακολούθησαν και βελτίωσαν οι Ρωμαίοι, όταν κατασκεύασαν την Εγνατία οδό στα τέλη του 2ου π.Χ. αιώνα. Μιλλιάρια και γέφυρες προσδιορίζουν την πορεία της Εγνατίας Οδού από την Αμφίπολη στους Φιλίππους. The first roadways through the Drama inland region were simply its natural passes, which evolved into an organized road network when the area was incorporated into the Kingdom of Macedon in the fourth century B.C. One of the region’s major roads was that which ran from the mouth of the river Strymon, north of Mt Pangeon, and across the marshes to the coast at Neapolis (present-day Kavala).This must have been the road taken by the Athenians in 464 B.C. when, having set off from Ennea Odous towards the Datos gold mines, they were cut to pieces by the Thracians at Draviskos. During the Macedonian period this road, which linked Amphipolis and Philippi, was greatly improved, probably by Philip II and Alexander the Great. The route north of Mt Pangeon followed by the Macedonian road was kept to, and improved, by the Romans when they built the Via Egnatia in the late second century B.C. Milestones and bridges mark the route taken by this road from Amphipolis to Philippi. 72 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ος Όρ Γαληψός• Οδικό δίκτυο Road network • Σύ μ ον βολ ROAD NETWORK The first roadways through the Drama inland region were simply its natural passes, which evolved into an organized road network when the area was incorporated into the Kingdom of Macedonia in the 4th century BC. • π. Νέστος • • Φίλιπποι Τόπειρος • Πίστυρος One of the region’s major roads was that which ran from the mouth of the river Strymon, north of Mt Pangeon, and across the marshes to the coast at Neapolis (present-day Kavala). This must have been the road taken by the Athenians in 464 BC when, having set off from Ennea Odoi towards the gold mines of Datos, they were cut to pieces by the Thracians at Draviskos. During the Macedonian period this road, which linked Amphipolis and Philippi, was greatly improved by Philip II and Alexander the Great. Ακόντισμα The route north of Mt Pangeon followed by the Macedonian road was kept to, and improved, by the Romans when they built the Via Egnatia in the late second century BC. Milestones and bridges mark the route taken by this road from Amphipolis to Philippi. •Νεάπολις • ύμη• Θάσος • Xerxis Road Pre-Roman and Roman Roads Egnatia Road Οδός Ξέρξη Προρρωμαϊκοί - Ρωμαϊκοί δρόμοι Εγνατία Οδός Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 73 ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Στα τέλη του 2ου π.Χ. αιώνα, ένα μεγάλο οδικό έργο συνέδεσε τη Ρώμη με τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας: η Εγνατία οδός, έργο του Ρωμαίου ανθύπατου Γναίου Εγνάτιου. Συνέχεια της Αππίας οδού, η Εγνατία ξεκινούσε από το Δυρράχιο και διασχίζοντας την Ιλλυρία, τη Μακεδονία και τη Θράκη, κατέληγε στο Βυζάντιο. σεις της. Οι πόλεις της Ιλλυρίας, της Μακεδονίας και της Θράκης συντηρούσαν το τμήμα της οδού που διέσχιζε την επικράτειά τους, και έστηναν μιλλιοδείκτες προς τιμήν του εκάστοτε αυτοκράτορα. Το μιλλιάριο που βρέθηκε στο Καλαμπάκι της Δράμας αναφέρεται σε ανακαίνιση της Εγνατίας Οδού στα χρόνια του Τραϊανού. Από τους μιλλιοδείκτες της οδού που έχουν διασωθεί, πληροφορούμαστε τις κατά καιρούς ανακαινί- Δυρράχιο Λυχνιδός Ηράκλεια Έδεσσα Πέλλα Εγνατία οδός Via Egnatia Στα τέλη του 2ου π.Χ. αιώνα ένα μεγάλο οδικό έργο συνέδεσε τη Ρώμη με τις Ανατολικές Επαρχίες της αυτοκρατορίας: η Via Egnatia, έργο του Ρωμαίου ανθύπατου Γναίου Εγνάτιου. Συνέχεια της Αππίας οδού, η Εγνατία οδός ξεκινούσε από το Δυρράχιο και διασχίζοντας την Ιλλυρία, τη Μακεδονία και τη Θράκη, κατέληγε στο Βυζάντιο. Roma Byzantium Dyrrachium VIA EGNATIA VIA APP IA Brindisium In the late second century B.C. a great road linked Rome to the empire’s eastern provinces: the Via Egnatia, named after its builder, the Roman proconsul Gaius Egnatius. A continuation of the Appian Way, the Via Egnatia ran from Dyrrhachium (Durres) through Illyria (now Albania), Macedonia and Thrace to Byzantium (the later site of Constantinople). Δυρράχιο Λυχνιδός Ηράκλεια Φίλιπποι Έδεσσα Τόπειρος Άπρις Βυζάντιο Κύψελα Αμφίπολις Νεάπολις Πέλλα Τραϊανούπολις Θεσσαλονίκη ... ἐκ δὲ τῆς Ἀπολλωνίας εἰς Μακεδονίαν ἡ Ἐγνατία ἐστὶν ὁδὸς πρὸς ἕω, βεβηματισμένη κατὰ μίλιον καὶ κατεστηλωμένη μέχρι Κυψέλων τοῦ Ἕβρου ποταμοῦ∙ μιλίων δ’ ἐστὶ πεντακοσίων τριάκοντα πέντε… Στράβων, Γεωγραφία VII, 4 … From Apollonia to Macedonia one travels the Egnatian Road, towards the east; it has been measured by Roman miles and marked by pillars as far as Cypsela and the Hebrus River- a distance of five hundred and thirty-five miles… Strabo, Geography VII, 4 Από τους μιλλιοδείκτες της οδού που έχουν σωθεί πληροφορούμαστε τις κατά καιρούς ανακαινίσεις της. Οι πόλεις της Ιλλυρίας, της Μακεδονίας και της Θράκης συντηρούσαν το τμήμα της οδού που διέσχιζε την επικράτειά τους και έστηναν τους μιλλιοδείκτες προς τιμήν του εκάστοτε αυτοκράτορα. Το μιλλιάριο που βρέθηκε στο Καλαμπάκι της Δράμας αναφέρεται σε ανακαίνιση της Εγνατίας Οδού στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τραϊανού. The road’ s surviving milestones provide us with information on its upkeep. The cities of Illyria, Macedonia and Thrace maintained those sections of Via Egnatia in that ran through their territory, and set up milestones in honour of the reigning emperor. The milestone found at Kalampaki, near Drama, records restoration of the Via Egnatia during the reign of the emperor Trajan. 74 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Φίλιπποι Τόπειρος Κύψελα Αμφίπολις Νεάπολις Άπρις Βυζάντιο Τραϊανούπολις Θεσσαλονίκη ...εκ δε της Απολλωνίας εις Μακεδονίαν η Εγνατία εστίν οδός προς έω, βεβηματισμένη κατά μίλιον και κατεστηλωμένη μέχρι Κυψέλων του Έβρου ποταμού μιλίων δ’ εστί πεντακοσίων τριάκοντα πέντε… Στράβων, ΓεωγραφίαVII, 4 VIA EGNATIA At the end of the 2nd century BC., a great road project linked Rome to the empire’s eastern provinces: the Via Egnatia, named after its builder, the Roman proconsul Gaius Egnatius. A continuation of the Appian Road, the Via Egnatia ran from Dyrrhachium (Durres) through Illyria (now Albania), Macedonia and Thrace to Byzantium. Macedonia and Thrace maintained those sections of Via Egnatia in that ran through their territory, and set up milestones in honour of the reigning emperor. The milestone found at Kalampaki, near Drama, records restoration of the Via Egnatia during the reign of the emperor Trajan. The road’s surviving milestones provide us with information on its upkeep. The cities of Illyria, Roma VIA Byzantium Dyrrachium VIA EGNATIA APP IA Brindisium …From Apollonia to Macedonia one travels the Egnatian Road, towards the east; it has been measured by Roman miles and marked by pillars as far as Cypsela and the Hebrus River, a distance of five hundred and thirty-five miles… Strabo, GeographyVII, 4 Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 75 ΡΏΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (1ος - 4ος μ.Χ. αι.) Η ίδρυση της Ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων αμέσως μετά τη μάχη των Φιλίππων (42 π.X.) υπήρξε σταθμός στην ιστορία της περιοχής. Η ρωμαϊκή παρουσία στην περιοχή μετά την ενίσχυση της αποικίας από τον Οκταβιανό (30 π.X.), πήρε το χαρακτήρα αγροτικού αποικισμού με την εγκατάσταση Ρωμαίων βετεράνων, στους οποίους χορηγήθηκαν γαίες ως ανταμοιβή για τις στρατιωτικές υπηρεσίες τους. Η Ρωμαϊκή αποικία των Φιλίππων (Colonia Augusta Iulia Philippensis) αποτέλεσε το διοικητικό κέντρο το οποίο είχε στον έλεγχό του ένα μεγάλο τμήμα της ενδοχώρας. Σημαντικός είναι ο αριθμός κωμών και αγροικιών στα ρωμαϊκά χρόνια. Στην ύπαιθρο μεγαλογαιοκτήμονες, μικροκαλλιεργητές, πάροικοι, δούλοι και απελεύθεροι συνθέτουν την πολυπρόσωπη κοινωνία της ‘χώρας’ της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Δράμα Ξηροπόταμος Πετρούσα Προσοτσάνη Πηγές Αγγίτη Γραμμένη Μικρόπολις Χαριτωμένη Καλή Βρύση Καλλιθέα 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. Καλαμπάκι Καλαμώνας Χωριστή Δοξάτο Άγιος Αθανάσιος Κεφαλάρι Αδριανή Αγορά Κυργίων Μαρμαριά Πλατανιά 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Μακρυπλάγι Βαθύλακκος Πύργοι Δασωτό Ποταμοί› Μικρομηλία Καλλίφυτος Αργυρούπολις Συμβολή Σιταγροί •26 •25 •24 Όρος Φαλακρόν •23 •22 •21 •20 •5 •3 •2 •1 •7 • •27•19 6 •4 ▲ ΔΡΑΜΑ Όρος Μενοίκιον 8 • 18 17 •13 • • •9 •28 •14 •Σίρις •30 •10 •15 •11 •16 29 • 12 • Φίλιπποι ης π. Σ τρυ π. μόν ας Αγ γίτ • π. Νέ στο ς Τόπειρος • • Νεάπολις Όρος Παγγαίον •Αμφίπολις • Θάσος Στην περιοχή της Δράμας εμφανίζονται και φρουριακές «ακροπόλεις» σε οχυρές θέσεις. Σχετίζονται με την εξασφάλιση του πληθυσμού και με την προσπάθεια να ελεγχθούν βασικές οδικές αρτηρίες. Χρονολογούνται κυρίως στους υστερορωμαϊκούς χρόνους, περίοδο ανασφάλειας που χαρακτηρίζει το τέλος του ρωμαϊκού κόσμου με την έναρξη των βαρβαρικών επιδρομών. Κάστρο Αγγίτη / Angitis Castle Ρωμαϊκοί Χρόνοι (1ος - 4ος μ.X. αι.) The Roman period (1st - 4th A.C.) Η ίδρυση της Ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων αμέσως μετά τη μάχη των Φιλίππων (42 π.X.) υπήρξε σταθμός στην ιστορία της περιοχής. Η ρωμαϊκή παρουσία στην περιοχή μετά την ενίσχυση της αποικίας από τον Οκταβιανό (30 π.X.), πήρε το χαρακτήρα αγροτικού αποικισμού με την εγκατάσταση Ρωμαίων βετεράνων, στους οποίους χορηγήθηκαν γαίες ως ανταμοιβή για τις στρατιωτικές υπηρεσίες τους. Η Ρωμαϊκή αποικία των Φιλίππων (Colonia Augusta Iulia Philippensis) αποτέλεσε το διοικητικό κέντρο, το οποίο είχε στον έλεγχό του ένα μεγάλο τμήμα της ενδοχώρας. The founding of the Roman Colony of Philippi immediately after the battle of Philippi (42 B.C.) and its endowment by Octavian in 30 B.C. was a landmark in the development of the region. The Roman colonists in the area were war veterans who had been rewarded for their services to the state with lands which they farmed. The Roman Colony of Philippi (Colonia Augusta Julia Philippensis) developed into the administrative centre which controlled a great part of the surrounding area. Σημαντικός είναι ο αριθμός κωμών και αγροικιών στα ρωμαϊκά χρόνια. Στην αγροτική ύπαιθρο, μεγαλογαιοκτήμονες, μικροκαλλιεργητές, πάροικοι, δούλοι και απελεύθεροι συνθέτουν την πολυπρόσωπη κοινωνία της “χώρας” της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων. There were a considerable number of large villages and farmsteads during the Roman period. In the country, big landowners, small farmers, foreigners, slaves and freedmen made up the colourful and varied world of the Roman colony of Philippi. 1. Δράμα 2. Ξηροπόταμος 3. Πετρούσα 4. Προσοτσάνη 5. Πηγές Αγγίτη 6. Γραμμένη 7. Μικρόπολις 8. Χαριτωμένη 9. Καλή Βρύση 10. Καλλιθέα 11. Καλαμπάκι 12. Καλαμώνας 13. Χωριστή 14. Δοξάτο 15. Άγιος Αθανάσιος 16. Κεφαλάρι 17. Αδριανή 18. Αγορά Κυργίων 19. Μαρμαριά 20. Πλατανιά 21. Μακρυπλάγι 22. Βαθύλακκος 23. Πύργοι 24. Δασωτό 25. Ποταμοί› 26. Μικρομηλία 27. Καλλίφυτος 28. Αργυρούπολις 29. Συμβολή 30. Σιταγροί •26 •25 •24 Όρος Φαλακρόν •23 •22 •21 •20 •5 •3 •2 •1 •7 • •27•19 6 •4 ▲ ΔΡΑΜΑ •8 •13 •17 •18 •9 •28 •14 •30 •10 •15 •11 •16 •29 •12 Φίλιπποι ης π. Νέ Όρος Μενοίκιον •Σίρις π. Στρ π. υμό νας Αγ γίτ • στος Τόπειρος • • Νεάπολις Σημαντικός οχυρωματικός περίβολος ρωμαϊκών χρόνων σώζεται στο λόφο του σπηλαίου των Πηγών του Αγγίτη. Αποτελεί την ακρόπολη οικισμού ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων που εντοπίστηκε στους πρόποδες του λόφου. Όρος Παγγαίον •Αμφίπολις • Θάσος Στην περιοχή της Δράμας εμφανίζονται και φρουριακές ακροπόλεις σε οχυρές θέσεις. Σχετίζονται με την εξασφάλιση του πληθυσμού και με την προσπάθεια να ελεγχθούν βασικές οδικές αρτηρίες. Χρονολογούνται κυρίως στους Υστερορωμαϊκούς Χρόνους, περίοδο ανασφάλειας που χαρακτηρίζει το τέλος του ρωμαϊκού κόσμου με την έναρξη των βαρβαρικών επιδρομών. Σημαντικός οχυρωματικός περίβολος Ρωμαϊκών Χρόνων σώζεται στο λόφο του σπηλαίου των Πηγών του Αγγίτη. Αποτελεί την ακρόπολη οικισμού Eλληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων που εντοπίστηκε στους πρόποδες του λόφου. Με τον οικισμό αυτό συνδέεται πιθανότατα το ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων νεκροταφείο της κοινότητας Γραμμένης. Από το νεκροταφείο αυτό προέρχεται και η επιτύμβια στήλη του Ρωμαίου βετεράνου Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου. In the Drama area there were also fortified citadels on commanding sites. These were either used as refuges or to control major roads. Most of them belong to the late Roman period, a time of insecurity marking the end of the Roman world. A major defensive wall of the Roman period is to be seen on the hill of the Piges Angiti cave. This was the citadel of a Hellenistic and Roman settlement that has been discovered at the foot of the hill, and which is probably associated with the Hellenistic and Roman cemetery near the modern village of Grammeni. From this cemetery comes the tombstone of the Roman veteran Tiberius Claudius Maximus. 76 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Με τον οικισμό αυτό συνδέεται πιθανότατα το ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων νεκροταφείο της κοινότητας Γραμμένης. Από το νεκροταφείο αυτό προέρχεται και η επιτύμβια στήλη του Ρωμαίου βετεράνου Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου. ROMAN PERIOD (1st - 4th century AD.) The founding of the Roman Colony of Philippi immediately after the battle of Philippi (42 BC) and its endowment by Octavian in 30 BC was a landmark in the development of the region. The Roman colonists in the area were war veterans who had been rewarded for their services to the state with lands which they farmed. The Roman Colony of Philippi (Colonia Augusta Julia Philippensis) developed into the administrative centre which controlled a great part of the surrounding area. There were a considerable number of large villages and farmsteads during the Roman period. In the country, big landowners, small farmers, foreigners, slaves and freedmen made up the colorful and varied world of the Roman colony of Philippi. In the Drama area there were also fortified citadels on commanding sites. These were either used as refuges or to control major roads. Most of them belong to the late Roman period, a time of insecurity marking the end of the Roman world. A major defensive wall of the Roman period is to be seen on the hill of the Springs of the Angitis cave. This was the citadel of a Hellenistic and Roman settlement that has been discovered at the foot of the hill, and which is probably associated with the Hellenistic and Roman cemetery near the village of Grammeni. From this cemetery comes the tombstone of the Roman veteran Tiberius Claudius Maximus. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 77 ΡΏΜΑΪΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΠΟΤΑΜΏΝ Ένα σημαντικό, ανώνυμο ακόμα, οικισμό ρωμαϊκών χρόνων εντόπισε η επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα στα βόρεια όρια του Νομού Δράμας, στην ημιορεινή περιοχή των Ποταμών, στη θέση «Τσιφλίκι» Μικρομηλιάς. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα και τα θραύσματα των αγαλμάτων, που βρέθηκαν σε επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα, σε συνδυασμό με το εκτεταμένο νεκροταφείο ρωμαϊκών τύμβων στους γειτονικούς Ποταμούς μαρτυρούν την ύπαρξη ενός σημαντικού οικισμού των ρωμαϊκών χρόνων. Η ίδρυσή του πιθανόν στόχευε στην ενίσχυση της ρωμαϊκής παρουσίας στην περιοχή αυτή, από την οποία περνούσε σημαντικός αρχαίος δρόμος που οδηγούσε στην ενδοχώρα της Θράκης και στη «Νικόπολιν περί Νέστον». Ρωμαϊκός Οικισμός Ποταμών The Roman settlement at Potami Ένα σημαντικό, ανώνυμο ωστόσο ακόμα, οικισμό ρωμαϊκών χρόνων, εντόπισε η επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα στα βόρεια όρια του νομού Δράμας στην ημιορεινή περιοχή των Ποταμών στη θέση “Τσιφλίκι” Μικρομηλιάς. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα και τα θραύσματα των αγαλμάτων, που βρέθηκαν σε επιφανειακή αρχαιολογική έρευνα σε συνδυασμό με το εκτεταμένο νεκροταφείο ρωμαϊκών τύμβων στους γειτονικούς Ποταμούς μαρτυρούν την ύπαρξη ενός σημαντικού οικισμού των ρωμαϊκών χρόνων. Η ίδρυσή του πιθανόν στόχευε στην ενίσχυση της ρωμαϊκής παρουσίας στην περιοχή αυτή, από την οποία περνούσε σημαντικός αρχαίος δρόμος που οδηγούσε στην ενδοχώρα της Θράκης και στη ‘Νικόπολιν περὶ Νέστον’. An important though as yet nameless settlement of the Roman period located by a surface archaeological study carried out on the northern borders of the Prefecture of Drama, at the site ‘Tsifliki’ in the village of Mikromilia in the Potami uplands. The architectural remains and fragments of statues discovered in the surface study, in conjunction with the extensive cemetery of Roman burial mounds in nearby Potami, point to the existence of important settlement of the Roman period. It was most likely founded to strengthen the Roman presence in this area, through which an important ancient road ran inland through Thrace to ‘Nikopolis on the Nestos’. 78 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE ROMAN SETTLEMENT IN POTAMOI An important though as yet nameless settlement of the Roman period located by a surface archaeological study carried out on the northern borders of the Prefecture of Drama, at “Tsifliki” in the village of Mikromilia in the Potamoi uplands. The architectural remains and fragments of statues discovered in the surface study, in conjunction with the extensive cemetery of Roman burial mounds in nearby Potamoi, point to the existence of important settlement of the Roman period. It was most likely founded to strengthen the Roman presence in this area, through which an important ancient road ran inland through Thrace to “Nikopolis on the Nestos”. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 79 ΤΙΒΕΡΙΟΣ ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΜΑΞΙΜΟΣ Στην ανάγλυφη διακόσμηση της στήλης απεικονίζεται η σκηνή της σύλληψης και του θανάτου του Δεκάβαλου και κάτω από αυτήν τα παράσημα (περιλαίμια και βραχιόλια), με τα οποία τιμήθηκε ο Ρωμαίος λεγεωνάριος. Στην επιγραφή περιγράφεται η καριέρα του Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου. Ξεκίνησε ως ιππέας στη VII λεγεώνα, έγινε ταμίας ιππέων (Quaestor Equitum), επίλεκτος ιππέας του διοικητή της VII λεγεώνας (Singularis Legati), σημαιοφόρος ιππέων (Vexillarius Equitum), και τιμήθηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Δομιτιανό για την ανδρεία του στον δακικό πόλεμο. Εν συνεχεία, για τα ανδραγαθήματά του, διπλασιάστηκε ο μισθός του από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Τραϊανό (Duplicarius), όταν υπηρετούσε στη δεύτερη ίλη ιππικού της Παννονίας. Προβιβάσθηκε σε ανιχνευτή (Explorator) και τελικά σε δέκαρχο (Decurio) στην ίδια ίλη μετά τη σύλληψη και τον αποκεφαλισμό του Δεκάβαλου. Τιμήθηκε δύο φορές από τον αυτοκράτορα Τραϊανό για την ανδρεία του στον δακικό και στον παρθικό πόλεμο. Πριν από την τιμητική αποστράτευσή του ακολούθησαν άλλες ανδραγαθίες του στους πολέμους του Τραϊανού στην Ανατολή, των οποίων δεν ολοκληρώνεται η περιγραφή λόγω της φθοράς της επιτύμβιας στήλης. Τιβέριος Κλαύδιος Μάξιμος Tiberius Claudius Maximus Στην ανάγλυφη διακόσμηση της στήλης απεικονίζεται η σκηνή της σύλληψης και του θανάτου του Δεκάβαλου και κάτω από αυτήν τα παράσημα (περιλαίμια και βραχιόλια) με τα οποία τιμήθηκε ο Ρωμαίος λεγεωνάριος. Στην επιγραφή περιγράφεται η καριέρα του Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου. Ξεκίνησε ως ιππέας στη VII λεγεώνα, έγινε ταμίας ιππέων (Quaestor Equitum), επίλεκτος ιππέας του διοικητή της VII λεγεώνας (Singularis Legati), σημαιοφόρος ιππέων (Vexillarius Equitum), και τιμήθηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Δομιτιανό για την ανδρεία του στο δακικό πόλεμο. Εν συνεχεία, για τα ανδραγαθήματά του, του διπλασιάστηκε ο μισθός από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Τραϊανό (Duplicarius), όταν υπηρετούσε στη δεύτερη ίλη ιππικού της Παννονίας. Προβιβάσθηκε σε ανιχνευτή (Explorator) και τελικά σε δέκαρχο (Decurio) στην ίδια ίλη μετά την σύλληψη και τον αποκεφαλισμό του Δεκάβαλου. Τιμήθηκε δύο φορές από τον αυτοκράτορα Τραϊανό για την ανδρεία του στο δακικό και στον παρθικό πόλεμο. Πριν από την τιμητική αποστράτευσή του ακολούθησαν άλλες ανδραγαθίες του στους πολέμους του Τραϊανού στην Ανατολή, των οποίων δεν ολοκληρώνεται η περιγραφή λόγω της φθοράς της επιτύμβιας στήλης. Στην επιτύμβια επιγραφή περιγράφεται η λαμπρή στρατιωτική καριέρα του Ρωμαίου λεγεωνάριου Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου και αναφέρεται ένα σπουδαίο κατόρθωμά του στο δακικό πόλεμο, για το οποίο τιμήθηκε ιδιαίτερα από τον αυτοκράτορα Τραϊνό: η σύλληψη και ο αποκεφαλισμός του Δεκάβαλου, του τελευταίου βασιλιά της Δακίας. Ο θάνατος του Δεκάβαλου ως κορυφαίο γεγονός, με το οποίο έληξε ο δακικός πόλεμος και ολοκληρώθηκε η κατάκτηση της Δακίας (σημ. Ρουμανίας) από τους Ρωμαίους (102 μ.Χ.) απεικονίσθηκε και στον κίονα που έστησε στη Ρώμη ο Τραϊανός μετά τους νικηφόρους πολέμους του στη Δακία και στην Ανατολή. Στη σκηνή του θανάτου του Δεκάβαλου μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον Τιβέριο Κλαύδιο Μάξιμο στον ιππέα που σπεύδει να αιχμαλωτίσει τον βασιλιά της Δακίας, πριν εκείνος αυτοκτονήσει. The inscription on this gravestone describes the brilliant military career of the Roman legionary Tiberius Claudius Maximus, and mentions a great feat of his during the Dacian War, for which he was especially honored by the Emperor Trajan: the capture and beheading of Decabalus, the last Dacian king. The death of Decabalus, the act that ended the Dacian War and completed the Roman conquest of Dacia (Romania) in 102 A.D., was depicted in the column Trajan set up in Rome after his victorious campaigns in Dacia and the East. In the scene showing the death of Decabalus we can see Tiberius Claudius Maximus as the horseman hastening to capture the Dacian king before he commits suicide. The relief on the gravestone shows Decabalus’ capture and death, and beneath the legionary’s ornamenta (collars and bracelets). The inscription describes the career of Tiberius Claudius Maximus. He began as a cavalryman in the VII legion, and went on to become paymaster of cavalry (Quaestor Equitum), select cavalryman of the commander of the VII legion (Singularis Legati) and legion standard bearer (Vexillarius Equitum). He was decorated by the Emperor Domitian for bravery during the Dacian War. For his gallantry the emperor Trajan doubled his salary (Duplicarius) when he was serving in the second Pannonian cavalry cohort. He was promoted to scout (Explorator) and finally to decurion (Decurio) in the same cohort after the capture and beheading of Decabalus. He was twice decorated by the Emperor Trajan for valor during the Dacian and Parthian wars. Before his honorable discharge he did other brave deeds during Trajan’s wars in the East, but the description of these is incomplete due to damage to the gravestone. 80 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Στην επιτύμβια επιγραφή περιγράφεται η λαμπρή στρατιωτική καριέρα του Ρωμαίου λεγεωνάριου Τιβέριου Κλαύδιου Μάξιμου και αναφέρεται ένα σπουδαίο κατόρθωμά του στο δακικό πόλεμο, για το οποίο τιμήθηκε ιδιαίτερα από τον αυτοκράτορα Τραϊνό: η σύλληψη και ο αποκεφαλισμός του Δεκάβαλου, του τελευταίου βασιλιά της Δακίας. Ο θάνατος του Δεκάβαλου ως κορυφαίο γεγονός, με το οποίο έληξε ο δακικός πόλεμος και ολοκληρώθηκε η κατάκτηση της Δακίας (Ρουμανίας) από τους Ρωμαίους (102 μ.Χ.), απεικονίσθηκε και στον κίονα που έστησε ο Τραϊανός στη Ρώμη μετά τους νικηφόρους πολέμους του στη Δακία και στην Ανατολή. Στη σκηνή του θανάτου του Δεκάβαλου μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον Τιβέριο Κλαύδιο Μάξιμο στον ιππέα που σπεύδει να αιχμαλωτίσει το βασιλιά της Δακίας, πριν εκείνος αυτοκτονήσει. TIBERIUS CLAUDIUS MAXIMUS The relief on the gravestone shows Decabalus’ capture and death, and beneath the legionary’s ornamenta (collars and bracelets). The inscription describes the career of Tiberius Claudius Maximus. He began as a cavalry man in the VII legion, and went on to become paymaster of cavalry (Quastor Equitum), select cavalry man of the commander of the VII legion (Singularis Legati) and legion standard bearer (Vexillarius Equitum). He was decorated honored by the Emperor Domitian for bravery during the Dacian War. For his gallantry the emperor Trajan doubled his salary (Duplicarius) when he was serving in the second Pannonian cavalry cohort. He was promoted to scout (Explorator) and finally to decurion (Decurio) in the same cohort after the capture and beheading of Decabalus. He was twice honored by the Emperor Trajan for valor during the Dacian and Parthian wars. Before his honorable discharge he did other brave deeds during Trajan’s wars in the East, but the description of these is incomplete due to damage to the gravestone. The inscription on this gravestone describes the brilliant military career of the Roman legionary Tiberius Claudius Maximus, and mentions a great feat of his during the Dacian War, for which he was especially honored by the Emperor Trajan: the capture and beheading of Decabalus, the last Dacian king. The death of Decabalus, the act that ended the Dacian War and completed the Roman conquest of Dacia (Romania) in 102 AD, was depicted in the column Trajan set up in Rome after his victorious campaigns in Dacia and the East. In the scene showing the death of Decabalus we can see Tiberius Claudius Maximus as the horseman hastening to capture the Dacian king before he commits suicide. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 81 ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ BYZANTINE TIMES ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΉ ΔΡΑΜΑ Η ιστορία της παλαιοχριστιανικής Δράμας είναι σχεδόν άγνωστη. Οι γραπτές πηγές είναι ελάχιστες και τα μνημεία λιγοστά. Βέβαιο είναι, ωστόσο, ότι την εποχή αυτή (4ος - 7ος αι. μ.