TÜRK HALK HEKİMLİĞİ KİTABI Editör: Dr. Nagihan BAYSAL YURDAKUL Paradigma Akademi Türk Halk Hekimliği Kitabı Editör: Dr. Nagihan BAYSAL YURDAKUL ISBN: 978-625-6822-90-0 Paradigma Akademi Yayınları Sertifika No: 69606 Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım Fetvane Sokak No: 29/A ÇANAKKALE e-mail: fahrigoker@gmail.com Yayın Sorumlusu: Nevin SUR Dizgi&Kapak: Yağmur ALKIR Matbaa Meydan Baskı Sertifika No: 70835 Kitaptaki bilgilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir. Bu Kitap T.C. Kültür Bakanlığından alınan bandrol ve ISBN ile satılmaktadır. Bandrolsüz kitap almayınız. Eylül 2023 Paradigma Akademi Kıymetli öğretmenim Eren Akçiçek’e sonsuz şükran ve minnetle… iii Ön Söz Sağlık, insanlık tarihinin en çok üzerine düşünülen konusu olmuştur. İnsanoğlu sağlıklı olmak, beden, ruh ve zihninin ahenkli bir şekilde hem kendi içinde hem de doğayla uyumlu bir ilişkisi olması için dünya yaşamının ilk gününden itibaren çaba içerisinde olmuştur. Bu çabalar dünya kültürlerinin tamamında halk hekimliği geleneğinin doğmasına neden olmuştur. Bugün modern tıbbın kökenini oluşturan halk hekimliğine bağlı inanma ve uygulamalar toplumların geleneksel dünya görüşlerinin ve inanç sistemlerinin bir ürünü olarak meydana gelmiştir. Biz bu çalışmamızda Türk halk bilgisinin ürünü olan halk hekimliği geleneğini ve bu gelenek merkezinde meydana gelen inanma ve uygulamaları, hekimlik geleneğinin halk anlatmalarına tesirini ortaya koymaya çalışacağız. Eserin meydana gelmesinde katkısı bulunan ve bölüm yazarlığı görevini üstlenen bütün hocalarıma ve meslektaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. Nagihan Baysal Yurdakul İzmir-2023 v İçindekiler ÖN SÖZ ................................................................................................................. V TÜRK KÜLTÜRÜNDE HALK HEKİMLİĞİ VE HALK HEKİMLERİ TÜRK KÜLTÜRÜNDE İLK HEKİM: ŞAMAN................................................... 3 Arş. Gör. Gökçe EMEÇ YÜCESOY MİT VE TARİH EKSENİNDE HEKİMLİK MESLEĞİNİN PİRİ LOKMAN HEKİM .................................................................................................................. 21 Arş. Gör. Elif ŞAHİN HALK HEKİMLİĞİNİN KAYNAKLARI: DİN, BÜYÜ VE EM ...................... 37 Doç. Dr. Mustafa DUMAN TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE KÜLTLER ...................................................... 53 Yağmur ALKIR İNANCIN VE İNANIŞLARIN HALK HEKİMLİĞİ UYGULAMALARINA ETKİLERİ .............................................................................................................. 73 Dr. Esra ÇAM TÜRK KÜLTÜRÜNDE SAĞLIK VE HASTALIK ÜZERİNE İNANÇLAR . 101 Dr. Öğr. Üyesi Nükte Sevim DERDİÇOK TÜRKİYE’DEKİ HALK HEKİMLİĞİ ÇALIŞMALARINA GENEL BİR BAKIŞ .................................................................................................................. 125 Prof. Dr. Muvaffak DURANLI TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE SAĞALTIM YÖNTEMLERİ TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE BİTKİ VE HAYVAN KÖKENLİ İLAÇLAR VE KULLANIM ALANLARI ........................................................................... 143 Emine VARIŞOĞLU SARPKAYA vii MİTOLOJİK KÖKLERİ VE RİTÜELLERİ BAĞLAMINDA TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE AĞAÇ .................................................................................. 