Sinop -Balatlar Kazısı ve Buluntular I

Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I KİTABEVİ •881 Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I Editörler Gülgün KÖROĞLU Filiz İNANAN Ozan HETTO Kitap Tasarımı Minyatür Ajans Baskı-Cilt Şan Matbaa Ambalaj San. Tic. A.Ş. Hamidiye Mah. Anadolu Cad. 50/3 Kağıthane/İstanbul Sertifika No: 68060 1. Baskı, 150 Adet İstanbul, 2023 ISBN 978-625-8055-51-1 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 51261 Online Satış www.kitabeviyayinlari.com © Bütün yayın hakları “KİTABEVİ Yayınları”na aittir. Kaynak gösterilerek tanıtım amacıyla ve araştırma için yapılacak kısa alıntılar dışında, yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir şekilde kopya edilemez, elektronik ve mekanik yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz. KİTABEVİ 2 Yerebatan Caddesi. No: 33/6 Cağaloğlu-İSTANBUL Tel: (0212) 527 11 16 e-mail:kitabevivaris@gmail.com Giriş Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I Editörler Gülgün KÖROĞLU Filiz İNANAN Ozan HETTO KİTABEVİ 3 Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I 4 Giriş Kurduğu Cumhuriyette özgürce bilim yapan tüm Bilim İnsanları adına şükranla. Çalışmamız Cumhuriyetimizin 100. Yılı ve Önderimiz Atatürk’e armağınımızdır. 5 Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I 6 Giriş İçindekiler Sunuş ................................................................................................................................................................ 11 Önsöz ................................................................................................................................................................ 13 Giriş .................................................................................................................................................................. 15 I. Bölüm Balatlar Kazısı Buluntuları Mozaik ve Duvar Resmi..................................................................................................................................... 41 Balatlar Kazısı 2016-2019 Yılları Arasında Açığa Çıkarılan Erken Bizans Dönemi Mozaikleri ........ 43 Gülgün KÖROĞLU - Emine TOK Balatlar Kazısı Erken Bizans Dönemi Mozaik Yazıtları ........................................................................... 57 Bülent ÖZTÜRK Balatlar Kilisesi Duvar Resimleri ................................................................................................................ 73 Nilay ÇORAĞAN Pişmiş Toprak ....................................................................................................................................................109 Balatlar Kazısı 2010 – 2014 Sezonları Geç Roma Dönemi ve Öncesine Ait Seramik Buluntular Hakkında Bir Değerlendirme .....................................................................................................................111 Eda GÜNGÖR ALPER Balatlar Kazısı Helenistik – Roma Dönemleri Seramik Buluntuları: Genel Bir Değerlendirme .............123 Gülseren KAN ŞAHİN Balatlar Kazısı Pişmiş Toprak Figürinler, Heykel ve Mimari Parçalar ................................................141 Zeynep KOÇEL ERDEM Balatlar Kazısı Bizans Dönemi Seramiklerinde Buluntu - Mekân İlişkisi...........................................153 Filiz İNANAN Balatlar Kazısı Bizans Dönemi Beyaz Hamurlu Sırlı Seramiklerinin Teknik ve Desen Özellikleri 165 Feray KORUCU YAĞIZ Balatlar Kazısı Beylikler ve Osmanlı Dönemi Seramikleri ile Avrupa’dan İthal Örnekler ...............179 Sevinç GÖK Balatlar Kazısında 2010-2022 Yılları Arasında Ele Geçen Tütün Lüleleri .........................................201 Gökben AYHAN 7 Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I Sikke ve Mühürler ............................................................................................................................................ 219 Balatlar Kazısı Sikkeleri .............................................................................................................................221 Oya YAĞIZ Balatlar Kazısı Türk-İslam Sikkeleri..........................................................................................................233 Gergely CSIKY Balatlar Kazılarında Bulunan Bronz Bir Mühür Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme ....................253 Cenk DEMİR Küçük Buluntular .............................................................................................................................................261 Balatlar Kazısı Bizans ve Geç Osmanlı Dönemlerinden Sedef Buluntular .........................................263 Gülgün KÖROĞLU - Ozan HETTO Balatlar Kazısı Geç Osmanlı Dönemi Cam Buluntuları .........................................................................274 Üzlifat CANAV ÖZGÜMÜŞ Balatlar Kazısı 2010-2015 Kazı Sezonlarına Ait Bir Grup Kemik Buluntu ........................................285 Ozan HETTO - Gülgün KÖROĞLU Kıyafet ve Aksesuarlar .....................................................................................................................................299 Sergüzeşt-i Fes ve Balatlar Kazılarından Fes Buluntular .......................................................................301 Esma İGÜS - Ceyhun BERKOL Balatlar Kazısında Ele Geçen Geç Osmanlı Dönemi Rum-Ortodoks Ayakkabı Buluntuları ............311 Ceyhun BERKOL Balatlar Kazısı Rum Mezarlarında Ortaya Çıkarılan Topuz Tarakları ve Tokaları ...........................321 Sanem SOYLU YILMAZ Mermer ve Taş Eserler .....................................................................................................................................329 Balatlar Kazısı Buluntusu Taş Eserlerin Değerlendirilmesi ..................................................................331 Esra KESKİN Balatlar Kazısının 2019 Yılı Çalışmalarında Açığa Çıkarılan Roma Dönemine Ait Mermer Buluntular .....................................................................................................................................................345 Yaşar Serkal YILDIRIM Antropoloji ..........................................................................................................................................................359 Balatlar Kazısında 2010-2014 Yıllarında Ele Geçen Karışık Haldeki İnsan Kemikleri ve Geç Osmanlı Dönemi Ortodoks Hristiyan Mezarları .....................................................................................361 İzzet DUYAR - Derya ATAMTÜRK - Kadir Toykan ÖZDOĞAN Balatlar Kazısından Yazıtlı Kafatası Örneği .............................................................................................375 Mustafa Tolga ÇIRAK Balatlar Kazısında Ortaya Çıkarılan Kedi İskeleti ..................................................................................385 Vedat ONAR - Altan ARMUTAK 8 Giriş Koruma Onarım ve Arkeometri Çalışmaları ...........................................................................................389 Balatlar Kazısı Erken Bizans Dönemi İkiz Mezar ve Etrafında Bulunan Mozaik Yer Döşemelerinin Konservasyon Uygulamalarına Dair İlk Veriler ......................................................................................391 Sedef ÖZTÜRK HETTO Balatlar’daki Yapı Taşlarının Arkeojeoloji İncelemesi ve Arkeojeofizik Çalışmalar .........................403 Mahmut Ziya GÖRÜCÜ - Fethi Ahmet YÜKSEL Balatlar Kazısında Bulunan Farklı Dönemlere Ait Duvar Resimlerinin Malzeme Karakterizasyonu ve Yapım Tekniklerinin Belirlenmesi- İlk Sonuçlar ................................................................................415 Meriç BAKİLER - Burcu KIRMIZI - Özden ORMANCI - Gülgün KÖROĞLU Balatlar Kazısında 1 ve 4 Numaralı Mezarlardan Çıkartılan Tekstillerin Teknik Analizinin Yapılması ......................................................................................................................................................427 Meral ÖZOMAY- K. Nalan TÜRKMEN - Mehmet AKALIN - İsmail USTA- Günay ATALAYER Balatlar Kazısında Bulunan Tarihi İki İncilin Analizi, Restorasyon ve Konservasyon Aşamaları .437 Ragsana HASANOVA - Meral ÖZOMAY - Guzal MASSADİKOVA- Zafer ÖZOMAY Balatlar Yapı Kalıntılarının Sit Sınırlarına İlişkin Değerlendirme.......................................................449 Mahitap SEL - Gülgün KÖROĞLU- Süleyman ÖZGEN II. Bölüm Sinop Tarihçesi ve Arkeolojisi Sinope Kalesi’nde Yapılan Yeni Çalışmalar Işığında Sinope’nin Erken Koloni Dönemine Bakış ...481 Owen DOONAN Sinope’den Yeni Yazıtlar ..............................................................................................................................495 Hüseyin Sami ÖZTÜRK Sinop İli Kırsalında T. Dicoccum Buğdayının Tarımı.............................................................................499 Burhan ULAŞ Karadeniz’de Hristiyanlığın İzleri: Erken Hristiyanlık Dönemi’nde Sinope Piskoposları ...............513 Murat ÖZYILDIRIM Türkiye Selçuklu Hâkimiyetinde Bir Ortaçağ Liman Kenti: Sinop ......................................................519 Murat KEÇİŞ 19. ve 20. Yüzyıl Osmanlı Arşiv Belgelerinde Sinop Kiliseleri ..............................................................533 Alev DİRER AKHAN - Süreyya EROĞLU BİLGİN - Nuran KOLTUK Investigation of Earthquake Performane with Non-Destuctive Methods in Sinop Historical Prison .............................................................................................................................................................547 Ali SARIALİOĞLU 9 Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I 10 Giriş Sunuş Balatlar, Sinop kent merkezinde yer alan önemli bir tarihi yapı topluluğudur. Günümüze ulaşan yapı kalıntısı Roma İmparatorluğu döneminde, Helenistik devre ait bir başka devasa binanın temelleri üzerine inşa edilen bir imparatorluk hamamıdır. Roma döneminden sonra, Bizans, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde Sinop’un Rum Ortodoks cemaatine hizmet eden bir manastır, kilise ve mezarlık olarak işlev görmüştür. Bu kitapta Helenistik dönemden başlayarak geç Osmanlı dönemine kadar uzanan neredeyse iki bin yıllık bir süreç ele alınmakta ve “Balatlar Kilisesi” olarak tanınan yapı topluluğunda 2010 yılından itibaren gerçekleştirilen arkeolojik kazılar sayesinde gün ışığına çıkarılan buluntuların çok geniş bir yelpaze içinde değerlendirmelerini içeren önemli bilimsel sonuçlar tanıtılmaktadır. Seramik, cam, metal, kemik ve sedeften yapılmış eserlerden tekstillere, sayısız insan iskeletinden sikkelere kadar Sinop ve Karadeniz tarihine yeni bir ışık tutacak bilgiler bulunmaktadır. Kitap içerisinde duvar resimleri ve mozaiklerin konservasyonu, arkeoloji, sanat tarihi, epigrafi, nümizmatik, antropoloji, arkeometri, arkeozooloji gibi değişik alanlarda uzman kişilerin kaleminden önemli değerlendirmeler ve sonuçlar hem bilim dünyasına hem de tarih ve kültüre meraklı okuyucuya sunulmaktadır. Olağanüstü engin ve derin bilgiyi içeren bu kitap, sadece Balatlar kazı buluntularıyla sınırlı olmayıp çeşitli dönemlerde Sinop tarihiyle ilgili makaleleri de kapsamaktadır. Başta kazı başkanı Prof. Dr. Gülgün Köroğlu ve bu kitabın editörleri olmak üzere bu değerli kitapta emeği geçen herkese içten tebriklerimi sunar, Karadeniz bölgesinin bilinmeyen pek çok farklı yönünü aydınlatacağını umarak keyifli okumalar dilerim. Prof. Scott REDFORD School of Oriental and African Studies London University 11 12 12 Giriş Önsöz Bu kitap genel olarak Sinop tarihi ve Balatlar Kazısının 2010-2023 yılları arasında gerçekleştirilen çalışmalara dair sonuçların bilim dünyasıyla paylaşılması hedeflenerek kazı ekip üyeleri ve alanında uzman bilim insanları tarafından ayrı makaleler halinde kaleme alınmıştır. Öncelikli amaç Balatların kent tarihindeki yerini vurgulamak ve 2010 yılından bu yana devam eden kazılarda açığa çıkarılan buluntuların bir bölümünü bilim dünyasıyla paylaşmaktır. Sinop’un önemli tarihi geçmişi içinde Roma döneminden günümüze gerçek işleviyle bilinen en önemli iki yapısı surlar ve Balatlardaki Roma dönemi hamamıdır. Arkeolojik kazı çalışmaları göstermektedir ki Balatlardaki anıtsal yapı Roma dönemine ait olmakla birlikte bu yapı Klasik ve Helenistik dönem kalıntılarının üzerine bu kalıntılar temel olacak şekilde inşa edilmiştir. Ayrıca kazı çalışmaları sırasında sıklıkla Klasik ve Helenistik dönemin sikke, çanak-çömlek, cam ve benzeri küçük buluntuları da gün ışığına çıkmaktadır. Hristiyanlığın resmi din olmasından itibaren geniş bir alan üzerine kurulmuş olan Balatlar’daki hamamın farklı birimleri değişik dönemlerde kiliseye dönüştürülerek 1924 yılına değin kullanılmıştır. Balatların ilk olarak kiliseye çevrilmesi sürecinde tercih edilmesinin en önemli nedenlerinden biri Sinoplu Aziz Phokas’ın şehit edilmesi hikayelerinde anlatılan azizin bir hamamın sıcak su havuzunda boğulduğuna inanılmasından kaynaklanmış olması mümkündür. Ancak bunun yanında büyük salonlara sahip yapının mimarisi de kullanış açısından işlevsel bir özellik kazanarak kiliseye dönüşümde tercih edilmiş olabilir. Balatlar kazılarında gerçekleştirdiğimize inandığımız diğer bir önemli çalışma da 1641-1923 yılları arasında Meryem’in Uykusu’na (Koimesis) ve Baş Melek Mikail’e adanmış manastır alanında elde edilen verileri bilim dünyasına kazandırmak olmuştur. Bu noktada Osmanlı dönemi arkeolojisine önemli katkılar sunulmuş olup. Bu kapsamda manastır kilisesinin (katholikon) üç ayrı döneme ait duvar resimleri onarılarak koruma altına alınmıştır. Balatlar ve çevresindeki Hristiyan mezarlığında antropologlar Geç Osmanlı dönemi Rum Ortodoks cemaatine ait kalabalık bir toplumun her yaştan bireylerine ait iskeletlerini incelemiş, her türlü mezar buluntusu, gelenek-göreneğe dair izler ve bulgular alanlarında uzman sanat tarihçileri tarafından değerlendirilmiştir. Yapılan tüm bu çalışmalar çok bilindiği zannedilen yakın geçmişe ait sosyo-kültürel ortamı ve tarihi ne kadar az tanıdığımızı ortaya koymuştur. Bu açıdan Balatlar kazıları erken dönemin yanı sıra geç dönem tarihine de ışık tutmaya devam etmektedir. Bu çalışmaların ortaya çıkmasına vesile olan dönemin İl Kültür ve Turizm Müdürü Sayın Hikmet Tosun ve Sayın Müze müdür vekili Fuat Dereli beyefendilerin 9 Eylül 2009 yılında beni Sinop’a davet etmesidir. Bu şekilde başlayan Sinop ve Balatlar’a olan ilgim Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yetkililerinin gerekli izin ve destekleri vermeleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nin hamiliği, kazı ekip üyesi olan meslektaşlarım, öğrencilerim ve işçilerimizin katkısı ve emekleri sonucunda gerçekleşmiş, bilimsel sonuçlar tek tek makale, bildirileri ve tezlere dönüşmüş, sonrasında da bu kitap çalışması doğmuştur. 13 Sinop - Balatlar Kazısı ve Buluntular I Bilindiği üzere arkeolojik kazıların alanda gerçekleşen kısmı ile sonrasında devam eden bilimsel değerlendirmeler sabırla sürdürülen bir araştırma, uzmanlık, özen ve mesleki aşk gerektiren özverili çalışmalardır. Bunları yapmaya çalışırken de maalesef en yakınlarınızı bile göz ardı edebilir, onlara bir şey olmayacağına inanmayı tercih ederek zor anlarında onların yanında olmak yerine kazı da olabilirsiniz. Balatlar’daki kazılar sırasında 2016 yılında sevgili babam Mustafa Kalkınoğlu ve 2023 yılında da sevgili annem Fatma Kalkınoğlu’nu yitirdim. Mozaikler çıkmaya başladı diye haber geldiğinde Sinop’a gelmek yerine keşke son günlerinde babamın yanında kalsaydım diye hep içim acıyarak hayıflanmışımdır. Öğrenci olarak ilk kazıya katıldığım 1985 yılından itibaren arkeolojik kazı ve araştırmalara katılmam için beni destekleyip yüreklendirdikleri, en önemlisi de bana inandıkları için ebeveynlerimi sevgi ve özlemle anıyorum. Ayrıca 13 Eylül 2009’da daha kazı çalışmaları başlamadan benimle birlikte Balatlar’ı görmeye gelen ve her kazı sezonunda yanımdan ayrılmayıp beni yalnız bırakmayan canım oğlum Kutay’a da iyi ki varsın demek istiyorum. Arkeolojik kazılar özellikle maddi ve manevi desteklerle devam ettirilebilen, sonuçlarına uzun sürede ulaşılabilen çalışmalardır. Bu kapsamda Balatlar’da mensup olduğum üniversitemiz adına kazı çalışması yapabilmem için izin veren ve ödenek sağlayan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne; başlangıcından itibaren kazı çalışmalarına desteğini esirgemeyen ve mensubu olmaktan her zaman övünç duyduğum Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nin Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne, 2016 yılından itibaren kazı çalışmalarımıza önemli maddi destek sağlayan ve Balatlara beş değerli uzman eleman kazandıran Türk Tarih Kurumu’na, Sinop Valiliği’ne, İl Kültür Turizm Müdürlüğü’ne ve Sinop Belediye Başkanlığı’na, dostluk ve desteklerini benden hiçbir zaman sakınmayan Sinop Alan Yönetimi Başkanlığı, Sinop Kültür, Tarih ve Turizm Derneği’nin tüm dost ve arkadaşımız olan üyelerine, özellikle mutfak masraflarımız ve çeşitli ihtiyaçlarımızın karşılanmasında uzun yıllardır yardımlarını gördüğümüz İnce Denizcilik A.Ş. adına sahibi Sayın A. Bedri İnce, Sayın Mehmet Kurukahveci, Sayın Ömer Şen, Sayın Burhanettin Atıcı ve Sayın Velda ve Tankut Gündoğar çiftine verdikleri desteğin bizler için ne denli önemli olduğunu belirtip teşekkürlerimi kendim ve ekibim adına içtenlikle sunarım. On beşinci kazı sezonu başlamadan yayınlamayı başardığımız Karadeniz ve Sinop tarihine, arkeoloji, sanat tarihi, mimari, antropoloji, zooloji, arkeobotanik, restorasyon/ konservasyon ve arkeometri bilim dallarına yararı olmasını arzu ettiğimiz bu çalışmayı bilim dünyasına kazandırmamız için benimle birlikte çalışan kazı ekip üyesinde yer almış olan tüm bilim insanlarına, öğrencilerime, çalışan tüm elemanlarımıza, bu kitabın yayınlanması için büyük çaba ve emek sarf eden değerli editörlerimiz Doç. Dr. Filiz İnanan ve Ozan Hetto’ya (MA) minnettarım. Kazı ekibimizde yer alan Balatlar Kazılarına emek vermiş değerli bilim insanları tarafından yurt içi ve yurt dışında çok sayıda makale, doktora ve yüksek lisans tez çalışması yapılmış olmakla birlikte elinizde tuttuğunuz bu yayın ilk kitap çalışmamızdır. Bu çalışmaların devam etmesi ise en büyük dileğimizdir. Prof. Dr. Gülgün KÖROĞLU Balatlar Kilise Kazısı Başkanı 2023 / İstanbul 14