Χ.) η Δράμα και η περιοχή της υπάγονται διοικητικά και εκκλησιαστικά στην επικράτεια (territorium) της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων. Στην πόλη των Φιλίππων συντελέστηκε μια βαθιά αλλαγή το χειμώνα του 49 - 50 μ.Χ. Με την άφιξη του Αποστόλου Παύλου και των συνοδών του, ακούγεται για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος ο χριστιανικός λόγος, και ιδρύεται η πρώτη χριστιανική εκκλησία. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, οι Φίλιπποι από τον 4ο ως τον 6ο μ.Χ. αι. ακμάζουν ως κέντρο χριστιανικής λατρείας, και εξελίσσονται σε μητρόπολη με πολλές επισκοπές. Μνημειακά θρησκευτικά κτίρια ανεγείρονται στο κέντρο της πόλης. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Δράμα Α ργυρούπολη Ξ ηροπόταμος Κ αλή Β ρύση Πετρούσα Πύργοι 7. Α δριανή 8. Πλατανιά α 9. Πλατανιά β 10. Ά γιος Α θανάσιος 11. Κ εφαλάρι 12. Κ αλός Α γρός Ό ρος Φα λα κρόν •6 •5 •3 •1 ▲ ΔΡΑ Μ Α Ό ρος Μ ενοίκιον •4 • 2 • 12 • 10 • π. Σ τρ γγ π. Α υμό να ς •8 •9 •7 π. Νέ στ ος • 11 Φίλιπποι ίτ ης • Νεάπολις Ό ρος Π α γ γ α ίον Η πόλη διατηρεί και στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους την ενδοχώρα της ρωμαϊκής αποικίας, Colonia Augusta Julia Philippensis, που περιλαμβάνει και την περιοχή της Δράμας, όπου εντοπίζονται διάσπαρτες μικρές αγροικίες, μεγάλα αγροκτήματα και λίγοι σημαντικοί οικισμοί. Ένας από αυτούς ήταν και το οχυρωμένο πόλισμα της Δράμας. Παλαιοχριστιανική Δράμα Early Christian Drama 1. 2. 3. 4. 5. 6. Δράμα Αργυρούπολη Ξηροπόταμος Καλή Βρύση Πετρούσα Πύργοι 7. Αδριανή 8. Πλατανιά α 9. Πλατανιά β 10. Άγιος Αθανάσιος 11. Κεφαλάρι 12. Καλός Αγρός Όρος Φαλακρόν •6 •5 Όρος Μενοίκιον π. •3 •1 ▲ ΔΡΑΜΑ •4 •2 •12 •8 •9 •7 •10 Νέ στο ς •11 • Φίλιπποι π. Στρ π. Αγγ υμό νας ίτης •Νεάπολις Όρος Παγγαίον «… καὶ ὅραμα διὰ νυκτὸς τῷ Παύλῳ ὤφθη, ἀνὴρ Μακεδὼν τὶς ἦν ἑστὼς καὶ παρακαλῶν αὐτὸν καὶ λέγων, ‘Διαβὰς εἰς Μακεδονίαν βοήθησον ἡμῖν…’. Ἀναχθέντες δε ἀπὸ Τρωάδος εὐθυδρομήσαμεν εἰς Σαμοθράκην, τῇ δὲ ἐπιούσῃ εἰς Νέαν Πόλιν, κακεῖθεν εἰς Φιλίππους, ἥτις ἐστὶν πρώτης μερίδος τῆς Μακεδονίας πόλις κολωνία.» (Πράξεις, 16:9-10) «… And a vision appeared to Paul in the night: a man standing beseeching him and saying. ‘Come over to Macedonia and help us’… Setting sail therefore from Troas, we made a direct voyage to Samothrace, and the following day to Neapolis, and from there to Philippi, which is the chief city of that part of Macedonia, and a colony.» (Acts, 16:9-10) Η ιστορία της παλαιοχριστιανικής Δράμας είναι σχεδόν ανεξερεύνητη. Οι γραπτές πηγές είναι ελάχιστες και τα μνημεία λιγοστά. Βέβαιο είναι ωστόσο ότι την εποχή αυτή (4ος-7ος αι. μ.Χ.) η Δράμα και η περιοχή της υπάγονται διοικητικά και εκκλησιαστικά στην επικράτεια (territorium) της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων. Στην πόλη των Φιλίππων συντελείται μια βαθιά αλλαγή το χειμώνα του 49-50 μ.Χ. Με την άφιξη του Αποστόλου Παύλου και των συνοδών του, ακούγεται για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος ο χριστιανικός λόγος και ιδρύεται η πρώτη χριστιανική εκκλησία. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, οι Φίλιπποι από τον 4ο ως τον 6ο μ.Χ. αι. ακμάζουν ως κέντρο χριστιανικής λατρείας και εξελίσσονται σε μητρόπολη με πολλές επισκοπές. Μνημειακά θρησκευτικά κτίρια ανεγείρονται στο κέντρο της πόλης. Η πόλη διατηρεί και στους Παλαιοχριστιανικούς Χρόνους την ενδοχώρα της ρωμαϊκής αποικίας. Ως Colonia Augusta Julia Philippensis περιλαμβάνει και την περιοχή της Δράμας, όπου εντοπίζονται διάσπαρτες μικρές αγροικίες, μεγάλα αγροκτήματα και λίγοι σημαντικοί οικισμοί. Ένας από αυτούς ήταν και το οχυρωμένο πόλισμα στη θέση της σημερινής Δράμας. The history of Drama in the Early Christian period has been very little studied. Few written records survive, and the archaeological evidence and monuments are limited. It is, however, certain that during this period (4th-7th century) Drama belonged administratively and ecclesiastically to the territory of the Roman colony. Philippi as Colonia Augusta Julia Philippensis, covered almost all of the present prefecture of Kavala and large parts of the prefectures of Serres and Drama. The administrative capital was at Philippi and the port at Neapolis. The Roman colony of Philippi found its place in history when Apostolos Paul and his companions landed at Neapolis in the winter of 49-50 A.D. and Christianity first set foot on European soil. Thus was founded the first Christian community in Philippi. The city gradually became a centre of Christian worship, growing into a metropolitan see with many dioceses, and as it prospered it came to be adorned with a wealth of magnificent churches. 84 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ «…καί όραμα διά νυκτός τώ Παύλῳ ώφθη, ανήρ Μακεδών τίς ήν εστώς και παρακαλών αυτόν καί λέγων, ‘Διαβάς εις Μακεδονίαν βοήθησον ημίν…’. Αναχθέντες δε από Τρωάδος ευθυδρομήσαμεν εις Σαμοθράκην, τη δε επιούση εις Νέαν Πόλιν, κακείθεν εις Φιλίππους, ήτις εστίν πρώτης μερίδος της Μακεδονίας πόλις κολωνία.» (Πράξεις, 16:9-10) EARLY CHRISTIAN DRAMA The history of Early Christian Drama is almost unexplored. The written sources are minimal and the monuments are scarce. It is certain, however, that at this time (4th -7th centuries AD), Drama and its region fall administratively and ecclesiastically on the territory of the Roman colony of Philippi. In the city of Philippi a profound change occurred in the winter of 49-50 AD. With the arrival of Apostle Paul and his companions, Christianity appears for the first time on European territory, and the first Christian church is founded. With the prevalence of Christianity Philippi flourish as a center of Christian worship from the 4th to the 6th AD, and evolve into a metropolis with many dioceses. Monumental religious buildings are erected in the center of the city. Ανασκαφή στον ναό των Ταξιαρχών Δράμας Excavation in the church of Taxiarches in Drama The town also preserves during the Early Christian period the hinterland of the Roman colony, the Colonia Augusta Julia Philippensis, which includes the region of Drama, where scattered small farmhouses, large farms and a few important settlements are located. One of them was the fortified city of Drama. «…And a vision appeared to Paul in the night: a man standing beseeching him and saying. ‘Come over to Macedonia and help us’… Setting sail therefore from Troas,we made a direct voyage to Samothrace, and the following day to Neapolis, and from there to Philippi, which is the chief city of that part of Macedonia, and a colony.» (Acts, 16:9-10) Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 85 ΠΉΓΕΣ ΒΟΪΡΑΝΉΣ - ΛΉΝΟΙ Στην αγροτική περιοχή της παλαιοχριστιανικής πόλης των Φιλίππων ανήκει το σημαντικό κτιριακό συγκρότημα που αποκαλύφθηκε ανάμεσα στα χωριά Άγιος Αθανάσιος και Κεφαλάρι, δίπλα στις πηγές της Βοϊράνης. Η ανασκαφή αποκάλυψε τμήμα διώροφου συγκροτήματος με πατητήρια σταφυλιών (ληνούς) και αποθήκη (οινοθήκη) στο ισόγειο. Από τον όροφο του κτιρίου, που ήταν χώρος κατοικίας, σώθηκαν ψηφιδωτά δάπεδα και θραύσματα τοιχογραφιών. Για τις ψηφίδες που είχαν σχεδόν τετράγωνο σχήμα, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως φυσικά πετρώματα διαφόρων χρωμάτων και σε μικρότερο ποσοστό οπτή γη και υαλόμαζα. Το κτίριο, το οποίο έχει ενσωματώσει παλαιότερο κτίσμα της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου, χρονολογείται πιθανότατα στο β’ μισό του 5ου μ.Χ. αιώνα. Πηγές Βοϊράνης Voirani springs Όρος Φαλακρό π. • Όρος Daravescos •ΣΙΡΙΣ Λεκάν Νέ στ ος ης Τόπειρος π. λίμνη Κερκίνη Στ ρυ μώ π. Αγ γί τη • • ς Φίλιπποι ν Όρος Παγγαίον • Νεάπολις • Στην αγροτική περιοχή της παλαιοχριστιανικής πόλης των Φιλίππων ανήκει το ενδιαφέρον κτιριακό συγκρότημα που αποκαλύφθηκε ανάμεσα στα χωριά Άγιος Αθανάσιος και Κεφαλάρι, δίπλα στις γνωστές πηγές της Βοϊράνης. Ακόντισμα • Αμφίπολις Θάσος • Excavations in the plain of Drama, at the Voirani springs between the villages of AgiosAthanasios and Kefalari, have brought to light an interesting building dated to the Early Christian period. Η ανασκαφή αποκάλυψε τμήμα διώροφου συγκροτήματος με πατητήρια σταφυλιών (ληνοὺς) και αποθήκη (οἰνοθήκη) στο ισόγειο. Από τον όροφο του κτιρίου, που ήταν χώρος κατοικίας, σώθηκαν ψηφιδωτά δάπεδα και θραύσματα τοιχογραφιών. Για τις ψηφίδες που είχαν σχεδόν τετράγωνο σχήμα, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως φυσικά πετρώματα διαφόρων χρωμάτων και σε μικρότερο ποσοστό οπτή γη και υαλόμαζα. Το κτίριο, το οποίο έχει ενσωματώσει παλαιότερο κτίσμα της Ύστερης Ρωμαϊκής Περιόδου, χρονολογείται πιθανότατα στο β΄ μισό του 5ου μ.Χ. αι. This two-storey building possessed wine presses and a wine cellar on the ground floor. From the upper floor, which was a dwelling, we have mosaic floors and remnants of murals. The mosaics were made for the most part of natural colored stones and to a lesser extent of terracotta and glass paste. The building, which lies in the farmland of the ancient city of Philippi, probably dates to the second half of the 5th century A.D., but has incorporated an earlier, Late Roman structure. 86 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE VOIRANI - LINI SPRINGS Excavations in the plain of Drama, at the Voirani springs between the villages of Agios Athanasios and Kefalari, have brought to light an interesting building dated to the Early Christian period. This two-storey building possessed wine-presses and a wine cellar on the ground floor. From the upper floor, which was a dwelling, we have mosaic floors and remnants of murals. The mosaics were made for the most part of natural colored stones and to a lesser extent of terracotta and glass paste. The building, which lies in the farmland of the ancient city of Philippi, probably dates to the second half of the 5th century AD, but has incorporated an earlier, Late Roman structure. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 87 ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους το ‘άστυ’ της Δράμας, που στην ουσία είναι η συνέχεια του ρωμαϊκού οικισμού, εντοπίζεται μέσα στα όρια της σωζόμενης βυζαντινής οχύρωσης. Λείψανα τοίχων που ανήκουν σε κτίσματα παλαιοχριστιανικής, μεσοβυζαντινής και υστεροβυζαντινής περιόδου εντοπίστηκαν σε μικρή ανασκαφική τομή που διενεργήθηκε στην αυλή του ναού των Ταξιαρχών, μέσα στην περιοχή της βυζαντινής οχύρωσης. Η κεραμική και τα νομίσματα που αποκαλύφθηκαν, υποδεικνύουν συνέχεια στη διαδοχή των αρχαιολογικών στρωμάτων από τους παλαιοχριστιανικούς ως τους παλαιολόγειους χρόνους. Φρούριο Αδριανής / Adriani Fortress Η Δράμα εξαρτάται διοικητικά και εκκλησιαστικά από τη μητρόπολη των Φιλίππων. Αυτό μαρτυρεί και μια πρώιμη επιγραφή (4ος - 5ος μ.Χ. αι.) σε οροθετική στήλη από την περιοχή της Αργυρούπολης, όπου αναφέρεται ο επίσκοπος Φιλιππησίων Μαυρέντιος. Στο territorium των Φιλίππων εντοπίζονται και άλλες θέσεις παλαιοχριστιανικών χρόνων στην πεδιάδα και στις ορεινές περιοχές. Περίπου 2 χλμ. νοτίως της Προσοτσάνης, μέσα στον κάμπο, έχουν αποκαλυφθεί τα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής με ημικυκλική αψίδα και νάρθηκα. Διαπιστώθηκαν προσκτίσματα στη βορειοδυτική και τη νοτιοδυτική γωνία της. Η τοιχοδομία χρησιμοποιεί ακανόνιστες πέτρες με συνδετικό ασβεστοκονίαμα. Στο εσωτερικό του ναού διασώζονται ίχνη γραπτού διακόσμου. Παλαιοχριστιανική Βασιλική Προσοτσάνης Early Christian Basilica in Prosotsani Στον οχυρωματικό περίβολο της Πλατανιάς ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε κτίρια τα οποία, από τα αγγεία και τα νομίσματά τους, χρονολογούνται στον 5ο και 6ο μ.Χ. αιώνα. Παλαιοχριστιανικοί οικισμοί Early Christian settlements Στην ίδια εποχή χρονολογείται και η τελευταία φάση κατοίκησης στο φρούριο της Αδριανής, όπου ανάμεσα στα κτιριακά λείψανα σώζονται και ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους το “ἄστυ” της Δράμας, το οποίο στην ουσία είναι η συνέχεια του ρωμαϊκού οικισμού, εντοπίζεται μέσα στα όρια του σωζόμενου βυζαντινού περιβόλου. Λείψανα τοίχων που ανήκουν σε κτίσματα παλαιοχριστιανικής, μεσοβυζαντινής και υστεροβυζαντινής περιόδου εντοπίστηκαν σε μικρή ανασκαφική τομή που έγινε στην αυλή του ναού των Ταξιαρχών, μέσα στην περιοχή της βυζαντινής οχύρωσης. Η κεραμική και τα νομίσματα που αποκαλύφθηκαν υποδεικνύουν συνέχεια στη διαδοχή των αρχαιολογικών στρωμάτων από τους Παλαιοχριστιανικούς ως τους Παλαιολόγειους Χρόνους. In the Early Christian period of Drama, which was essentially the continuation of the Roman settlement, lay within the boundaries of the surviving Byzantine fortification wall. In the court of the church of the Taxiarchon, within the Byzantine fortification wall, an exploratory trench has brought to light remnants of walls of Early Christian, Middle Byzantine and Late Byzantine buildings. The pottery and coins found here testify to continuous habitation from Early Christian times to the Palaeologue period. Η Δράμα εξαρτάται διοικητικά και εκκλησιαστικά από τη μητρόπολη των Φιλίππων. Αυτό μαρτυρεί και μια πρώιμη επιγραφή (4ος-5ος μ.Χ. αι.) σε οροθετική στήλη από την περιοχή της Αργυρούπολης, όπου αναφέρεται ο επίσκοπος Φιλιππησίων Μαυρέντιος. During the Early Christian period Drama was administratively and ecclesiastically dependent on the archdiocese of Philippi. Proof of this comes from an early (4th-5th cent.) inscription on a boundary stone from the Argiroupolis area, which mentions the bishop of Philippi Mavrentios. Στο territorium των Φιλίππων εντοπίζονται θέσεις Παλαιοχριστιανικών Χρόνων στην πεδιάδα και στις ορεινές περιοχές. Περίπου 2 χλμ. νοτίως της Προσοτσάνης, μέσα στον κάμπο, έχουν αποκαλυφθεί τα θεμέλια παλαιοχριστιανικής βασιλικής με ημικυκλική αψίδα και νάρθηκα. Διαπιστώθηκαν προσκτίσματα στη βορειοδυτική και νοτιοδυτική γωνία. Η τοιχοδομία χρησιμοποιεί ακανόνιστες πέτρες με συνδετικό ασβεστοκονίαμα. Στο εσωτερικό του ναού σώζονται ίχνη γραπτού διακόσμου. Within the territorium of Philippi other Early Christian sites have been located both on the plain and in the mountains. The foundations of an Early Christian basilica have been discovered on the plain about 2 km south of Prosotsani with a semi-circular apse and a narthex. Adjacent structures have been identified at the northwest and southwest corners of the church. The walls are of rubble masonry bound with mortar. The plaster inside the church retains traces of painted decoration. Στον οχυρωματικό περίβολο της Πλατανιάς ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε κτίρια, τα οποία από τα αγγεία και τα νομίσματά τους χρονολογούνται στον 5ο και 6ο μ.Χ. αιώνα. In the fortified enclosure of Platania, excavations have uncovered buildings dated by pottery and coins to the 5th and 6th centuries A.D. Στην Παλαιοχριστιανική Περίοδο χρονολογείται και η τελευταία φάση κατοίκησης στο φρούριο της Αδριανής, όπου ανάμεσα στα κτιριακά λείψανα σώζονται και ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. The final occupation level of the Adriani fort, whose ruins include a large Early Christian basilica, can dated to same period. 88 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ EARLY CHRISTIAN SETTLEMENTS In the Early Christian period the city of Drama, which was essentially the continuation of the Roman settlement, lay within the boundaries of the surviving Byzantine fortification wall. In the court of the church of the Taxiarches, within the Byzantine fortification wall, an excavation trench has brought to light remnants of walls of Early Christian, Middle Byzantine and Late Byzantine buildings. The pottery and coins found here testify to continuous habitation from Early Christian times to the Palaiologan period. During the Early Christian period Drama was administratively and ecclesiastically dependent on the archdiocese of Philippi. Proof of this comes from an early (4th - 5th century AD) inscription on a boundary stone from the Argiroupolis area, which mentions the bishop of Philippi Mavrentios. Within the territorium of Philippi other Early Christian sites have been located both on the plain and in the mountains. The foundations of an Early Christian basilica have been discovered on the plain about 2 km south of Prosotsani with a semi-circular apse and a narthex. Adjacent structures have been identified at the northwest and southwest corners of the church. The walls are of rubble masonry bound with mortar. The plaster inside the church retains traces of painted decoration. Ανασκαφή στον ναό των Ταξιαρχών Δράμας Excavation in the church of Taxiarches in Drama In the fortified enclosure of Platania, excavations have uncovered buildings dated by pottery and coins to the 5th and 6th centuries AD. The final occupation level of the Adriani fortress, whose ruins include an Early Christian basilica, can dated to same period. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 89 ΜΟΝΉ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΙΚΟΣΙΦΟΙΝΙΣΣΑΣ Η Ιερά Μονή της Παναγίας Εικοσιφοίνισσας, ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Μακεδονίας, βρίσκεται στις βόρειες πλαγιές του Παγγαίου όρους. Ο χρόνος ίδρυσής της παραμένει άγνωστος. Η παράδοση την τοποθετεί στους πρώτους αιώνες του μοναχισμού (5ος -6ος μ.Χ. αι.), όμως οι ιστορικές μαρτυρίες ξεκινούν από το 14ο αιώνα. Η μελέτη της παλαιότερης κτιριακής φάσης του καθολικού, πιστοποιεί την ύπαρξή της ήδη από τον 10ο-11ο αιώνα. Κτήτορες της μονής θεωρούνται ο όσιος Γερμανός, μοναχός από την Παλαιστίνη, που είχε την υποστήριξη των βυζαντινών αρχόντων Νεοφύτου και Νικολάου, και ο Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος ο Α’ που συνδέεται με την άνθηση της μονής κατά το 15ο αιώνα. Η μονή διαθέτει σημαντικό αριθμό μετοχίων σε όλη την Ανατολική Μακεδονία. Ανάμεσα στα μετόχια που διατηρούσε η μονή Εικοσιφοινίσσης Παγγαίου στο χώρο της Ανατολικής Μακεδονίας, μνημονεύεται σε πατριαρχικά έγγραφα (σιγίλλια) του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα το ‘σταυροπήγιον του Αγίου Μεγαλομάρτυρος και Τροπαιοφόρου Γεωργίου του Διασωρίτου’. Τοπογραφικά το σταυροπήγιον του Αγίου Γεωργίου σχετίζεται με το Βρανόκαστρο που ταυτίζεται με την οχύρωση που διασώζεται σε πρόβουνο του Παγγαίου, πλησίον και ανατολικά της Κοινότητας Παλαιοχωρίου Καβάλας. Η ίδρυση του Βρανοκάστρου στη θέση αυτή κατά τη βυζαντινή περίοδο αποσκοπούσε στο στρατιωτικό έλεγχο της στενής διόδου ανάμεσα στα τενάγη των Φιλίππων και στις βόρειες υπώρειες του Παγγαίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το μοναστηριακό συγκρότημα κείμενο ‘εν τη χώρα Βρανοκάστρου’ ταυτίζεται με το μνημονευόμενο στα πατριαρχικά σιγίλλια σταυροπήγιον του Αγίου Γεωργίου. Κτισμένο αρχικά ως ανεξάρτητη μονή, περιήλθε με πατριαρχική παραχώρηση στα δίκαια της μονής Εικοσιφοινίσσης μετά από την οικονομική δυσπραγία που φαίνεται να γνώρισε κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. 90 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE MONASTERY OF PANAGIA EIKOSIFINISSA The monastery of Panagia Eikosifinissa, one of the greatest places of pilgrimage in Macedonia, is built on the northern slopes of Mt Pangaeon. Tradition holds that it was founded during the earliest centuries of monasticism (5th-6th century), but historical references begin in the 14th century. Studies of the church’s earliest building phase, however, prove that it dates back to at least the 10th or 11th century. The founders of the monastery are believed to be Agios Germanos, a monk from Palestine, assisted by the Byzantine nobles Neophytos and Nicholaos, and the Patriarch of Constantinople Dionysios I, who is associated with the monastery’s acme in the 15th century. The monastery had a multitude of dependencies scattered throughout Eastern Macedonia. One of the dependencies of the monastery of Panagia Eikosifinissa in Eastern Macedonia is mentioned in patriarchal documents, or sigils, in the second half of the 15th century as ‘the stavropegion of the holy and great martyr and victorious George Diasorites’. The stavropegion of Agios Georgios is associated with the location of Vranokastro, which is identified with the fortification crowning a foothill of Mt Pangaeon just to the east of the modern village of Paleochori in the Prefecture of Kavala. Vranokastro was built here during the Byzantine period to control the narrow pass between the marches of Philippi and the northern slopes of Pangaeon. The monastic complex lying ‘in the area of Vranokastro’ is without doubt the stavropegion of Agios Georgios mentioned in the patriarchal sigils. Founded as an independent monastery, it was ceded by the Patriarch to the Eikosifinissa monastery after getting into financial difficulties in the second half of the 14th century. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 91 ΜΕΤΟΧΙ ΑΓΙΟΥ ΓΕΏΡΓΙΟΥ ΒΡΑΝΟΚΑΣΤΡΟΥ Ανασκαφική έρευνα στα 1995-1996 νοτίως του Παλαιοχωρίου, σε θέση όπου η παράδοση διέσωσε το τοπωνύμιο ‘Άγιος Γεώργιος’, αποκάλυψε τα ερείπια εκτεταμένου μοναστηριακού συγκροτήματος που αποτελείται από τον περίβολο, το καθολικό, την τράπεζα, τα κελιά και άλλα βοηθητικά προσκτίσματα (φούρνος, μαγειρείο, πηγάδι). Η πύλη του μοναστηριού βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του περιβόλου. Το Καθολικό της μονής είναι μεγάλη τρίκλιτη βασιλική που αναπτύχθηκε σταδιακά σε διάφορες οικοδομικές φάσεις. Από τη διάταξη των επιμέρους προσκτισμάτων συνάγεται ότι το μοναστηριακό συγκρότημα ακολουθεί σε γενικές γραμμές την αρχιτεκτονική διάρθρωση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μοναστηριών. Οι αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις σε συνδυασμό με τα ευρήματα της ανασκαφής (κεραμική, νομίσματα, μετάλλινα αντικείμενα) προϋποθέτουν μεγάλη διάρκεια ζωής, από τον 13ο ως τον 18ο αιώνα. Ενδιαφέρον ανασκαφικό εύρημα είναι ο θησαυρός 876 αργυρών ‘άσπρων’ νομισμάτων εποχής του σουλτάνου Σελήμ Α΄ (1512 - 1520). Με βάση τον αρχιτεκτονικό τύπο του καθολικού, την τοιχοποιία και τον τύπο των θωρακίων του τέμπλου, η ίδρυση της μονής ανάγεται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους (11ος αι.). Μέσα στο καθολικό βρέθηκε πέτρινο ηλιακό ωρολόγιο με χαραγμένη τη χρονολογία RΦΟΣ (1069) ή RΨΟΣ (1269).[το πρώτο γράμμα πρέπει να αλλάξει] 92 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE DEPENDENCY OF ST GEORGE AT VRANOKASTRO Excavations in 1995-1996 south of the village of Paleochori, at a site known to local tradition as Agios Georgios (St George), uncovered the ruins of an extensive monastic complex, with an enclosure wall, central church ( katholikon ), altar, cells and other service buildings (bakery, kitchen and well). The monastery’s entrance was set in the north wall. The central church is a large three–aisled basilica that was built gradually. The arrangement of outbuildings shows that the monastic complex follows in general the architectural structure of Byzantine and post-Byzantine monasteries. The successive building phases combined with the findings of the excavation (pottery, coins, metal objects) require a long life span, from the 13th to the 18th century. One interesting find was a hoard of 876 small silver coins from the time of Sultan Selim I (1512-1520). According to the architectural type of the central church, the masonry and the type of the altar screen panels, the monastery was founded in the 11th century. A stone sundial that was found inside the central church is inscribed with the date RΦΟΣ (1069) or RΨΟΣ (1269). Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 93 ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΉΜΏΝ ΠΡΟΣΟΤΣΑΝΉΣ Σε μικρή κοιλάδα 2,5 χλμ. δυτικά της Προσοτσάνης βρίσκεται ο ερειπωμένος ναός του Αγίου Παντελεήμονα. Από το αρχικό βυζαντινό κτίσμα διασώζεται τμήμα της ανατολικής και της βόρειας πλευράς, το οποίο έχει ενσωματωθεί σε νεότερο ναό του μεσοπολέμου, προσφάτως ανακαινισμένο. Ο αρχικός ναός ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με συμπτυγμένες τις κεραίες. Έχει εξωτερικές διαστάσεις 5,90 x 7,30 μ. Η τοιχοδομία του αποτελείται από στρώσεις κροκαλόπετρας με ενδιάμεσες σειρές πλίνθων ή κεράμων και πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στην ημιεξαγωνική κόγχη του ανοίγονται τυφλά αψιδώματα. Το εσωτερικό διασώζει περισσότερο την αρχική μορφή του μνημείου. Η κατασκευή μαρτυρεί δεξιοτεχνία και ακρίβεια, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την καλή τεχνική της παλαιολόγειας εποχής. Από την τοιχογράφηση του ναού δεν έχει σωθεί τίποτε. Επειδή λείπουν οι σχετικές πηγές, δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κτίστηκε ο ναός. Μπορούμε, ωστόσο, να τον τοποθετήσουμε στο β΄ μισό του 13ου αιώνα, και να αναγνωρίσουμε την άμεση σχέση του με την αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης. Άγιος Παντελεήμων Προσοτσάνης St Panteleimon, Prosotsani Σε μικρή κοιλάδα 2,5 χλμ. δυτικά της Προσοτσάνης βρίσκεται ο ερειπωμένος ναός του Αγίου Παντελεήμονα. Από το αρχικό βυζαντινό κτίσμα σώζεται τμήμα της ανατολικής και της βόρειας πλευράς, το οποίο έχει ενσωματωθεί σε νεότερο ναό του μεσοπολέμου, πρόσφατα ανακαινισμένο. In a small valley 2.5 km west of Prosotsani lies the ruined church of St Panteleimon. A section of the east and north walls of the original Byzantine church has survived, incorporated into the later church built during the interwar period and recently restored. Ο αρχικός ναός ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με συμπτυγμένες τις κεραίες. Έχει εξωτερικές διαστάσεις 5,90 x 7,30 μ. Η τοιχοδομία του αποτελείται από στρώσεις κροκαλόπετρας με ενδιάμεσες σειρές πλίνθων ή κεραμιδιών και πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στην ημιεξαγωνική κόγχη ανοίγονται τυφλά αψιδώματα. Το εσωτερικό διασώζει περισσότερο την αρχική μορφή του μνημείου. Η κατασκευή μαρτυρεί δεξιοτεχνία και ακρίβεια, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την καλή τεχνική της παλαιολόγειας εποχής. Από την τοιχογράφηση του ναού δεν έχει σωθεί τίποτε. Επειδή λείπουν οι σχετικές πηγές, δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κτίστηκε ο ναός. Μπορούμε, ωστόσο, να τον τοποθετήσουμε με βεβαιότητα στο β΄ μισό του 13ου αιώνα και να αναγνωρίζουμε την άμεση σχέση του με την αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης. The original church was of the cross-in-square type with abbreviated arms and overall external dimensions of 5,90 x 7,30 meters. The walls were of rubble interspersed with layers of brick or tile, and a rich decorative brickwork. Blind conches are let into the mesi-hexagonal apse. The original architectural type of the monument is clearer from inside, where the construction reveals the fine work and attention to details characteristic of the Palaeologue period. The church’s wall-paintings, however, have disappeared without trace. In the absence of records we do not know exactly when the church was built. Other evidence, however, allows us to place it with certainty in the second half of the 13th century, and reveals a direct link with the architecture of Constantinople. 