161 Prof. Dr. Pervin ERGUN TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE SU ................................................................. 209 Ali Can TEZSEZER TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE DEMİR ......................................................... 219 Dr. Fidan UĞUR ÇERİKAN TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE ATEŞ ............................................................ 239 Doç. Dr. Satı KUMARTAŞLIOĞLU TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE TOPRAĞIN KULLANIMI ........................ 261 Doç. Dr. Erhan SOLMAZ TÜRK HALK HEKİMLİĞİNDE TAŞ-KAYA KÜLTÜ ................................... 273 Dr. Gökçe ZEYNEP GÜZEY HALK HEKİMLİĞİNİN TÜRK HALK EDEBİYATI ÜRÜNLERİNE YANSIMASI TÜRK DESTANLARINDA HALK HEKİMLİĞİ............................................ 291 Tuğba AYDOĞAN TÜRK HALK HİKÂYELERİNDE HALK HEKİMLİĞİ UNSURLARI ......... 313 Elçin HAZAR TÜRK DÜNYASI MASALLARINDA HALK HEKİMLİĞİ UNSURLARI.. 327 Doç. Dr. Seçkin SARPKAYA EFSANELERDE (MENKIBE-MEMORAT) HALK HEKİMLİĞİ İNANIŞ VE UYGULAMALARI ............................................................................................ 341 Arş. Gör. Erdem AKIN viii TÜRK DÜNYASI ATASÖZLERİNDE VE DEYİMLERİNDE HALK HEKİMLİĞİ UNSURLARI................................................................................ 379 Dr. Seda GEDİK TÜRK HALK ŞİİRİNDE HALK HEKİMLİĞİ UNSURLARI ........................ 393 Ahmet Gökhan YILDIZ ix TÜRK DESTANLARINDA HALK HEKİMLİĞİ Tuğba AYDOĞAN* Giriş İnsanoğlu, ilkellik zamanından bu yana, çeşitli sebeplerle maruz kaldığı ruhsal ve fiziksel hastalıkların ve ölümsüzlüğe ulaşma gibi mistik çabaların sonucunda; “halk hekimliği” adı verilen işlemlere başvurmuştur. Modern tıbbın olmadığı zamanlarda ya da ondan faydalanılamadığı durumlarda, kişinin bizzat kendisinin ya da halkın “şaman”, “bahşı”, “veli”, “otacı”, “ocaklı”, “sınıkçı” vb. adlar verdiği uzman kişilerin, hastalıkları tanılama ve sağaltmada kullandıkları inanış ve uygulamaların bütününe “halk hekimliği” adı verilmektedir. Türklerin halk hekimliği ile ilgili inanış ve uygulamaları, kültürel pek çok alanda olduğu gibi halk anlatılarında da yer bulan ve sıkça kullanılan unsurlardan birisi olmuştur. Türk milletinin kültürel unsurlarını adeta bir ayna gibi yansıtan ve bu özelliğiyle, halk anlatıları arasında özel bir yere sahip olan Türk destanları; içerisinde halk hekimliği ile ilgili pek çok unsuru barındıran anlatılardır. Geçmişten günümüze, oldukça geniş ve değişkenlik gösteren bir coğrafyada yaşayan Türklerin, tespit edilebilen sözlü ve yazılı destanlarındaki tüm halk hekimliği unsurlarını tespit edebilmemiz şüphesiz ki mümkün değildir. Bu sebeple, bu bölümde, öncelikle Türk dünyasının edebî yaratmaları içerisinde müstesna bir yere sahip olan Dede Korkut Kitabı’nı; sonrasında ise Türk destancılık geleneğinin Türkiye, Sibirya, Türkmenistan, Doğu Türkistan (Uygur), Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan sahalarından seçtiğimiz Köroğlu, Altın Arığ, Kasım Oğlan, Kamerşah ve Şemsi Canan, Şakir-Şakirat, Manas ve Rüstem Han destanlarında yer alan halk hekimliği uygulamalarından birer örnek ile Türk destanlarında halk hekimliği ile ona bağlı unsurların ne şekilde ele alındığını ve Türk kültüründeki yerini değerlendirmeye çalışacağız. Doktora Öğrencisi. Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Ana Bilim Dalı. xtbx88@gmail.com * 291