94 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ PROSOTSANI: CHURCH OF AGIOS PANTELEIMON In a small valley 2.5 km west of Prosotsani lies the ruined church of Agios Panteleimon. Of the original Byzantine church has survived only a part of the east and north walls, which has been incorporated into the later church built during the interwar period and recently restored. The original church was of the cross-in-square type with contracted cross arms. The external dimensions are 5,90 x 7,30 m. and its masonry consists of layers pebble stones interspersed with layers of bricks or tiles, and a rich decorative brickwork. Blind arches are let into the semi-hexagonal niche. The original architectural type of the monument is clearer from inside, where the construction reveals the fine work and attention to details characteristic of the Palaiologan period. From the wall-paintings of the temple nothing has survived. In the absence of records, we do not know exactly when the church was built. However, we can date it in the second half of the 13th century, and reveals a direct link with the architecture of Constantinople. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 95 ΒΥΖΑΝΤΙΝΉ ΔΡΑΜΑ Από τους πρώιμους μεσοβυζαντινούς χρόνους, από το 800 μ.Χ. και μετά, η Δράμα αρχίζει να αναπτύσσεται βαθμιαία σε στρατιωτικό και εμπορικό κέντρο. Οι βυζαντινές πηγές από το 12ο αιώνα την αποκαλούν ‘πολίχνιον’ και ‘κάστρο’. Διορισμένος από τον αυτοκράτορα στρατιωτικός διοικητής εδρεύει στο κάστρο και ελέγχει τη γύρω περιοχή. Στην Υστεροβυζαντινή περίοδο η Δράμα ακολούθησε την τύχη των υπόλοιπων βυζαντινών επαρχιών αλλάζοντας συνεχώς κυριάρχους. Το 1204 κατακτήθηκε από τους Λατίνους, το 1223/24 επανακτήθηκε από το Θεόδωρο Α΄ Κομνηνό Δούκα, αυτοκράτορα της Θεσσαλονίκης, το 1230 περιήλθε στην κατοχή του Ιωάννη Άσεν Β΄ της Βουλγαρίας. Επανήλθε στους Βυζαντινούς μεταξύ 1242 - 46, όταν ο Ιωάννης Βατάτζης ανακατέλαβε την Ανατολική Μακεδονία. Στα χρόνια του βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1259 - 1282) η Δράμα εμφανίζεται για πρώτη φορά ως αρχιεπισκοπή, εξαρτημένη από τη μητρόπολη των Φιλίππων. Στα 1344/45 κατακτήθηκε από το Σέρβο κράλη Στέφανο Δουσάν, μετά το θάνατο του οποίου εντάχθηκε στο σερβικό πριγκιπάτο των Σερρών. Ανακαταλήφθηκε από το Μανουήλ Παλαιολόγο το 1371 και παρέμεινε στη βυζαντινή αυτοκρατορία έως την τουρκική κατάκτηση. Βυζαντινή Δράμα Byzantine Drama 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Δράμα Καλός Αγρός Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος Καλελίκ, Ξηροπόταμος Καλή Βρύση Πετρούσα· Βώλακας Ποταμοί 9. Καλλίφυτος 10. Βαθύλακος 11. Συμβολή 12. Καλαμώνας 13. Αδριανή 14. Αγορά 15. Νικηφόρος 16. Κεφαλάρι •8 •7 Όρος Φαλακρόν •4 •3 •6 Όρος Μενοίκιον •10 •9 ▲•ΔΡΑΜΑ •5 1 •2 •11 π. Στρ π. υμό νας Αγ γίτ π. Νέσ •15 •13 •14 τος Τόπειρος •16 • •12 ης •Χριστούπολις Όρος Παγγαίον •Χρυσούπολις •Ανακταρούπολις • Θάσος Από τους πρώιμους μεσοβυζαντινούς χρόνους, από το 800 μ.Χ. και μετά, η Δράμα αρχίζει να αναπτύσσεται βαθμιαία σε στρατιωτικό και εμπορικό κέντρο. Οι βυζαντινές πηγές από το 12ο αιώνα την αποκαλούν ‘πολίχνιον’ και ‘κάστρον’. Διορισμένος από τον αυτοκράτορα στρατιωτικός διοικητής εδρεύει στο κάστρο και ελέγχει τη γύρω περιοχή. Στην Υστεροβυζαντινή Περίοδο η Δράμα ακολούθησε την τύχη των υπόλοιπων βυζαντινών επαρχιών αλλάζοντας συνεχώς κυριάρχους. Το 1204 κατακτήθηκε από τους Λατίνους, το 1223/24 επανακτήθηκε από το Θεόδωρο Α΄ Κομνηνό Δούκα, αυτοκράτορα της Θεσσαλονίκης, το 1230 περιήλθε στην κατοχή του Ιωάννη Ασέν Β΄ της Βουλγαρίας. Επανήλθε στους Βυζαντινούς μεταξύ 1242-46, όταν ο Ιωάννης Βατάτζης ανακατέλαβε την Ανατολική Μακεδονία. Στα χρόνια του βυζαντινού αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (1259-1282) η Δράμα εμφανίζεται για πρώτη φορά ως αρχιεπισκοπή εξαρτημένη από τη μητρόπολη των Φιλίππων. Στα 1344/45 κατακτήθηκε από το Σέρβο κράλη Στέφανο Δουσάν, μετά το θάνατο του οποίου εντάχθηκε στο σερβικό πριγκιπάτο των Σερρών. Ανακαταλήφθηκε από το Μανουήλ Παλαιολόγο το 1371 και παρέμεινε στη βυζαντινή αυτοκρατορία έως την τουρκική κατάκτηση. Η εκτός Δράμας περιοχή διατήρησε τον αγροτικό και κτηνοτροφικό χαρακτήρα της με τη γη μοιρασμένη σε μεγάλες ιδιοκτησίες ή σε μετόχια μοναστηριών. Η Μονή Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο ήταν το σημαντικότερο μοναστικό κέντρο. Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν και άλλες μονές και μονύδρια που ανήκουν σε μετόχια του Αγίου Όρους και της Μονής Προδρόμου Σερρών. Αρχαιολογικά ευρήματα στην πόλη της Δράμας και στη γύρω περιοχή συμπληρώνουν τις πληροφορίες των πηγών. From the late mid-Byzantine period, 800 A.D. onwards, Drama gradually grew into a military and commercial centre. From the 12th century on, Byzantine sources refer to the town as a “small town” and a “castle”. A military commander appointed by the emperor had his headquarters in the castle and controlled the surrounding area. During the late Byzantine period Drama shared the fate of the other Byzantine provinces in constantly changing masters. It was conquered by the Latins in 1204, retaken in 1223-24 by Theodore I Comninos Ducas, emperor of Thessaloniki, and in 1230 it came into the possession of John Asen II of Bulgaria. It came once more under Byzantine control 1242-46 when John Vatatzis reconquered Eastern Macedonia. Drama appears for the first time as an archbishopric, depended on the metropolis of Philippi, during the reign of the Byzantine emperor Michael VIII Palaeologos (1259-1282). In 1344/45 the town was conquered by the Serbian kraal Stefan Dushan, and after his death was incorporated into the Serbian principiate of Serres. It was retaken by Manuel Palaeologos in 1371 and remained part of the Byzantine empire until the latter was conquered by the Turks. The area around Drama remained farmland and pasture, with the land divided up into great estates and monastic dependencies. The Monastery of the Eikosifinissa on Mt Pangeon was the most important centre of monastic life in the region. Byzantine records mention other large and small monasteries belonging to dependencies of monasteries on Mount Athos and to the Monastery of the Forerunner near Serres. These references in the written record are confirmed by archaeological finds both in Drama and the surrounding area. 96 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Δράμα Καλός Αγρός Προφήτης Ηλίας, Ξηροπόταμος Καλελίκ, Ξηροπόταμος Καλή Βρύση Πετρούσα· Βώλακας Ποταμοί 9. Καλλίφυτος 10. Βαθύλακος 11. Συμβολή 12. Καλαμώνας 13. Αδριανή 14. Αγορά 15. Νικηφόρος 16. Κεφαλάρι •8 •7 Όρος Φαλακρόν •4 •3 •6 Όρος Μενοίκιον •10 •9 ▲•ΔΡΑΜΑ •5 1 •2 •11 π. Σ τρυ π. μόν ας Αγ γίτ ης π. Ν •15 •13 •14 •16 •12 •Χριστούπολις Όρος Παγγαίον •Χρυσούπολις •Ανακταρούπολις Η εκτός Δράμας περιοχή διατήρησε τον αγροτικό και κτηνοτροφικό χαρακτήρα της με τη γη μοιρασμένη σε μεγάλες ιδιοκτησίες ή σε μετόχια μοναστηριών. Η Μονή Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο ήταν το σημαντικότερο μοναστικό κέντρο. Οι βυζαντινές πηγές αναφέρουν και άλλες μονές και μονύδρια που ανήκουν σε μετόχια του Αγίου Όρους και της Μονής Προδρόμου Σερρών. Αρχαιολογικά ευρήματα στην πόλη της Δράμας και στη γύρω περιοχή συμπληρώνουν τις πληροφορίες των πηγών. BYZANTINE DRAMA From the late mid-Byzantine period, 800A.D. onwards, Drama gradually grew into a military and commercial centre. From the 12th century on, Byzantine sources refer to the town as a “small town” and a “castle”. A military commander appointed by the emperor had his headquarters in the castle and controlled the surrounding area. During the late Byzantine period Drama shared the fate of the other Byzantine provinces in constantly changing masters. It was conquered by the Latins in 1204, retaken in 1223 - 24 by Theodore I Comninos Ducas, emperor of Thessaloniki, and in 1230 it came into the possession of John Asen II of Bulgaria. It came once more under Byzantine control 1242 - 46 when John Vatatzis reconquered Eastern Macedonia. Drama appears for the first time as an archbishopric, depended on the metropolis of Philippi, during the reign of the Byzantine emperor Michael VIII Palaeologos (1259 - 1282). In 1344/45 the town was conquered by the Serbian kraal Stefan Dushan, and after his death was incorporated into the Serbian principiate of Serres. It was retaken by Manuel Palaeologos in 1371 and remained part of the Byzantine empire until the latter was conquered by the Turks. The area around Drama remained farmland and pasture, with the land divided up into great estates and monastic dependencies. The Monastery of the Eikosifinissa on Mt Pangeon was the most important centre of monastic life in the region. Byzantine records mention other large and small monasteries belonging to dependencies of monasteries on Mount Athos and to the Monastery of the Forerunner near Serres. These references in the written record are confirmed by archaeological finds both in Drama and the surrounding area. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 97 ΔΡΑΜΑ: ΤΑ ΤΕΙΧΉ Το «πολίχνιον» της Δράμας περιβαλλόταν από πολύ ισχυρά τείχη. Οι γραπτές μαρτυρίες για την οχύρωση της πόλης είναι λιγοστές. Επιγραφή στα τείχη μαρτυρεί ανακαίνισή τους κατά τον 10ο - 11ο αιώνα. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός το έτος 1206 ανέλαβε να επισκευάσει τα τείχη μετά τις καταστροφές που είχαν υποστεί από τον Τσάρο των Βουλγάρων Ιωάννη Ασέν Β΄. Ο οχυρωματικός περίβολος διακοπτόταν κατά διαστήματα από τετράγωνους πύργους. Υπήρχαν δύο πύλες, μία στην ανατολική και μία στη δυτική πλευρά των τειχών. Η ανατολική πύλη ορίζεται με ασφάλεια στο σημείο που το τείχος τέμνει την οδό Βενιζέλου. Ο τρίτος πύργος βορείως της ανατολικής πύλης χρησιμοποιήθηκε επί Τουρκοκρατίας ως «Πύργος του Ρολογιού», και ήταν ένα από τα αξιοθέατα της πόλης έως το 1945. Στα τείχη της Δράμας διακρίνονται τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Η αρχαιότερη αποτελείται από λιθοδομή που την διακόπτουν ζώνες τριών ή τεσσάρων πλίνθων ανοικτού χρώματος. Η δεύτερη φάση έχει περίπου την ίδια τοιχοδομία με την προηγούμενη, αλλά το συνδετικό της υλικό ενισχύεται με σπαστό κεραμίδι. Ένα άλλο τμήμα των τειχών ανήκει στην τρίτη φάση. Είναι κτισμένο με ποταμίσιες πέτρες σε οριζόντιες στρώσεις ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται πλίνθοι σε διακοπτόμενες σειρές. Η τοιχοδομία αυτή ανάγεται στα χρόνια λίγο πριν από την εποχή των Παλαιολόγων. Δράμα: Τα τείχη Drama: The walls Το πολίχνιον της Δράμας περιβαλλόταν από πολύ ισχυρά τείχη. Οι γραπτές μαρτυρίες για την οχύρωσή του είναι λιγοστές. Επιγραφή στα τείχη μαρτυρεί ανακαίνισή τους κατά τον 10ο-11ο αιώνα. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός το έτος 1206 ανέλαβε να επισκευάσει τα τείχη μετά τις καταστροφές που είχε προκαλέσει σε αυτά ο Τσάρος των Βουλγάρων Ιωάννης Ασέν Β´. Ο οχυρωματικός περίβολος διακοπτόταν κατά διαστήματα από τετράγωνους πύργους. Υπήρχαν δύο πύλες, μία στην ανατολική και μία στη δυτική πλευρά των τειχών. Η ανατολική πύλη ορίζεται με ασφάλεια στην τομή του τείχους με την οδό Βενιζέλου. Ο τρίτος πύργος δεξιά της ανατολικής πύλης χρησιμοποιήθηκε επί Τουρκοκρατίας ως “Πύργος του Ρολογιού” και ήταν ένα από τα αξιοθέατα της πόλης έως το 1945. In Byzantine times Drama was protected by very strong walls, but few written records of these fortifications have survived. We know that B Boniface of Montferrat undertook to repair the damage they sustained at the hands of John Asen B´, Tsar of the Bulgars. The fortification wall was interrupted at intervals by square towers. There were two gates, an eastern and a western. The site of the eastern gate has been identified with certainty as the intersection of the walls and Venizelou Street. The third tower to the right of the eastern gate was used by the Turks as a Clock Tower, and was a city landmark until 1945. Στα τείχη της Δράμας διακρίνονται τρεις κύριες οικοδομικές φάσεις. Η αρχαιότερη αποτελείται από λιθοδομή που τη διακόπτουν ζώνες τριών ή τεσσάρων πλίνθων ανοικτού χρώματος. Η δεύτερη φάση έχει περίπου την ίδια τοιχοδομία με την προηγούμενη. Το συνδετικό της υλικό ενισχύεται με σπαστό κεραμίδι. Ένα άλλο τμήμα των τειχών ανήκει στην τρίτη φάση. Είναι κτισμένο με ποταμίσιες πέτρες σε οριζόντιες στρώσεις ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται πλίνθοι σε διακοπτόμενες σειρές. Η τοιχοδομία αυτή ανάγεται στα χρόνια λίγο πριν από την εποχή των Παλαιολόγων. Three building phases can be distinguished in the city walls. The oldest consists of coarse masonry with bands of three or four courses of light coloured brick. The second phase is roughly the same as the first, but its mortar has been reinforced with broken tiles. Another part of the walls belongs to the third phase, and was built using horizontal courses of water-worn stones interspersed with discontinuous courses of bricks. This latest building phase dates to shortly before the Palaeologue period. 98 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ DRAMA: THE FORTIFICATION WALLS In Byzantine times Drama was protected by very strong walls, but few written records of these fortifications have survived. An inscription on the walls testify its renovation during the 10th to 11th century. We also know that Boniface of Montferrat in 1206 undertook to repair the damaged walls after the destruction that John Asen ΙΙ, Tsar of the Bulgarians, had caused. The fortification wall was interrupted at intervals by square towers. There were two gates, one on the eastern and one on the western side of the wall. The eastern gate has been identified with certainty at the intersection of the wall with Venizelou Street. The third tower to the north of the eastern gate was used by the Turks as a Clock Tower, and was a city landmark until 1945. Three building phases can be distinguished in the city walls. The oldest consists of coarse masonry with zones of three or four light –coloured bricks. The second phase is roughly the same as the first, but its mortar has been reinforced with broken tiles. Another part of the walls belongs to the third phase, and was built using horizontal zones of pebble stones interspersed with discontinuous zones of bricks. This latest building phase dates to shortly before the Palaiologan period. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 99 ΔΡΑΜΑ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΛΟΥΤΡΏΝΑΣ Το τειχισμένο πολίχνιον της Δράμας είχε μικρή έκταση, περίπου 40 στρέμματα. Η χωρητικότητά του δεν ξεπερνούσε τα 250 σπίτια και ο πληθυσμός του υπολογίζεται σε 1.500 ως 2.000 κατοίκους. Τον 12ο αιώνα η πόλη είχε ήδη επεκταθεί έξω από τα τείχη, όπως προκύπτει από πληροφορίες του Άραβα γεωγράφου Idrisi που την περιγράφει ως ‘πόλη ευχάριστη, πολυάνθρωπη, τριγυρισμένη από αγρούς, κατοικίες και αμπέλια’. Μέσα στο βυζαντινό κάστρο έχουν διασωθεί δύο ναοί: ο ναός της Αγίας Σοφίας και ο ναός των Ταξιαρχών. Ελάχιστα κατάλοιπα άλλων κτιρίων έχουν εντοπιστεί σε ανασκαφές. Έξω από τον περίβολο των τειχών, στις ‘Πηγές της Αγίας Βαρβάρας’, ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως οικιστικά λείψανα βυζαντινού λουτρώνα. Από τον βυζαντινό λουτρώνα, που χρονολογείται στους μέσους βυζαντινούς χρόνους (11ος -12ος αι.), αποκαλύφθηκε ορθογώνιος χώρος διαστάσεων 14 x 5μ., με τοίχους από λιθοδομή και κομμάτια πλίνθων ενδιάμεσα. Σε ένα τμήμα της αίθουσας αυτής βρέθηκαν τετράγωνοι πεσσίσκοι υποκαύστων. Στα υπόκαυστα κυκλοφορούσε ο θερμός αέρας που διοχετευόταν από θερμαντική πηγή η οποία βρισκόταν έξω από το κτίριο. Σε άλλο σημείο αποκαλύφθηκαν τετράπλευρες οπές στο δάπεδο, που χρησίμευαν για την πάκτωση των πήλινων σωλήνων (tubuli) από τους οποίους διοχετευόταν ο θερμός αέρας στην αίθουσα του λουτρού. Ο χώρος αυτός ταυτίζεται με το λεγόμενο «μέσο οίκο» του βυζαντινού λουτρώνα. Εδώ βρέθηκαν, μέσα σε ξύλινο κατεστραμμένο κιβώτιο, χάλκινα σκυφωτά νομίσματα. Δράμα: βυζαντινός λουτρώνας Drama: byzantine baths Το τειχισμένο πολίχνιον της Δράμας είχε μικρή έκταση, περίπου 40 στρέμματα. Η χωρητικότητά του δεν ξεπερνούσε τα 250 σπίτια και ο πληθυσμός του υπολογίζεται σε 1.500 ως 2.000 κατοίκους. Το 12ο αιώνα η πόλη είχε ήδη επεκταθεί έξω από τα τείχη, όπως προκύπτει από πληροφορίες του Άραβα γεωγράφου Idrisi που την περιγράφει ως “πόλη ευχάριστη, πολυάνθρωπη, τριγυρισμένη από αγρούς, κατοικίες και αμπέλια”. Μέσα στο βυζαντινό κάστρο έχουν σωθεί δύο ναοί: ο ναός της Αγίας Σοφίας και ο ναός των Ταξιαρχών, ενώ ελάχιστα λείψανα άλλων κτιρίων έχουν εντοπιστεί σε ανασκαφές. Έξω από τον περίβολο των τειχών στις “Πηγές της Αγίας Βαρβάρας”, ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως λείψανα βυζαντινού λουτρώνα. The walled town of Drama was of small extent, covering about four hectares. It could have contained no more than 250 houses and probably had a population of 15002000. By the 12th century the town had already spread beyond these walls, as we learn from the Arab geographer Idrisi, who describes it as “a pleasant and populous town surrounded by fields, houses and vineyards”. Two churches have survived within the Byzantine castle: Agia Sophia and Taxiarchon. Excavations have, however, uncovered very few remains of other buildings. Outside the walls, near the Agia Varvara Springs, archaeologists have brought to light the remains of Byzantine baths. Αγία Σοφία Ταξιάρχες Βυζαντινός λουτρώνας Πηγές Αγίας Βαρβάρας Από το βυζαντινό λουτρώνα που χρονολογείται στους Μέσους Βυζαντινούς Χρόνους (11ος-12ος αι.) αποκαλύφθηκε ορθογώνιος χώρος διαστάσεων 14x5 μ. με τοίχους από λιθοδομή και κομμάτια πλίνθων ενδιάμεσα. Σε ένα τμήμα της αίθουσας αυτής βρέθηκαν τετράγωνοι πεσσίσκοι υποκαύστων. Στα υπόκαυστα κυκλοφορούσε ο θερμός αέρας που διοχετευόταν από θερμαντική πηγή η οποία βρισκόταν έξω από το κτίριο. Σε άλλο σημείο αποκαλύφθηκαν τετράπλευρες οπές στο δάπεδο, που χρησίμευαν για την πάκτωση των πήλινων σωλήνων (tubuli), από τους οποίους διοχετευόταν ο θερμός αέρας στην αίθουσα του λουτρού. Η αίθουσα αυτή ταυτίζεται με το λεγόμενο “μέσο οίκο ” του βυζαντινού λουτρώνα. Εδώ βρέθηκαν μέσα σε ξύλινο, κατεστραμμένο κιβώτιο, χάλκινα σκυφωτά νομίσματα. Το λουτρό της Αγίας Βαρβάρας, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πρέπει να ήταν δημόσιο και κάπως μεγαλύτερο σε μέγεθος από τα σωζόμενα μεσοβυζαντινά παραδείγματα. Τα άφθονα νερά των Πηγών της Αγίας Βαρβάρας δικαιολογούν την παρουσία του. All the evidence suggests that the Agia Varvara baths were public, and rather larger than the surviving examples of Middle Byzantine baths, as one might expect given the abundant waters of the Agia Varvara springs. In the Byzantine baths, which date to the mid Byzantine period (11th-12th cent.), a 14mx5m rectangular chamber has been discovered, with walls of stone interspersed with brick. In one part of this chamber square hypocaust piers have been found. Hot air, heated at a point outside the building, circulated through the hypocausts. In another corner the floor was passed the clay pipes (tubuli) used to channel hot air into the bath chamber can be identified with the socalled “middle house” of a Byzantine bath. Here a destroyed wooden chest was found, containing bent copper coins. … Ἡ πολιοῦχος Ἁγία Βαρβάρα, ποὺ δὲν ἐπέτρεψε στοὺς ἐνάντιους νὰ οἰκοδομήσουν, στὴ θέση τοῦ κατερειπωμένου ἱεροῦ της ναοῦ βέβηλο τέμενος, πλημμυρώντας μὲ ἀναβλύζοντα ἄφθονα νερὰ πλατεία καὶ ἀγορὰ τῆς πρωτεύουσας τοῦ νομοῦ… Ἀγκαλιὲς ἀπὸ λευκὲς σὰν μπαμπάκια ταξιανθίες, ποὺ φυτρώνουν στὰ νερά, στὰ μικρὰ λιβάδια, στὰ ὀροπέδια, χρυσολούλουδα ποὺ ξεχωρίζουν σὰν ἄστρα, ἀγαλιασμένα ἀπὸ πολλὰ χλωρὰ πράσινα φύλλα… … The patron of the city, St Barbara, who prevented those who were against her from building a sacreligious mosque on the site of her ruined church by flooding with copious rushing waters the square and market of the provincial capital… Embraced by poplars with their cotton-like inflorescences, that grow in the water, all around the springs with the good water, in the small meadows, on the plateaus, golden flowers that stand out like stars, nestling in a multitude of tender green leaves… Ν. Γαβριήλ Πεντζίκη, Πόλεως και Νομού Δράμας Παραμυθία, Αθήνα 1986 N. Gavriil Pentzikis, Legends of the Town and Country of Drama, Athens 1986 100 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Το λουτρό της Αγίας Βαρβάρας, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, πρέπει να ήταν δημόσιο και κάπως μεγαλύτερο σε μέγεθος από τα σωζόμενα μεσοβυζαντινά παραδείγματα. Τα άφθονα νερά των Πηγών της Αγίας Βαρβάρας δικαιολογούν την παρουσία του. «… Η πολιούχος Αγία Βαρβάρα, που δεν επέτρεψε στους ενάντιους να οικοδομήσουν, στη θέση του κατερειπωμένου ιερού της Ναού, βέβηλο τέμενος, πλημμυρώντας με αναβλύζοντα άφθονα νερά πλατεία και αγορά της πρωτεύουσας του νομού…’ Αγκαλιές από λευκές σαν μπαμπάκια ταξιανθίες που φυτρώνουν στα νερά, στα μικρά λιβάδια, στα οροπέδια, χρυσολούλουδα που ξεχωρίζουν σαν άστρα, αγκαλιασμένα από πολλά χλωρά πράσινα φύλλα…» Ν. Γαβριήλ Πεντζίκη, Πόλεως και Νομού Δράμας Παραμυθία, Αθήνα 1986 DRAMA: BYZANTINE BATHS The walled town of Drama was of small extent, covering about 4 hectares. It could have contained no more than 250 houses and probably had a population of 1500 - 2000. By the 12th century the town had already spread beyond these walls, as we learn from the Arab geographer Idrisi, who describes it as ‘a pleasant and populous town surrounded by fields, houses and vineyards’. Two churches have survived within the Byzantine castle: Agia Sophia and Taxiarches. Excavations have, however, uncovered very few remains of other buildings. Outside the walls, near the Agia Varvara Springs, archaeologists have brought to light the remains of Byzantine baths. In the Byzantine baths, which date to the mid Byzantine period (11th-12th century), a 14m x 5m rectangular chamber has been discovered, with walls of stone interspersed with brick. In one part of this chamber square hypocaust piers have been found. Hot air, heated at a point outside the building, circulated through the hypocausts. In another part on the floor four-sided holes were revealed that were used for the consolidation of the clay pipes (tubuli) through which hot air was channeled into the bath chamber. It can be identified with the so-called “middle house” of a Byzantine bath. Here a destroyed wooden chest was found, containing bent copper coins. All the evidence suggests that the Agia Varvara baths were public, and rather larger than the surviving examples of Middle Byzantine baths, as one might expect given the abundant waters of the Agia Varvara springs. «… The patron of the city, Agia Varvara, who prevented those who were against her from building a sacrilegious mosque on the site of her ruined church by flooding with copious rushing waters the square and market of the provincial capital… Embraced by poplars with their cotton-like inflorescences, that grow in the water, all around the springs with the good water, in the small meadows, on the plateaus, golden flowers that stand out like stars, nestling in a multitude of tender green leaves…» N. Gavriil Pentzikis, Legends of the Town and Country of Drama, Athens 1986 Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 101 ΔΡΑΜΑ: ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ Ένας από τους λίγους ναούς του οχυρωμένου βυζαντινού πολίσματος, που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα, είναι η Αγία Σοφία, ναός του 10ου αιώνα μ.Χ. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του ναού με τρούλο και περίστωο. Ήταν πιθανότατα καθολικό Μονής. Ο κεντρικός τετράγωνος χώρος σχηματίζεται από ογκώδεις πεσσούς και στεγάζεται με τρούλο. Τα πλάγια κλίτη και ο νάρθηκας καλύπτονται με συνεχείς ημικυλινδρικές καμάρες και έχουν μονόριχτες στέγες. Ο υψηλός οκτάπλευρος τρούλος, με οριζόντιο γείσο και τέσσερα παράθυρα, στηρίζεται πάνω σε τέσσερα τόξα με τη βοήθεια σφαιρικών τριγώνων. Ανάμεσα στην ανατολική καμάρα και στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Ιερού Βήματος παρεμβάλλεται θριαμβικό τόξο. Η αρχική κόγχη του Ιερού Βήματος ήταν τρίπλευρη πλινθόκτιστη, πιθανόν με τρία παράθυρα, ένα σε κάθε πλευρά. Οι κορμοί των κιόνων του ναού, οι βάσεις τους και τα ιωνίζοντα παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα είναι spolia από αρχαιότερα κτίρια. Στο βυζαντινό ναό προστέθηκαν προθάλαμος και καμπαναριό κατά τους νεότερους χρόνους. Η αρχική τοιχοποιία του μνημείου διακρίνεται στην ανατολική πλευρά εκατέρωθεν της κόγχης του ναού. Δράμα: Ναός Αγίας Σοφίας Drama: Church of Agia Sophia Ένας από τους λίγους ναούς του οχυρωμένου βυζαντινού πολίσματος, που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα, είναι η Αγία Σοφία, ναός του 10ου αιώνα μ.Χ. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του ναού με τρούλο και περίστωο. Ήταν πιθανότατα καθολικό Μονής. Agia Sophia in Drama is a 10th century Byzantine church with a later vestibule and bell tower. It belongs to the architectural type of domed church with ambulatory, and was probably the central church (Katholikon) of a Byzantine monastery. Ο κεντρικός τετράγωνος χώρος σχηματίζεται από ογκώδεις πεσσούς και στεγάζεται με τρούλο. Τα πλάγια κλίτη και ο νάρθηκας καλύπτονται με συνεχείς ημικυλινδρικές καμάρες και έχουν μονόρριχτες στέγες. Ο υψηλός οκτάπλευρος τρούλος, με οριζόντιο γείσο και τέσσερα παράθυρα, στηρίζεται πάνω σε τέσσερα τόξα με τη βοήθεια σφαιρικών τριγώνων. Ανάμεσα στην ανατολική καμάρα και στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Ιερού Βήματος παρεμβάλλεται θριαμβικό τόξο. Η αρχική κόγχη του Ιερού Βήματος ήταν τρίπλευρη πλινθόκτιστη, πιθανόν με τρία παράθυρα, ένα σε κάθε πλευρά. Οι κορμοί των κιόνων του ναού, οι βάσεις τους και τα ιωνίζοντα παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα είναι spolia από αρχαιότερα κτίρια. Στο βυζαντινό ναό προστέθηκαν προθάλαμος και καμπαναριό κατά τους Nεότερους Xρόνους. Η αρχική τοιχοποιία του μνημείου διακρίνεται στην ανατολική πλευρά εκατέρωθεν της κόγχης του ναού. The central square area is marked out by massive pillars and crowned by a dome. The lateral aisles and the narthex are covered internally by barrel-vaults and externally by single-pitch roofs. The deep octagonal dome, with a horizontal cornice and four windows, rests on four arches with the help of pendentives. Between the eastern arch and the semi-dome of the sanctuary apse is a triumphal arch. The original sanctuary apse was built of brick, was semihexagonal and probably had a window in each face. The church’s columns –shafts, bases and ionic-style Early Christian capitals– have been taken from older buildings. The church’s original masonry can be seen in the eastern wall, on each side of the apse. 102 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ DRAMA: CHURCH OF AGIA SOPHIA Agia Sophia in Drama is a 10th century Byzantine church with a later vestibule and bell tower. It belongs to the architectural type of domed church with ambulatory, and was probably the central church (Katholikon) of a Byzantine monastery. The central square area is marked out by massive pillars and crowned by a dome. The lateral aisles and the narthex are covered internally by barrel-vaults and externally by single-pitch roofs. The deep octagonal dome, with a horizontal cornice and four windows, rests on four arches with the help of pendentives. Between the eastern arch and the semi-dome of the sanctuary apse is a triumphal arch. The original sanctuary apse was built of brick, was semi-hexagonal and probably had a window in each face. The church’s columns - shafts, bases and ionic - style Early Christian capitals- have been taken from older buildings. The church’s original masonry can be seen in the eastern wall, on each side of the apse. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 103 ΔΡΑΜΑ: ΝΑΟΣ ΤΑΞΙΑΡΧΏΝ Ο μικρός παλαιολόγειος ναός των Ταξιαρχών στην οδό Βενιζέλου στο κέντρο της πόλης -πολύτιμη μαρτυρία για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτική της Δράμας-αποκαταστάθηκε στη σημερινή του μορφή κατά τα έτη 1973-1974, μετά από διεξοδική ανασκαφική και αναστηλωτική έρευνα. Πρόκειται για μονόχωρη ορθογώνια αίθουσα, με τρίπλευρη αψίδα ανατολικά, δικλινή ξύλινη στέγη και είσοδο στην δυτική πλευρά. Στην αρχική βυζαντινή του φάση ο ναός ήταν καμαροσκέπαστος με είσοδο στη νότια πλευρά. Στον ανατολικό και στον νότιο τοίχο του κτιρίου διασώζεται το αρχικό πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοδομίας των παλαιολόγειων χρόνων. Ο βόρειος και ο δυτικός τοίχος ανακατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου τον 19ο αιώνα, και φέρουν εντοιχισμένα spolia -επιγραφές και αρχιτεκτονικά γλυπτά- από παλαιότερα κτίρια. Στην ανατολική και τη νότια πλευρά του το μνημείο συνδέεται με τα βυζαντινά τείχη της πόλης. Η ακανόνιστη εξωτερικά κόγχη του ναού υποδεικνύει ότι αυτός ενσωματώθηκε εκ των υστέρων στο τείχος. Το καμαροσκεπές κτίσμα σε επαφή με την νότια πλευρά του ναού είναι μεταγενέστερο οστεοφυλάκιο που, ενδεχομένως, κτίστηκε στη θέση παλαιότερου. Στο εσωτερικό του ναού των Ταξιαρχών έχει αποκατασταθεί το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο του Ιερού Βήματος που θεωρείται σύγχρονο με τον παλαιολόγειο ναό. Στις παραστάδες της αρχικής νότιας εισόδου του ναού -σήμερα μονόλοβο παράθυρο- έχουν ζωγραφιστεί αντωποί δύο Άγιοι Στυλίτες: ο Συμεών ο Στυλίτης και ο Αλύπιος ο Κιονίτης. Οι τοιχογραφίες ανήκουν στην ώριμη φάση της παλαιολόγειας ζωγραφικής, και μπορούν να αποδοθούν στο α΄ μισό του 14ου αιώνα. Δράμα: Ναός Ταξιαρχών Drama: Church of Taxiarchon Ο μικρός παλαιολόγειος ναός των Ταξιαρχών στην οδό Βενιζέλου στο κέντρο της πόλης αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, ζωγραφική και γλυπτική της Δράμας. Αποκαταστάθηκε στη σημερινή του μορφή κατά τα έτη 1973-1974, μετά από διεξοδική ανασκαφική και αναστηλωτική έρευνα. The small church of Taxiarchon, of the Palaeologue period, on Venizelou Street in the town centre, is a valuable source of information o Byzantine architecture, painting and sculpture in Drama. It was restored to its present form in 1973-1974 after extensive excavations and restoration work. Πρόκειται για μονόχωρη ορθογώνια αίθουσα, με τρίπλευρη αψίδα ανατολικά, δικλινή ξύλινη στέγη και είσοδο στη δυτική πλευρά. Στην αρχική βυζαντινή του φάση ο ναός ήταν καμαροσκέπαστος με είσοδο στη νότια πλευρά. Στον ανατολικό και νότιο τοίχο του κτιρίου σώζεται το αρχικό πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοδομίας των παλαιολόγειων χρόνων. Ο βόρειος και δυτικός τοίχος ανακατασκευάστηκαν εξ ολοκλήρου τον 19ο αιώνα, και φέρουν εντοιχισμένα spolia –επιγραφές και αρχιτεκτονικά γλυπτά– από παλαιότερα κτίρια. Στην ανατολική και τη νότια πλευρά του το μνημείο συνδέεται με τα βυζαντινά τείχη της πόλης. Η ακανόνιστη εξωτερικά κόγχη του ναού υποδεικνύει ότι ο ναός ενσωματώθηκε εκ των υστέρων στο τείχος. Το καμαροσκεπές κτίσμα σε επαφή με τη νότια πλευρά του ναού είναι μεταγενέστερο οστεοφυλάκιο που ενδεχομένως κτίστηκε στη θέση παλαιότερου. The church is rectangular in plan and the interior is not divided into smaller spaces. There was a three-sided apse in the east wall, an entrance on the west side and a two-pitch wooden roof. In its first Byzantine stage the church was vaulted, with the entrance on the south side. The original Palaeologian brick-enclosed masonry is still in evidence in the east and south walls. The north and west walls were completely rebuilt in the 19th century and contain spolia-inscriptions and reliefs from older buildings. On its east and south sides the church was connected to the city’s Byzantine walls. The irregular external apse shows that it was later incorporated into the town walls. The vaulted structure touching the south side of the church is a later ossuary, possibly built on the foundations of an earlier one. Στο εσωτερικό του ναού των Ταξιαρχών έχει αποκατασταθεί το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο του Ιερού Βήματος που θεωρείται σύγχρονο με τον παλαιολόγειο ναό. Στις παραστάδες της αρχικής νότιας εισόδου του ναού –σήμερα μονόλοβο παράθυρο– έχουν ζωγραφιστεί αντωποί δύο Άγιοι Στυλίτες: ο Συμεών ο Στυλίτης και ο Αλύπιος ο Κιονίτης. Οι τοιχογραφίες ανήκουν στην ώριμη φάση της παλαιολόγειας ζωγραφικής και μπορούν να αποδοθούν στο α΄ μισό του 14ου αιώνα. Inside the church of Taxiarchon the original marble rood screen, which is believed to be contemporary with the palaeologian church, has been restored. Each side of the original south door –today an arched window– two Stylite saints have been painted facing each other: Sts Simon Stylite and Alypios Kionites. The paintings are dated to the first half of the 14th century. Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο σώθηκαν λιγοστά σπαράγματα στο νότιο τοίχο. Στον ανατολικό τοίχο, στην κόγχη του Ιερού Βήματος, διακρίνονται δύο συλλειτουργούντες ιεράρχες, ο Ιωάννης Χρυσόστομος και πιθανόν ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Στο νότιο τοίχο απεικονίζονται ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας και η Προσευχή στη Γεσθημανή. Κάτω από τη σκηνή του Νιπτήρα διακρίνεται μετωπικός με εκτεταμένες φθορές, ο ένας από τους δύο Ταξιάρχες. Only a few fragments of wallpaintings have survived, on the east and south walls. On the east wall, in the apse, can be seen two co-officiating hierarchs, John Chrysostom and probably Gregory the Theologian. On the south wall can be seen the Last Supper, the Washing of the feet and the Agony in the Garden. Beneath the Washing of the feet can be seen a badly damaged frontal depiction of one of the Archangels. 104 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο σώθηκαν λιγοστά σπαράγματα στον ανατολικό και στον νότιο τοίχο. Στον ανατολικό τοίχο, στην κόγχη του Ιερού Βήματος, διακρίνονται δύο συλλειτουργούντες Ιεράρχες, ο Ιωάννης Χρυσόστομος και, πιθανόν, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Στο νότιο τοίχο απεικονίζονται ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρας και η Προσευχή στη Γεσθημανή. Κάτω από τη σκηνή του Νιπτήρα διακρίνεται μετωπικός, με εκτεταμένες φθορές, ο ένας από τους δύο Ταξιάρχες. DRAMA: CHURCH OF TAXIARCHES The small church of Taxiarches, of the Palaiologan period, on Venizelou Street in the city centre, is a valuable source of information for Byzantine architecture, painting and sculpture in Drama. It was restored to its present form in 1973-74 after extensive excavation and restoration work. The church is rectangular in plan with a three-sided apse in the east wall, an entrance on the west side and a two-pitch wooden roof. In its first Byzantine stage the church was vaulted, with the entrance on the south side. The original Palaiologan brick-enclosed masonry is still in evidence in the east and south walls. The north and west walls were completely rebuilt in the 19th century and contain spolia-inscriptions and reliefs from older buildings. On its east and south sides the church was connected to the city’s Byzantine walls. The irregular external apse shows that it was later incorporated into the town walls. The vaulted structure touching the south side of the church is a later ossuary, possibly built on the foundations of an earlier one. Inside the church of Taxiarches the original marble altarpiece, which is believed to be contemporary with the palaiologan church, has been restored. Each side of the original south door-today an arched window-two saints have been painted facing each other: Simon Stylites and Alypios Kionites. The paintings are dated to the first half of the 14th century. Only a few fragments of wall-paintings have survived, on the east and south walls. On the east wall, in the apse, can be seen two co-officiating hierarchs, John Chrysostom and probably Gregory the Theologian. On the south wall can be seen the Last Supper, the Washing of the feet and the Agony in the Garden. Beneath the Washing of the feet can be seen a badly damaged frontal depiction of one of the Archangels. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 105 ΟΘΏΜΑΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ OTTOMAN TIMES Στό κέντρο τῆς πόλης ὑπάρχει μία τεράστια δεξαμενή, ὃπου συγκεντρώνονται οἱ κάτοικοι. Τουλάχιστον ἑκατό πηγές χύνουν σ’ αὐτή τά νερά τους, νερά πεντακάθαρα σάν κρύσταλλο. Κι’ ἀπ’ τήν πρώτη δεξαμενή ρέουν σέ ἂλλες μικρότερες πιό χαμηλά, καί τίς γεμίζουν κι’ αὐτές. Τό νερό πού ἀναβλύζει ἀπ’ τίς παραμυθένιες αὐτές πηγές εἶναι εὒγεστο καί κρύο, πού ἀκόμα καί τό κατακαλόκαιρο δέν μπορεῖ νά τό πιεῖ ὁ ἂνθρωπος χωρίς να παγώσει. Γύρω ἀπό τίς δεξαμενές ὑπάρχουν καθίσματα, πάγκοι, ὑπόγειες αἲθουσες καί μικρά κελιά, διακοσμημένα καί βαμμένα σέ διάφορα χρώματα. Στήν περιοχή ὑπάρχουν πλατύφυλλα δέντρα, ὃπως πλατάνια, πού δημιουργοῦν ἓνα βαθύ ἲσκιο ἐμποδίζοντας τόν ἣλιο νά πυρώσει τοῦτο τό μπαγ-ερέμ μέ τά χιλιάδες πολύχρωμα πουλιά, πού φωλιάζουν στίς φυλλωσιές καί κελαϊδοῦν μελωδικά κι’ ἐρωτιάρικα. Ἐκεῖ μαζεύονται ὃλοι οἱ κάτοικοι τίς μεγάλες καί ζεστές γιορτές καί ἀργίες. Ὃλοι οἱ Δραμινοί δροσίζονται στά νερά ἢ σεργιανίζουν κάτω ἀπ’ τίς δροσερές σκιές τῶν δέντρων. Ἐκεῖ μαζεύονται καί ὃλα τά παιδόπουλα: στήνουν κούνιες στά κλαδιά τῶν δέντρων καί τ’ ἀγόρια κάνουν γλυκά μάτια στά κορίτσια. Ὃσοι ξένοι περιηγητές πέρασαν ἀπ’ τό θαυμάσιο αὐτό τόπο ἀναψυχῆς, τόσο ἐνθουσιάστηκαν ἀπό τό θέαμα, πού γράψανε μέ τά καλύτερα λόγια τή γνώμη τους γι’ αυτόν. Evliyia Celebi (1667) λογοτεχνική απόδοση Ν. Χειλαδάκη, Εβλιγιά Τσελεμπί,Ταξίδι στην Ελλάδα (1991) In the centre of the town is a huge cistern, around which the townsfolk gather. At least a hundred streams pour their crustal clear waters into it. And from this first cistern the water flows into other smaller ones lower down, filling them in turn. The water from these fabulous springs is delicious and cold, so much that even in the middle of summer it chills the drinker. Around the cisterns are sears, benches, underground chambers and small cells, decorated and painted in various colours. In this area are broad-leaved trees such as plane trees that cast a deep shade, protecting this bag-erem from the sun. There are also thousands of colourful birds. Here all the townsfolk gather on hot days and holidays. All the people of Drama cool themselves by the waters or stroll in the cool shade of the trees. The children gather here too: they set up swings hanging from the branches, and the young men make eyes at the girls. Every visitor of Drama who has seen this spot has been so enthralled by it that he has sung its praises in his travelogue. Evliyia Celebi (1667) Freely translated into modern Greek by N. Cheiladaki Evliyia Celebi, Travels in Greece (1991) Πλησιάζοντας…τὸ πέρασμα γινόταν ὃλο καὶ πιὸ ἐρημικό. Δὲν συναντούσαμε παρὰ μόνο καλύβες Γιουρούκων ποὺ ξεχειμωνιάζουν σ’ αὐτόν τὸν ἂγριο τόπο μὲ τὶς οἰκογένειες καὶ τὰ κοπάδια τους. Αὐτὴ ἡ θέα ἂλλαξε ἀμέσως μόλις ἀνακαλύψαμε τὰ βράχια ποὺ σχημάτιζαν τὴ σπηλιά. Μιὰ δροσερὴ σκιὰ μᾶς περιτύλιξε. Νερὰ διάφανα ποὺ κυλοῦσαν ἣσυχα, μία ἀνεμπόδιστη θέα ἀνάμεσα σὲ χαμηλοὺς λόφους ποὺ πλαισίωναν τὸ ποτάμι, ἀπότομα βράχια σκεπασμένα μὲ βλάστηση καὶ θάμνους σχημάτιζαν τὰ πρῶτα πλάνα τοῦ πίνακα ποὺ σχεδίασα… Ἡ εἲσοδος τῆς σπηλιᾶς εἶναι ὁρατὴ μόνο ὃταν πλησιάζει κανείς. Ὂγκοι ἀπὸ γκριζωπὸ μάρμαρο κομματιασμένοι προφανῶς ἀπὸ σεισμούς, ἒφραζαν ὃλα τὰ περάσματα. Συρθήκαμε πάνω στὰ χέρια μας γιὰ νὰ μποῦμε. Τὸ θέαμα ὃμως πού μᾶς προσφέρθηκε μᾶς ἀντάμειψε γιὰ τὸ μόχθο… ...Ἀπὸ τὸ βάθος τῆς σπηλιᾶς ξεπηδᾶ νερὸ διάφανο ποὺ κυλᾶ σ’ ἓνα στρῶμα ἂμμου… στὴν ἀρχὴ χωρὶς θόρυβο καὶ ἀρχίζει νὰ σιγομουρμουρίζει μόλις τὸ φῶς φτάσει ἒξω. Σὲ μία κοιλότητα κάτω ἀπὸ ἓνα ἂνοιγμα, ἀπὸ τὸ ὁποῖο μπαίνει ἓνα φῶς μυστηριακὸ, διακρίναμε ἐρείπια ἀπὸ ἀρχαία κατασκευή… Γνωρίζουμε μὲ πόση ἐμμονή οἱ ἀρχαῖοι λάτρευαν τὶς πηγές καὶ τοὺς ποταμούς. Δὲν φοβᾶμαι λοιπὸν νὰ ἀναγνωρίσω ἐδῶ ἓναν τόπο ἀφιερωμένο στὴ λατρεία μιᾶς θεότητας τοῦ νεροῦ. Οἱ κάτοικοι τῆς πεδιάδας διατήρησαν για αὐτὴ τὴ σπηλιὰ ἓνα εἶδος σεβασμοῦ ποὺ μοιάζει νὰ συνδέεται μὲ κάποια ἀρχαία λατρεία… M.E.M. Cousinery, Voyage dans la Macédoine, Paris, 1831, 46-47 As I was approaching… the passage became more and more deserted. There were only huts of Yörüks wintering in this wild place with their families and flocks. This view changed as soon as we discovered the rocks that shaped the cave. We were entwined by a cool shade. Clear waters flowed quietly, an unobstructed view between low hills surrounding the river, sharp rocks covered with vegetation and shrubs formed the foreground of the picture that I drew… The entrance of the cave is only visible when someone approaches. Volumes of grayish marble, torn obviously by the earthquakes, obstructed all the passages. We dragged on our hands in order to enter. Nevertheless the spectacle rewarded us for the toil… … From the depth of the cave springs transparent water that flows on a bed of sand… at the beginning without noise and then starts to mumble faintly as the light arrives at the exterior. In one cavity, below a gap through which enters a mystic light, we discerned ruins of an ancient construction… We are aware of the obsession with which the ancients worshiped the sources and the rivers. Well, I am not afraid to identify here a land devoted to the worship of a water deity. The inhabitants of the valley retained for this cave a kind of respect that seems to be attached with some ancient cult… M.E.M. Cousinery, Voyage dans la Macédoine, Paris, 1831, 46-47 ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ Το έτος 1383 ο Γαζή Εβρενός Μπέης, στρατηγός του Μουράτ Α’ κατέλαβε τη Δράμα. Οι συνθήκες της οθωμανικής κατάκτησης δεν είναι γνωστές. Οι ‘ολίγοι χριστιανοί εν Δράμα’ φαίνεται ότι συνέχισαν να ζουν μέσα στην περίκλειστη πόλη. Δύο ναοί, οι Ταξιάρχες και ο Άγιος Νικόλαος διατηρήθηκαν στα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί (Μπέη ή Καλέ τζαμισί). Η πόλη επανοικίζεται από Γιουρούκους και Κονιάρους Τούρκους που μετέφερε ο Μουράτ Α’ από το Ικόνιο της Μικράς Ασίας. Οι μουσουλμάνοι εγκαθίστανται κυρίως έξω από τη βυζαντινή πόλη, στο Βαρόσι, γύρω από μερικά σημαντικά κτίρια που οι ίδιοι οικοδόμησαν. Το Eski Cami (σημερινός Άγιος Νικόλαος), το παλαιότερο τζαμί της πόλης, οικοδομήθηκε έξω από την ανατολική πύλη των τειχών. Σταδιακά η μικρή βυζαντινή πόλη μετατρέπεται σε μουσουλμανικό αστικό κέντρο. Τα δικαιώματα των Χριστιανών εκπροσωπεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τους τοπικούς επισκόπους και μητροπολίτες. Οι Χριστιανοί και στην περιοχή της Δράμας συσπειρώνονται γύρω από τις εκκλησίες και τα μοναστήρια. Το Μοναστήρι της Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ενίσχυση του φρονήματος των κατοίκων, που δοκιμάζονταν από τις πιέσεις των κατακτητών. Στα 1507 σφαγιάζονται από τους Τούρκους 172 μοναχοί της Μονής και καταστρέφεται και το μετόχι της, ο Άγιος Γεώργιος Διοσερίτης του Παλαιοχωρίου. Τουρκοκρατία The Turkish period Το έτος 1383 ο Γαζή Εβρενός Μπέης, στρατηγός του Μουράτ Α´ κατέλαβε τη Δράμα. Οι συνθήκες της oθωμανικής κατάκτησης δεν είναι γνωστές. Οι “ὀλίγοι χριστιανοὶ ἐν Δράμᾳ” φαίνεται ότι συνέχισαν να ζουν μέσα στην περίκλειστη πόλη. Δύο ναοί, οι Άγιοι Ταξιάρχες και ο Άγιος Νικόλαος διατηρήθηκαν στα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας. Η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί (Μπέη ή Καλέ τζαμισί). In 1383 the Gazi Evren Bey, one of Murat I ᾽s generals, occupied Drama, though the details are not known to us. The “few Christians in Drama” seem to have continued living in the walled town. Two churches, of Taxiarchon and St Nicholas, survived during the early years of Ottoman rule, but that of Agia Sophia was converted into a mosque (the Bey or Kale mosque). • Εσκί Τζαμί • Eski mosque Η πόλη επανοικίζεται από Γιουρούκους και Κονιάρους Τούρκους που μετέφερε ο Μουράτ Α´ από το Ικόνιο της Μ. Ασίας. Οι μουσουλμάνοι εγκαθίστανται κυρίως έξω από τη βυζαντινή πόλη, στο βαρόσι, γύρω από μερικά σημαντικά κτίρια που οι ίδιοι οικοδόμησαν. Το Eski Cami (σημερινός Άγιος Νικόλαος), το παλαιότερο τζαμί της πόλης, οικοδομήθηκε έξω από την ανατολική πύλη των τειχών. Σταδιακά η μικρή βυζαντινή πόλη μετατρέπεται σε μουσουλμανικό αστικό κέντρο. T he town was resettled by Yuruk and Koniar Turks brought by Murat I from Iconium in Anatolia. These Muslims mostly lived in a suburb beyond the Byzantine walls, in the varosi, around several major buildings that they themselves built. The Eski mosque (now the church of St Nicholas), the oldest mosque in Drama, was built outside the eastern gate. The small Byzantine town slowly grew into a Muslim urban centre. • Ακ Μεχμέτ Αγά Τζαμί • Ak Mehmet Aga mosque Στα παλαιότερα τεμένη περιλαμβάνεται και το μεστζίτ (τέμενος χωρίς μιναρέ) του χωριού Εξοχή. One of the older mosques is the mecit (mosque without a minaret) in the village of Exohi. Τα δικαιώματα των Χριστιανών εκπροσωπεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο με τους τοπικούς επισκόπους και μητροπολίτες. Οι Χριστιανοί και στην περιοχή της Δράμας συσπειρώνονται γύρω από τις εκκλησίες και τα μοναστήρια. Το Μοναστήρι της Εικοσιφοίνισσας στο Παγγαίο διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ενίσχυση του φρονήματος των κατοίκων που δοκιμάζονταν από τις πιέσεις των κατακτητών. Στα 1507 σφαγιάζονται από τους Τούρκους 172 μοναχοί της Μονής και καταστρέφεται και το μετόχι της, ο Άγιος Γεώργιος Διοσερίτης του Παλαιοχωρίου. The Christians of the Ottoman empire were represented by the Patriarch of Constantinople and their bishops and metropolitans. In the Drama area too, the Christians rallied around their churches and monasteries. The Monastery of the Eikosifinissa on Mt Pangaeon played a leading role in bolstering the faith of the oppressed Christian population. In 1507 the Turks slaughtered 172 monks of this monastery, while its dependency of St George Dioserites at Paleochori was destroyed. 110 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Στα παλαιότερα τεμένη περιλαμβάνεται και το μεστζίτ - τέμενος χωρίς μιναρέ - του χωριού Εξοχή One of the older mosques is the mecit (mosque without a minaret) in the village of Exohi Εσκί Τζαμί Eski mosque THE TURKISH PERIOD In 1383 the Gazi Evren Bey, one of Murat I’s generals, occupied Drama, though the details are not known to us. The ‘few Christians in Drama’ seem to have continued living in the walled town. Two churches, of Taxiarches and Agios Nicholaos, survived during the early years of Ottoman rule, but that of Agia Sophia was converted into a mosque (the Bey or Kale mosque). The town was resettled by Yuruk and Koniar Turks brought by Murat I from Iconium in Anatolia. These Muslims mostly lived in a suburb beyond the Byzantine walls, in the Varosi, around several major buildings that they themselves built. The Eski mosque (now the church of Agios Nicholaos), the oldest mosque in Drama, was built outside the eastern gate. The small Byzantine town slowly grew into a Muslim urban centre. The Christians of the Ottoman Empire were represented by the Patriarch of Constantinople and their bishops and metropolitans. In the Drama area too, the Christians rallied around their churches and monasteries. The Monastery of the Eikosifinissa on Mt Pangaeon played a leading role in bolstering the faith of the oppressed Christian population. In 1507 the Turks slaughtered 172 monks of this monastery, while its dependency of Agios Georgios Dioserites at Paleochori was destroyed. Ακ Μεχμέτ Αγά Τζαμί Ak Mehmet Aga mosque Τέμενος Εξοχής Exochi mosque Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 111 Ή ΔΡΑΜΑ TON 17ο αιώνα Οι πρώτες περιγραφές της πόλης προέρχονται από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή, που πέρασε από την πόλη το 1667. …Το φρούριο της Ντιράμα στα αρχαία χρόνια ήταν τόπος παραθερισμού του Φίλικου (Φίλιππου) και του Γιουνάν Ισκεντέρ (Μέγας Αλέξανδρος). Τούτος ο παράδεισος στη γλώσσα των άπιστων Ρωμιών λέγετε Ντιράμα… Στον παρακείμενο λόφο είναι χτισμένο το πέτρινο μα ερειπωμένο φρούριο… Μέσα στον περίβολο του φρουρίου βρίσκονται διακόσια σπίτια, όλα χτισμένα με πέτρα και κεραμοσκέπαστα, χωρίς μπαχτσέδες. Διαθέτει ένα καλοδιατηρημένο νέο τζαμί, το λεγόμενο Μπεγί τζαμί, με μικρή όμως ενορία... Η πόλη έξω από το φρούριο αριθμεί συνολικά επτά μαχαλάδες. Ο μεγαλύτερος έχει 600 καλοστεκούμενα μονώροφα ή διώροφα σπίτια με μπαχτσέδες και αμπέλια. Τα Τζαμιά της είναι δώδεκα… Στο κέντρο της πόλης υπάρχει μια τεράστια δεξαμενή όπου συγκεντρώνονται οι κάτοικοι... Τουλάχιστον εκατό πηγές χύνουν σ’ αυτή τα νερά τους, νερά πεντακάθαρα σαν κρύσταλλο. Εκεί μαζεύονται όλοι οι κάτοικοι τις ζεστές γιορτές και αργίες… Η Δράμα στο 17ο αι. Drama in the 17th cent. Δίδυμες πολιτείες, πιθανόν Δράμα και Κωνσταντινούπολη. Τοιχογραφία μουσουλμανικού τεμένους Δράμας. Twin cities, probably Drama and Constantinople. Wall-painting from a mosque in Drama. Οι πρώτες περιγραφές της πόλης προέρχονται από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή, που πέρασε από την πόλη το 1667. … Τὸ φρούριο τῆς Ντιράμα στὰ ἀρχαῖα χρόνια ἦταν τόπος παραθερισμοῦ τοῦ Φίλικου (Φιλίππου) καὶ τοῦ Γιουνὰν Ἰσκεντὲρ (Μέγας Ἀλέξανδρος). Τοῦτος ὁ παράδεισος στὴ γλῶσσα τῶν ἄπιστων Ρωμιών λέγεται Ντιράμα… Στὸν παρακείμενο λόφο εἶναι χτισμένο τὸ πέτρινο μὰ ἐρειπωμένο φρούριο… Μέσα στὸν περίβολο τοῦ φρουρίου βρίσκονται διακόσια σπίτια, ὅλα χτισμένα μὲ πέτρα καὶ κεραμοσκέπαστα, χωρὶς μπαχτσέδες. Διαθέτει ἕνα καλοδιατηρημένο νέο τζαμί, τὸ λεγόμενο Μπεγὶ τζαμὶ μὲ μικρὴ ὅμως ἐνορία… Ἡ πόλη ἔξω ἀπὸ τὸ φρούριο αριθμεῖ συνολικὰ ἑπτὰ μαχαλάδες. Ὁ μεγαλύτερος ἔχει 600 καλοστεκούμενα μονώροφα ἢ διώροφα σπίτια μὲ μπαχτσέδες καὶ ἀμπέλια. Τὰ τζαμιὰ της εἶναι δώδεκα… Στὸ κέντρο τῆς πόλης ὑπάρχει μία τεράστια δεξαμενὴ ὅπου συγκεντρώνονται οἱ κάτοικοι …. Τουλάχιστον ἑκατὸ πηγὲς χύνουν σ’ αὐτὴ τὰ νερὰ τους, νερὰ πεντακάθαρα σὰν κρύσταλλο. Ἐκεῖ μαζεύονται ὅλοι οἱ κάτοικοι τὶς ζεστὲς γιορτὲς καὶ ἀργίες… The earliest descriptions of Drama came from the Turkish traveler EvliaCelebi, who visited the city in 1667. … The citadel of Dirama was in ancient times a summer residence of Philip and Alexander the Great. This place is called, in the tongue of the infidel Christians, Dirama… On the nearby hill is built the stone, though ruined, citadel… Within the citadel’s walls are two hundred houses, all built of stone and with tile roofs, without gardens. There is a new mosque in good condition, known as the Bey mosque, which however has a small parish… The city beyond the citadel consists of seven neighborhoods. The largest of these has 600 well built one or two storey houses with gardens and vineyards, and twelve mosques. In the centre of the city is a huge cistern where the townsfolk gather… At least one hundred springs pour their crystal-clear waters into it. The inhabitants gather here on hot days and holidays… … Ὁ καζὰς εἶναι εὔφορος καὶ οἱ ραγιάδες του εὔποροι ἄνθρωποι… Οἱ κάτοικοι εἶναι ἔμποροι καὶ τεχνίτες ποὺ εὐημεροῦν. Φοροῦν τσόχινα καφτάνια καὶ ἀτλαζένια χρωματιστὰ ροῦχα. Στὸ κεφάλι τους δένουνε μωαμεθανικὸ σαρίκι. Οἱ γυναῖκες φοράνε μάλλινο φερετζὲ καὶ λευκὰ φορέματα… Ἡ πεδιάδα ποὺ περισφίγγει τὴν πόλη εἶναι εὔφορη καὶ παραγωγική, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ὑπάρχει ἀφθονία γεωργικῶν προϊόντων καὶ φθηνὲς τιμὲς … Ξακουστὸ εἶναι τὸ καναβάτσο τῆς Ντιράμα, ἀπὸ μιὰ ἐκλεκτὴ ποικιλία μπαμπακιοῦ ποὺ καλλιεργεῖται στὸν κάμπο. Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ καραβόπανα, ὑφαίνουν καὶ λεπτότατα ὑφάσματα ἀρίστης ποιότητας. Μὲ λίγα λόγια ἡ πόλη αὐτὴ εὐημερεῖ. Ἄς τὴν προστατεύει ὁ Ὕψιστος! … The plain is fertile and its Christians are well-of… The inhabitants are prosperous merchants and artisans. They wear felt kaftans and colourful satin clothes. On their heads they tie a Muslim turban. The women wear a woollen yashmak and white dress… The plain encircling the town is fertile and productive, with the result that there is an abundance of farm produce and law prices… The canvas of Dirama is famous, and is made from a choice variety of cotton grown on the plain. In addition to canvas, they weave extremely fine cloths of the highest quality. In a word, this city prospers. May the Sublime protect it. 112 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ … Ο καζάς είναι εύφορος και οι ραγιάδες του εύποροι άνθρωποι… Οι κάτοικοι είναι έμποροι και τεχνίτες που ευημερούν. Φορούν τσόχινα καφτάνια και ατλαζένια χρωματιστά ρούχα. Στο κεφάλι τους δένουνε μωαμεθανικό σαρίκι. Οι γυναίκες φοράνε μάλλινο φερετζέ και λευκά φορέματα… Η πεδιάδα που περισφίγγει την πόλη είναι εύφορη και παραγωγική, με αποτέλεσμα να υπάρχει αφθονία γεωργικών προϊόντων και φθηνές τιμές... Ξακουστό είναι το καναβάτσο της Ντιράμα, από μια εκλεκτή ποικιλία μπαμπακιού που καλλιεργείται στον κάμπο. Εκτός όμως από καραβόπανα, υφαίνουν και λεπτότατα υφάσματα αρίστης ποιότητας. Με λίγα λόγια η πόλη αυτή ευημερεί. Ας την προστατεύει ο Ύψιστος ! DRAMA IN THE 17th century The earliest descriptions of Drama came from the Turkish traveler Evlia Chelebi, who visited the city in 1667. … The citadel of Dirama was in ancient times a summer residence of Philip and Alexander the Great. This place is called, in the tongue of the infidel Christians, Dirama… On the nearby hill is built the stone, though ruined, citadel… Within the citadel’s walls are two hundred houses, all built of stone and with tile roofs, without gardens. There is a new mosque in good condition, known as the Bey mosque, which however has a small parish… The city beyond the citadel consists of seven neighborhoods. The largest of these has 600 well-built one-or two-storey houses with gardens and vineyards, and twelve mosques. In the centre of the city is a huge cistern where the townsfolk gather… At least one hundred springs pour their crystal-clear waters into it. The inhabitants gather here on hot days and holidays… Δίδυμες πολιτείες, πιθανόν η Δράμα και η Κωνσταντινούπολη. Τοιχογραφία μουσουλμανικού τεμένους Δράμας Twin cities, probably Drama and Constantinople. Wall-painting from a mosque in Drama ... The plain is fertile and its Christians are well-of… The inhabitants are prosperous merchants and artisans. They wear felt kaftans and colourful satin clothes. On their heads they tie a Muslim turban. The women wear a woolen yashmak and white dress… The plain encircling the town is fertile and productive, and as a result there is an abundance of farm products and law prices… The buckram of Dirama is famous, and is made from a fine variety of cotton grown on the plain. In addition to buckrams, they weave extremely fine cloths of the highest quality. In a word, this city prospers. May God protects it. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 113 Ή ΔΡΑΜΑ ΑΠΟ ΤΟ 18ο ΏΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 19ου αιώνα Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή της ακμής της πόλης. Στη Γεωγραφία του Μελετίου (1738) η Δράμα αναφέρεται ‘ως πόλις πάντων ονομαστή’. Η ανάπτυξή της οφείλεται στις σημαντικές καλλιέργειες ρυζιού στις ελώδεις εκτάσεις που περιέβαλαν την πόλη. Οι περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα μιλούν επίσης για κλωστήρια και βαφεία βαμβακιού. Οι κάτοικοι της πόλης, οι οποίοι ανέρχονται σε 5.000-6.000, εκμεταλλεύονται για βιομηχανικές δραστηριότητες την αφθονία των νερών που αναβλύζουν σχεδόν από όλες τις πλευρές της πόλης. Μικρή είναι η συμμετοχή της περιοχής της Δράμας σε επαναστατικά κινήματα εναντίον των Τούρκων εξαιτίας της ισχυρής παρουσίας της οθωμανικής διοίκησης στην πόλη. Στις αρχές του 19ου αιώνα περνά από τη Μονή της Εικοσιφοίνισσας ο ηπειρώτης φιλικός Ευάγγελος Μεξικός. Η περιοχή της Δράμας συμμετέχει στο παράτολμο κίνημα του Νικοτσάρα, ο οποίος έδωσε την τελική μάχη με τους Τούρκους το 1807 στην Ανατολική Μακεδονία. Το 1822 ο Σουλτάνος απέστειλε στην Πελοπόννησο τον ισχυρό πασά της Δράμας Μαχμούτ, τον γνωστό Δράμαλη, για να καταπνίξει την ελληνική επανάσταση. Η ανέγερση του ναού του Νεομάρτυρα Αγίου Θεοδώρου το 1815 εκφράζει τον δυναμισμό της εθνικής συνείδησης και της χριστιανικής πίστης των κατοίκων της περιοχής. Ο Άγιος Θεόδωρος Ξηροποτάμου, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, είναι ο κοιμητηριακός ναός του χωριού. Η κτητορική επιγραφή, πάνω από τη νότια είσοδο της εκκλησίας, αναφέρει το 1815 ως έτος ανέγερσης και τον μητροπολίτη Δράμας Παρθένιο ως κτήτορα. Η Δράμα από το 18ο ως τις αρχές του 19ου αιώνα Drama from the 18th to the early 19th century Στις αρχές του 19ου αιώνα ο καζάς της Δράμας διοικητικά εντάσσεται στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης-Καβάλας ή στο πασαλίκι της Θεσσαλονίκης (1671-1834). In the early 19th century the kazas of Drama was incorporated administratively into the sanizak of Thessaloniki-Kavala or into the pashalik of Thessaloniki (1671-1834). Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή της ακμής της πόλης. Στη Γεωγραφία του Μελετίου (1738) η Δράμα αναφέρεται “ὡς πόλις πάντων ὀνομαστή”. Η ανάπτυξή της οφείλεται στις σημαντικές καλλιέργειες ρυζιού στις ελώδεις εκτάσεις που περιέβαλαν την πόλη. Οι περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα μιλούν επίσης για κλωστήρια και βαφεία βαμβακιού. Οι κάτοικοι της πόλης οι οποίοι ανέρχονται σε 5.000-6.000 επωφελούνται για βιομηχανικές δραστηριότητες από την αφθονία των νερών που αναβλύζουν σχεδόν από όλες τις πλευρές της πόλης. Drama reached its peak of prosperity in the 18th century. Before the mid 18th century it was referred to as a “renowned city” in the Geography of Meletios (first edition 1738). The city’s growth due to the extensive cultivation of rice in the marshy land around the town. Early 19th century travellers also mention spinning mills and cottondyeing, for which the town’s 5,000-6,000 inhabitants made full use of the abundant waters that bubble up in almost every part the town. Μικρή είναι η συμμετοχή της περιοχής της Δράμας σε επαναστατικά κινήματα εναντίον των Τούρκων εξαιτίας της ισχυρής παρουσίας της οθωμανικής διοίκησης στην πόλη. Στις αρχές του 19ου αιώνα περνά από την Μονή της Εικοσιφοίνισσας ο ηπειρώτης φιλικός Ευάγγελος Μεξικός. Η περιοχή της Δράμας συμμετέχει στο παράτολμο κίνημα του Νικοτσάρα, ο οποίος έδωσε την τελική μάχη με τους Τούρκους στα 1807 στην Ανατολική Μακεδονία. Το 1822 ο Σουλτάνος απέστειλε στην Πελοπόννησο τον ισχυρό πασά της Δράμας Μαχμούτ, το γνωστό Δράμαλη, για να καταπνίξει την ελληνική επανάσταση. The Drama area played only a minor role in the struggle against the Turks due to the large population of the latter in the region. The Epirote member of the Filiki Etairia, Evangelos Mexikos, visited the Eikosifinissa monastery in the early 19th century. The Drama area took part in the daring uprising led by Nikotsaras, who fought the final battle with the Turks in Eastern Macendonia in 1807. In 1822 the sultan send the Pasha Mahmout of Drama (Dramalis) to the Peloponnese to crush the Greek Revolution. Η ανέγερση του ναού του Νεομάρτυρα Αγίου Θεοδώρου στα 1815 εκφράζει το δυναμισμό της εθνικής συνείδησης και της χριστιανικής πίστης των κατοίκων της περιοχής. Ο Άγιος Θεόδωρος Ξηροποτάμου, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, είναι ο κοιμητηριακός ναός του χωριού. Η κτητορική επιγραφή, επάνω από τη νότια είσοδο της εκκλησίας, αναφέρει το 1815 ως έτος ανεγέρσεως και το μητροπολίτη Δράμας Παρθένιο ως κτήτορα. The building of the church of the Neomartyr St Theodore in 1815 reflected the strength of patriotic feeling and Christian faith among the area’s inhabitants. The three-aisled wooden-roofed basilica of St Theodore in Xiropotamos is the village’s cemetery church. The founder’s inscription above the south entrance states that the church was built in 1815 by the metropolitan of Drama, Parthenios. 114 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Στις αρχές του 19ου αιώνα ο καζάς της Δράμας διοικητικά εντάσσεται στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης-Καβάλας ή στο πασαλίκι της Θεσσαλονίκης ( 1671-1834 ) In the early 19th century the kazas of Drama was incorporated administratively into the sanizak of Thessaloniki–Kavala or into the pashalik of Thessaloniki (1671-1834) DRAMA FROM THE 18th TO THE EARLY 19th century Drama reached its peak of prosperity in the 18th century. Before the mid 18th century it was referred to as a ‘renowned city’ in the Geography of Meletios (1738). The city’s growth due to the extensive cultivation of rice in the marshy land around the town. Early 19th century travelers also mention spinning mills and cotton-dyeing, for which the town’s 5,000-6,000 inhabitants made full use of the abundant waters that bubble up in almost every part the town. The Drama area played only a minor role in the struggle against the Turks due to the large population of the latter in the region. A member of the Filiki Eteria (Society of Friends), Evangelos Mexikos from Ipiros, visited the Eikosifinissa monastery in the early 19th century. The Drama area took part in the daring uprising led by Nikotsaras, who fought the final battle with the Turks in Eastern Macedonia in 1807. In 1822 the sultan sends the Pasha Mahmout of Drama (Dramalis) to the Peloponnese to suppress the Greek Revolution. The construction of the church of the new martyr Agios Theodoros in 1815 reflected the strength of patriotic feeling and the christian faith among the area’s inhabitants. The three-aisled wooden-roofed basilica of Agios Theodoros in Xiropotamos is the village’s cemetery church. The founder’s inscription above the south entrance states that the church was built in 1815 by the metropolitan of Drama Parthenios. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 115 Ή ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΥ (Β’ ΜΙΣΟ 19ου - ΑΡΧΕΣ 20ού αιώνα) Από τα μέσα του 19ου αιώνα αρχίζει μια νέα περίοδος ανάπτυξης που στηρίζεται στην παραγωγή και στο εμπόριο του καπνού που εξάγεται από το λιμάνι της Καβάλας. Την άνθιση του εμπορίου μαρτυρεί και η εγκατάσταση αγγλικού υποπροξενείου στην πόλη το 1884. Οι επαφές με την Κωνσταντινούπολη, τη Βιέννη και τη Γερμανία δυναμώνουν την εμπορική τάξη της Δράμας, η οποία θα στηρίξει διαδοχικές μεταβολές στην πόλη που θα οδηγήσουν στον εκσυγχρονισμό της. Σε δημογραφικό επίπεδο ο πληθυσμός της αυξάνει από 8.000 κατοίκους το 1870 σε 13.000 το 1906. Το μεγαλύτερο ποσοστό των νέων κατοίκων είναι χριστιανοί, κυρίως Ηπειρώτες, ‘ελθόντες εκ διαφόρων άλλων τόπων χάριν του εμπορίου’. Δημαρχείο / Town hall Δημόσια Έργα Οι οθωμανικές αρχές δεν έμεναν αδιάφορες απέναντι στην οικονομική και πολιτιστική πρόοδο της πόλης της Δράμας και της περιοχής της. Λιθόστρωτος δρόμος συνδέει τη Δράμα με το λιμάνι της Καβάλας, απ’ όπου εξάγεται ο καπνός. Με την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής «Junction Line» συνδέεται επίσης η Δράμα με την Κωνσταντινούπολη και τη Βιέννη μέσω Θεσσαλονίκης. Το ενδιαφέρον των αρχών μαρτυρείται και με την ανέγερση σειράς δημοσίων κτιρίων στην πόλη. Η περίοδος του εκσυγχρονισμού (β´ μισό 19ου - αρχές 20ού αιώνα) The era of modernisation (2nd half of 19th - early 20th century) Από τα μέσα του 19ου αιώνα αρχίζει μια νέα περίοδος ανάπτυξης που στηρίζεται στην παραγωγή και στο εμπόριο του καπνού που εξάγεται από το λιμάνι της Καβάλας. Την άνθηση του εμπορίου μαρτυρεί και η εγκατάσταση αγγλικού υποπροξενείου στην πόλη το 1884. Οι επαφές με την Κωνσταντινούπολη, τη Βιέννη και τη Γερμανία, δυναμώνουν την εμπορική τάξη της Δράμας, η οποία θα στηρίξει διαδοχικές μεταβολές στην πόλη που θα οδηγήσουν στον εκσυγχρονισμό της. Σε δημογραφικό επίπεδο ο πληθυσμός της αυξάνει από 8.000 κατοίκους το 1870 σε 13.000 το 1906. Το μεγαλύτερο ποσοστό των νέων κατοίκων είναι χριστιανοί, κυρίως Ηπειρώτες, “ἐλθόντες ἐκ διαφόρων ἄλλων τόπων χάριν τοῦ ἐμπορίου”. Σιδηροδρομικός σταθμός / Railway station From the mid 19th century onwards, Drama entered on a phase of growth based on the cultivation and trading of tobacco, which was exported through the port of Kavala to Europe. Drama’s increasing importance in the tobacco trade is shown by the establishment of a British vice-consulate here in 1884. The town’s links with Constantinople, Vienna and Germany were to encourage the growth of Drama’s merchant class, which in turn supported successive changes that led to the modernization of the town. The town’s population rose from 8,000 in 1870 to 13,000 in 1906. Most of the newcomers were from Epiros “who came from various other places to trade”. The new inhabitants initially settled in the old Christian quarter, within the walls. • Δημαρχείο • Κτίριο στρατώνων • Town hall • Σιδηροδρομικός σταθμός • Railway station • Barracks Δημόσια Έργα Οι οθωμανικές αρχές δεν έμεναν αδιάφορες στην οικονομική και πολιτιστική πρόοδο της πόλης της Δράμας και της περιοχής της. Λιθόστρωτος δρόμος συνδέει τη Δράμα με το λιμάνι της Καβάλας, απ’ όπου εξάγεται ο καπνός. Με την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής “Junction Line” συνδέεται επίσης η Δράμα με την Κωνσταντινούπολη και τη Βιέννη μέσω Θεσσαλονίκης. Το ενδιαφέρον των αρχών μαρτυρείται και με την ανέγερση σειράς δημοσίων κτιρίων στην πόλη. • Στρατιωτικό νοσοκομείο • Military hospital Λιθόστρωτος δρόμος Δράμας - Καβάλας Stone paved road Drama - Kavala Public works Τούρκικο γυμνάσιο (Ορφανοτροφείο αρρένων) Turkish high school (Boys' orphanage) The Ottoman authorities were not indifferent to the economic and cultural progress of Drama and its environs. Their interest is apparent in the construction of the road linking Drama to its commercial port of Kavala, and also in the erection of a series of public buildings in the town. The town’s links with the outside world improved with the construction of the “Junction Line” railway track which connected Drama with Constantinople and also, via Thessaloniki, with Vienna. 116 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Κτίριο στρατώνων / Barracks THE ERA OF MODERNISATION (2nd HALF OF 19th - EARLY 20th century) From the mid 19th century onwards, Drama entered on a phase of growth based on the cultivation and trading of tobacco, which was exported through the port of Kavala to Europe. The blooming of trade is also indicated by the establishment of a British vice-consulate in Drama in 1884. The town’s links with Constantinople, Vienna and Germany empowered the growth of Drama’s merchant class, which in turn supported successive changes that led to the modernization of the town. The town’s population rose from 8,000 in 1870 to 13,000 in 1906. Most of the newcomers were Christians from Epirus ‘volunteers from various other places in order to trade’. Public works The Ottoman authorities were not indifferent to the economic and cultural progress of Drama and its environs. Their interest is apparent in the construction of the road linking Drama to its commercial port of Kavala, from where tobacco is exported, and also in the erection of a series of public buildings in the town. The town’s links with the outside world improved with the construction of the «Junction Line» railway track which connected Drama with Constantinople and also, via Thessaloniki, with Vienna. Στρατιωτικό νοσοκομείο / Military hospital Τούρκικο γυμνάσιο (Ορφανοτροφείο αρρένων) Turkish high school (Boys’ orphanage) Λιθόστρωτος δρόμος Δράμας - Καβάλας Stone paved road of Drama - Kavala Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 117 Ή ΔΡΑΜΑ ΣΤΟ Β΄ ΜΙΣΟ 19ου - ΑΡΧΕΣ 20ού αι. Χριστιανικές συνοικίες Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, με την προσέλευση νέων κατοίκων, η χριστιανική συνοικία που ήταν περιορισμένη στην περιτειχισμένη πόλη, αναδιαρθρώνεται γύρω από την εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου (σημερινή Μητρόπολη) και, στη συνέχεια, επεκτείνεται έξω από τα τείχη προς την περιοχή των πηγών. Μουσουλμανικές συνοικίες Οι μουσουλμανικές συνοικίες αναπτύσσονται έξω από τα τείχη της πόλης. Ο πολεοδομικός ιστός τους χαρακτηρίζεται από μεγάλες οικοδομικές νησίδες. Το πλέγμα των δρόμων είναι πολύπλοκο με διαπλατύνσεις και αδιέξοδα. Η Εβραϊκή συνοικία Στις αρχές του 12ου αιώνα ο Ιησουίτης Benjamin de Tudele που επισκέφθηκε την πόλη, σημείωνε ότι η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε 140 οικογένειες. Ο αριθμός αυτός φαίνεται ότι μειώθηκε σημαντικά ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Η εβραϊκή συνοικία της πόλης βρισκόταν στην περιοχή των πηγών Ταμπάκχανα ( παλιά βυρσοδεψεία) έξω από τα τείχη. Η πόλη στο β΄ μισό 19ου - αρχές 20ού αι. Drama in the 2nd half of the 19th cent. - early 20th cent. χριστιανική συνοικία μουσουλμανική συνοικία Τσάι εβραϊκή συνοικία επέκταση χριστιανικής συνοικίας (19ος - 20ός αι.) αγορά ++ ΒΑΡΟΣΙ μουσουλμανικές συνοικίες χριστιανικό νεκροταφείο μουσουλμανικό νεκροταφείο Στρ Σέρρες - Νευροκόπι ατώ νες ++ ++ ++ ΒΑΡΟΣΙ χριστιανικές συνοικίες Εκκλησία Εισοδίων της Θεοτόκου χριστιανικές συνοικίες εβραϊκή συνοικία Εσκί Τζαμί πηγές 100 Κ 0 αβ άλ α Χριστιανικές συνοικίες Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με την προσέλευση νέων κατοίκων, η χριστιανική συνοικία που ήταν περιορισμένη στην περιτειχισμένη πόλη, αναδιαρθρώνεται γύρω από την εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου (σημερινή Μητρόπολη) και στη συνέχεια επεκτείνεται έξω από τα τείχη προς την περιοχή των πηγών της Αγίας Βαρβάρας. Christian quarters The original nucleus of the Christian quarter lay within the walled town. During the second half of the 19th century, with the newcomers, the quarter regrouped, initially around the cathedral and later by expanding outside the walls towards the area of the springs of st Barbara. Μουσουλμανικές συνοικίες Οι μουσουλμανικές συνοικίες αναπτύσσονται έξω από τα τείχη της πόλης. Ο πολεοδομικός ιστός τους χαρακτηρίζεται από μεγάλες οικοδομικές νησίδες. Το πλέγμα των δρόμων είναι πολύπλοκο με διαπλατύνσεις και αδιέξοδα. Muslim quarters The Muslim quarters developed outside the walls. They were generally characterized by large groups of plots, and the street plan usually formed a maze, with roads suddenly widening or running into culde –sacs. Η Εβραϊκή συνοικία Στις αρχές του 12ου αιώνα ο Ιησουίτης Benjamin de Tudele που επισκέφθηκε την πόλη, σημείωνε ότι η εβραϊκή κοινότητά της αριθμούσε 140 οικογένειες. Ο αριθμός αυτός φαίνεται ότι μειώθηκε σημαντικά ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Η εβραϊκή συνοικία της πόλης βρισκόταν στην περιοχή των πηγών Ταμπάκχανα (παλιά βυρσοδεψεία) έξω από τα τείχη. The Jewish quarter At the beginning of the 12th century, the Jesuit monk Benjamin de Tudele, who visited the town, noted that the Jewish community numbered 140 families. This number seems to have shrunk considerably by the end of the 19th century. The town’s Jewish quarter lay near the Tabachan springs (the old tannery) outside the walls. 118 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ DRAMA IN THE 2nd HALF OF THE 19th century - EARLY 20th century Christian quarters In the second half of the 19th century, with the arrival of new inhabitants, the Christian quarter, which was restricted to the walled city, is being reorganized around the church of the Presentation of Virgin Mary (today’s Cathedral) and then extends outside the walls towards the area of the water springs. Muslim quarters The Muslim quarters developed outside the walls. They were generally characterized by large groups of plots, and the street plan is usually complicated, with roads suddenly widening or running into dead ends. The Jewish quarter At the beginning of the 12th century, the Jesuit monk Benjamin de Tudele, who visited the town, noted that the Jewish community numbered 140 families. This number seems to have shrunk considerably by the end of the 19th century. The town’s Jewish quarter lay near the Tabachan springs (the old tannery) outside the walls. χριστιανική συνοικία μουσουλμανική συνοικία Τσάι εβραϊκή συνοικία επέκταση χριστιανικής συνοικίας (19ος - 20ός αι.) αγορά ++ ΒΑΡΟΣΙ μουσουλμανικές συνοικίες χριστιανικό νεκροταφείο μουσουλμανικό νεκροταφείο Στρ ατώ νες Σέρρες - Νευροκόπι ++ ++ + + ΒΑΡΟΣΙ χριστιανικές συνοικίες Εκκλησία Εισοδίων της Θεοτόκου χριστιανικές συνοικίες εβραϊκή συνοικία Εσκί Τζαμί πηγές 100 Κ 0 αβ άλ α Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 119 ΔΡΑΜΑ - ΚΑΤΟΙΚΙΑ Τα κτίσματα του παραδοσιακού αρχικού τύπου ακολουθούν τα βασικά χαρακτηριστικά του μακεδονικού σπιτιού: χαγιάτι στον όροφο με θέα στην εσωτερική αυλή και χώροι αποθήκευσης στο ισόγειο. Στη μουσουλμανική συνοικία τα κτίσματα των κατοικιών έχουν ελάχιστα ανοίγματα στο ισόγειο, ενώ στον όροφο τα δωμάτια βρίσκονται προς την πλευρά του δρόμου, συχνά με χαρακτηριστικές προεξοχές. Στη χριστιανική συνοικία, από το 1870 περίπου και μετά, με την προσέλευση νέων κατοίκων ανεγείρονται νέοι τύποι κατοικίας που περιλαμβάνουν και «μεγαλοπρεπείς οικίες». Οι νεότερες κατασκευές είναι μεγαλύτερες σε όγκο από τις παλαιότερες και έχουν περισσότερο αστικό χαρακτήρα με εμφανείς νεοκλασικές επιδράσεις. Δράμα - Κατοικία Drama - Houses Τα κτίσματα του παραδοσιακού αρχικού τύπου ακολουθούν τα βασικά χαρακτηριστικά του μακεδονικού σπιτιού: χαγιάτι στον όροφο με θέα στην εσωτερική αυλή και χώροι αποθήκευσης στο ισόγειο. The traditional houses kept the main features of the Macedonian house: a covered balcony on the upper floor overlooking the courtyard, and storerooms on the ground floor. Στη μουσουλμανική συνοικία τα κτίσματα των κατοικιών έχουν ελάχιστα ανοίγματα στο ισόγειο, ενώ στον όροφο τα δωμάτια βρίσκονται προς την πλευρά του δρόμου συχνά με χαρακτηριστικές προεξοχές. In the Muslim quarters the houses had very few openings on the ground floor. On the upper floor the rooms faced the road and frequently projected out over it. Στη χριστιανική συνοικία, από το 1870 περίπου και μετά, με την προσέλευση νέων κατοίκων ανεγείρονται νέοι τύποι κατοικίας που περιλαμβάνουν και “μεγαλοπρεπείς οικίες”. Οι νεότερες κατασκευές είναι μεγαλύτερες σε όγκο από τις παλαιότερες και έχουν περισσότερο αστικό χαρακτήρα με εμφανείς νεοκλασικές επιδράσεις. In the Christian quarter, after about 1870 when the newcomers arrived, a new style of house was built which includes “magnificent mansions” too. These newer houses were generally larger than the older ones, possessed an obviously bourgeois character and showed neoclassical influences. 120 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ DRAMA - HOUSES The traditional houses kept the main features of the Macedonian house: a covered balcony on the upper floor overlooking the courtyard, and storerooms on the ground floor. In the Muslim quarters the houses had very few openings on the ground floor. On the upper floor the rooms faced the road and frequently projected out over it. In the Christian quarter, since 1870 and afterwards, when the newcomers arrived, a new style of house was built which includes “magnificent mansions” too. These newer houses were larger than the older ones, possessed an obviously bourgeois character with obvious neoclassical influences. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 121 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ ΣΤΉ ΔΡΑΜΑ ΤΟΥ 19ου αι. Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, δίπλα στη σημερινή Μητρόπολη, ήταν o παλαιός μητροπολιτικός ναός της Δράμας. Στενά δεμένος με την ιστορία της πόλης, σώζεται τώρα μόνο κατά το μισό του τμήμα. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα τρίκλιτης βασιλικής με δικλινή κεραμοσκεπή στέγη και πεντάπλευρη κόγχη. Στη δυτική της όψη ήταν εντοιχισμένη, ως τις αρχές του αιώνα, ανάγλυφη πλάκα με την κτητορική επιγραφή, σύμφωνα με την οποία ανοικοδομήθηκε το 1834 από τον μητροπολίτη Φιλίππων Γερμανό. Στο εσωτερικό του ναού διασώζεται εξαιρετικής τέχνης ξυλόγλυπτο τέμπλο, δεσποτικός θρόνος και προσκυνητάρι. Αρκετές από τις φορητές εικόνες φέρουν χρονολογίες του β΄ μισού του 19ου αιώνα καθώς και ονόματα ζωγράφων. Ναός Ταξιαρχών Ο βυζαντινός ναός των Ταξιαρχών στο 19ο αι. δέχεται εκτεταμένες επισκευές και προσθήκες. Ανακατασκευάζονται ο βόρειος και ο δυτικός τοίχος, και ο ναός καλύπτεται με δίριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Διαμορφώνεται κύρια είσοδος στα δυτικά. Σε μια νέα οικοδομική φάση ο ναός περιβάλλεται από κλειστό περίστωο. Χριστιανικοί ναοί στην πόλη του 19ου αι. Christian churches in 19th cent. Drama Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, δίπλα στη σημερινή Μητρόπολη, ήταν o παλαιός μητροπολιτικός ναός της Δράμας. Στενά δεμένος με την ιστορία της πόλης, σώζεται τώρα μόνο κατά το μισό του τμήμα. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα τρίκλιτης βασιλικής με δικλινή κεραμοσκεπή στέγη και πεντάπλευρη κόγχη. Στη δυτική της όψη ήταν εντοιχισμένη, ως τις αρχές του αιώνα, ανάγλυφη πλάκα με την κτητορική επιγραφή, σύμφωνα με την οποία ανοικοδομήθηκε το 1834 από τον μητροπολίτη Φιλίππων Γερμανό. The church of the Virgin’s Presentation The church of the Presentation, which stands next the present cathedral, was the old cathedral of Drama. It was closely tied to the town’s history, but today only half survives. It is a typical example of a three-aisled basilica with a pitched tiled roof and a five-sided apse in the east wall. Until the beginning of the 20th century the west wall held a relief plaque with the founder’s inscription, according to which the church was rebuilt in 1834 by Germanos, the bishop of Philippi. Στο εσωτερικό του ναού σώζεται εξαιρετικής τέχνης ξυλόγλυπτο τέμπλο, δεσποτικός θρόνος και προσκυνητάρι. Αρκετές από τις φορητές εικόνες φέρουν χρονολογίες του β´ μισού του 19ου αιώνα καθώς και ονόματα ζωγράφων. Inside the church is a very fine carved wooden iconostasis, bishop’s throne and icon-stand. Several portable icons carry dates from the second half of the 19th century, as well as the names of the icon painters. Ναός Ταξιαρχών Ο βυζαντινός ναός των Ταξιαρχών στο 19ο αι. δέχεται εκτεταμένες επισκευές και προσθήκες. Ανακατασκευάζονται ο βόρειος και ο δυτικός τοίχος και ο ναός καλύπτεται με δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη. Διαμορφώνεται κύρια είσοδος στα δυτικά. Σε μια νέα οικοδομική φάση ο ναός περιβάλλεται από κλειστό περίστωο. The church of Taxiarchs In the 19th century the Byzantine church of Taxiarchs was extensively repaired and added to. The north and west walls were rebuilt and the church was topped with a pitched tiled roof. The main entrance was moved to the west wall. In a later building phase the church was surrounded by a closed gallery. 122 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου Church of the Virgin’s Presentation CHRISTIAN CHURCHES IN 19th century DRAMA The church of the Virgin’s Presentation The church of the Presentation, which stands next the present cathedral, was the old cathedral of Drama. It was closely tied to the town’s history, but today only half of it survives. It is a typical example of a three-aisled basilica with a pitched tiled roof and a five-sided apse in the east wall. Until the beginning of the 20th century the west wall held a relief plaque with the founder’s inscription, according to which the church was rebuilt in 1834 by Germanos, the bishop of Philippi. Inside the church is a very fine carved wooden iconostasis, bishop’s throne and icon-stand. Several portable icons carry dates from the second half of the 19th century, as well as the names of the icon painters. The church of Taxiarches In the 19th century the Byzantine church of Taxiarches receives extensive repairs and additions. The north and west walls were rebuilt and the church was topped with a pitched tiled roof. The main entrance was moved to the west wall. In a later building phase the church was surrounded by a closed peristyle. Ναός Ταξιαρχών Church of Taxiarches Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 123 ΟΘΏΜΑΝΙΚΑ ΤΕΜΕΝΉ ΣΤΉ ΔΡΑΜΑ ΤΟΥ 19ου αι. Τα οθωμανικά τεμένη, με εξαίρεση το Μπέη Τζαμί (σήμερα εκκλησία της Αγίας Σοφίας), βρίσκονται όλα έξω από το βυζαντινό περίβολο της πόλης. Ο Εβλιά Τσελεμπή το 1667 κατέγραψε 12 τζαμιά και 7 μεστζίτ (τεμένη χωρίς μιναρέ). Ο ίδιος αριθμός τζαμιών σημειώθηκε και από τον Ν. Σχινά το 1886, ενώ το 1905 ο M. Cudi περιόρισε τον αριθμό τους σε οκτώ. Από αυτά τέσσερα μόνο διασώζονται σήμερα. Το μουσουλμανικό τέμενος στη συμβολή των οδών Αγαμέμνονος και Άρμεν ταυτίζεται από ορισμένους μελετητές με το λεγόμενο Κουρσουνλού Τζαμί. Ήταν ένα συνοικιακό τζαμί μικρής κλίμακας. Παλαιότερα έφερε στέγη, πιθανόν τρουλλοσκεπή μολυβδοσκέπαστη, όπως μαρτυρά και η ονομασία του. Διακρίνεται για τις συμμετρικές του αναλογίες και το αξιόλογο τοιχογραφικό σύνολο της βόρειας πλευράς. Η κτητορική επιγραφή πάνω από το υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου αναφέρει ότι το τζαμί του 17ου αι. ανακαινίστηκε το 1807 από το Μεχμέτ Χαλίλ Αγά. Τότε διακοσμήθηκε με αξιόλογες τοιχογραφίες ο κύριος χώρος και η βόρεια πλευρά του. Οθωμανικά τεμένη στην πόλη του 19ου αι. Ottoman mosques in 19th cent. Drama Τα οθωμανικά τεμένη (με εξαίρεση το Μπέη Τζαμί – εκκλησία Αγίας Σοφίας) βρίσκονται όλα έξω από το βυζαντινό περίβολο της πόλης. Ο Εβλιά Τσελεμπή το 1667 κατέγραψε 12 τζαμιά και 7 μεστζίτ (τεμένη χωρίς μιναρέ). Ο ίδιος αριθμός τζαμιών σημειώθηκε και από τον Ν. Σχινά το 1886, ενώ το 1905 ο Mehmed Cudi περιόρισε τον αριθμό τους σε οκτώ. Από αυτά τέσσερα μόνο διασώζονται σήμερα. With the exception of the Bey mosque (now the church of Agia Sofia), all the Ottoman mosque lay outside the town’s Byzantine walls. In 1667 the traveler Evlia Celebi recorded 12 mosques and 7 mescit (mosques without minarets). In 1886, N. Schina noted the same number of mosques, but in 1905 Mehmed Cudi limited their number to eight, of which only four have survived. Το μουσουλμανικό τέμενος στη συμβολή των οδών Αγαμέμνονος και Άρμεν ταυτίζεται από ορισμένους μελετητές με το λεγόμενο Κουρσουνλού Τζαμί. Ήταν ένα συνοικιακό τζαμί μικρής κλίμακας. Παλαιότερα έφερε στέγη, πιθανόν τρουλλοσκεπή μολυβδοσκέπαστη, όπως μαρτυρεί και η ονομασία του. Διακρίνεται για τις συμμετρικές του αναλογίες και το αξιόλογο τοιχογραφικό σύνολο της βόρειας πλευράς. The mosque at the corner of Agamemnon and Armen Streets is believed by some to be the so-called Koursounlou mosque. This was a small neighborhood mosque. In the past it probably had a lead-covered dome, as its name suggests. It is remarkable for its symmetry and the notable series of wall-paintings on the north side. Η κτητορική επιγραφή πάνω από το υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου αναφέρει ότι το τζαμί του 17ου αι. ανακαινίστηκε το 1807 από το Μεχμέτ Χαλίλ Αγά. Τότε διακοσμήθηκε με αξιόλογες τοιχογραφίες ο κύριος χώρος και η βόρεια πλευρά του. The founder’s inscription above the lintel of the main entrance mentions that the 17th century mosque was renovated in 1807 by Mehmet Halil Aga. At that time both the central area of the mosque and its north side were decorated with fine wall-paintings. Οι τοιχογραφίες, λαϊκής τεχνοτροπίας, απεικονίζουν κυρίως φυτικά μοτίβα και παραστάσεις πολιτειών. Οι απεικονίσεις πολιτειών, αγαπητά θέματα της περιόδου της Τουρκοκρατίας, παρίσταναν φανταστικές αλλά και πραγματικές πολιτείες, ιδίως την Κωνσταντινούπολη. Για δύο από τις πολιτείες αυτές ο ζωγράφος φαίνεται ότι είχε ως εικονογραφικό του πρότυπο, εκτός από την ξακουσμένη Πόλη, και την ίδια τη Δράμα. Οι “δίδυμες” πολιτείες αποτελούν για το λόγο αυτό σημαντικότατη μαρτυρία της όψης της Δράμας κατά την Οθωμανική περίοδο. The wall-paintings, executed in a folk style, chiefly portray plant motifs and townscapes. The latter, a favourite subject during the Ottoman period, were of both imaginary and real cities, and especially of Constantinople. For two of these townscapes the artist seems apart from Constantinople to have used Drama itself as the model. These “twin” painted cities are for this reason important evidence of Drama’s appearance during the Ottoman period. 124 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Οι τοιχογραφίες, λαϊκής τεχνοτροπίας, απεικονίζουν κυρίως φυτικά μοτίβα και παραστάσεις πολιτειών. Οι απεικονίσεις πολιτειών, αγαπητά θέματα της περιόδου της Τουρκοκρατίας, παρίσταναν φανταστικές αλλά και πραγματικές πολιτείες, ιδίως την Κωνσταντινούπολη. Για δύο από τις πολιτείες αυτές ο ζωγράφος φαίνεται ότι είχε ως εικονογραφικό του πρότυπο, εκτός από την ξακουσμένη Πόλη, και την ίδια τη Δράμα. Οι «δίδυμες» πολιτείες αποτελούν σημαντικότατη μαρτυρία της όψης της Δράμας κατά την Οθωμανική περίοδο. OTTOMAN MOSQUES IN 19th century DRAMA With the exception of the Bey mosque (now the church of Agia Sofia), all the Ottoman mosques lay outside the town’s Byzantine walls. In 1667 the traveler Evlia Chelebi recorded 12 mosques and 7 mescit (mosques without minarets). In 1886, N. Schinas noted the same number of mosques, but in 1905 M. Cudi limited their number to eight, of which only four have survived. The mosque at the junction of Agamemnon and Armen Sts is believed by some to be the so-called Koursounlou mosque. This was a small neighborhood mosque. In the past it probably had a lead-covered dome, as its name suggests. It is remarkable for its symmetry and the notable series of wall-paintings on the north side. The founder’s inscription above the lintel of the main entrance mentions that the 17th century mosque was renovated in 1807 by Mehmet Halil Aga. At that time both the central area of the mosque and its north side were decorated with fine wall-paintings. The wall-paintings, executed in a folk style, chiefly portray plant motifs and townscapes. The latter, a favorite subject during the Ottoman period, were of both imaginary and real cities, and especially of Constantinople. For two of these townscapes the artist seems apart from Constantinople to have used Drama itself as the model. These “twin” painted cities are important evidence of Drama’s appearance during the Ottoman period. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 125 Ή ΠΕΡΙΟΧΉ ΤΉΣ ΑΓΟΡΑΣ Το 19ο αιώνα η αγορά της Δράμας παραμένει κοντά στα τείχη κατά μήκος των δύο όχθεων του χειμάρρου Μοναστηρακίου («Τσαϊ»), και διατηρεί την ατμόσφαιρα της αγοράς του 17ου αιώνα που περιέγραψε ο Εβλιγιά Τζελεμπή. “Εἷς χείμαρρος (ντερέ) μὲ τὴν κοίτην λιθόστρωτον, χωρίζων τὴν πόλιν εἰς δύο. Ἐπ’ αὐτοῡ ὑπάρχουν γέφυραι. Παρὰ τὰς ὄχθας τοῡ λιθοστρώτου τούτου χειμάρρου ὑπάρχουν 300 μαγαζεῖα.…. Ἐντὸς τῆς ἀγορᾶς ταύτης ὑπάρχει παράδοξος ὑψηλὸς ξύλινος πύργος τοῡ κώδωνος τοῡ ὁποίου ὁ ἦχος ἀκούεται εἰς ἰκανὴν ἀπόστασιν…”. (Εβλιγιά Τσελεμπή, 1667, μετ. Μοσχόπουλος) Το ρολόι, ο ξύλινος πύργος του οποίου είχε αντικατασταθεί από πετρόκτιστο, δεν σώζεται σήμερα. Από την αγορά έχουν διασωθεί αξιόλογα πετρόχτιστα εμπορικά κτίσματα που χρονολογούνται στα τέλη του 19ου αιώνα. 126 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE MARKET In the 19th century the marketplace of Drama lay near the walls, along the banks of the Monastiraki (“Tsai”) stream, and preserved the atmosphere of the 17th century market described by Evlia Celebi. “A stream (dere) with a stony bed, divides the town in two. It is crossed by bridges. Along the banks of this stony stream stand 300 shops. (…) In this market there is a peculiarly tall wooden tower, whose bell can be heard far and wide…”. (Evlia Celebi, 1667) The clock, whose wooden tower has been replaced by a stone one, has not survived to our days. Within the market, notable stone built shops dating from the end of the 19th century have survived. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 127 ΝΕΑ ΚΤΙΡΙΑ Τον νέο τρόπο ζωής αντιπροσωπεύουν και νέα κτήρια δημόσιας χρήσης, τα ξενοδοχεία που αντικατέστησαν τα παλιά πανδοχεία-χάνια, κυρίως κατά μήκος της οδού Βενιζέλου, οι λέσχες (καφενείο ‘Ελευθερία’ στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Κουντουριώτη) και οι κινηματογράφοι (κινηματογράφος ‘Μέγας’). Ορισμένα από τα κτίρια αυτά που σώζονται σήμερα, κοσμούν το ιστορικό κέντρο της πόλης και αποτελούν σημεία αναφοράς του. 128 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ NEW BUILDINGS The new way of life was reflected in the new public buildings, the hotels, which replaced the old inns, mostly along Venizelou St, the clubs (the ‘Eleutheria’ coffee shop at the corner of Venizelou and Kountourioti Sts) and the cinemas (the ‘Megas’ cinema). Some of these buildings have survived to this day, landmarks in the city’s historic centre. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 129 Ή ΠΕΡΙΟΧΉ ΤΏΝ ΠΉΓΏΝ Στα νότια όρια της παλιάς πόλης υπάρχουν πολλές πηγές νερών. Η αφθονία των υδάτων και οι πηγές εξασφαλίζουν εύφορα εδάφη για αγροτικές καλλιέργειες. Τα νερά από πολύ νωρίς έδωσαν επίσης στην πόλη τη δυνατότητα για παραγωγή ενέργειας. Χρησιμοποιήθηκαν για την κίνηση των νερόμυλων. Στην περιοχή των πηγών χτίστηκαν και οι πρώτες καπναποθήκες. Οι νερόμυλοι χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τις αρχές του 20ου. Ο Ν. Σχινάς, που επισκέπτεται την πόλη το 1886, σημειώνει ότι στην περιοχή των νερών υπάρχουν 10 υδρόμυλοι. 130 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ DRAMA: THE SPRINGS At the southern edge of the old town there are many springs. The abundant waters ensure fertile soil for the crop farming. Early on these waters also allowed Drama to produce its own energy, and were used to power water mills. The first tobacco warehouses were built near the springs. The water mills in the area of the springs date from the mid-19th to early-20th century. N. Schinas, on visiting Drama in 1886, recorded 10 water mills in this area. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 131 ΟΙ ΚΑΠΝΑΠΟΘΉΚΕΣ Στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου, η πόλη αναπτύσσεται με γοργό ρυθμό. Ο πληθυσμός της αυξάνεται και το καπνεμπόριο ακμάζει. Οι καπναποθήκες οικοδομούνται από το 1875 αρχικά στην περιοχή των πηγών. Η πρώτη καπναποθήκη που κτίζεται είναι εκείνη του Έλληνα καπνεμπόρου Ι. Αναστασιάδη (1875), δίπλα στη μαρμάρινη κατοικία του. Στις αρχές του 20ου αιώνα, τα επιβλητικά σε όγκο και μορφή κτίρια των καπναποθηκών που ανεγείρονται γύρω από τις πηγές, εξαιτίας της υγρασίας που αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση για τη φύλαξη και επεξεργασία των φύλλων του καπνού, θα δημιουργήσουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της περιοχής. Τα υψηλά κέρδη δίνουν τη δυνατότητα στους καπνεμπόρους να κτίσουν νέες καπναποθήκες και σε άλλα σημεία της πόλης. Ανάμεσα στα κτίρια των καπναποθηκών, που χρονολογούνται στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, ξεχωρίζει η επιβλητική καπναποθήκη Πορτοκάλογλου, έργο του Αυστριακού μηχανικού Κ. von Vilas, με επιδράσεις από τα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα (εκλεκτικισμός - art nouveau). 132 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE TOBACCO WAREHOUSES At the end of the 19th and the beginning of the 20th century the town began to develop rapidly. The population is growing and the tobacco trade is booming. The tobacco warehouses were established from the 1875 onwards, initially in the area of the springs as part of an attempt at industrial development. The first to be built was that of the Greek tobacco merchant, I. Anastasiadis (1875), next to the owner’s marble mansion. At the beginning of the 20th century, the massive dignified tobacco warehouses built around the springs (the moisture providing ideal conditions for storing and processing the tobacco leaves) gave the area its distinctive character. Large profits enabled the tobacco merchants to build new warehouses elsewhere in Drama. Among these tobacco warehouses, built in the first decade of the 20th century, stands out the imposing Portokaloglou warehouse, designed by the Austrian engineer K. von Vilas, which shows European style features such as eclecticism and art nouveau. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 133 ΜΕΓΑΛΟΑΣΤΙΚΉ ΚΑΤΟΙΚΙΑ Οι μεγαλοπρεπείς κατοικίες, κυρίως των καπνεμπόρων, υποδηλώνουν την οικονομική επιτυχία και την κοινωνική άνοδο των κατόχων τους. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, η χρήση του τοπικού μαρμάρου, των νεοκλασικών στοιχείων και ο νέος τρόπος οργάνωσης των εσωτερικών χώρων, διαμορφώνουν πρότυπα που σχετίζονται με τον νέο τρόπο ζωής. Η κατοικία του Ιωάννη Αναστασιάδη (1874), του πρώτου εμπόρου και καπνεργοστασιάρχη στην πόλη αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα της νέας αρχιτεκτονικής που εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα. Ο σχεδιασμός της νέας κατοικίας ανατίθεται κυρίως σε ευρωπαίους μηχανικούς-αρχιτέκτονες. Ο Κ. von Vilas (1866-1929), μηχανικός της γαλλικής εταιρίας που είχε αναλάβει την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλoνίκης - Δεδέ Αγάτς (Αλεξανδρούπολη), σχεδίασε όχι μόνο δημόσια οικοδομήματα αλλά και αρκετά από τα πλέον αξιόλογα κτίρια της πόλης. Αν οι όψεις της αστικής κατοικίας σχεδιάστηκαν για να εντυπωσιάζουν, οι εσωτερικοί χώροι έπρεπε να είναι επίσης επιβλητικοί. Διακοσμούνται με τοιχογραφίες, περίτεχνα κουφώματα και βιενέζικα έπιπλα. Εξίσου εντυπωσιακή είναι η διαμόρφωση των κήπων. 134 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ MANSIONS The mansions and especially those of the tobacco merchants, reflect the commercial success and rising social status of their owners. In the last quarter of the century the use of a local marble, neoclassical architectural elements and the new arrangement of the rooms created a style that reflected the new way of life. The house of Ioannis Anastasiadis (1874), the leading tobacco factory owner and merchant in Drama, is a fine example of the new architecture which still impress even today. The houses were mostly designed by European engineer-architects. K. von Vilas (1866-1929), the engineer of the French company that was building the Thessaloniki-Dedeagats (Alexandroupolis) railway line, designed not only public buildings but also several of the most remarkable buildings in the city. If the facades were designed to impress, the interiors also had to be imposing. They were decorated with wall-paintings, intricate doors and windows and Viennese furniture. The landscaping of the gardens was equally impressive. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 135 ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΕΚΤΟΣ ΔΡΑΜΑΣ Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο κάμπος της Δράμας αποτελεί πηγή πλούτου και είναι ονομαστός για διάφορες καλλιέργειες, κυρίως, όμως, για εκείνη του καπνού. Χάρις στο εμπόριο του καπνού, που βρίσκεται κατά κύριο λόγο στα χέρια των Ελλήνων, αναπτύσσονται οικονομικά και εξελίσσονται σε αξιόλογα αστικά κέντρα οι οικισμοί του Δοξάτου, της Χωριστής και της Προσοτσάνης, παράλληλα με τους γειτονικούς οικισμούς του Ροδολίβους και της Αλιστράτης. Σύμφωνα με μαρτυρίες οι κατοικίες του Δοξάτου ήταν ‘μεγάλαι, ευπρεπείς, αποδεικνύουσαι την οικονομικήν ευεξίαν των κατοίκων προερχομένην εκ της παραγωγής και εμπορίας του καπνού’. Τα νέα οικήματα διαφοροποιούνται από τα παλαιότερα παραδοσιακά τόσο στην οργάνωση των εσωτερικών χώρων όσο και στη μορφολογία των όψεων, ενώ δέχονται επιδράσεις από τα νεότερα ευρωπαϊκά ρεύματα του νεοκλασικισμού και του εκλεκτικισμού. Στην Προσοτσάνη λειτουργούν ακμαία ελληνικά σχολεία, αναγνωστήριο και πολιτιστικοί σύλλογοι. ‘Η όλη αυτή εξωτερική άποψις, παρουσιάζει τι το μεγαλοπρεπές και τερπνόν’, σημειώνει αρθρογράφος της εποχής. Ο οικισμός διασώζει κατοικίες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής καθώς και κτίρια εκλεκτικιστικής τεχνοτροπίας. Δοξάτο / Doxato Προσοτσάνη / Prosotsani Αξιόλογα κτίρια σώζονται και στο Ροδολίβος το οποίο ανέπτυξε στενές εμπορικές σχέσεις με τη Δράμα, και περιγράφεται ως μια από της πιο ανθηρές πόλεις του Παγγαίου με ωραίες οικοδομές και αγορά αξιόλογη. Αστικά κέντρα εκτός Δράμας Urban centers outside Drama Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο κάμπος της Δράμας αποτελεί πηγή πλούτου και είναι ονομαστός για διάφορες καλλιέργειες, κυρίως, όμως, για εκείνη του καπνού. Χάρις στο εμπόριο του καπνού που βρίσκεται κατά κύριο λόγο στα χέρια των Ελλήνων, αναπτύσσονται οικονομικά και εξελίσσονται σε αξιόλογα αστικά κέντρα οι οικισμοί του Δοξάτου, της Χωριστής και της Προσοτσάνης παράλληλα με τους γειτονικούς οικισμούς του Ροδολίβους και της Αλιστράτης. At the end of the 19th century the plain of Drama was a source of wealth and became famous for various crops, but especially for its tobacco. The booming tobacco trade, which was chiefly in Greek hands, turned the villages of Doxato, Xoristi, Prosotsani, and also the neighboring villages of Rodolivos and Alistrati in the Prefecture of Serres, into important towns. Ροδολίβος / Rodolivos Σύμφωνα με μαρτυρίες οι κατοικίες του Δοξάτου ήταν “μεγάλαι, εὐπρεπεῖς ἀποδεικνύουσαι τὴν οἰκονομικὴν εὐεξίαν τῶν κατοίκων προερχομένην ἐκ τῆς παραγωγῆς καὶ ἐμπορίας τοῦ καπνοῦ”. Οι νέες κατασκευές διαφοροποιούνται από τις παλαιότερες παραδοσιακές, τόσο στην οργάνωση των εσωτερικών χώρων, όσο και στη μορφολογία των όψεων, ενώ φανερώνουν τις επιδράσεις από τα νεότερα ευρωπαϊκά ρεύματα του νεοκλασικισμού και του εκλεκτικισμού. The houses in Doxato were “large and grand, reflecting the owners wealth, which came from growing and trading tobacco”. The new houses differ from the older traditional, dwellings both in the arrangement of the rooms and their facades, and also show the influence of contemporary European architectural fashions. Στην Προσοτσάνη λειτουργούν ακμαία ελληνικά σχολεία, αναγνωστήριο και πολιτιστικοί σύλλογοι. “Ἡ ὅλη αὐτῆς ἐξωτερικὴ ἄποψις, παρουσιάζει τὶ τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τερπνόν”, σημειώνει αρθρογράφος της εποχής. Ο οικισμός διασώζει κατοικίες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής καθώς και κτίρια εκλεκτικιστικής τεχνοτροπίας. In Prosotsani there were flourishing Greek schools, a reading room and cultural societies. “The town presents a dignified and pleasing appearance”, writes a contemporary journalist. Within the village both traditional houses and buildings of an eclectic style have survived. Αξιόλογα κτίρια σώζονται και στο Ροδολίβος, το οποίο ανέπτυξε στενές εμπορικές σχέσεις με τη Δράμα και περιγράφεται ως μια από της πιο ανθηρές πόλεις του Παγγαίου με ωραίες οικοδομές και αγορά αξιόλογη. Notable buildings have also survived in Rodolivos, which developed close trading lings with Drama and was described as one of the most prosperous towns around Mt Pangeon, with fine buildings and a noteworthy market. 136 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ URBAN CENTERS OUTSIDE DRAMA At the end of the 19th century the plain of Drama was a source of wealth and became famous for various crops, and especially for its tobacco. The booming tobacco trade, which was chiefly in Greek hands, turned the villages of Doxato, Choristi, Prosotsani, and also the neighboring villages of Rodolivos and Alistrati in the Prefecture of Serres, into important urban centers. The houses in Doxato were ‘large and grand, reflecting the owner wealth, which came from growing and trading tobacco’. The new constructions are differentiated from the old traditional ones both in the organization of the interior and in the morphology of the facades, while revealing the effects of the newer European trends of neoclassicism and eclecticism. Δοξάτο / Doxato In Prosotsani function flourishing Greek schools, a reading room and cultural associations. ‘The town presents a dignified and pleasing appearance’, writes a contemporary journalist. Within the village both traditional houses and buildings of an eclectic style have survived. Notable buildings have also survived in Rodolivos, which developed close trading lings with Drama and was described as one of the most prosperous towns around Mt Pangeon, with fine buildings and a noteworthy market. Προσοτσάνη / Prosotsani Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 137 ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΚΑΤΟΙΚΙΑ Κατά το 19ο αιώνα ένα μεγάλο μέρος του χριστιανικού πληθυσμού ζει στην ύπαιθρο, σε μικρά χωριά ή συνοικισμούς. Οι σωζόμενες εκκλησίες της εποχής αυτής μαρτυρούν ότι οι χριστιανοί είναι συγκεντρωμένοι στον άμεσο περίγυρο της πόλης της Δράμας, στα χωριά των υπωρειών του Μενοικίου όρους και της λεκάνης του ποταμού Αγγίτη. Το μουσουλμανικό στοιχείο κατοικεί στις ανατολικές περιοχές του σημερινού νομού. Οι κάτοικοι των οικισμών αυτών -ορεινών ως επί το πλείστον- ασχολούνται με την κτηνοτροφία, την υλοτομία και λιγότερο με τη γεωργία. Σε μερικούς οικισμούς πολλοί ασκούν το επάγγελμα του κτίστη. Κτίσματα παραδοσιακού τύπου, που χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αιώνα, συναντώνται κυρίως στους ορεινούς οικισμούς (Παγονέρι, Λευκόγεια, Κάτω Νευροκόπι, Γρανίτης) αλλά και στους οικισμούς γύρω από τη Δράμα (Καλλιθέα, Κοκκινόγεια, Προσοτσάνη, Μικρόπολη, Καλή Βρύση). Εμφανίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά του πλατυμέτωπου μακεδονικού σπιτιού. Στο ισόγειο υπάρχουν χώροι αποθήκευσης και στεγασμένη αυλή. Στον όροφο τα δωμάτια προς την πλευρά του δρόμου συχνά έχουν αρχιτεκτονικές προεξοχές, τα αποκαλούμενα ‘σαχνισιά’. Ο τύπος αυτός είχε πολυάριθμες παραλλαγές με μεγάλη ελευθερία σύνθεσης. 1. Ξηροπόταμος 2. Κοκκινόγεια 3. Δασωτό 4. Πετρούσα 5. Κάτω Βροντού 6. Περιθώρι 7. Καλλιθέα 8. Παγονέρι 9. Λευκόγεια 10. Μικρόπολη 11. Βώλακας 12. Πανόραμα 13. Μοναστηράκι 14. Ακρινό 15. Βαθύτοπος 16. Καλή Βρύση 17. Νευροκόπι 18. Εξοχή 19. Δοξάτο 20. Λιβαδάκι •18 •9 •23 •8 •20 •15 •3 •17 •6 •24 •22 •11 •5 •12 Όρος Φαλακρόν •21 13 4 • 2 • •10 16 •1 • •26 •29 ΔΡΑΜΑ • •28 ▲ Μενοίκιον•7 •27 •25 •19 •14 Όρος π. Σ τρυ μό Αγ π. νας γίτ ης Όρος Παγγαίον Προσοτσάνη / Prosotsani Παραδοσιακοί οικισμοί - Κατοικία Traditional settlements - Houses Κατά το 19ο αιώνα ένα μεγάλο μέρος του χριστιανικού πληθυσμού ζει στην ύπαιθρο σε μικρά χωριά ή συνοικισμούς. Οι σωζόμενες εκκλησίες της εποχής αυτής μαρτυρούν ότι οι χριστιανοί είναι συγκεντρωμένοι στον άμεσο περίγυρο της πόλης της Δράμας, στα χωριά των υπωρειών του Μενοικίου όρους και της λεκάνης του ποταμού Αγγίτη. Το μουσουλμανικό στοιχείο κατοικεί στις ανατολικές περιοχές του σημερινού νομού. Οι κάτοικοι των οικισμών αυτών που είναι ως επί το πλείστον ορεινοί, ασχολούνται με την κτηνοτροφία, την υλοτομία και λιγότερο με τη γεωργία. Σε μερικούς οικισμούς πολλοί ασκούν το επάγγελμα του κτίστη. 1. Ξηροπόταμος 2. Κοκκινόγεια 3. Δασωτό 4. Πετρούσα 5. Κάτω Βροντού 6. Περιθώρι 7. Καλλιθέα 8. Παγονέρι 9. Λευκόγεια 10. Μικρόπολη 11. Βώλακας 12. Πανόραμα 13. Μοναστηράκι 14. Ακρινό 15. Βαθύτοπος 16. Καλή Βρύση 17. Νευροκόπι 18. Εξοχή 19. Δοξάτο 20. Λιβαδάκι 21. Πύργοι 22. Γρανίτης 23. Κριθαράς 24. Οχυρό 25. Αδριανή 26. Καλλίφυτος 27. Χωριστή 28. Πλατανιά 29. Νικηφόρος •18 •9 •23 •8 •20 •15 •3 •17 •6 •24 •22 •11 •5 •12 Όρος Φαλακρόν •21 13 •10 16•2 •4 •1 • •26 •29 • •28 ▲ ΔΡΑΜΑ •27 •25 •19 •14 π. Νέ στος Όρος Μενοίκιον•7 In the 19th century a large part of the Christian population lived in the countryside, in small villages and hamlets. The surviving churches of this period testify that the Christians were concentrated in the immediate vicinity of Drama, in the foothills of Mt Menikio and the River Angitis Basin. The Muslims lived in the eastern part of what is now the Prefecture of Drama. The inhabitants of these villages, which were for the most part in the mountains, were chiefly shepherds and wood cutters, with farming playing a minor role. In some villages many of the men were masons. • Προσοτσάνη • Prosotsani • Νευροκόπι • Nevrokopi π. Στ ρυ π. μόνα ς Αγ γίτ ης Όρος Παγγαίον • Κοκκινόγεια • Χρυσοκέφαλος • Kokkinogia • Chryssokefalos Κοκκινόγεια / Kokkinogia Κτίσματα παραδοσιακού τύπου, που χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αιώνα, συναντώνται κυρίως στους ορεινούς οικισμούς (Παγονέρι, Λευκόγεια, Κάτω Νευροκόπι, Γρανίτης κ.ά.) αλλά και στους οικισμούς γύρω από τη Δράμα (Καλλιθέα, Κοκκινόγεια, Προσοτσάνη, Μικρόπολη, Καλή Βρύση κ.ά.). Εμφανίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά του πλατυμέτωπου μακεδονικού σπιτιού. Στο ισόγειο υπάρχουν χώροι αποθήκευσης και στεγασμένη αυλή, ενώ στον όροφο τα δωμάτια προς την πλευρά του δρόμου συχνά έχουν αρχιτεκτονικές προεξοχές (“σαχνισιά”). Ο τύπος αυτός είχε πολυάριθμες παραλλαγές με μεγάλη ελευθερία σύνθεσης. Traditional houses, dating from the mid 19th century, are to be found mainly in the mountain villages (Pagoneri, Lefkogia, Kato Nevrokopi, Granitis and others), but also in villages near Drama (Kallithea, Kokkinogia, Prosotsani, Mikropoli, Kali Vrisi and others). They are typical broad fronted Macedonian houses. The ground floor is taken up by storerooms and a covered courtyard, and on the upper floor the rooms facing the street frequently project as covered balconies (sachnisia). This architectural style is to be found in a wide range of variations and great freedom of composition. 138 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ 21. Πύργοι 22. Γρανίτης 23. Κριθαράς 24. Οχυρό 25. Αδριανή 26. Καλλίφυτος 27. Χωριστή 28. Πλατανιά 29. Νικηφόρος π TRADITIONAL SETTLEMENTS - HOUSES In the 19th century a large part of the Christian population lived in the countryside, in small villages and settlements. The surviving churches of this period testify that the Christians were concentrated in the immediate vicinity of Drama, in the foothills of Mt Menikio and the River Angitis basin. The Muslims lived in the eastern part of what is now the Prefecture of Drama. The inhabitants of these villages, which were most of them from the mountains, were chiefly shepherds and lumbermen, with farming playing a minor role. In some villages many practice the profession of builders. Traditional houses, dating from the mid 19th century, are to be found mainly in the mountain villages (Pagoneri, Lefkogia, Kato Nevrokopi, Granitis), but also in villages near Drama (Kallithea, Kokkinogia, Prosotsani, Mikropoli, Kali Vrisi). They are typical broad fronted Macedonian houses. The ground floor is taken up by storerooms and a covered courtyard, and on the upper floor the rooms facing the street frequently project as covered balconies, the so-called ‘sachnisia’. This architectural style is to be found in a wide range of variations and great freedom of composition. Νευροκόπι / Nevrokopi Χρυσοκέφαλος / Chryssokefalos Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 139 ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΕΡΓΑ Από τα μέσα του 19ου αιώνα οι κοινότητες έχουν πλέον τη δυνατότητα με τις προσόδους τους, την προσωπική εργασία και τις δωρεές, να κατασκευάζουν έργα κοινής ωφέλειας, όπως δρόμους, γεφύρια, υδραγωγεία και κρήνες. Στον ορεινό όγκο βορείως της Δράμας έχουν διασωθεί πέτρινα γεφύρια που αποτελούν σημαντικά δείγματα έργων οδοποιίας της μεταβυζαντινής περιόδου. Αντιπροσωπευτικά δείγματα αποτελούν τα δύο γεφύρια του Αρκουδορέματος, το Μεγάλο και το Μικρό Γεφύρι ανάμεσα στα χωριά Διπόταμα και Τραχώνι. Οι λιθόκτιστες δημόσιες κρήνες δεν καλύπτουν μόνο την υδροδότηση των χωριών αλλά παίζουν και σημαντικό κοινωνικό ρόλο. Πολλοί θρύλοι και παραδόσεις έχουν συνδεθεί με αυτές. Δυστυχώς ελάχιστα δείγματα έχουν διασωθεί. Παγωνέρι / Pagoneri Αρκουδόρεμα / Arkoudorema Παραδοσιακοί οικισμοί - Κοινοτικά έργα Traditional settlements - Public works • Παγωνέρι • Pagoneri Από τα μέσα του 19ου αιώνα οι κοινότητες έχουν πλέον τη δυνατότητα με τις προσόδους τους, την προσωπική εργασία και τις δωρεές να κατασκευάζουν έργα κοινής ωφέλειας, όπως δρόμους, γεφύρια, υδραγωγεία και κρήνες. Στον ορεινό όγκο βορείως της Δράμας έχουν διασωθεί πέτρινα γεφύρια που αποτελούν σημαντικά δείγματα έργων οδοποιίας της μεταβυζαντινής περιόδου. Αντιπροσωπευτικά δείγματα αποτελούν τα δύο γεφύρια του Αρκουδορέματος, το Μεγάλο γεφύρι και το Μικρό ανάμεσα στα χωριά Διπόταμα και Τραχώνι. From the mid 19th century on, the villages were able, with their revenues, voluntary labor and donations, to construct public works such as roads, bridges, mains water supplies and fountains. In the mountains north of Drama stone bridges, fine examples of post-Byzantine roadworks, can still be seen. Typical of such bridges are the two over the Arkoudorema stream, the Large Bridge and the Small Bridge between the villages of Dipotama and Traxoni. • Αρκουδόρεμα • Arkoudorema Οι λιθόκτιστες δημόσιες κρήνες δεν καλύπτουν μόνο την υδροδότηση των χωριών αλλά παίζουν και σημαντικό κοινωνικό ρόλο. Πολλοί θρύλοι και παραδόσεις έχουν συνδεθεί με αυτές. Δυστυχώς ελάχιστα δείγματα έχουν διασωθεί. The stone public drinking fountains not only provided the villages with a water supply but also played an important social role. Many legends and traditions are associated with these fountains, but sadly very few have survived. • Μακρυπλάγι Ως τα μέσα του 19ου αιώνα στα περισσότερα χωριά τα σχολεία λειτουργούσαν στους νάρθηκες των εκκλησιών και ονομάζονταν ναρθηκοσχολεία ή γραμματοδιδασκαλεία. Κατά κανόνα ιερείς ή γραμματοδιδάσκαλοι δίδασκαν ανάγνωση από την Οκτώηχο και το Ψαλτήρι. Από την κρίσιμη δεκαετία του 1860, οι ελληνικές κοινότητες σε συνεργασία με την εκκλησία, οργανώνουν μέσα από την παιδεία την άμυνά τους στην αρχόμενη βουλγαρική προπαγάνδα. Προσπαθούν να εκσυγχρονίσουν τα σχολεία με την ανέγερση σχολικών κτιρίων και με την πρόσληψη ικανών δασκάλων. Τα πρώτα σχολεία χτίζονται στα προαύλια των εκκλησιών. Σ’ αυτήν την περίοδο χρονολογείται το σχολείο του Νευροκοπίου (1863) στον περίβολο του ναού του Αγίου Δημητρίου και το σχολείο της Καλλιθέας (1866) δίπλα στο ναό του Αγίου Αθανασίου. • Makriplagi • Σχολείο Νευροκοπίου • Nevrokopi school • Σχολείο Καλλιθέας • Kallithea school Up to the mid 19th century most village schools were housed in the narthex of the church, and were known as narthexschools or grammatodidaskaleia. As a rule priests or village school-masters tought reading from the Οctoechos and the Psalter. From the crucial decade of the 1860’s, the Greek communities worked with the church to organise through education their resistance to the impending Bulgarian propaganda. They made an effort to modernise their schools by erecting new school buildings and employing competent teachers. The first schools were built in the church forecourts. To this period belong the Nevrokopi school (1863) in the yard of the St Demetrios’ church and the Kallithea school (1866) next to the church of St Athanasios. 140 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Ως τα μέσα του 19ου αιώνα στα περισσότερα χωριά τα σχολεία λειτουργούσαν στους νάρθηκες των εκκλησιών και ονομάζονταν ναρθηκοσχολεία ή γραμματοδιδασκαλεία. Κατά κανόνα ιερείς ή γραμματοδιδάσκαλοι δίδασκαν ανάγνωση από τον οκτάηχο και το ψαλτήρι. Από την κρίσιμη δεκαετία του 1860, οι ελληνικές κοινότητες σε συνεργασία με την εκκλησία οργανώνουν μέσα από την παιδεία την άμυνά τους στην αρχόμενη βουλγαρική προπαγάνδα. Προσπαθούν να εκσυγχρονίσουν τα σχολεία με την ανέγερση σχολικών κτιρίων και με την πρόσληψη ικανών δασκάλων. Τα πρώτα σχολεία χτίζονται στα προαύλια των εκκλησιών. Σε αυτήν την περίοδο χρονολογείται το σχολείο του Νευροκοπίου (1863) στον περίβολο του ναού του Αγίου Δημητρίου και το σχολείο της Καλλιθέας (1866) δίπλα στο ναό του Αγίου Αθανασίου. TRADITIONAL SETTLEMENTS - PUBLIC WORKS From the mid 19th century, the villages were able, with their revenues, voluntary labor and donations, to construct public works such as roads, bridges, mains water supplies and fountains. In the mountains north of Drama stone bridges, fine examples of post-Byzantine roadworks, can still be seen. Typical examples of such bridges are two at the Arkoudorema stream, the Large Bridge and the Small Bridge between the villages of Dipotama and Traxoni. The stone-build public fountains not only provided the villages with water supply but also played an important social role. Many legends and traditions are associated with these fountains, but sadly very few have survived. Up to the mid 19th century most village schools were housed in the narthex of the churches, and were known as narthex-schools. As a rule, priests or village school-masters taught reading from ecclesiastical books. Since the crucial decade of the 1860’s, the Greek communities in collaboration with the church organize through education their resistance to the impending Bulgarian propaganda. They made an effort to modernize their schools by erecting new school buildings and employing competent teachers. The first schools were built in the church forecourts. The school of Nevrokopi (1863) in the yard of the St Demetrios’ church and the school of Kallithea (1866) next to the church of St Athanasios date to this period. Μακρυπλάγι / Makriplagi Σχολείο Νευροκοπίου / Nevrokopi school Σχολείο Καλλιθέας / Kallithea school Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 141 ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ - ΝΑΟΙ Την ανάπτυξη των οικισμών της υπαίθρου μαρτυρεί και η άνθιση της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στο α’ μισό του 19ου αιώνα. Σημαντικό ρόλο για την ανέγερση νέων εκκλησιών έπαιξε η σταδιακή αλλαγή, από το 1839, της στάσης της Υψηλής Πύλης απέναντι στους χριστιανικούς πληθυσμούς, που σκοπό είχε τη μεταρρύθμιση του διοικητικού συστήματος για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Μεγάλος είναι ο αριθμός των σωζόμενων εκκλησιών στην περιοχή της Δράμας. Επικρατεί ο τύπος της τρίκλιτης βασιλικής, ενώ παράλληλα υπάρχει και ο τύπος της μονόχωρης, όπως σε όλη τη Μακεδονία κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας. Παναγία Πετρούσας, (α΄ μισό 19ου αι.). Panagia of Petroussa, (1st half of 19th century) Προφήτης Ηλίας Βώλακα Ο ναός του Προφήτη Ηλία στο Βώλακα ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, με ημικυκλική αψίδα και υπερώο –γυναικωνίτη– στη δυτική πλευρά. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, χρονολογείται το 1841. Το λιθόκτιστο καμπαναριό, ανεξάρτητο από τον κυρίως ναό, έργο του 1887, δεσπόζει στην είσοδο του περιβόλου. Στο εσωτερικό του ναού διατηρείται ξυλόγλυπτος διάκοσμος: τέμπλο, βημόθυρα και δεσποτικός θρόνος. Ενώ χαρακτηρίζονται από μορφολογική λιτότητα, οι ναοί στο εσωτερικό τους κοσμούνται συχνά με αξιόλογα ξυλόγλυπτα. Προφήτης Ηλίας Βώλακα. The church of Prophet Elijah at Volakas Ναός Ταξιαρχών Ακρινού Στο Ακρινό Νευροκοπίου σώζεται ο ναός των Ταξιαρχών (1848), μοναδική μαρτυρία ζωής στο εγκαταλελειμμένο σήμερα χωριό. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, ημικυκλική αψίδα, ανοιχτό περίστωο και γυναικωνίτη. Το καμπαναριό χτίστηκε το 1884. Η τοιχογράφηση του ναού χρονολογείται το 1887. Διασώζεται μεγάλο μέρος του τοιχογραφικού διακόσμου με παραστάσεις από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. 142 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ TRADITIONAL SETTLEMENTS - CHURCHES The growth of rural settlement was paralleled by the flourishing of church architecture in the first half of the 19th century. An important factor encouraging the building of new churches from 1839 onwards was that the Sublime Porte (central Ottoman government) gradually changed its administration and improving the standard of living. A great number of churches in the area outside Drama have survived. Most of them are three-aisle basilicas, but churches with an undivided interior also exist here as throughout Macedonia during the Turkish period. The Church of Prophet Elijah at Volakas The church of Prophet Elijah at Volakas is a three-aisled basilica, with a semi-circular apse at the east end and a women’s gallery at the west end. According to the founder’s inscription it was built in 1841. The stone bell-tower, built in 1887, stands free of the church and dominates the entrance to the courtyard. Inside the church the carved wooden iconostasis, sanctuary doors and bishop’s throne can still be seen. Ναός Ταξιαρχών Ακρινού. The church of Taxiarches at Akrino Although these churches are of simple design inside, they are often decorated with fine carved woodwork. Ναός Ταξιαρχών Ακρινού. The church of Taxiarches at Akrino Άγιος Νικόλαος, Βαθύτοπος. St Nicholaos, Vathytopos. The Church of Taxiarches at Acrino The church of Taxiarches (1848) at Akrino in the district of Nevrokopi is the only surviving sign of life in the now-deserted village. It is a threeaisled wooden-roofed basilica with a transept, a semi-circular apse at the east end, an open peristyle and women’s gallery. The bell-tower was built in 1884 and the church’s wall-paintings date to 1887. A large part of the iconographic scheme has survived, with scenes from the Old and New Testaments. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 143 ΝΑΟΙ ΕΚΤΟΣ ΔΡΑΜΑΣ I Άγιος Γεώργιος στον Κριθαρά Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο ερειπωμένο χωριό του Κριθαρά είναι σταυροειδής τετρακιόνιος με τρούλο. Το κτίριο που είναι σήμερα μισοερειπωμένο, μπορεί να τοποθετηθεί στην έκτη ή την έβδομη δεκαετία του 19ου αιώνα. Σε παράσταση του πάτρωνα του ναού του Αγίου Γεωργίου, μέσα σε μικρή κόγχη της νότιας εισόδου, αναγράφεται η χρονολογία 1886. Εντυπωσιακής τέχνης λιθανάγλυφα κοσμούσαν τα υπέρθυρα της δυτικής και της νότιας εισόδου. Άγιος Δημήτριος στο Πανόραμα Στην περιοχή του Πανοράματος, μέσα σε ερειπωμένο περίβολο, σώζεται το καθολικό της μονής του Αγίου Δημητρίου, σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο που κτίστηκε το 1865. Το εσωτερικό του ναού έχει ωραία ξυλόγλυπτα και είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στα 1874. Η Μονή καταλήφθηκε από το βουλγαρικό κομιτάτο και χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο των εξαρχικών. Κοίμηση Θεοτόκου στο Λιβαδάκι Η Κοίμηση της Θεοτόκου στο Λιβαδάκι αποτελεί μνημειακό παράδειγμα του τύπου της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με περίστωο. Κτίστηκε το 1870. Το εσωτερικό του ναού διατηρεί σχεδόν αναλλοίωτο τον ξυλόγλυπτο και γραπτό του διάκοσμο και τις σημαντικές για την εποχή τους φορητές εικόνες (β΄μισό του 19ου αιώνα). Το πυργόσχημο καμπαναριό στη δυτική πλευρά της εκκλησίας αποπερατώθηκε το 1890. Άγιος Γεώργιος στον Κριθαρά St George at Krithara Άγιος Γεώργιος στον Κριθαρά St George at Krithara Κοίμηση Θεοτόκου στο Λιβαδάκι Church of the Presentation of the Virgin, at Livadaki 144 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ CHURCHES OUTSIDE DRAMA I St George at Krithara The church of St George in the ruined village of Krithara is a cross-in-square type with a dome. This half-ruined church can be dated to the 1870’s. The year 1886 can be seen in a representation of the church’s patron saint in a niche over the south door. The lintels of the south and west entrances are decorated with impressively fine marble reliefs. St Demetrios, Panorama In the Panorama area, within a ruined enclosure stands the abbey of the monastery of St Demetrios, a cross-in-square church with a dome, built in 1865. The interior of the church possesses fine carved woodwork and is covered with wall-paintings executed in 1874. The monastery was overrun by the Bulgarian comitajis and used as a base of operations by the supporters of the Bulgarian Exarchate. Church of the Presentation of the Virgin, at Livadaki The church of the Dormition of the Virgin at Livadaki is a monumental example of the threeaisled basilica with a peristyle, and was built in 1870. Inside the church the carved and painted decoration has been preserved almost in its original condition. This includes the noteworthy painted ceiling, the carved wooden templon, the bishop’s throne, the icon-stand and some fine late 19th century portable icons. The bell-tower at the church’s west end was completed in 1890. Άγιος Δημήτριος στο Πανόραμα St Demetrios, Panorama Κοίμηση Θεοτόκου στο Λιβαδάκι Church of the Presentation of the Virgin, at Livadaki Άγιος Δημήτριος στο Πανόραμα St Demetrios, Panorama Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 145 ΝΑΟΙ ΕΚΤΟΣ ΔΡΑΜΑΣ ΙΙ Άγιος Δημήτριος στο Νευροκόπι Βασιλική μεγάλων διαστάσεων με περίστωο στις τρεις πλευρές και εγκάρσιο κλίτος, στον όροφο του οποίου διαμορφώνονται δύο παρεκκλήσια, των Τριών Ιεραρχών και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στην ανατολική όψη, εκτός από την αψίδα του ιερού, εξέχουν και μικρότερες αψίδες. Ο ναός κτίστηκε το 1866. Άγιος Γεώργιος στο Οχυρό Τρίκλιτη βασιλική με περίστωο και γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά. Κτίστηκε, σύμφωνα με επιγραφή, το 1882. Άγιος Δημήτριος στο Νευροκόπι The Church of St Demetrios at Nevrokopi Άγιος Αθανάσιος στο Δοξάτο Τρίκλιτη βασιλική με περίστωα και γυναικωνίτη. Επιγραφή στη δυτική όψη τοποθετεί χρονικά το μνημείο στα 1867. Μεταγενέστερο είναι το καμπαναριό (1893) που εφάπτεται στο δυτικό τοίχο. Οι εικόνες του τέμπλου είναι αξιόλογα έργα του ζωγράφου Στεργίου από το Νευροκόπι, και χρονολογούνται στα 1843 και 1870. Άγιος Γεώργιος στο Οχυρό The Church of St George at Ohiro Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα καμπαναριά που εμφανίζονται στα τέλη του αιώνα. Ανεξάρτητα ή ενσωματωμένα στο ογκομετρικό περίγραμμα της εκκλησίας, αποτελούν σε αρκετές περιπτώσεις έργα τέχνης. Πυργοειδή, δομημένα με λαξευμένη ντόπια πέτρα και με εκλεπτυσμένη απόληξη, δίνουν μια αίσθηση μεγαλοπρέπειας και επιβλητικότητας. 146 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ CHURCHES OUTSIDE DRAMA ΙΙ The Church of St Demetrios at Nevrokopi This is a large basilica with a peristyle on three sides and a transept on the upper floor of which are formed two chapels, of the Three Hierarchs and the Dormition of the Virgin. At the eastern face, in addition to the sanctuary apse smaller apses protrude. The church was built in 1866. The Church of St George at Ohiro This is a three-aisle basilica with a peristyle and women’s gallery at the western side. According to an inscription it was built in 1882. The Church of Agios Athanasios at Doxato This is three-aisle basilica with peristyles and women’s gallery. An inscription on the west wall dates the church to 1867. The bell-tower, which stands in contact with the west wall, was built in 1893. The icons of the templon are fine works by Stergios of Nevrokopi, and are dated to 1843 and 1870. Άγιος Αθανάσιος στο Δοξάτο The Church of Agios Athanasios at Doxato Χάλκινο νόμισμα και χατρονόμισμα της Εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου Δοξάτου. Bronze coin and paper money of the Church of St. Athanasios, Doxato. Of particular interest are the bell-towers that made their appearance at the end of the century. Freestanding or incorporated into the church, they are often true works of art. They are tower-shaped, built of local squared stone and elegantly finished at the top, and have an air of impressive dignity. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 147 ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΏΝ ΤΉΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΉ ΧΏΡΙΣΤΉ «Μεγάλη και ευρύχωρος εκκλησία, μακρόθεν περίβλεπτος, ασκούσα γόητρον και επιβολήν ου μόνον επί της κοινότητος, αλλ’ εφ’ όλης της περιχώρου, και εφ’ η δικαίως η κοινότης σεμνύνεται». Γ. Χατζηκυριακού (1906) Η επιλογή της Χωριστής από τον Χρυσόστομο για την ανέγερση της επιβλητικότερης εκκλησίας της περιοχής δεν είναι τυχαία. Οφείλεται στον δυναμισμό της ελληνικής κοινότητας η οποία μνημονεύεται από το 12ο αιώνα, και στις αρχές του 20ού ανθεί οικονομικά και πρωταγωνιστεί σε πολιτιστική και εθνική δράση. Αρχιτέκτονας της τρίκλιτης βασιλικής με αμφικλινή στέγη είναι ο Αυστριακός K. von Vilas. Αποστολή του είναι η υλοποίηση των οραμάτων της κοινότητας και ιδιαίτερα η προβολή του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή. Η κοινότητα ανέθεσε επίσης το 1906 την εικονογράφηση του τέμπλου στον ζωγράφο Κ. Παρθένη ο οποίος στις αρχές του αιώνα αγιογραφεί και άλλες εκκλησίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. «Κομψόν και ευπρεπές αναγνωστήριον μετά βιβλιοθήκης, ίνα την εθνικήν και πνευματικήν των κατοίκων επεργάζεται προαγωγήν». Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου στη Χωριστή The Church of the Presentation, Horisti Συγχρόνως με το ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου κτίζεται από τη Φιλοπροοδευτική Αδελφότητα «Άγιος Γεώργιος» και το Αναγνωστήριο. Το κτίριο, το οποίο βρίσκεται στον περίβολο του ναού, διασώζεται και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι ο αρχιτέκτονας K. von Vilas σχεδίασε μαζί με την εκκλησία και το αναγνωστήριο. 148 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE CHURCH OF THE PRESENTATION, HORISTI “A great and spacious church, visible from afar, impressive and dominating not only the village but all the surrounding countryside, and of which the community is justly proud”. G. Hadjikyriakou (1906) It was not by chance that Metropolitan Chrysostomos chose Horisti to build the most imposing church in the area. The village was home to a Greek community known to us from the 12th century on, and which at the start of the 20th century was both prosperous and active in the cultural and national struggle. The three-aisled basilica, with a double-pitch roof, was designed by the Austrian architect K. von Vilas, whose task was to realize the Community’s dream and especially to promote the Greek element in the region. In 1906 the community had the iconostasis icons painted by the iconographer K. Parthenis, who at the beginning of the century painted in other churches in Greece and abroad. “An elegant and dignified reading room with a library, for the moral and intellectual advancement of the inhabitants”. Τα Εισόδια της Θεοτόκου πρώιμο έργο του Κ. Παρθένη, 1906 The Presentation of the Virgin an early work by K. Parthenis, 1906 Το Αναγνωστήριον της Χωριστής The Horisti Reading Room Together with the church of the Presentation of the Virgin, the Brotherhood for Progress «St. George» also built a Reading Room. This building, which stands in the churchyard, is still in use today. It is almost certain that K. von Vilas designed it at the same time as the church. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 149 Ο ΜΉΤΡΟΠΟΛΙΤΉΣ ΔΡΑΜΑΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ (EΘΝΟΜΑΡΤΥΡΑΣ ΣΜΥΡΝΉΣ) Γεννήθηκε στην Τρίγλια της Βιθυνίας το 1867. Φοίτησε στο σχολείο της Τρίγλιας και στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Το Μάιο του 1902 εκλέγεται Μητροπολίτης Δράμας. Στις 30 Αυγούστου 1907 απομακρύνεται από τη Δράμα εξαιτίας της συμμετοχής του στον Μακεδονικό Αγώνα. Επανέρχεται ένα χρόνο αργότερα και εξορίζεται και πάλι στις 10 Ιουνίου 1909. Το 1910 εκλέγεται Μητροπολίτης Σμύρνης. Ο μαρτυρικός του θάνατος στις 9 Σεπτεμβρίου του 1922 στη Σμύρνη συμπίπτει με τον αφανισμό του μικρασιατικού ελληνισμού. Με την ίδρυση του βουλγαρικού κράτους το 1878, η προσπάθεια για επικράτηση στη Μακεδονία πέρασε από το εκκλησιαστικό στο πολιτικό επίπεδο. Το νεοσύστατο βουλγαρικό κράτος ίδρυσε πολιτικές οργανώσεις που επεδίωκαν την εξασφάλιση της ηγεσίας στην εκκλησία, στα σχολεία και στις πολιτιστικές δραστηριότητες, ενώ, εν συνεχεία, κινητοποίησε ένοπλες ομάδες στην ύπαιθρο. Η αντίδραση του ελληνικού πληθυσμού στην περιοχή της Δράμας εκδηλώθηκε μέσα από τη δράση του Πατριαρχείου, των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων και των ένοπλων ομάδων των Μακεδονομάχων. Το ελληνικό κράτος με το προξενείο της Θεσσαλονίκης και τα τοπικά προξενεία, ενίσχυσε ηθικά και υλικά τον αγώνα. Ο Μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος (εθνομάρτυρας Σμύρνης). The Metropolitan of Drama Chrysostomos (national martyr of Smyrna). Η επιλογή του Χρυσοστόμου Καλαφάτη ως μητροπολίτη Δράμας το 1902, εκφράζει την πολιτική του Πατριαρχείου για τη Μακεδονία. Ο Χρυσόστομος με την κοινωνική και πατριωτική του δράση αναδεικνύεται σε ηγετική φυσιογνωμία του μακεδονικού αγώνα. 150 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE METROPOLITAN OF DRAMA, CHRYSOSTOMOS (NATIONAL MARTYR OF SMYRNA) Born in Triglia in Vithynia in 1867, he was educated in the school of Triglia and at the Theological School of Chalkis. In May 1902 he was elected Metropolitan of Drama. On 30 August 1907 he was removed from the town because of his involvement in the Macedonian Struggle. He returned a year later but was exiled again on 10 June 1909. In 1910 he was elected Metropolitan of Smyrna (Izmir). His martyrdom on 9 September 1922 in Smyrna coincides with the extinction of Greeks from Asia Minor. When Bulgaria was created as an independent state in 1878, the struggle for dominance in Macedonia moved for the ecclesiastical to the political level. The newly founded Bulgarian state set up political organizations that worked to secure the top posts in the leadership of the church, the schools and the cultural societies, and then went on to organize armed bands in the countryside. The Greek population in the Drama region responded to this challenge through the activities of the Patriarchate, the local cultural societies and the armed bands of Greeks, the Makedonomaxoi. The Greek state supported the struggle morally and materially through its consulates in the area and at Thessaloniki. The choice of Chrysostomos Kalafatis as metropolitan of Drama in 1902 reflected the Macedonian policy of the Patriarchate. Chrysostomos, through his social and patriotic activities, made himself one of the leaders of the Macedonian Struggle. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 151 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΉΡΙΑ Εκπαιδευτήρια Δράμας (1907-1909) Το 1907 ξεκίνησε η ανέγερση νέου μεγαλοπρεπούς διδακτηρίου με την επωνυμία ‘Εκπαιδευτήρια της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Δράμας’. Η μελέτη και τα αρχιτεκτονικά σχέδια έγιναν από τον μηχανικό Γ. Χατζημιχαήλ. «ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΧΟΡΗΓΟΥΝΤΟΣ ΜΕΛΑ ΣΥΝΕΠΙΧΟΡΗΓΟΥΝΤΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΡΑΜΑΣ ΤΟ ΠΕΡΙΚΑΛΛΕΣ ΩΚΟΔΟΜΗΘΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ ΤΟΔΕ ΜΕΓΑΡΟΝ ΕΝΘΑ ΕΙΣΙΟΥΣΑΙ ΚΟΡΑΙ ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΠΡΟΓΟΝΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΣΩ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΥΡΑΘΕΝ ΣΟΦΙΑΣ ΑΡΥΕΣΘΕ ΝΑΜΑΤΑ». Εκπαιδευτήρια Δράμας (1907-1909) The Drama school (1907-1909) Εκπαιδευτήρια Δοξάτου (1906-1908) Το κτίριο των Εκπαιδευτηρίων, διώροφο κτίσμα με εντυπωσιακές όψεις, οικοδομήθηκε με σχέδια του αυστριακού μηχανικού K. von Vilas. Το κτίριο πυρπολήθηκε στην καταστροφή του Δοξάτου από τους Βουλγάρους το 1913. Στην ανακατασκευή του 1925, το υπερώο και η στέγη δεν αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους μορφή. Εκπαιδευτήρια Προσοτσάνης (1903-1909) Το 1903 άρχισε η ανέγερση του νέου μεγαλοπρεπούς εκπαιδευτηρίου. Το ‘περικαλλές των Μουσών μέγαρον’ ολοκληρώθηκε το 1909, όταν ο Χρυσόστομος είχε απομακρυνθεί από τη Μητρόπολη Δράμας. Θα ανεγείρω μεθ’ υμών θημωνιάς καρπόν, προϊόν της εργασίας και ιδρύματα ευποιίας, απαύγασμα της αγάπης του πλησίον και στερεάς στήλας των ευγενών αισθημάτων του ανθρωπισμού και ακατάλυτα τείχη των ιερών εθνικών δικαίων και προνομίων. Από τον λόγο ενθρόνισης του Χρυσοστόμου (22 Ιουλίου 1902) 152 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ SCHOOLS The Drama school (1907-1909) In 1907 work began on the building of a magnificent school called the ‘school of the Greek orthodox community of Drama’. The school was designed by the engineer G. Chatzimichail. “THIS PALACE OF THE MUSES WAS BUILT BY THE METROPOLITAN CHRYSOSTOMOS, THROUGH THE DONATIONS OF MELAS AND ORTHODOX GREEKS TO ACCEPT CHILDREN OF GREEK ANCESTRY AND TO SLAKE THEIR THIRST AT THE SPRINGS OF DIVINE AND SECULAR WISDOM”. Εκπαιδευτήρια Δοξάτου (1906-1908) The Doxato school (1906-1908) The Doxato school (1906-1908) The school building, a two-storey structure with imposing facades, was built to a design by the Austrian engineer K. von Vilas. The school was burned down during the destruction of the town by the Bulgarians in 1913. It was rebuilt in 1925, but the top floor and roof were not restored in their original form. The Prosotsani school (1903-1909) Construction of the grand new school began in 1903. The ‘palace of the muses’ was completed in 1909, after Metropolitan Chrysostomos had been removed from Drama. Εκπαιδευτήρια Προσοτσάνης (1903-1909) The Prosotsani school (1903-1909) Together we shall raise through hard work a stock of fruits; charitable foundations, the brightness of our love for our fellow man, firm supports of noble humanitarian feelings and unbreakable walls of our sacred national rights and prerogatives. From the enthronement speech of Metropolitan Chrysostomos( 22 July 1902) Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 153 Α΄ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα οι διεκδικήσεις για τη Μακεδονία παραμερίστηκαν προσωρινά με τη σύναψη συμμαχίας Σερβίας, Βουλγαρίας, Ελλάδας και Μαυροβουνίου, η οποία κατέληξε στην κήρυξη πολέμου εναντίον της Τουρκίας τον Οκτώβριο του 1912. Το κλίμα προσέγγισης των βαλκανικών λαών διαδόθηκε στην περιοχή της Δράμας μέσα από τον Ελληνικό Βαλκανικό Σύλλογο Δράμας, που ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1912 με πρωτοβουλία του μητροπολίτη Δράμας Αγαθαγγέλου. Άρθρον 3 …θα επιδιώκηται δε υπό το πνεύμα τούτο η εντελής και ανεπηρέαστος ελευθερία του ατόμου, Έλληνος, Βουλγάρου, Σέρβου, Μαυροβουνίου και Ρωμούνου. Ωσαύτως δε δι’ όλων των νομίμων μέσων ο Σύλλογος θα φροντίζη διά την θρησκευτικήν, εθνικήν ελευθερίαν και παντός Μουσουλμάνου και Ισραηλίτου και εν ελαχίστη μειοψηφία Κοινοτική και αν ευρίσκηταί τις, ούτως ώστε Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Ισραηλίται ως μία μεγάλη οικογένεια αδελφικώς να εργάζωνται διά την πρόοδον του πολιτισμού εν τη Βαλκανική Χερσοννήσω. 154 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ THE FIRST BALKAN WAR In the beginning of the second decade of the 20th century, the claims on Macedonia were temporarily set aside as Serbia, Bulgaria, Greece and Montenegro formed an alliance and declared war on the Ottoman Empire in October 1912. This approach between the Balkan people found expression in the Drama area through the Greek Balkan Association of Drama, set up in December 1912 on the initiative of the Archibishop of Drama, Agathangelos. Article 3 In this spirit we will work for the full, unfettered freedom of the individual, Greek, Bulgarian, Serb, Montenegrin or Romanian. The Society will also use all legal means to secure the religious and national freedom of all Muslims and Jews however small a minority they may be in the community, so that Christians, Muslims and Jews can work as one great family in a brotherly fashion for the progress of civilization in the Balkan peninsula. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 155 ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΏΣΉ Πριν λήξει ο πρώτος νικηφόρος βαλκανικός πόλεμος, η Βουλγαρία επανήλθε με νέες διεκδικήσεις για τη Μακεδονία, οι οποίες συσπείρωσαν Ελλάδα, Σερβία και Μαυροβούνιο εναντίον της, και προκάλεσαν την κήρυξη του δεύτερου βαλκανικού πόλεμου στις 16 Ιουνίου 1913. Η Ανατολική Μακεδονία υπήρξε το πεδίο της πολεμικής αναμέτρησης Ελλάδας – Βουλγαρίας. Η Δράμα και η περιοχή της πλήρωσαν βαρύ τίμημα με πυρπολήσεις, διώξεις και σφαγές. Δράμα, 1η Ιουλίου 1913 / Drama, 1st July 1913 Ελληνικός στρατός και ομάδες Μακεδονομάχων του Παγγαίου στη Μονή της Εικοσιφοίνισσας, Ιούλιος 1913 The Greek army and units of Macedonian fighters of the Mt Pangeon area, at the Monastery of the Eikosiphoinissa, July 1913 Απελευθέρωση Liberation • Δράμα, 1η Ιουλίου 1913 • Drama, 1st July 1913 Πριν λήξει ο πρώτος νικηφόρος βαλκανικός πόλεμος, η Βουλγαρία επανήλθε με νέες διεκδικήσεις για τη Μακεδονία, που συσπείρωσαν Ελλάδα, Σερβία και Μαυροβούνιο εναντίον της και προκάλεσαν την κήρυξη του δεύτερου βαλκανικού πόλεμου στις 16 Ιουνίου 1913. Η Ανατολική Μακεδονία υπήρξε το πεδίο της πολεμικής αναμέτρησης Ελλάδας-Βουλγαρίας. Η Δράμα και η περιοχή της πλήρωσαν βαρύ τίμημα με πυρπολήσεις, διώξεις και σφαγές. Even before the first Balkan War had ended, victoriously for the allies, Bulgaria made new claims on Macedonia that united Greece, Serbia and Montenegro against her. In the second Balkan War (1913), Eastern Macedonia was the scene of the struggle between Greece and Bulgaria. Drama and the surrounding area paid a high Price in fire, persecution and slaughter. Την επομένη της πυρπόλησης και της σφαγής του Δοξάτου ο ελληνικός στρατός φτάνει στη Δράμα και γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό από τους κατοίκους της. Δευτέρα 1 Ἰουλίου 8 μ.μ. Χαρᾶς Εὐαγγέλια! Ἐλευθερία καὶ ἐλευθέρια ἑορτάζομεν ἀπὸ τῆς 4 μ.μ. ἐν τῇ Δράμᾳ μας... Ὁ ἑλληνικὸς μας στρατὸς νικητὴς καὶ τροπαιοῦχος εἰσῆλθεν εἰς τὴν Δράμαν. Χαρά, ἀγαλλίασις, χοροί, ἄσματα, δάκρυα χαρμόσυνα, ’Ελευθερία!... Από το ημερολόγιο του Μητροπολίτου Δράμας Αγαθαγγέλου The day after the bur of Doxato and slaughter of its inhabitants, the Greek army entered Drama and was enthusiastically welcomed by the townsfolk. Monday 1 July 8 p.m. Rejoice. We have been celebrating liberty and liberation since 4 p.m. in our Drama … Our Greek army, victorious and triumphant, has entered Drama. Joy, jubilation, dancing, singing, tears of joy, Freedom… From the diary of the Metropolitan of Drama, Agathangelos Ελληνικός στρατός και ομάδες Μακεδονομάχων του Παγγαίου στη Μονή της Εικοσιφοίνισσας, Ιούλιος 1913. The Greek army and units of Makhedonomakhoi (Greek of the Mt Pangeon area), at the Monastery of the Eikosiphoinissa in July 1913. 156 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ LIBERATION Before the victorious end of the first Balkan War Bulgaria made new claims on Macedonia that united Greece, Serbia and Montenegro against herand provoked the declaration of the second Balkan War on the 16th June 1913. Eastern Macedonia was the scene of the struggle between Greece and Bulgaria. Drama and the surrounding area paid a heavyprice with fire, persecution and slaughter. Την επομένη της πυρπόλησης και της σφαγής του Δοξάτου ο ελληνικός στρατός φτάνει στη Δράμα και γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό από τους κατοίκους της. Δευτέρα 1η Ιουλίου 8 μ.μ. Χαράς Ευαγγέλια! Ελευθερία και ελευθέρια εορτάζομεν από της 4 μ.μ. εν τη Δράμα μας... Ο ελληνικός μας στρατός νικητής και τροπαιούχος εισήλθεν εις την Δράμαν. Χαρά, αγαλλίασις, χοροί, άσματα, δάκρυα χαρμόσυνα, Ελευθερία!... Από το ημερολόγιο του Μητροπολίτου Δράμας Αγαθαγγέλου The day after the burning and the slaughter of Doxato, the Greek army arrives in Drama and is enthusiastically welcomed by its inhabitants. Monday 1st July 8 p.m. Rejoice.We have been celebrating liberty and liberation since 4 p.m. in our Drama… Our Greek army, victorious and triumphant, has entered Drama. Joy, jubilation, dancing, singing, tears of joy, Freedom… From thediaryof the Metropolitan of Drama Agathangelos Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 157 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ BIBLIOGRAPHY ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ GENERAL BIBLIOGRAPHY Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ. «Η Δράμα και η περιοχή της από τη Νεολιθική εποχή ως τα τέλη της αρχαιότητας: Παρατηρήσεις στον αρχαιολογικό χάρτη του Νομού Δράμας», Η Δράμα και η Περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός 1, Β’ Επιστημονική Συνάντηση Παρατηρήσεις στον αρχαιολογικό χάρτη του Νομού Δράμας», (Δράμα, 18-22 Μαΐου 1994), 33- 68. Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ.&Μάλαμα Π., «Νομός Δράμας Ιστορικοί Χρόνοι» , (eds), A. Βλαχόπουλος - Δ. Tσιαφάκη Αρχαιολογία ΙV – Μακεδονία και Θράκη, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2017, 464-468. Μαλαμίδου Δ. , «Νομός Δράμας. Προϊστορικοί Χρόνοι» (eds), A. Βλαχόπουλος, Δ.Τσιαφάκη, Αρχαιολογία ΙV – Μακεδονία και Θράκη, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2017, 460-463. Lespez L., « L’ évolution des paysages du Néolithique à la période ottomane dans la plaine de Philippes-Drama», Dikili Tash, village préhistorique de Macédoine orientale,(eds.Ch. Koukouli-Chryssanthaki, R. Treuil, Athènes 2008. 21-394. 1. ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΟΙ ΚΥΝΗΓΟΙ PALEOLITHIC HUNTERS Κουρτέση-Φιλιππάκη Γ., «Νέα προϊστορικά ευρήματα από την περιοχή της Δράμας», στο Η Δράμα και η περιοχή της - Ιστορία και πολιτισμός. Α΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα 1989, Δράμα 1992, 51-65. Τρανταλίδου Κ., Ντάρλας A., «Έρευνες στα σπήλαια του Νομού Δράμας, 1992», ΑΕΜΘ 6, 1992, 587-603. Τρανταλίδου Κ., Πολυδωρόπουλος Π., «Στοιχεία από μια θέση της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου στη δυτική όχθη του Αγγίτη και οι εργασίες συντήρησης», στο Η Δράμα και η περιοχή της - Ιστορία και Πολιτισμός, Β΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα 1994, Δράμα 1998, 69-80. Τρανταλίδου Κ., «Στις όχθες του ποταμού Αγγίτη: Στοιχεία από το περιβάλλον της λεκάνης της Δράμας κατά τους προϊστορικούς χρόνους», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός (E΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Δράμα 18-21/05/2006), Δράμα 2013,ΔΕΚΠΟΤΑ, 41-156. 2. ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΙ ΓΕΩΡΓΟΙ NEOLITHIC FARMERS Elster S. E., Renfrew C. (eds), Prehistoric Sitagroi: Excavations in Northeast Greece, 1968-1970,: The Final Report, vol.2, Los Angeles 2003. Renfrew C., Gimbutas M., Elster E.S. (eds), Excavations at Sitagroi. A Prehistoric Village in Northeastern Greece, vol.1, Los Angeles 1986. Περιστέρη Κ. «Ανασκαφική έρευνα 2002 στον προϊστορικό οικισμό του Αρκαδικού Δράμας» ΑΕΜΘ 16( 2002) , 131-136. Τουλούμης K., Περιστέρη K., «Ανασκαφή στον Αρκαδικό Δράμας 1991,Προκαταρτικές παρατηρήσεις». ΑΕΜΘ 5(1991), 359-369. Τουλούμης Κ., «Στοιχεία προϊστορικής οικονομίας από την πεδιάδα της Δράμας», στο Η Δράμα και η περιοχή της - Ιστορία και πολιτισμός. Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα 1998, Δράμα 2002, 23-29. Treuil R., «Οι πρώτες κατοικήσεις στην πεδιάδα της Δράμας», στο Η Δράμα και η περιοχή της - Ιστορία και Πολιτισμός. Α Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα 1989, Δράμα 1992, 47-50. Τρανταλίδου Κ., Σκαράκη Β., Καρά Ε., «Πηγές του Αγγίτη στη λεκάνη της Δράμας. Τα κεραμικά σύνολα από το εσωτερικό του σπηλαίου», ΑΑΑ 39, 2006 (2007), 107-138. Τρανταλίδου Κ., Σκαράκη Β., Καρά Ε., Ντίνου Μ., «Στρατηγικές επιβίωσης μετακινούμενων κυνηγών κτηνοτρόφων κατά τη διάρκεια της 4ης χιλιετίας. Στοιχεία από την εγκατάσταση στην ανατολική όχθη των Πηγών του Αγγίτη» , ΑΕΜΘ 19 (2005), Θεσ/νίκη 2007, 45-80. 3. ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ EARLY BRONZE AGE Malamidou D., «Eastern Macedonia during the Early Bronze Age», στο C. G. Doumas, V. La Rosa (ed.), Poliochni e l’Antica Età del Bronzo nell’Egeo settentrionale, Athens 1997, 329-343. Renfrew C., «The autonomy of the south-east European Copper Age», Proceedings of the Prehistoric Society 35, 1969, 12-47. Renfrew C., «The Burnt House at Sitagroi», Antiquity 44, 1970, 131-134. 4. ΎΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ LATE BRONZE AGE Koukouli-Chryssanthaki Ch., «Late Bronze Age in Eastern Macedonia», Thracia Praehistorica, Suppl. Pulpudeva 3, 1978, 231-258. Γραμμένος Δ. «Τύμβοι της Ύστερης Εποχής Χαλκού και άλλες αρχαιότητες στην περιοχή του Νευροκοπίου Δράμας», Αρχαιολογική Εφημερις (ΑΕ) 1979, 26-71. 5. ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΣΙΔΗΡΟΥ EARLY IRON AGE Κουκούλη-Χρυσανθάκη Χ., «Η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στην Ανατολική Μακεδονία», στο Αρχαία Μακεδονία V. Ανακοινώσεις κατά το Πέμπτο Διε- Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 161 θνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1993, 679-735. 6. ΑΡΧΑΙΚΟΙ - ΚΛΑΣΙΚΟΙ - ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΡΩΜΑΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ARCHAIC - CLASSICAL - HELLENISTICROMAN TIMES Κουκούλη Χρυσανθάκη Χ., «Ο αρχαίος οικισμός της Δράμας και το ιερό του Διονύσου», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός Α΄Επιστημονική Συνάντηση 24-25 Νοεμβρίου 1989, Δράμα 1996, 67-107. Κουκούλη Χρυσανθάκη Χ., «Η Δράμα και η περιοχή της από τη νεολιθική εποχή ως τα τέλη της Αρχαιότητας», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Β΄ Επιστημονική Συνάντηση 18-22 Μαϊου 1994, Δράμα 1998, Β1, 33-68. Κουκούλη Χρυσανθάκη Χ, «Αρχαίος οικισμός στο Καλαμπάκι Δράμας», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση 21-24 Μαίου 1998, Δράμα 2002, Γ1, 37-54. Μάλαμα Π., «Χάλκινο αγαλματίδιο Διός Κεραυνίου», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Β΄ Επιστημονική Συνάντηση 18-22 Μαΐου 1994, Δράμα 1998, Β1, 191-198. Μάλαμα Π., «Ποταμοί Δράμας 2006-2008. Εγκατάσταση Υστερορωμαϊκών–Παλαιοχριστιανικών χρόνων», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, ΣΤ΄ Επιστημονική Συνάντηση Δράμα 7-9 Νοεμβρίου 2013 (υπό έκδοση). Νίγδελης Π-Σισμανίδης Κ., «Δύο αντίγραφα ενός επιστρατευτικού διατάγματος του Φιλίππου Ε΄. Οι Επιγραφές αρ. 207 της συλλογής Ποτίδαιας και 6660 του Μουσείου Θεσσαλονίκης, Αρχαία Μακεδονία/Ancient Macedonia VI, 6Ο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη, 15-19 Οκτωβρίου 1996),807-822. Νίγδελης Π., «Harpaliani: Μια νέα κώμη της Ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων», στο Π. Αδάμ-Βελένη, Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Δινήεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κ. Ρωμιοπούλου, Θεσσαλονίκη 2012, 103-108. Papazoglou F., «Le territoire de la colonie de Philippes», BCH 106 (1982), 89-106. Περιστέρη Κ., «Ανασκαφή ταφικών τύμβων στους Ποταμούς Δράμας», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Δ΄Επιστημονική Συνάντηση 16-19 Μαίου 2002, Δράμα 2006, Δ1, 103-110. Πούλιος B, «Νομισματική κυκλοφορία στο Νομό Δράμας» Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Ε΄ Επιστημονική Συνάντηση 18-21 Μαϊου 2006, Δράμα 2013,221-244. Πούλιος B, « ‘Θησαυρός’ αργυρών νομισμάτων Φιλίππου Β΄, Θάσου και Νεάπολης από τους Ποταμούς Δράμας», AΔ 53 (1998), Μελέται (Athènes 2002), 187-256. 162 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ Πουλιούδη B, «Η ανασκαφή της Πλατανιάς 2009», ΑΕΜΘ 23, 2009, 445-449. Ρωμιοπούλου Αικ., «Λύχνος ρωμαϊκών χρόνων σε μορφή αιχμαλώτου βαρβάρου», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Β΄ Επιστημονική Συνάντηση 18-22 Μαϊου 1994, Δράμα 1998, Β1,183-189. Σαμαρτζίδου Σ., «Ελληνιστικός τάφος της Δράμας», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Α΄Επιστημονική Συνάντηση Δράμα 24-25 Νοεμβρίου 1989, Δράμα 1996, 109-129. Speidel M., «The Captor of Decabalus. A new Inscription from Philippi», Journal of Roman Studies (JRS )40 (1970), 142-153. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου Ε., «Προτομή Διονύσου από τη Δράμα», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Β΄ Επιστημονική Συνάντηση 18-22 Μαϊου 1994, Δράμα 1998, Δράμα 1998, Β1,169-182. Τριανταφυλλίδης Κ., «Τα θρακικά κάστρα του Νομού Δράμας», Μνήμη Δ.Λαζαρίδη, Πόλις και Χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη. Πρακτικά Αρχαιολογικού Συνεδρίου Καβάλς, 9-11 Μάιου 1996, Θεσσαλονικη 1990.589-592 Τριαντάφυλλος Δ., «Αρχαιολογικές έρευνες στην παρανέστια περιοχή» ΑΕΜΘ 4 (1990), 630-633. Φαράκλας Χ.Π. – Τριανταφυλλίδης Κ.Σ, «Ex imperio Apollinis, Ένα collegium cultorum από τη Δράμα», Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Δ΄Επιστημονική Συνάντηση 16-19 Μαίου 2002, Δράμα 2006, Δ1, 75-102. Zannis A.G., Les pays entre le Strymon et le Nestos: Géographie et histoire (VIII-IV siècle avant J.C) MELETHMATA 67, Athènes 2013. 7. ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ EARLY CHRISTIAN - BYZANTINE TIMES 1. Δράμα 1.1 Τα τείχη Βελένης Γ. – Τριανταφυλλίδης Κ., «Τα Βυζαντινά τείχη της Δράμας. Επιγραφικές μαρτυρίες» Βυζαντιακά,11 (1991),113. Τσουρής Κ., «Παρατηρήσεις στη χρονολόγηση της οχυρώσεως της Δράμας» Η Δράμα και η Περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση Δράμα 21-24 Μαϊου 1998, Δράμα 2002,113-118. 1.2. Ναός Αγίας Σοφίας Πελεκανίδης Στ. ,Αρχαιολογικόν Δελτίον (ΑΔ) 16Β(1960),Χρονικά, 230. Κούντουρας Α. - Μπακιρτζής Χ., «Αγία Σοφία της Δράμας», Η Δράμα και η Περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Α΄ Επιστημονική Συνάντηση, 141-155. 1.3. Ναός Ταξιαρχών Πέννας Χ., «Ταξιάρχες Δράμας». Η Δράμα και η περιοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός. Πρακτικά Α΄ Επιστημονικής Συνάντησης , Δράμα 1992, σ. 157-195. Δαδάκη Στ., Αναστήλωση του τέμπλου στο ναό των Ταξιαρχών Δράμας, Η Δράμα και η περιοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός, Πρακτικά Β΄Επιστημονικής Συνάντησης, τ. Ι’, Δράμα 1998, σ,287 - 290. 1,4. Βυζαντινός λουτρώνας Μπακιρτζής Χ., ΑΔ 34 (1979), Χρονικά Β’ 2, σ. 342-343 2. Μονή Εικοσιφοίνισσας Καμπούρη Ε., Νέα στοιχεία από την μεσοβυζαντινή φάση του καθολικού της μονής Εικοσιφοινίσσης, ΕΕΠΣΑΠΘ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, ΣΤ΄(1973), 125145. 3. Μετόχι Αγίου Γεωργίου Βρανοκάστρου Ζήκος Ν. – Μπακιρτζής Χ., Μονή Αγίου Γεωργίου Βρανοκάστρου, ΑΕΜΘ 10Β, 847-864. 4. ΄Αγιος Παντελήμων Προσωτσάνης Βελένης Γ., «Ενας Παλαιολόγειος ναός στην περιοχή της Δράμας», Δημοσίευση του ΑΠΘ Αρχιτεκτόνων, 1973. 5. Αδριανή Δαδάκη Στ. -Λιχούνας Μ. -Τσουρής Κ., « Οχυρώσεις στις παρυφές της ευρύτερης πεδιάδας των Φιλίππων . Η Δράμα και η περιοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός, Πρακτικά Δ΄ Επιστημονικής Συνάντησης, 16-19 Μαϊου 2002 , Δράμα 2006, 113-118. 6.Ακρόπολη Πλατανιάς Περιστέρη Κ., «Πρώτη ανασκαφική έρευνα στην «Ακρόπολη» της Πλατανιάς» ΑΕΜΘ 4(1990),469476. 8. ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ MODERN TIMES Αγαθάγγελος Β΄, Μητροπολίτης Δράμας , Δραματικαί περιπέτειαι της Δράμας και απελευθέρωσις αυτής. Καβάλα 1913. Αγγελούδη Σ., «Το τζαμί της πλατείας Δικαστηρίων Δράμας», ΠΕΣΔ (5/2013), 1295-1334. Αθανασιάδης Θ. , «Η εξέλιξις της πόλεως», ΗΑΜΝΘ, 1 (1931), 14-18. Ahmed Mahmoud M. Ameen, «The Mehmet Khalil Agha Mosque in the Greek city of Drama» Annual Journal of the Faculty of Archaeology –Fayoum University 1 (2014),19-34. Αϊβάζογλου-Δόβα Δ. , Η Δράμα. Ο Νεοκλασικισμός στην αστική αρχιτεκτονική της πόλης, Δημοτική Επιχείρηση Κοινωνικής Πολιτιστικής και Τουριστικής Ανάπτυξης Δήμου Δράμας, 2002. Arslan I., Selanik’in Gölgesinde Bir Sancak: Drama (1864 -1913), Bilge Kültür Sanat, Istanbul, 2010. Ayverdi H.E. , Avrupa’da Osmanli Mimari Eserleri , v. IV. Bulgaristan, Ynanistan, Arnavutluk, Istanbul 1982 Βακαλόπουλος Κ., Μακεδονία και Τουρκία (18301878), Θεσσαλονίκη 1987. Βασιλείου Ε., Ο Εθνομάρτυρας - Άγιος Μητροπολίτης Δράμας-Σμύρνης Χρυσόστομος, 3η έκδ., Δράμα 2001. Βελένης Γ., «Η εκκλησία του νεομάρτυρα Θεοδώρου στον Ξηροπόταμο Δράμας» στο Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την άλωση, τ. 1 (1979), 11-19. Cousinery Μ.Ε.Μ., Voyage dans la Macédoine, Paris 1831 Emecen F., «Drama», Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, vol.9 (1994) Istanbul, 525-528. Κάζης Αθ., Δράμα. Εικόνες και μνήμες της παλιάς πόλης, Δράμα 2005. Κωφός Ε., «Μακεδονία» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Νεώτερος Ελληνισμός από 18331881, Αθήναι 1977, 378-387. Λοβέρδος Α. , Ο Εθνομάρτυρας μητροπολίτης Χρυσόστομος, Αθήναι,1929. Lowry H. W., In the Footsteps of the Ottomans: A Search for Sacred Spaces & Architectural Monuments in Northern Greece. Istanbul: Bahçesehir University Publications, 2009. Lowry H.W., «An unknown fourteenth Century Sultanic Mosque in the Makedonian city of Drama: The Yildirim Bayezid Cami», in M. Hartmuth, A. Dilsik (Eds.), Monuments, Patrons, Contexts: Papers on Ottoman Europe presented to Machiel Kiel (pp. 15-28), Leiden: Nederlands Instituut Voon Het Nabije Oosten, 2010. Παπαδόπουλος Στέφ., Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίον αιώνα της τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη, 1970. Παρχαρίδου –Αναγνώστου Μ. , «Απεικόνιση της Δράμας σε τοιχογραφία του Κουρσουνλού Τζαμί», ΠΙΣ (ΙΔ΄/ 1994 , 285-318. Πασχαλίδης Κ. Βασ., «Η Μονή της Εικοσιφοινίσσης κατά τη περίοδον 1770-1829, Μακεδονικόν Ημερολόγιον Σφενδόνη, 1975, 317-320. Πασχαλίδης, Κ. Βασ., «Η Συμβολή της Δράμας εις την Εθνεγερσίαν του 1821», Δραμινά Νέα τ.29 (03-04/1971), 18-19. Πασχαλίδης, Δ. (2002)., «Ο κώδικας της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Τσατάλτζιας (Χωριστή Δράμας), 1842-1916. Περιγραφή και σύντομη επισκόπηση», ΠΕΣΔ, τ.2 (3/2002), 491-519. Πεντζίκης Ν.Γ., Πόλεως και Νομού Δράμας παραμυθία. Αθήνα, 1982. Προκοπίου Γ., «Ακ Μεχμέτ Αγά τζαμί. Διατηρητέο ή υπό κατεδάφιση»», περ. Βήματα στη Δράμα, τ.9 (10/1988), 46-47. Σαββοπούλου-Κατσίκη Ξ. , «Μεταβυζαντινές εκκλησίες στο νομό Δράμας», ΠΕΣΔ (1/1992), σ. Archaelogical Museum of Drama TEXTS AND PICTURES | 163 261-296. Σαββοπούλου-Κατσίκη Ξ. , «Η μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στον Κριθαρά Δράμας», ΠΕΣΔ, τ.1(2/1998), σ. 329-348. Σολομωνίδης Χ. , Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήνα 1993. Στρατή, Α. , «Συνοπτική επισκόπηση αρχαιολογικής δραστηριότητας σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους του Νομού Δράμας, βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής κατά το 1971-1980», Δραμινά Χρονικά, τ.Β (1981) ,138-145. Στράτης Ε., Η Δράμα και η Δράβησκος: Ιστορική και αρχαιολογική μελέτη, Σέρρες 1923, Σχινάς Ν. , Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, τχ. 2, Αθήναι 1886. Τσελεμπί Ε., Ταξίδι στην Ελλάδα. Έρευνα-Λογοτεχνική απόδοση Νίκος Χειλαδάκης, Αθήνα(1991). Tρακοσοπούλου-Τζήμου K. , «Δράμα. Από την Οθωμανική στην Νεοελληνική πόλη. Εξέλιξη της μορφολογίας του χώρου και αρχιτεκτονική». ΠΕΣΔ (1/1992), 1992,.297-327. Tρακοσοπούλου - Τζήμου K., Η αρχιτεκτονική του Konrad Jacob josef von Vilas (1866-1929), στη Δράμα και την ευρύτερη περιοχή της (τέλη 19ου - αρχές 20ού αιώνα), Δράμα 2002-2003. Tρακοσοπούλου–Τζήμου K., Ο Εκσυγχρονισμός της Βορειοελλαδικής Αρχιτεκτονικής και Πόλης στη διάρκεια του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, ΕΜΠ, Αθήνα 2005. Tρακοσοπούλου–Τζήμου K. - Χατζητρύφων Ν., «Οι καπναποθήκες στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Αναγνώριση, κατάσταση διατήρησης, τεχνικές αποκατάστασης-ενίσχυσης», στο Πρακτικά 2ου Εθνικού Συνεδρίου Ήπιες επεμβάσεις για την προστασία ιστορικών κατασκευών, εκδ. ΕΝΜ-ΚΜ –ΤΕΕ/τμ. ΚΜ., Θεσσαλονίκη, τ2, 2004, 128-141. Τριάρχης Φ. , Η ιστορία της Δράμας, Δράμα 1969. Τσότσος, Γ.Π., Μακεδονικά γεφύρια. Τοπογραφία, αρχιτεκτονική, ιστορία, λαογραφία, Θεσσαλονίκη 1997. Χατζή-Καλού M., Εντυπώσεις εκ της Ιεράς Μακεδονίας και Θράκης, Αθήναι (1909). Χατζηκυριακού Γ. , Σκέψεις και Εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν (1905-1906), Θεσσαλονίκη, 1962. Χατζόπουλος Γ.Κ. , «Συμβολή στη μελέτη της τοπικής ιστορίας. Τα σωζόμενα τεμένη της Δράμας», εφ. Πρωινός Τύπος (Δράμα) αρ. φ. 6880-9932 (15.03.2011). 164 | Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΕΣ