Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
PUBBLICAZIONI DEGLI ARCHIVI DI STATO FONTI L ARCHIVIO DI STATO DI BOLOGNA Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Edizione, introduzione e indici a cura di Armando Antonelli e Marco Conti con la collaborazione di Giovanna Morelli MINISTERO DELLA CULTURA DIREZIONE GENERALE ARCHIVI 2023 PUBBLICAZIONI DEGLI ARCHIVI DI STATO FONTI L ARCHIVIO DI STATO DI BOLOGNA Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Edizione, introduzione e indici a cura di Armando Antonelli e Marco Conti con la collaborazione di Giovanna Morelli MINISTERO DELLA CULTURA DIREZIONE GENERALE ARCHIVI 2023 DIREZIONE GENERALE ARCHIVI Servizio II – Patrimonio archivistico Direttore generale Archivi: in corso di nomina Direttore del Servizio II: Sabrina Mingarelli Cura redazionale: Direzione generale Archivi, Servizio II – Patrimonio archivistico ©2023 Ministero della Cultura Direzione generale Archivi ISBN 978887125-355-8 Stampa a cura di Lineagrafica srl – Città di Castello (PG) SOMMARIO PREMESSA Sabrina Mingarelli VII PRESENTAZIONE Candida Carrino XI I. INTRODUZIONE Marco Conti, Il contesto politico, costituzionale ed economico Armando Antonelli, Indagini sul Liber expensarum II. EDIZIONE a cura di Armando Antonelli III. INDICI a cura di Marco Conti Avvertenze agli indici Indice dei nomi di persona Indice dei nomi di luogo XVII XLI 1 369 371 405 PREMESSA Il Liber expensarum del 1288 è un manoscritto cartaceo attualmente smembrato in due spezzoni conservati in due fondi archivistici distinti dell’Archivio di Stato di Bologna. L’edizione che qui si presenta ha quindi il merito di ricostruire virtualmente l’unitarietà di questa preziosa fonte per la storia del Comune di Bologna nell’ultimo quarto del secolo XIII. Il testo, già segnalato da Gianfranco Orlandelli nel 1954, riferisce di pagamenti a capitani e custodi al servizio del Comune di Bologna, inviati a presidiare lo spazio giurisdizionale organizzato intorno alla città, il quale faceva conto su una cerniera perimetrale di castelli posti ai confini del contado bolognese, capisaldi della difesa del territorio del comune felsineo. Questo volume esce nella collana Fonti delle pubblicazioni della Direzione generale Archivi a diversi anni dall’ultima pubblicazione del 2016 e conferma la volontà di proseguire nella pubblicazione di fonti inedite conservate negli Archivi di Stato. Il Liber offre un significativo saggio delle prassi di gestione documentale del Comune di Bologna, contribuendo alla conoscenza della modalità di funzionamento dei suoi uffici. Si tratta di un contributo che prosegue nel solco di una antica tradizione che valorizza il valore delle fonti storiche quali indispensabile strumento per la storia istituzionale. La Direzione generale Archivi si è impegnata nel sostenerne la pubblicazione che rendere tangibile l’eccellenza del complesso degli studi storici, culturali, archivistici della nostra Nazione. Sabrina Mingarelli Dirigente del Servizio II Patrimonio archivistico PRESENTAZIONE Il volume che qui si presenta rientra tra le numerose iniziative di tutela, valorizzazione e promozione del patrimonio archivistico bolognese che l’Archivio di Stato di Bologna persegue da anni tra i suoi compiti precipui, mentre si accinge a celebrare il prossimo anno i 150 anni dalla sua fondazione (1874-2024). Come è noto, il patrimonio documentario italiano è tra i più antichi e maggiormente consistenti al mondo. Fin dall’alto Medioevo, il dinamismo dei Comuni al Centro-nord, dei Regni al Sud, la prosperità delle istituzioni ecclesiastiche favorirono un grande sviluppo dell’organizzazione amministrativa, con una correlata produzione di documentazione. Per il periodo rappresentato dal testo qui proposto si verificò una forte strutturazione degli uffici in Cancellerie sempre più articolate, che fanno oggi registrare forti rapporti tra la formazione e la gestione della documentazione, attività fino a un certo momento inseparabili e condotte all’interno di specifici uffici deputati a produrre, ricevere e conservare documenti in funzione delle mutevoli esigenze delle istituzioni. Ma quali erano queste esigenze? Quelle di un’amministrazione efficiente ed efficace (termini molto moderni, eppure praticati nei fatti): bisognava predisporre strumenti amministrativi appropriati ad imporre le tasse, gestire informazioni provenienti dai territori sotto il loro controllo e dall’estero, organizzare una leva di milizie o sanzionare azioni criminali. Il Liber expensarum del Comune di Bologna mostra come l’utilizzo e la gestione degli archivi da parte delle autorità siano stati fenomeni più complessi e diversificati di quanto possiamo oggi immaginare. Armando Antonelli, raffinato ricercatore, mette in campo tutte le sue competenze, estremamente trasversali, per proporre a noi lettori questo prezioso documento: dalla storia delle istituzioni alla storia della cultura scritta, alla storia – politica, sociale e culturale – della gestione dell’informazione. Di estremo interesse le notazioni sulle pratiche di produzione dei documenti da parte delle officine dei cartolai bolognesi e sullo sviluppo e specializzazione delle cancellerie, fenomeno già tardo-antico, per quanto riguarda la tradizione monastica e la XIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Curia Apostolica, databile tra la fine dell’XI secolo e l’inizio del successivo per l’Italia normanna, e riconducibile al passaggio tra XII e XIII secolo per i Comuni dell’Italia centro-settentrionale. Si tratta di argomenti di studio ampiamente consolidati nel panorama storiografico italiano e non solo, come la storia delle Cancellerie, ma qui Antonelli ci fa toccare con mano questo fenomeno, approfondendo interessanti particolari. Non meno intrigante è il racconto del vincolo tra mercatura e matematica e la strutturazione del Liber, ovvero sull’analisi dei “supporti materiali utilizzati nella redazione delle scritture, illustrando il processo di assimilazione e di sovrapposizione tra produzione documentaria pubblica e professionale”. Né sfugge ai curatori come la fruizione e il conseguente accrescimento degli archivi hanno avuto molteplici logiche, motivi e intenti, non solo di ordine pratico e amministrativo, ma anche più ampiamente politico, sociale e culturale, tanto che numerosi studi hanno svelato le forti relazioni tra archivi e potere politico, così come l’interesse dei governanti per la conservazione e gli usi delle pubbliche scritture come fonte di conoscenza sui territori e sulla popolazione sotto il loro controllo. Dinastie e istituzioni affermarono e mantennero il proprio potere anche mediante l’accumulazione, l’elaborazione e l’organizzazione del sapere in archivi di propria esclusiva competenza, tanto che dall’analisi della fonte, che qui si pubblica, si può ricostruire al contrario il work flow del procedimento amministrativo che porta alla compilazione del Liber. Il valore aggiunto al testo è dato anche dalla capacità di Marco Conti di descriverci mirabilmente, in poche pagine, attraversando altri documenti dell’Archivio di Stato di Bologna, il contesto politico, costituzionale ed economico della società bolognese e dei suoi organi di governo nel XIII secolo. Che aggiungere, se non una notazione sulla straordinaria cura ad intervenire sul testo originale il meno possibile, facendo grande attenzione nel restituire al lettore l’aspetto del testo e della pagina, per quanto è stato possibile con i limiti delle esigenze editoriali. In fin dei conti, si può senza dubbio sostenere che la stampa di questo prezioso volume è un’ulteriore occasione di riflessione su come gli archivi permettevano al regime che li produceva di supervisionare - o finanche di manipolare - documenti capaci di influenzare la distribuzione delle risorse, contenere l’opposizione politica, costruire l’itinerario della propria storia e tramandare una immagine di sé costruita ad hoc. Un’anticipazione interessante di uno storytelling di regime che non è solo limitato ai giorni nostri. Pertanto non può dirsi altro che: “Bravi, bravi, bravi!” ai curatori, incoraggiandoli a offrirci nuovi gioielli di studio, approfondimento e riflessione. Candida Carrino Direttore ad interim Archivio di Stato di Bologna I INTRODUZIONE MARCO CONTI Il contesto politico, costituzionale ed economico La società bolognese e i suoi organi di governo nel XIII secolo. Nel 1228, i milites bolognesi furono sbaragliati dalle truppe imperiali in Romagna. Questi milites a Bologna, come in altri comuni, costituivano la base sociale e politica del regime consolare. I suoi membri provenivano dall’aristocrazia o dalla nobiltà urbana, che controllava il consiglio del comune e monopolizzavano gli uffici cittadini1. Il loro potere era contestato da quella parte di popolazione che le fonti definiscono pedites, perché servivano il comune come fanti o, più in generale, populares. Una parte di questi populares era organizzata nelle societates cittadine. Dopo la sconfitta militare del 1228, i populares pretesero di essere ammessi al consiglio generale della città. Al rifiuto del podestà, occuparono il palazzo del podestà e bruciarono parte dell’archivio comunale. L’operazione ebbe successo e si decise di aprire il consiglio ai rappresentanti del popolo. Da quel momento in poi, gli uomini iscritti alle società professionali e territoriali, delle arti e delle armi, costituirono il popolo2. Su questa ampia base, i rappresentanti del popolo riuscirono a ottenere diverse riforme, in particolare nei settori della fiscalità e dell’amministrazione della giustizia3. Il popolo, nel senso istituzionale appena citato, acquisì sempre più potere, tanto che i membri delle societates cittadine più importanti raggiunsero i vertici delle istituzioni comunali e diressero la politica interna ed estera della città. Dalla metà del XIII Per delle sintesi sulla storia di Bologna medievale si veda almeno: Storia di Bologna. Bologna nel Medioevo, a cura di O. Capitani, Bologna 2007; M. Giansante, Il Comune di Popolo a Bologna (12281327), in Bologna 1116-1327, due secoli di autonomia comunale, a cura di M. Giansante, D. Tura, Bologna 2020, pp. 99-174. Per la questione milites/pedites si veda: J.-C. Maire Vigueur, Cavalieri e cittadini: guerra, conflitti e società nell’Italia comunale, Bologna 2004. 2 Statuti delle Società del popolo di Bologna, a cura di A. Gaudenzi, Roma 1889-1896; G. Fasoli, Le compagnie delle Armi a Bologna, Bologna 1933, pp. 275-276; Id., Le compagnie delle Arti a Bologna fino al principio del secolo XV, in «L’Archiginnasio», 30 (1935), pp. 237-280; D. Bortoluzzi, Una città davanti alla guerra. Gestione dell’emergenza e comando dell’esercito a Bologna alla fine del Duecento (1296-1306), Tesi di dottorato, Università degli Studi di Firenze e Università degli Studi di Siena, 2017, pp. 54-56. 3 G. Milani, L’esclusione dal comune: conflitti e bandi politici a Bologna e in altre città italiane tra XII e XIV secolo, Roma 2003, p. 73; Id., Bologna, Spoleto 2012, pp. 41-42. 1 XX Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 secolo in poi, come a Firenze e a Perugia, il potere del popolo si riflette nella creazione di nuove istituzioni e assemblee. Nel 1255 si registra la prima nomina di un capitano del popolo di Bologna, posto al vertice di un nuovo consiglio, il consiglio del popolo4. Questo binomio, capitano e consiglio del popolo, faceva da contraltare al podestà e al consiglio del comune, istituiti precedentemente. A Bologna, come in molti altri comuni, alla divisione tra milites e populares si affiancò una contrapposizione, nata dal conflitto tra Federico I e il papato, tra la fazione filo-imperiale e quella filo-papale. La politica di Federico II nell’Italia settentrionale e poi l’intervento degli angioini nella penisola giocarono un ruolo essenziale nella cristallizzazione di queste fazioni nel corso del XIII secolo5. Negli anni 1260-1263, la questione di Imola, piccola città filoimperiale oggetto dei tentativi egemonici di Bologna, ebbe conseguenze per i guelfi e i ghibellini bolognesi, divisi sulla questione. Questa divisione portò alla creazione di due partes, ognuna delle quali prendeva il nome da una famiglia importante: i lambertazzi (ghibellini) e i geremei (guelfi). Nel 1274, la decisione dei lambertazzi di inviare aiuti militari al Comune di Modena provocò scontri violenti in città. Con il sostegno del popolo, i geremei prevalsero sui lambertazzi, e una parte di questi fu espulsa dalla città. I geremei fecero dell’esclusione e dell’esilio strumenti di azione politica, identificando i propri avversari con i nemici del comune. Nel 1276, sotto la podesteria di Riccardo di Beauvoir, un ufficiale angioino, la lotta contro i lambertazzi divenne più strutturata. Furono istituiti diversi uffici e strumenti documentari per gestire le conseguenze del bando politico: l’allontanamento dei banditi dalla città, la confisca e la gestione da parte del comune dei loro beni e l’introduzione di tasse specifiche6. Gli anni che seguirono la vittoria dei geremei videro alternarsi periodi di repressione e altri di conciliazione, questi ultimi realizzati soprattutto grazie all’intervento dei legati papali. Gli eventi del 1274 ebbero anche conseguenze sul piano regionale. I geremei e il popolo perseguirono una politica molto dura contro i lambertazzi, che portò la città di Bologna a dare la caccia ai banditi che si erano rifugiati nelle città vicine. È in questo contesto che papa Nicola III decise di pacificare la regione, costringendo il popolo e i geremei a far rientrare i lambertazzi in città. Il popolo fu il principale beneficiario di questa politica di pacificazione guidata dal papa. Nel 1282 e nel 1284 furono emanate leggi di proscrizione, con il duplice scopo di piegare la resistenza dei A. Hessel, Storia della città di Bologna, Bologna 1975, pp. 177-178; Milani, Bologna, cit., pp. 41-45; V. Braidi, Il contributo delle Riformagioni del consiglio del Popolo e della massa (1273-1337), in «Atti e memorie della Deputazione di storia patria per le province di Romagna», LIII (2002), pp. 145-182. 5 P. Terenzi, Gli Angiò nell’Italia centrale. Potere e relazioni politiche in Toscana e nelle terre della Chiesa (1263-1335), Roma 2019. 6 Milani, L’esclusione dal Comune, cit., pp. 185-192; Milani, Bologna, cit., pp. 43-45. 4 I. Introduzione XXI lambertazzi ed indebolire l’influenza dei milites, ad esclusione di quelli che facevano parte dei geremei alleati del popolo7. I nobili lambertazzi furono da quel momento considerati nemici del popolo e del comune, e furono oggetto di esclusione politica e di restrizioni economiche8. Lo scontro tra queste due fazioni fu talmente violento da essere ancora ricordato alla fine del XIV secolo, a monito del nuovo governo comunale9. Questi grandi nemici furono in seguito definiti magnati e gli statuti del 1288 li presentarono come lupi rapaci contro i quali il comune doveva proteggersi. Nel linguaggio ideologico del comune, l’organizzazione politica riformata da questi statuti doveva permettere agli «agnelli mansueti», i membri del popolo, di convivere senza paura con questi «lupi» politicamente sottomessi («lupi rapaces et agni mansueti ambulent pari gradu»)10. A seguito di questi eventi, il ruolo politico dei milites a Bologna e nel suo contado perse la sua centralità a favore di quello del popolo, una trasformazione che si riflette anche negli statuti del 1288. Gli statuti del 1288 descrivono un sistema istituzionale in cui coesistevano due magistrature superiori, ciascuna associata ad un’assemblea: il podestà, la cui origine risale alla fine del XII secolo, e il capitano del popolo, che comparve dopo la metà del XIII secolo11. A Bologna, come nella maggior parte dei comuni che adottarono questa organizzazione, il podestà ereditò i poteri che prima appartenevano ai consoli. Aveva principalmente il compito di guidare l’esercito, amministrare la giustizia, presiedere il consiglio comunale e imporre le tasse12. All’inizio, la carica di podestà durava un anno (tranne in casi eccezionali, quando veniva leggermente prolungata). Ma dalla fine del XIII secolo il podestà restava in carica solo per un semestre. Il podestà arrivava in città con la sua familia, un gruppo di collaboratori (notai, giudici, soldati, messaggeri) che lo accompagnavano nei suoi compiti per tutta la durata del suo incarico. Insieme ai suoi collaboratori, amministrava la giustizia civile e penale; sovrintendeva inoltre alle operazioni militari e diplomatiche, in collaborazione con i consigli comunali, responsabili della loro organizzazione. Infine, doveva svolgere il ruolo di mediatore nei conflitti G. Fasoli, La Pace del 1279 tra i partiti bolognesi, in «Archivio storico italiano», XCI (1933), pp. 4968; Milani, L’esclusione dal Comune, cit. 8 R. Dondarini, Bologna Medievale, Bologna 2004, pp. 231-236; Milani, Bologna, cit., pp. 45-47. 9 A. Antonelli, Fabbricare e trasmettere la storia nel Medioevo. Cronachistica, memoria documentaria e identità cittadina nel Trecento italiano, Pisa-Roma 2021. 10 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, p. 308; Sulla questione si veda: M. Giansante, Retorica e politica nel Duecento. I notai Bolognesi e l’ideologia comunale, Roma 1998. 11 E. Artifoni, I podestà professionali e la fondazione retorica della politica comunale, in «Quaderni storici», 63 (1983), pp. 687-719; J.-L. Gaulin, Ufficiali Forestieri Bolonais: Itinéraires, origines et carrières, in Podestà dell’Italia comunale, I, Reclutamento e circolazione degli ufficiali forestieri ( fine XII sec.-metà XIV sec.), a cura di J.-C. Maire Vigueur, Roma 2000, p. 319. 12 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 5-28; G. Milani, I comuni italiani, Roma-Bari 2005, pp.62-63; F. Menant, L’Italie des communes (1100-1350), Paris 2005, pp. 69-75. 7 XXII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 tra le partes, oltre ad essere responsabile del regolare svolgimento delle riunioni del consiglio comunale13. La carica di capitano del popolo invece fu adottata in un gran parte dei comuni italiani a partire dalla seconda metà del XIII secolo14. Egli condivideva il potere esecutivo (anche se c’erano differenze da città a città) con gli anziani (un comitato esecutivo, composto dai rappresentanti delle corporazioni della città)15. Era incaricato di presiedere il consiglio del popolo; guidava la milizia popolare, era responsabile dell’ordine pubblico, gestiva il tribunale davanti al quale potevano ricorrere in appello i condannati dal podestà. In breve, il capitano del popolo doveva difendere gli interessi del popolo all’interno delle istituzioni. Come il podestà, inizialmente era nominato per un anno, ma alla fine del XIII secolo la sua carica fu ridotta ad una durata di sei mesi. Anche lui arrivava in città con la sua familia16. Alla fine del Duecento, Bologna fece ricorso a capitani del popolo e podestà forestieri provenienti dai circuiti delle città guelfe, soprattutto toscani (Pistoia, Lucca, Firenze) e lombardi (Brescia, Piacenza, Cremona)17. Come detto, il podestà era responsabile dell’amministrazione della giustizia, che veniva esercitata dai giudici della sua familia. Inizialmente i giudici erano due, aumentando progressivamente fino ad arrivare al numero di sei, nel 1265. Uno di questi giudici era incaricato del controllo degli uffici contabili della città (ad sindacatum); due si occupavano dei processi civili per le cause che potevano essere sanzionate con multe superiori alle 20 lire, gli altri dell’amministrazione della giustizia penale (ad maleficia)18. A Bologna come in tutti gli altri comuni italiani, il sistema politico era basato sulla partecipazione ai consigli cittadini. Alla fine del XIII secolo, dopo due secoli di evoluzione delle istituzioni comunali, esistevano quattro consigli (tre grandi consigli e un consiglio ristretto di anziani e consoli), senza dimenticare, per questioni specifiche, la creazione di commissioni di sapientes che lavoravano insieme agli ufficiali e ai consigli comunali. Dei tre grandi consigli (consiglio dei duemila, consiglio degli ottocento, consiglio del popolo), quello degli ottocento, che prima del 1282 era costituito da seicento persone, era l’organo collegiale del comune. Inizialmente si occupava dell’elezione delle cariche cittadine, ma quando questo compito passò al consiglio dei duemila, acquisì un ruolo legislativo, condiviso con il consiglio del popolo19. J.-C. Maire Vigueur, E. Faini, Il sistema politico dei comuni italiani, Milano 2010, pp. 36-51. J.P. Grundman, The Popolo at Perugia (1139-1309), Perugia 1992, p. 99. 15 Menant, L’Italie des communes, cit., pp. 84-85. 16 Maire Vigueur, Faini, Il sistema politico, cit., pp. 77-79. 17 M. Vallerani, Ufficiali forestieri a Bologna (1200-1325), in Podestà dell’Italia comunale, cit., pp. 289309. 18 Hessel, Storia della città di Bologna, cit., p. 182; M. Vallerani, La giustizia pubblica medievale, Bologna 2005, p. 115. 19 G. Tamba, Consigli elettorali degli ufficiali del Comune bolognese alla fine del secolo XIII, in «Rassegna 13 14 I. Introduzione XXIII Il consiglio del popolo era composto dai rappresentanti delle societates cittadine, la cui influenza crebbe in seguito alla rivolta del 1228. Grazie a un frammento degli statuti del popolo del 1274, sappiamo che in quell’anno il consiglio del popolo era composto da 600-650 membri. Questi membri provenivano dalle società delle arti e delle armi20. Per quanto riguarda il potere legislativo del consiglio del popolo, prima dell’anno 1282, sappiamo che poteva legiferare, ma le delibere dovevano essere approvate, anche se si trattava di una formalità, dagli altri consigli del comune. D’altra parte, dalle deliberazioni prese contro i lambertazzi nel 1282, il consiglio del popolo acquisì piena autonomia legislativa21. Il consiglio dei duemila, che prese il nome, come gli altri, dal numero di membri che ne facevano parte, fu istituito nel 1261 e si occupò principalmente dell’elezione degli ufficiali bolognesi del comune. Qualche anno dopo, il numero dei membri di questo consiglio fu raddoppiato e diventò il consiglio dei quattromila. Le ragioni di questo cambiamento erano due: il desiderio di ampliare la partecipazione dei cittadini alla vita politica della città e una ragione fiscale, in quanto per partecipare a questi consigli era necessario pagare una certa somma al comune22. In diversi comuni italiani, l’istituzione dei consigli degli anziani concise con l’ascesa al potere del popolo in città23. Il caso di Bologna è molto simile a quello di Firenze, dove il consiglio degli anziani (chiamato consiglio dei priori) aveva il monopolio dell’iniziativa legislativa, lasciando agli altri consigli comunali tutti gli altri compiti24. A Bologna, infatti, gli anziani potevano convocare il consiglio del popolo e presentare proposte anche in assenza del capitano del popolo. Avevano il potere di inviare ambasciatori comunali in missione e di assoldare mercenari, e per sottoporre a tortura giudiziaria i membri del popolo era richiesta la loro autorizzazione25. Il consiglio degli anziani era dunque l’espressione del potere politico del popolo. degli Archivi di Stato», 42 (1982), p. 59. 20 B. Neppi, Riformagioni e Provvigioni del Comune di Bologna dal 1248 al 1400: Inventario, Roma 1961, pp. IX-X. 21 Ivi, p. IX. 22 Tamba, Consigli elettorali, cit., pp. 41-54. 23 Per i casi di Pisa e Siena si veda: M. Ascheri, Assemblee, democrazia comunale e cultura politica nel caso della Repubblica di Siena (sec. XIV-XV), in Studi in onore di Arnaldo d’Addario, a cura di L. Borgia, F. De Luca, P. Viti, R.M. Zaccaria, IV/I, Lecce 1995, pp. 1141-1155; A. Poloni, Trasformazioni della società e mutamenti delle forme politiche in un Comune italiano: il Popolo a Pisa (1220-1330), Pisa 2004. 24 Neppi, Riformagioni e Provvigioni del Comune di Bologna, cit.; Dondarini, Bologna Medievale, cit., pp. 208 e 217-218; L. Tanzini, Il governo delle leggi. Norme e pratiche delle istituzioni a Firenze dalla fine del Duecento all’inizio del Quattrocento, Firenze 2007, p. 91. 25 Tamba, Consigli elettorali, cit., p. 57; G. Tamba, I documenti del Governo del comune bolognese 11161512. Lineamenti della struttura istituzionale della città durante il Medioevo, Bologna 1978; Braidi, Il contributo delle Riformagioni, cit.; Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 184-185 e 229-230. XXIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Affinché ogni membro delle societates avesse almeno teoricamente voce in capitolo, la durata della carica di anziano era limitata ad un mese. Erano ventiquattro: venti anziani che rappresentavano tutte le corporazioni, e quattro che provenivano esclusivamente dalla corporazione dei mercanti e cambiatori, chiamati consoli (consules mercatorum, consules campsorum)26. Grazie alle ricerche di Sarah Rubin Blanshei, è anche possibile determinare il profilo sociale di questi anziani. La ricercatrice americana ha individuato, tra il 1281 e il 1326, 146 famiglie i cui membri hanno partecipato almeno nove volte al consiglio degli anziani. Se invece prendiamo in esame solo le famiglie che hanno partecipato al consiglio degli anziani almeno 20 volte, il numero delle famiglie si riduce a 5027. Si tratta soprattutto di famiglie coinvolte nel commercio e nel credito, o di grandi famiglie di giuristi28. Vale la pena notare che nel registro in cui sono registrate tutte le persone coinvolte nel commercio e nel credito della città, il liber matricularum del 1294, ci sono 615 nomi. Di questi, il 40% proviene da sole dodici famiglie bolognesi: Artenisi, Beccadelli, Cacitti, Gozzadini, Pepoli, Poeti, Rodaldi, Rossi, Sabatini, Soldaderi, Tettalasini, e Zovenzoni29. I membri di queste famiglie, pur facendo parte dell’élite urbana, riuscirono a sfuggire alla legislazione antimagnatizia grazie alla loro influenza e presenza nelle istituzioni popolari30. Si può quindi parlare di un gruppo dominante di anziani, composto principalmente da rappresentanti del popolo grasso o della gente mezzana, come veniva chiamata a Siena. A Firenze come a Bologna, le grandi famiglie dell’aristocrazia labertazza erano tenute fuori dall’ufficio degli anziani31. Allo stesso tempo le famiglie più modeste del popolo erano escluse da questo tipo di cariche. L’idea di far parte del popolo «essere popolo» è stata, come ha scritto Mario Ascheri: «il cemento antropologico di questa cultura urbana, creando un’ebbrezza di sovranità” più forte delle divisioni che ha generato»32. Nei primi registri che documentano l’attività degli anziani a partire dal 1254, troviamo anche attestazioni della presenza dei sapientes. Essi compaiono continuamente Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 297-299 e 529; Fasoli, Le compagnie delle Armi a Bologna, cit., pp. 275-276; Fasoli, Le compagnie delle Arti a Bologna, cit., pp. 237-280; Neppi, Riformagioni e Provvigioni del Comune di Bologna, cit., p. XIV; Tamba, Consigli elettorali, cit., pp. 55-57. 27 S.R. Blanshei, Politics and justice in Late medieval Bologna, Leiden-Boston 2010, pp. 557-559. 28 S. Menzinger, Giuristi e politica nei comuni di Popolo: Siena, Perugia e Bologna, tre governi a confronto, Roma 2006, p. 147. 29 M. Giansante, L’usuraio onorato. Credito e potere a Bologna in età comunale, Bologna 2008, pp. 8185. 30 G. Milani, Da “milites” a magnati. Appunti sulle famiglie aristocratiche bolognesi nell’età di Re Enzo, in Bologna, Re Enzo e il suo mito, a cura di A.I. Pini, A.L. Trombetti Budriesi, Bologna 2001, pp. 133135; Giansante, L’usuraio onorato, cit., pp. 93-96. 31 S. Diacciati, Popolani e magnati. Società e politica nella Firenze del Duecento, Spoleto 2001, p. 159. 32 M. Aschieri, Un popolo di lunga durata, in «Ricerche Storiche», 32 (2002), p. 175. 26 I. Introduzione XXV accanto agli anziani o in commissioni speciali create per discutere di questioni politiche, fiscali ed economiche33. Sara Menzinger, che ha studiato il ruolo dei giuristi e delle commissioni di sapientes nel Comune di Bologna, ha potuto dimostrare che questi esperti erano quasi tutti membri di famiglie aristocratiche. Un registro delle deliberazioni del maggio 1282 mostra che gli anziani non si riunivano quasi mai da soli, ma erano assistiti da commissioni di esperti. Questi sapientes venivano eletti principalmente dagli anziani, dai consigli del popolo e del comune, e talvolta anche da magistrati forestieri, secondo criteri che non sembrano essere definiti, se non per il fatto che questi esperti dovevano provenire in numero uguale da ciascuno dei quattro quartieri della città per preservare un equilibrio territoriale34. Nel registro delle deliberazioni del 1284 è trascritto un elenco di 40 esperti, che non costituivano una commissione ma un vero e proprio consiglio che si riuniva con gli anziani. Questo è il segno di una reale istituzionalizzazione dei sapientes nella vita politica del comune35. Per le grandi famiglie del popolo, i cui membri avevano competenze giuridiche, queste commissioni erano un’opportunità per partecipare alle istituzioni comunali in modo continuativo36. Inoltre, come ha dimostrato Sara Menzinger, i verbali delle delibere successive alle proclamazioni delle ordinanze antimagnatizie del 1284 e del 1285 rivelano che l’appartenenza a queste commissioni di esperti era anche l’unico modo per accedere alla gestione del potere per quelle famiglie che ne erano escluse37, in quanto ai membri delle famiglie aristocratiche era vietato ricoprire cariche pubbliche. È chiaro che le commissioni sono diventate il mezzo per queste famiglie escluse dal potere per continuare a partecipare alla vita politica del comune. Se per certi aspetti il governo di Bologna sembrava monopolizzato da un’élite di popolo, non si può negare che la partecipazione dei cittadini al sistema politico fosse massiccia. È stato calcolato che, nella seconda metà del XIII secolo, ogni anno un terzo degli uomini adulti ricopriva una carica in un consiglio pubblico. In media, ogni cittadino partecipava a uno dei consigli ogni due anni38. Passiamo ora ad analizzare più da vicino gli uffici che gestivano il denaro pubblico e quelli che si occupavano del loro controllo. Tamba, Consigli elettorali, cit., p. 38; Menzinger, Giuristi e politica nei comuni nei comuni di Popolo, cit., p. 251. 34 Menzinger, Giuristi e politica nei comuni di Popolo, cit., p. 253. 35 Ivi, pp. 254-257. 36 Ivi, p. 259. 37 Ivi, pp. 251-263. 38 M. Conti, La spesa pubblica bolognese alla fine del XIII secolo. Prime indagini sul Liber expensarum del 1288, in «Mélanges de l’École française de Rome - Moyen Âge», 128/2 (2016). Disponibile online all’indirizzo: https://journals.openedition.org/mefrm/3329. 33 XXVI Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Le istituzioni finanziarie e il loro controllo Gli statuti del 1288 non forniscono molte informazioni sugli uffici che gestivano il denaro pubblico. Tuttavia, diverse scritture pragmatiche ci permettono di presentare e distinguere questi diversi uffici. Cominciamo con il Liber summarum introituum et expensarum del 1288, prodotto dal giudice al sindacato39. Lo studio di questo registro, che è in realtà una revisione dei conti degli uffici finanziari, ci permette di capire che gli uffici finanziari del comune si dividevano in due gruppi: quelli ordinari, ben inquadrati dagli statuti, che ne fissano la composizione e le prerogative e stabiliscono gli stipendi dei funzionari; e quelli straordinari, creati per un tempo limitato per eseguire delle operazioni ad hoc. Nel 1288 gli uffici ordinari sono i seguenti: l’officium domini depositarii generalis; il disco dell’orso; l’ufficio dei mulini; l’ufficio delle gabelle; l’ufficio del grano e l’officium porti et navigii seu canalis40. Gli uffici straordinari documentati nel 1288 sono invece uffici in attività per brevi periodi nati per gestire e finanziare operazioni di manutenzione e di riparazione delle chiuse dei fiumi, dei ponti e delle mura cittadine41. Avendo già trattato in altra sede funzioni e personale di tutti questi uffici, possiamo qui limitarci a presentare solo l’ufficio del dominus depositarii generalis, in quanto produttore del registro edito nel presente lavoro42. L’officium domini depositarii generalis è l’ufficio finanziario centrale della città, raccoglie il denaro incassato dagli uffici che gestiscono i diversi introiti del comune e dagli ufficiali che riscuotono le tasse del contado. Questo ufficio centrale era gestito da un funzionario chiamato massarius o depositarius. Gli statuti del 1288 riportano il giuramento che egli dovette fare al momento dell’assunzione della carica, promettendo di «proteggere e tutelare in buona fede il denaro e i beni a lui affidati per l›uso del Comune di Bologna»43. Gli fu chiesto Per i dettagli si veda: Archivio di Stato di Bologna (d’ora in poi ASBo), Comune, Curia del Podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber summarum del 1288. Un frammento del liber summarum del 1291 è conservato in ASBo, Comune, Camera del comune, Soprastanti, depositari e conduttori dei dazi, b. 111. 40 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber summarum del 1288, cc. 2r-5v. 41 Ibidem. 42 Gli altri uffici sono presentati nei dettagli in: M. Conti, Gouverner l’argent public: Finances et fiscalité à Bologne, de la commune du Peuple (1288) à la seigneurie des Visconti (1360), Tesi di dottorato, Université de Lyon 2, 2021. La tesi sarà prossimamente pubblicata presso le Éditions Ausonius. 43 «[…] recipere totam pecuniam comunis Bononie que michi datibur, ex quacumque de causa vel quocumque modo, et etiam omnes alias res pertinentes comuni Bononie que michi designabuntur, et ipsam pecuniam que ad me pervenit et res quam recipiam custodire et salvare bona fide ad utilitatem comunis Bononie», in Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, p. 113. Per uno studio della carica del massaro dal XIII al XIV secolo si veda: M. Conti, Providus et discretus vir. La charge du depositari39 I. Introduzione XXVII di dare una cauzione di 10.000 lire prima di assumere l’incarico, come garanzia che il suo lavoro sarebbe stato svolto correttamente44. Un notaio lo assisteva nella riscossione delle tasse del contado, tenendo un registro scritto delle entrate di tutte le gabelle45. Gli statuti non specificano il numero preciso di notai agli ordini del massaro46. Non ci dilunghiamo sulla sua produzione documentaria dato che sarà ampiamente descritta in seguito. L’officium depositarii generalis, come tutti gli altri uffici contabili del comune indicati sopra, erano sottoposti al controllo contabile della loro attività. Gianfranco Orlandelli è stato il primo a richiamare l’attenzione sull’istituzione di un controllo finanziario pubblico a Bologna a cavallo tra XII e il XIII secolo. Questa importante novità intendeva rispondere alla grave crisi del governo cittadino, verificatasi quando il vescovo Gherardo Ghisla tentò di prendere il potere. Nel 1195, in un contesto molto teso, il podestà della città, un certo Guidottino da Pistoia, fu accusato di malversazione47. Scacciati dalla città, lui e i suoi ufficiali furono comunque inseguiti, consegnati al vescovo e sottoposti a tortura. Al suo arrivo a Bologna, il nuovo podestà, Guido da Vimercate, ordinò una verifica dei quattro mesi di attività del suo predecessore e degli otto mesi in cui lui stesso era stato in carica. Orlandelli è riuscito a risalire a questa prima revisione dei conti grazie a due documenti conservati presso l’Archivio di Stato di Bologna48. La prima rivela l’ammontare del deficit delle casse comunali di cui Guidottino da Pistoia era responsabile. La seconda contiene una revisione completa dei conti e un esame preciso dei registri contabili, oltre all’indicazione delle entrate e delle uscite. Questi documenti dimostrano che si trattava della prima revisione dei conti del Comune di Bologna. Da allora in poi, questa operazione venne eseguita sistematicamente49. A partire da questo momento i procuratori del comune si occuparono principalmente della gestione e dell’affitto dei beni pubblici50. Prima del 1195, questo compito era prerogativa del massaro. Non conosciamo la data esatta della creazione dell’ufficio dei procuratori, ma probabilmente è posteriore agli eventi del 1195. I procuratori rappresentavano il comune in questioni legali stipulando per suo conto contratti per la us des comptes à Bologne de la fin du XIII e siècle au début du XV e siècle, in «Comptabilités», 9 (2017). Disponibile online all’indirizzo: http://comptabilites.revues.org/2146. 44 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, p. 115. 45 Ivi, II, p. 179. 46 Ivi, I, p. 115. 47 G. Orlandelli, Gli uffici economici e finanziari del comune dal XII al XV secolo, Roma 1954, pp. VIII-IX. 48 Id., La revisione del bilancio nel comune di Bologna dal XII al XV secolo, in «Atti e memorie della Deputazione di Storia Patria per la Provincia di Romagna», 2 (1951), pp. 157-218. 49 Ibidem. 50 Orlandelli, Gli uffici economici e finanziari del comune, cit., p. XIII. XXVIII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 gestione di proprietà pubbliche affittate a privati dopo una decisione favorevole dei consigli comunali51. Amministravano case, negozi, mulini, tutti i tipi di beni e proprietà del comune. Erano inoltre responsabili dell’assegnazione o della messa all’incanto delle imposte indirette, funzione documentata anche in altri comuni italiani, come Treviso o Vercelli52. Gli statuti 1250-1253 specificano tutte le loro funzioni e spiegano in cosa consiste il controllo contabile che esercitano sull’attività del tesoriere comunale. I procuratori rivedono i conti ogni mese: si tratta di una revisione della contabilità ordinaria, un semplice controllo dell’amministrazione corrente. Tuttavia, non effettuano la revisione straordinaria dei conti degli anni precedenti: questo compito è assegnato ad altri ufficiali53. Dopo la promulgazione degli statuti del 1288 e la creazione della funzione di giudice del podestà incaricato del controllo contabile della città, i procuratori si occupavano solo dei contratti e della gestione dei beni della città54. Oltre ai procuratori del comune, vi erano quattro ufficiali della città (chiamati domini quatuor o illi quattuor qui sunt rationibus tractandis) responsabili del controllo ordinario e straordinario dei conti. La loro istituzione fu ancora una volta una conseguenza degli eventi del 1195. Questi funzionari sono i veri controllori della contabilità, in quanto verificano i conti del massaro in carica ma anche quelli dell’anno precedente. Sono eletti per un anno e sono responsabili del loro operato nei confronti dei loro successori. Per il controllo ordinario assistono i procuratori del comune nel loro lavoro quotidiano, come già avviene per altri sedici ufficiali (quattuor pro quolibet quarterio) che dovevano assistere alla lettura, davanti ai consigli comunali, di tutte le entrate e le uscite registrate dal tesoriere nei loro registri. Se questi funzionari mettevano in discussione l’operato del massaro, si procedeva a una votazione: se l’entrata o la spesa non veniva approvata, veniva menzionata in un altro registro. In realtà, la presenza di questi funzionari è una mera formalità, poiché i procuratori del comune e i quattro funzionari che effettuano il controllo ordinario dei conti controllano già la contabilità della masseria55. La riforma del controllo contabile prevista dagli statuti del 1288 affidava a un unico giudice del podestà il compito di controllare i conti ordinari e straordinari degli uffici comunali56. In pratica, questo giudice controllava tutti i conti Ivi, pp. XIII-XIV. Sulla gestione dei dazi si veda anche: G. Vendittelli, Interessi privati e finanza pubblica in un comune italiano. Bologna 1260-1310, Tesi di dottorato, Università La Sapienza Roma, 2017. 52 P. Torelli, Studi e ricerche di storia giuridica e diplomatica comunale, Mantova 1915, II, pp. 225-226. 53 Orlandelli, Gli uffici economici e finanziari del comune, cit., p. XV. 54 Orlandelli, La revisione del bilancio nel Comune, cit.; Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 131-133. 55 Orlandelli, Gli uffici economici e finanziari del comune, cit., p. XIV. 56 Per altri esempi si veda: V. Crescenzi, Il sindacato degli ufficiali nei comuni medievali italiani, in L’educazione giuridica, IV/I, Perugia 1981, pp. 383-529; W.M. Bowsky, The constitution and administration of a tuscan republic in the middle ages and early renaissance: the Maggior Sindaco in Siena, in 51 I. Introduzione XXIX degli uffici comunali che gestiscono il denaro pubblico. Doveva riferire del suo lavoro al consiglio degli ottocento, dando una lettura esaustiva delle spese e delle entrate ricevute dagli ufficiali. In caso di frode istituiva il processo contro il responsabile57. Ma in concreto che tipo di entrate e uscite controllava? La spesa pubblica e il suo finanziamento nel 1288 Il Liber expensarum del 1288, oggetto principale del presente lavoro ci fornisce un quadro dettagliato delle spese del comune durante la seconda metà dell’anno, spesa che ammonta a poco più di 41.500 lire bolognesi58. Per quanto riguarda le spese ordinarie, il comune era in grado di preventivare almeno due tipi di spesa: gli stipendi degli ufficiali e le elemosine. Il funzionamento degli uffici comunali rappresentava il 19,7% del totale semestrale. La macchina comunale era gestita da una forza lavoro di 1.300-1.500 uomini, cioè un quarto della popolazione di Bologna, che per età (compresa tra i 18 e i 70 anni) e per appartenenza politica potevano assumere la maggior parte di queste cariche59. I costi principali erano di gran lunga gli stipendi degli ufficiali stranieri: il podestà, il capitano del popolo e le loro curie60. Tra gli ufficiali bolognesi, i più numerosi erano i notai coinvolti in tutte le fasi della produzione documentaria e presenti in ogni ufficio comunale. Una sezione specifica dello statuto è dedicata al loro stipendio. Il più pagato era il notaio del cancelliere, che riceveva 25 lire61. C’erano anche vari agenti come i messaggeri, il boia, i custodi delle porte cittadine, ecc.. Sempre tra le spese ordinarie e ricorrenti, l’1,6% era destinata alle elemosine per le istituzioni religiose, ben regolate dagli statuti del 128862. La parte relativa alle spese straordinarie comprendeva alcuni costi relativi alle comunicazioni diplomatiche. Il 3,9% delle spese del semestre è destinato al pagamento di ambasciatori e spie inviate per negoziare e tenersi aggiornati sulla situazione politica. Il «Studi Senesi», LXXX (1968), pp. 8-22; M.A. Ceppari Ridolfi, Il sindacato degli ufficiali del Comune di Siena nel Trecento, in Scrivere il Medioevo. Lo spazio, la santità, il cibo. Un libro dedicato ad Odile Redon, a cura di B. Laurioux, L. Moulinier-Brogi, Roma 2001, pp. 77-95. A Firenze anche gli ufficiali forestieri lavorano alla Camera del Comune: L. Tanzini, Il più antico ordinamento della Camera del Comune di Firenze: le Provvisioni Canonizzate del 1289, in «Annali di Storia di Firenze», I (2016), pp. 148-149. 57 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 18-22. 58 Conti, La spesa pubblica bolognese, cit. 59 Ivi. 60 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 46v. 61 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., II, pp. 187-190. 62 Ivi, II, pp. 190-191. XXX Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 costo dell’invio di un ambasciatore è piuttosto elevato: quattro ambasciatori diretti a Ferrara sono pagati 14 lire e 8 soldi, mentre un ambasciatore a Modena è pagato 4 lire e 10 soldi63. Le spie costavano meno: il compenso di un uomo inviato a Mantova era di 21 soldi, a Pisa di 25 soldi64. La stessa percentuale è destinata alle opere pubbliche, le più importanti delle quali (fortificazioni, ponti, ecc.) vengono realizzate nel contado65. La città paga anche la manutenzione del palazzo municipale e dei canali66. Infine, lo 0,6% è destinato a piccole spese occasionali, come la chiamata di un medico o il riscatto a seguito della cattura di un criminale ricercato nel contado67. Tuttavia, sono le spese militari a gravare maggiormente sul bilancio comunale. Spese militari Acquisto del grano Comunicazione diplomatica Altro 1,60% 3,90% 3,90% Spese uffici Opere pubbliche Elemosine 0,60 % 18,10% 52,20% 19,70% Fig. 1 - Spese del comune (secondo semestre 1288) ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, cc. 5r e 12v. Ivi, c. 106r. 65 Ivi, cc. 40v, 41r e 108v; M. Conti, Lavori pubblici, pratiche amministrative e distribuzione delle risorse nel comune di Bologna alla fine del XIII secolo, in «Ædificare», 7 (2021), pp. 203-220. 66 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, cc. 88r e 106r. 67 Ivi, cc. 26v, 34v e 59v. 63 64 I. Introduzione XXXI Le spese più importanti di Bologna sono legate alle operazioni militari: stipendi dei mercenari, difesa del territorio, ecc.68. Rappresentano più della metà delle spese semestrali, cioè il 52,2%. Una parte di queste spese era considerata ordinaria, poiché gli statuti stabilivano gli stipendi degli uomini che prestavano servizio nei castelli e nelle varie fortificazioni del contado. Notiamo, tuttavia, delle discrepanze tra le informazioni contenute negli statuti e quelle contenute nel registro delle spese del 1288. Mentre gli statuti prescrivono un salario di 5 soldi al giorno per un capitano e di 2 soldi e 6 denari al giorno per un custode, il registro menziona salari più modesti di 4 soldi al giorno per un capitano e di 2 soldi al giorno per gli altri69. La necessità di limitare le spese militari in un periodo difficile spiegherebbe queste differenze. Le altre uscite riguardano il reclutamento di mercenari. Per quanto riguarda il servizio militare la città applicava il sistema delle venticinquine: ogni capitano riceveva 4 soldi al giorno, gli altri 3 soldi70. I mercenari venivano pagati da 8 a 12 lire al mese, a seconda del loro equipaggiamento militare; un cavaliere riceveva poco più di 3 lire al mese, ma poteva ottenere un risarcimento medio di 20 lire in caso di ferimento o morte del cavallo71. Anche se il costo dei pedites bolognesi è molto inferiore a quello del reclutamento dei cavalieri, la mobilitazione di un gran numero di uomini pesa sulle finanze del comune. Infine, analizziamo l’ultima fonte di spesa pubblica: l’acquisto di grano. Nella seconda metà del 1288, la città spendeva il 18,1% del suo bilancio per questa ragione. Nel registro sono annotati solo tre pagamenti: uno di 4.883 lire a settembre, uno di 2.500 lire ad ottobre e uno di 117 lire a novembre72. A differenza di altre città italiane, la politica annonaria di Bologna era piuttosto rigida e limitava le speculazioni dei mercanti73. L’acquisto di grano era un onere per la città, e secondo la logica dell’epoca si Per altri esempi: L. Bertoni, Costi e profitti della guerra, in Guerre ed eserciti nel Medioevo, a cura di P. Grillo, A. Settia, Bologna 2018, pp. 231-233. 69 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, cc. 52v-64v e 78r-79r. 70 Ivi, cc. 79v-80v. Per il reclutamento militare dei bolognesi si veda: Bortoluzzi, Una città davanti alla guerra, cit. 71 Ivi, cc. 22r, 22v, 23v, 26v, 27r, 91v e 95v. Sugli eserciti comunali nel XIII secolo si veda: Cittadini in Armi. Eserciti e guerre nell’Italia comunale, a cura di P. Grillo, Soveria Mannelli 2011; D. Waley, Condotte and Condottieri in the Thirteenth century, in «Proceedings of the British Academy», 61 (1975), pp. 337-371; J.-C. Maire Vigueur, Cavalieri e Cittadini, cit., pp. 126-140; A. jamme, Mécanismes dirigés, mécanismes spontanés. Notes sur les réseaux de travail des cavaliers d’Outremont en Italie (XIIIe-XIVe s.), in Espaces et réseaux en Méditerranée (VIe-XVIe s.), I, La configuration des réseaux, a cura di D. Coulon, C. Picard, D. Valérian, Paris 2007, pp. 177-204. 72 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, cc. 37r, 66r e 76r. 73 G. Pinto, Il libro del Biadaiolo. Carestie e annona a Firenze dalla metà del 200’ al 1348, Firenze 1978; Les disettes dans la conjoncture de 1300 en Méditerranée occidentale, a cura di M. Bourin, J. Drendel e F. Menant, Roma 2011; S.G. Magni, Politica degli Approvvigionamenti e controllo 68 XXXII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 trattava di una spesa straordinaria, in quanto non prevista dagli statuti. Sappiamo che i comuni italiani incontrano sistematicamente difficoltà nella gestione e nell’approvvigionamento del grano: devono acquistarne costantemente una quantità considerevole. Pertanto, senza conoscere gli importi esatti degli acquisti di cereali, riteniamo che la natura abituale del problema sia ben nota agli uffici e alle amministrazioni comunali, che anticipano la necessità di destinare parte delle loro entrate a questi acquisti. Senza meraviglia, da questi dati sembra evidente come siano le spese straordinarie a causare i maggiori problemi alle finanze della città nel 1288, ma questa constatazione vale anche per gli altri comuni italiani74. Sebbene si conosca l’ammontare totale delle entrate del 1288 (indicato nel Liber summarum), non esiste alcuna fonte che specifici l’origine delle entrate della città nel 1288. A Bologna come negli altri comuni italiani del XIII secolo le imposte dirette e indirette erano i principali modi di finanziamento della spesa pubblica. Per quanto riguarda la tassazione diretta questa implicava anche la conoscenza da parte del comune della valutazione dei beni di ogni persona, l’estimo, per definire un’aliquota fiscale applicata a ogni lira d’estimo dichiarato. Dopo il primo estimo del 1235, sappiamo indirettamente che un nuovo estimo degli abitanti della città di Bologna fu realizzato nel 1279, 1282 e 1287. Per gli anni di nostro interesse, i registri del disco dell’orso ci forniscono informazioni sulle quattro collette effettuate tra il 1286 e il 1288: una nel secondo semestre del 1286 (un denaro per lira); una nel secondo semestre del 1287 (2 denari per lira); due nel primo semestre del 1288 (un denaro per lira e due denari per lira)75. L’aliquota di tassazione è modesta e va da un minimo di 0,4% (un denaro per lira d’estimo) ad un massimo di 0,8% per lira (due denari per lira d’estimo), ma è la frequenza dei prelievi che attira l’attenzione. Le due collette effettuate nella prima metà del 1288 dimostrano che il comune aveva bisogno di denaro per saldare le operazioni militari in corso, in particolare l’invio di soldati a Reggio. Ogni colletta permetteva di raccogliere in breve tempo somme di cui la masseria aveva bisogno per risanare il deficit di cassa. Per riempire le casse comunali, il comune si finanziava principalmente con tasse riscosse sulle attività economiche. Gli statuti del 1288 e alcuni altri documenti attestano l’esistenza di 45 gabelle tra il 1284 e il 128876. Questa cifra elevata dimostra che queste gabelle, di tipo molto diverso, ricadevano quotidianamente su gran parte degli del commercio dei cereali nell’Italia dei comuni nel XIII e XIV secolo: alcune questioni preliminari, in «Mélanges de l’École française de Rome - Moyen Âge», 127/1 (2015). Disponibile online all’indirizzo: https://mefrm.revues.org/2473. 74 Conti, Gouverner l’argent public, cit. 75 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del disco dell’orso, b. 16, fasc. 6, cc. 15r, 22v, 34r, 34v e 64v. 76 ASBo, Comune, Camera del comune, Liber contractuum, regg. 24 e 28; ASBo, Comune, Camera del comune, Liber securitatum et actorum, reg. 32; Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 123-129; ivi, II, pp. 185-187. I. Introduzione XXXIII abitanti della città. In effetti sono proprio queste gabelle la fonte di finanziamento più importante per il comune. Come in tutte le città europee, queste imposte gravavano su prodotti di base come il grano, il sale o il vino77. Vi erano anche numerose tasse sui servizi, come ad esempio la produzione di documenti ufficiali da parte dei notai del comune. Purtroppo non è possibile sapere con precisione quali siano le gabelle che fruttano di più in termini assoluti, poiché si conosce solo il reddito totale dell’ufficio. Per ogni gabella, gli statuti stabiliscono chiaramente la tariffa da pagare. Ad esempio, per ogni animale venduto, la gabella era di due denari per lira, cioè lo 0,8% del prezzo di vendita, mentre l’affitto di un immobile era tassato allo 0,4%78. Veniamo ora rapidamente alla tassazione del contado. Gli statuti del 1288 introdussero una nuova importante misura fiscale per i nobili abitanti del contado, che persero i loro precedenti privilegi e furono considerati allo stesso modo degli abitanti della città79. Inoltre, il comune scelse di riscuotere le tasse delle comunità del contado senza passare attraverso intermediari per evitare frodi ed estorsioni. La tassa è genericamente chiamata gabella: senza ulteriori informazioni, pensiamo che debba essere il sussidio annuale versato in cambio della protezione militare, dell’amministrazione della giustizia, della libertà di commercio, ecc., che la città garantisce80. Gli statuti del 1288 stabilirono l’imposta che ogni comunità del contado (terra comitatus) doveva pagare al comune. Ad esempio, San Giovanni in Persiceto, il principale contribuente del contado, paga al comune 860 lire all’anno, che può versare in quattro rate81. Tutte le località del contado sono elencate negli statuti con le rispettive somme da versare, tranne Pegola e Uccellino, che sono porti e quindi seguono una diversa tassazione82. Nel 1288, le comunità del contado versano complessivamente alla città la cifra totale di 2.805 lire e 5 soldi83, che rappresenta una modesta entrata rispetto la totalità del denaro ricevuto dal massaro. Per concludere, notiamo che le imposte indirette sono molto numerose e pesano sui contribuenti più delle imposte dirette, essendo queste ultime applicate più raramente e con un’aliquota di tassazione bassa. Le somme di denaro recuperate delle gabelle dalle comunità del contado sono piuttosto esigue, ma non bisogna dimenticare 77 Si veda: La fiscalité des villes au Moyen Âge (Occident méditerranéen), 2, Les systèmes fiscaux, a cura di D. Menjot, M. Sánchez Martínez, Toulouse 1999; La redistribution de l’impôt, 3, L’impôt dans les villes de l’occident méditerranéen XIIIe-XVe, a cura di D. Menjot. 78 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., II, p. 186. 79 Ivi, II, p. 116. 80 Ivi, II, pp. 179-185. 81 Ivi, II, p. 180. 82 F. Bocchi, Le imposte dirette a Bologna nei secoli XII-XIII, in «Nuova Rivista Storica», LVII (1973), p. 309. 83 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., II, pp. 180-185. XXXIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 che anche gli abitanti del contado pagano le imposte di consumo. Spendere il denaro pubblico: dai mandati di pagamento ai registri della masseria Passiamo ora ad analizzare due questioni chiave che concernono la gestione del denaro pubblico. La prima, chi ha il potere di spendere il denaro pubblico e in quale quantità? La seconda, qual è il processo documentario della circolazione del denaro pubblico? Gli statuti del 1288 consentono al podestà e al capitano del popolo di sostenere determinate spese e sempre per importi limitati. Il ruolo di questi magistrati è quindi marginale nel funzionamento delle finanze. Le uscite più importanti venivano effettuate su richiesta dei consigli e sempre sotto lo stretto controllo degli anziani. Gli statuti cittadini del 1288 regolano gran parte delle spese pubbliche. Ad esempio, nella terza sezione dell’undicesimo libro di questi statuti, sono elencati gli stipendi a cui hanno diritto tutti gli ufficiali, i notai e i messaggeri della città e del contado che lavorano per l’amministrazione comunale84. La sezione IV dello stesso libro indica l’importo che il podestà o il capitano del popolo può pagare per determinate festività85. La sezione V specifica la quantità di grano e denaro che può essere data in elemosina agli istituti religiosi della città e del contado86. Potremmo moltiplicare gli esempi, ma questi sono sufficienti a dimostrare che intere sezioni degli statuti stabiliscono il livello di spesa pubblica per molte situazioni preventivabili (De expensis ordinariis). Questo è un aspetto innovativo degli statuti del 1288, che cercano di stabilire quello che oggi chiameremmo un «bilancio provvisorio». Tutti questi dati raccolti negli statuti facilitano il lavoro di controllo contabile svolto dagli uffici comunali che gestiscono il denaro pubblico. Il podestà e il capitano del popolo, potevano ordinare le spese previste dagli statuti o altre diverse, purché inferiori a 25 lire. Tutte le spese che superano questo importo e che non sono espressamente indicate negli statuti richiedono un mandato di pagamento da parte degli anziani87. Per fare un esempio concreto, il 7 luglio 1288, il capitano del popolo inviò al massaro un mandato di pagamento di 200 lire per farsi pagare parte del salario88. Il 9 novembre 1288 il notaio del podestà inviò al massaro un mandato di Il titolo della rubrica è il seguente: «De expensis ordinariis faciendis per comune Bononia», in Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., II, pp. 187-190. 85 Ad esempio: «Quod potestas et capitaneus teneantur ire cum cereis et baldachinis ad certas festivitates», ivi, II, pp. 190-191. 86 Per le elemosine: «De ellimoxinis ad pia loca concessis», ivi, II, pp. 191-194. 87 Ivi, I, pp. 113-114. 88 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 2v. 84 I. Introduzione XXXV pagamento per degli stipendi per un totale di 250 lire89. Il massaro convalidò questi ordini di pagamento perché previsti dagli statuti del 1288. Poiché conosciamo l’esatto ammontare delle spese pubbliche della seconda metà del 128890 e chi ha inviato un mandato di pagamento per ogni singola spesa, possiamo affermare che le spese effettuate su richiesta del podestà e del capitano del popolo rappresentano meno del 2,5% del totale. In effetti sono gli anziani ad ordinare la maggior parte delle spese per conto del consiglio del popolo. In questo modo, il comune popolare intende limitare il potere dei magistrati forestieri91. La strategia è riscontrabile anche in altri comuni, a Perugia, ad esempio, i poteri degli ufficiali forestieri vennero progressivamente ridotti a favore dei rappresentanti del popolo, il cui ambito di competenza finanziaria, giuridica e militare venne notevolmente ampliato92. Come abbiamo appena visto, il podestà e il capitano del popolo ordinavano una parte molto piccola della spesa pubblica. La maggior parte delle spese erano ordinate dai consigli: principalmente il consiglio del popolo, ma talvolta anche da altri consigli comunali. In ogni caso, gli anziani partecipano alle delibere di queste diverse assemblee quando riguardano la spesa pubblica. Ogni spesa decretata dal consiglio del popolo viene quindi convalidata dagli anziani prima di essere trasmessa al massaro del comune93. Attraverso l’intermediazione degli anziani, i consigli hanno quindi la capacità di inviare dei mandati dei pagamenti non previsti dagli statuti, e senza limiti, è il caso dei pagamenti dei mercenari, l’acquisto di cereali, le spese diplomatiche, ecc.. Nella seconda metà del 1288, quindi gli anziani hanno ordinato più del 97,5% delle spese94. Questi dati mostrano chiaramente chi dispone del denaro pubblico. Anche questa situazione non è tipica di Bologna, in quanto ad esempio a Pisa e a Perugia, gli anziani partecipano alle delibere finanziarie. A Firenze, sebbene in teoria i priori non ordinas- Ivi, c. 73r. Conti, La spesa pubblica bolognese, cit. 91 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 113-114; M. Conti, Écritures et Argent. Le contrôle des comptabilités à Bologne à la fin du XIIIe siècle, in Gouverner les hommes, gouverner les âmes (46e congrès de la SHMESP, Montpellier 2015), Paris 2016, pp. 217-224; Id., Diviser pour mieux gouverner. La gestion de l’argent public dans la commune de Bologne ( fin XIIIe s. – début XIVe s.), in «I quaderni del m.ae.s.», 20 (2022). Disponibile online all’indirizzo: https://maes.unibo.it/article/view/15093. 92 J.-C. Maire Vigueur, L’ufficiale forestiero, in Ceti, modelli, comportamenti nella società medievale (Secoli XIII-metà XIV). Atti del diciassettesimo Convegno Internazionale di studi tenuto a Pistoia nei giorni 16-19, 1997, Pistoia 2001, pp. 75-97; Grundman, The Popolo at Perugia (1139-1309), cit., p. 104. 93 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 113-114. 94 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3; Conti, La spesa pubblica bolognese, cit.; M. Conti, Comptabilité et officiers forains. Une première étude des Libri preceptorum du podestat et du capitaine du Peuple (Bologne, 1296-1297), in «Documenta», 4 (2021), pp. 31-43. 89 90 XXXVI Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 sero spese straordinarie, in pratica si occupavano di questioni militari95. Ma a livello documentario come funzionava il sistema dei mandati di pagamento? Gli ordini di pagamento inviati dagli alti magistrati al massaro costituiscono il primo livello di scritture contabili. In concreto, si tratta di piccoli pezzi di carta o pergamena chiamate cedula o scriptura che vengono passati dall’ordinatore della spesa al massaro del comune affinché quest’ultimo possa eseguire il pagamento ordinato. Come è spiegato nel terzo libro degli statuti del 1288, la cedola che il massaro riceve deve contenere il nome di chi ha ordinato la spesa, l’importo del pagamento, la causale e il beneficiario96. Queste cedole sono datate e redatte dal notaio del podestà o da quelli del capitano del popolo o dai notai degli anziani. Il notaio autentica sistematicamente il messaggio, ad esempio è possibile leggere la sottoscrizione: «Ego Iacopinus notarius domini potestatis […]»97. Contemporaneamente alla stesura e all’invio delle cedole, queste venivano registrate in un Liber preceptorum, se inviati dal podestà e dal capitano del popolo, e nei registri delle deliberazioni, se inviati dagli anziani. Per l’anno 1288 (2° semestre) è stato possibile reperire solamente un Liber preceptorum, tenuto su base semestrale dalla curia del podestà. Sebbene le sue condizioni di conservazione non siano ottimali, ci permette comunque di capire come funzionava l’ordine di spesa inviato dal podestà98. Questo Liber fu redatto da Paleologo, notaio del podestà fiorentino Corso Donati99, nella seconda metà dell’anno. Ha registrato, in ordine cronologico, tutti gli ordini di pagamento emessi dal podestà. Il registro è composto da una colonna centrale. Al centro sono registrati i mandati, tutti identici nella forma, iniziano con le parole: «Nos Cursus de Donatis potestas Bononie vobis domino Guillelmo de Pavanensibus depositario generali comunis». A volte, nel margine sinistro, si trova un accenno al motivo del mandato. Ad esempio, «Castri Sancti Petri» per notificare il pagamento delle paghe ai custodi del castello di San Pietro nel contado. Sempre sul margine sinistro, ma 95 F. Rizzelli, Gli anziani nel Governo del Comune Pisano, in «Archivio Storico Italiano», 39 (1907), pp. 78-82; Grundman, The Popolo at Perugia (1139-1309), cit., p. 230; Tanzini, Il più antico ordinamento, cit., pp. 143 e 147; Diacciati, Popolani e magnati, cit., p. 201. 96 «[…] contineatur quantitas qua mandabitur solvi et persona cui debuerit fieri solutio et ex qua causa, nisi de ipsa pecunia solvenda sit statutum vel reformatio, de quo statuto seu reformatione fiat mentio in precepto, dum tamen solutio non excedat quantitatem vigintiquinque librarum bononinorum, vel sine speciali reformatione facta ad scrutinium, secundum formam statuti, de summa vingintiquinque librarum bononinorum vel ab inde supra», in Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 113-114. 97 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber preceptorum del 1288. 98 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber preceptorum 1288. 99 Si tratta di un personaggio importante per la storia fiorentina, citato nella Commedia, che come Dante Alighieri ebbe numerosi contatti con la città felsinea: S. Raveggi, Corso Donati, in Dizionario biografico degli italiani, 41 (1992). Disponibile online all’indirizzo: http://www.treccani.it/enciclopedia/ corso-donati_(Dizionario-Biografico); Dante e Bologna. Istituzioni, convergenze e saperi, a cura di A. Antonelli, F. Meier, Ravenna 2022. I. Introduzione XXXVII sistematicamente, si trova una «F» maiuscola circondata da un cerchio o da un quadratino. Potrebbe trattarsi dell’iniziale della parola Factus, per indicare o che l’ordine di pagamento è stato inviato o che il pagamento è stato effettivamente effettuato dal massaro (a seguito di un reinvio da parte di quest’ultimo). Inoltre, accanto ad alcune registrazioni sono presenti tracce di cera: riteniamo che ad esse fossero allegate delle ricevute. Il confronto tra questo Liber preceptorum conservato e il Liber expensarum ci permette di verificare il funzionamento del sistema finanziario. Ad esempio, il 28 luglio il Liber preceptorum indica l’invio di un mandato per l’acquisto di 230 pezzi di pane per i detenuti del carcere di Bologna per la somma di 38 soldi e 4 denari100. Lo stesso giorno, il tesoriere esegue questo pagamento, che registra nel Liber expensarum, facendo riferimento ad una scriptura del notaio del podestà, Paleologo101. Un altro esempio: il 2 agosto 1288 viene ordinato un pagamento relativo al salario di Nicoluccio, il campanaro della città. L’importo delle spese non compare nel Liber preceptorum, probabilmente perché previsto dagli statuti102, ma il pagamento (29 soldi) è stato successivamente registrato nel Liber della masseria103. È possibile riscontrare una corrispondenza anche da qualche cedola superstite dopo le registrazioni fatte dal massaro. Ad esempio, nel Liber preceptorum della seconda metà del 1288, un ordine di pagamento su una carta datata 28 ottobre 1288, incarica il massaro di pagare 40 soldi a Enrico, un falegname, per dei lavori di riparazione di un muro del palazzo comunale. Questo mandato è sottoscritto da Ivano Bentivoglio, notaio degli anziani e dei consoli104. Il 22 novembre 1288 il massaro registrò nel suo Liber expensarum il pagamento di 40 soldi a Enrico per il lavoro sopra citato indicando bene il preceptus che lo aveva autorizzato a effettuare questo pagamento105. Nel registro del secondo semestre del 1288, abbiamo trovato anche un’altra cedola, in cui il podestà Corrado di Montemagno dà un ordine di pagamento al massaro Gerardo Boccafogaça per pagare 16 soldi e 3 denari a Bettino Guicciardini per alcuni lavori di riparazione. La nota reca la dicitura: «Io, Giacomino, notaio del podestà». Prima della 100 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber preceptorum del 1288, c. 1v; ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 14v. 101 ASBo, Comune, Ufficio dei fortilizi e delle munizioni dei castelli, b. 5, reg. del 1288, c. 6v. 102 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber preceptorum del 1288, c. 2v; ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 21r; Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., II, pp. 187-189. 103 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 21r. 104 ASBo, Comune, Curia del podestà, Ufficio del giudice al sindacato, b. 5, Liber preceptorum del 1288. Per documentazione simile si veda: A. De Bouard, Documents en Français des Archives Angevines de Naples (Règne de Charles Ier), Les Comptes des trésoriers, Paris 1935, p. 4. 105 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 81r. XXXVIII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 stesura della cedola, le informazioni sono state registrate sul Liber preceptorum del primo semestre del 1288. Il precetto è scritto da Giacomo Montecatini a favore di Bettino Guicciardini106. Il podestà non effettua spese straordinarie, poiché si occupa principalmente dei pagamenti previsti dagli statuti o, più raramente, da una delibera. Come abbiamo detto, questo registro dei precetti è l’unico conservato per l’anno 1288. Riguardo i Libri preceptorum del capitano del popolo non se ne sono conservati per il 1288. Tuttavia, quelli che abbiamo consultato per gli anni successivi mostrano che la procedura e la circolazione delle informazioni erano identiche. È questa doppia traccia scritta che permetterà al giudice incaricato della revisione dei conti di controllare la validità e la realizzazione delle spese previste dal podestà una volta terminato il suo incarico. Come abbiamo visto, sono il consiglio del popolo, e di conseguenza gli anziani ad essere responsabili di quasi tutte le spese. Dobbiamo quindi rivolgerci ai registri delle delibere di questo consiglio per verificare il sistema dei mandati di pagamento inviati dagli anziani. Il notaio agli ordini degli anziani partecipava alle deliberazioni del consiglio del popolo e annotava, in un quaderno, il contenuto dei dibattiti e le decisioni prese. Trascriveva poi queste decisioni su dei registri di pergamena107. In questi registri abbiamo in effetti trovato ordini di pagamento inviati al massaro per le seguenti spese: remunerazione di ambasciatori, cavalieri o messaggeri inviati nel contado, prolungamento della durata dell’ingaggio dei soldati incaricati di difendere i castelli, realizzazione di opere pubbliche, ecc.108. Per l’anno 1288, abbiamo i registri delle riformagioni del secondo. Inizialmente è il notaio Gregorio Gazzeri a riportare tutte le delibere dei consigli tra aprile e settembre 1288109, poi per la fine dell’anno sarà il notaio Benvenuto Oliveri a sostituirlo110. In questo registro sono riportati tutti i mandati di pagamento che troviamo anche nel libro delle spese del depositarius generalis del comune, secondo lo stesso meccanismo che abbiamo spiegato prima a proposito del podestà e del capitano del popolo. Facciamo alcuni esempi. Il 20 agosto viene deciso di rimborsare un cavaliere a causa dei danni subiti dal suo cavallo durante un’operazione militare111. Il 30 agosto il massaro registrò Ivi, c. 47r. Neppi, Riformagioni e Provvigioni del Comune, cit., p. XVIII. 108 ASBo, Comune, Governo, Riformagioni e provvigioni, reg. 128, cc. 82r-82v e 85r-90r. 109 Ivi, reg. 216. 110 Neppi, Riformagioni e Provvigioni del Comune, cit., p. 11. 111 ASBo, Comune, Governo, Riformagioni e provvigioni, reg. 216, c. 147r; ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 23r. A proposito del rimborso dei cavalieri si veda: Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., II, p. 19; Maire Vigueur, Cavalieri e cittadini, cit., pp. 175-205; T. Lazzari, Milites a Imola: la lista dei cavalli (1319) e la struttura sociale urbana, in Studi sul Medioevo per Andrea Castagnetti, a cura di M. Bassetti, A. Ciaralli, M. Montanari, G. M. Varanini, Bologna 2011, pp. 219-240; P. Grillo, Cavalieri e popoli in armi: le istituzioni militari dell’Italia 106 107 I. Introduzione XXXIX nel liber expensarum il pagamento di 20 lire a Maino di Benedetto Canetoli, cavaliere e proprietario del cavallo in questione. Un altro esempio: il 23 agosto viene deciso dal consiglio l’acquisto di un cavallo e di oggetti per la festa di San Bartolomeo per un totale di 20 lire. Il 1° settembre, il massaro registra un pagamento totale di 19 lire e 14 soldi, suddiviso in tre acquisti, rispettivamente di 13 lire, 3 lire e 17 soldi e, infine, 44 soldi. Purtroppo non siamo in grado di verificare se ci sia stato un errore di calcolo nell’atto originale o nel registro del massaro, o se si tratta di una malversazione112. Analizziamo ora un ultimo esempio. Il 9 luglio il consiglio del popolo approva l’invio di due ambasciatori in Romagna, Benedictus de Fulianis e Gerardus Dentaniis, per perfezionare gli accordi sul sale importato in città. Per la loro missione, riceveranno ciascuno la stessa somma, cioè 6 lire e 6 soldi113. Il 15 luglio, il massaro registra puntualmente nel suo registro delle spese un pagamento globale di 12 lire e 12 soldi corrispondente a questa missione. La particolarità della registrazione effettuata dal tesoriere è che si basa su questi due documenti: la decisione del consiglio del popolo, registrata da Antonio Pollicino, notaio degli anziani e dei consoli, e un mandato del podestà e del capitano del Popolo, notificato da Gregorio Gazzeri con il consenso degli anziani114. Sebbene la spesa fosse inferiore a 25 lire e questo tipo di spesa rientrasse nella giurisdizione del podestà, era necessario il mandato di pagamento da parte del consiglio del popolo. La spiegazione della doppia origine di questo mandato di pagamento è politica. L’invio degli ambasciatori fu decretato dal consiglio del popolo e non dal podestà. Da qui nasce la duplicazione documentaria che manifesta la coesistenza di due luoghi di potere, la corte podestarile e il consiglio cittadino. Vediamo ora più da vicino la produzione documentaria che riguarda esclusivamente la masseria del comune. Oltre al registro del 1288 oggetto del nostro lavoro, per lo stesso periodo si conserva anche un Liber summarum tenuto dal giudice incaricato del controllo contabile, in cui sono registrate, tra l’altro, tutte le spese della masseria per lo stesso periodo. Il confronto delle informazioni contabili contenute nei due registri ha evidenziato alcune incongruenze tra il momento della spesa e l’effettiva dichiarazione della spesa. Ad esempio, il denaro speso il 26 luglio viene rendicontato il 30 agosto, quello speso il 1° settembre viene rendicontato il 15 settembre, o ancora quello speso il 16 settembre il 31 ottobre. Lo stesso fenomeno si verifica per i pagamenti mensili di novembre e dicembre. In secondo luogo, le somme registrate nel registro delle uscite del 1288 e le dichiarazioni del massaro al giudice del podestà non coincidono mai permedievale, Bari-Roma 2008. 112 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 25v; ASBo, Comune, Governo, Riformagioni e provvigioni, reg. 216, c. 151v. 113 ASBo, Comune, Governo, Riformagioni e provvigioni, reg. 216, cc. 118r et 119r. 114 ASBo, Comune, Camera del Comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, c. 6v. XL Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 fettamente. L’analisi delle caratteristiche interne dei registri della masseria ci permette di concludere che ne esistono tre tipi. Nel primo tipo si registrano quotidianamente le note che concernono gli introiti e le spese, nel secondo contiene le stesse note, accuratamente organizzate, e infine, una versione definitiva dei registri del secondo tipo è inviata all’archivio comunale (la camera actorum)115. Iniziamo a descrivere i registri della prima categoria, che interpretiamo come una versione di lavoro. Le carte di questi registri sono strutturate in una colonna centrale e due margini laterali. La colonna centrale riporta la data, la natura della transazione finanziaria, il nome dell’ufficio che riceve il denaro e il nome della persona che lo paga. La sottoscrizione del notaio del massaro attesta la validità di ciascun documento. Sul margine destro è indicato l’importo ricevuto. Il margine sinistro fornisce brevi dettagli sui pagamenti e non viene utilizzato sistematicamente116. La successione di diverse grafie dimostra che le registrazioni sono state effettuate da più notai in servizio nella masseria del comune. La mise en page e la grafia non sono molto ordinate. Si tratta di una sorta di bozza in cui i vari notai registrano, man mano che arrivano le informazioni, le somme di denaro spese o ricevute. Questo tipo di registro è chiaramente la prima fase della registrazione dei movimenti di denaro della masseria del comune. Il secondo tipo di registro è più elaborato e la sua struttura diversa, e varia in funzione del registro in questione (introiti o spese). In questi registri sono presenti diverse correzioni, ma anche le summe pagine su ogni carta, la summa mensis alla fine di ogni mese e delle summe ricapitolative alla fine del registro117. Riteniamo che questo tipo di registro servisse al massaro a organizzare le spese e gli introiti in un unico documento, al fine di inviare queste informazioni al giudice al sindacato, incaricato del controllo contabile, e per eseguire l’audizione dei conti nei consigli cittadini. Cosi organizzati i registri permettevano un controllo più preciso dalla parte dello stesso massaro e una revisione dei conti più rapida. Questa ipotesi è confermata da un frammento del registro degli introiti 1303-1304, sul quale alla fine Per le caratteristiche dei registri della masseria si veda: M. Conti, La documentation comptable de la commune de Bologne et ses normes (XIIIe s. - XIVe s.), in Écritures normées et professions (MoyenÂge-XVIe s.), a cura di M. Conti, C. Panzera, Bordeaux 2019, pp. 59-71. Sulla camera actorum si veda: G. Cencetti, Camera Actorum Comunis Bononiae, in «Archivi», II (1935), pp. 87-120; A. Romiti, L’Armarium Comunis della Camera actorum di Bologna. L’inventariazione archivistica nel XIII secolo, Roma 1994; Camera Actorum. L’archivio del comune di Bologna dal XIII al XVIII secolo, a cura di M. Giansante, G. Tamba, D. Tura, Bologna 2006. 116 ASBo, Comune, Camera del comune, Miscellanea di tesoreria, XXX/3, Liber introituum del 12941295 e Liber introituum del 1296. 117 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, regg. 3, 6 e 7. Sulle summe si veda anche: A. Antonelli, La mente organizzatrice dell’uomo comunale. Approssimazioni intorno al nesso Potere-Archivi-Cultura, Milano 2023. 115 I. Introduzione XLI del registro una nota indica che quel registro era stato inviato ai difensori dell’avere (ufficiali che si occupavano del controllo contabile degli uffici urbani all’inizio del XIV secolo) che erano: Villano Guastavillani, Giovanni di Ignazio, Romeo Pepoli e Orso Bianchetti118. Per quanto riguarda i registri degli introiti, grazie alla documentazione restante della fine del XIII secolo, è possibile constatare che il massaro nei suoi registri degli introiti doveva separare per tipologia i vari cespiti119. Una riformagione aggiunta agli statuti del 1288, indica chiaramente che gli introiti devono essere ordinati per capitulum, inoltre si danno anche delle indicazioni sul supporto da utilizzare, ma questa disposizione non fu sempre rispettata120. Per quanto riguarda i registri delle spese dobbiamo segnalare che i pagamenti sono sempre ordinati in ordine cronologico, con delle summe ricapitolative, ma questi registri hanno un’altra caratteristica, assente nei registri delle entrate: ogni pagamento è numerato da un numero romano nel margine sinistro121. In effetti lo studio di un registro di spesa del 1297 (erroneamente indicato come Pagamento degli stipendiari negli inventari dell’Archivio di Stato di Bologna), ci permette di capire la loro utilità122. In effetti in un margine sinistro, accanto ad un numero romano si legge la seguente nota: reperiuntur isti quinque precepti in dicto signo. Si parla di cinque pagamenti a Benvenuto Gerardini, custode della prigione della città. Questa procedura potrebbe indicare che la numerazione romana viene utilizzata per designare il preceptus/mandato di pagamento che ha portato al pagamento. Il tesoriere utilizza sicuramente questo sistema per semplificare le operazioni di controllo. Questo sistema facilita anche il riconteggio dei vari elementi nella versione finale destinata all’archivio comunale, perché come vedremo di seguito, nelle indicazioni archivistiche è indicato anche il numero di poste dei registri. Concludiamo questo excursus con i registri del terzo tipo. Un registro degli introiti dell’anno 1298 (1° semestre) servirà da esempio123. Questo registro è composto da diversi quaterni in pergamena, la cui particolarità è che ognuno di essi è numerato, reca la data e specifica l’indizione, cosa assente negli altri registri, e le summe indicate precedentemente non vengono più annotate. Ad esempio, si indica: «tercius quaternus .III. anno domini millesimo ducentesimo nonagesimo octavo indictione undecima». Le ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, b. 4a, Liber introituum del 1303-1304, c. 15v. 119 Ivi, Liber introituum del 1296. 120 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, p. 115. 121 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, regg. 3 e 4. 122 ASBo, Comune, Camera del comune, Miscellanea di tesoreria, Pagamenti degli stipendiari (12971525). 123 ASBo, Comune, Camera del comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, b. 4bis, Liber introituum del 1298. 118 XLII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 entrate sono in ordine cronologico e riguardano tutte l’ufficio delle gabelle e i massari del contado, che rispettano la separazione in capitoli come indicato sopra. L’ultima carta del registro contiene una nota che ci permette di capire meglio il ruolo di questo registro. Si legge: «Liber […] continens in se treginta quatuor cartas inter scriptas et non scriptas, viginti octo et due dimidie sunt scripte et alie non scripte, in quibus cartis sunt scripte septuagentas tregintas postem […]. Ego, idem, Petrus Bonfantini notarius predictus»124. Questo tipo di indicazioni, che riguardano il numero delle carte che compongono il registro e il numero delle carte lasciate in bianco, sono tipiche informazioni registrate negli inventari della camera actorum. In effetti, abbiamo trovato menzione di questo registro nell’inventario della camera actorum redatto sotto il podestà Oddolino di Mandello. L’inventario conferma che nel 1299 Pietro Petrizzoli, notaio del massaro, consegnò alla camera actorum un registro pergamenaceo da lui redatto e contenente 34 carte, di cui sono scritte solo 28 carte e mezzo125. Questo registro delle entrate del 1298 è quindi la versione definitiva destinata alla camera actorum e presenta tutte le caratteristiche (estrinseche e intrinseche) indicate nella riformagione aggiunta agli statuti126. Questi tre registri rispondono a diverse esigenze della masseria del comune: ad una rapida annotazione da parte dei notai dell’ufficio all’atto della riscossione o dell’erogazione del denaro pubblico; segue una prima organizzazione delle informazioni contabili per consentire un primo controllo dei conti e delle correzioni, ai fini della rendicontazione del proprio lavoro; per infine realizzare un registro definitivo, senza correzioni e annotazioni di lavoro, destinato alla camera actorum e quindi alla memoria amministrativa del comune127. Si noti che il registro oggetto della presente edizione è un registro del terzo tipo. Ivi, c. 14v. Romiti, L’Armarium Comunis, cit., p. 307. 126 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., I, pp. 79-80. 127 Sul sistema documentario del periodo comunale si veda: A. Antonelli, Sulla presenza dei bianchi a Bologna, amici di Dante nei primi anni del suo esilio. “Tanto crebbe la baldanza de neri che si composono col marchese di Ferrara di torre Bologna”. Logica della documentazione, esegesi delle fonti e sistema documentario nell’età comunale, in «Culture del testo e del documento», 59 (2019), pp. 21-82; Id., Sistema documentario, tradizione archivistica e ideologia di Popolo nel Trecento, in «Archivio storico italiano», 178 (2020), pp. 263-310. Più in generale: Archivi e archivisti in Italia tra Medioevo ed età moderna, a cura di F. de Vivo, A. Guidi, A. Silvestri, Roma 2015. 124 125 ARMANDO ANTONELLI Indagini sul Liber expensarum 1. Archeologia e storia del manoscritto Il Liber expensarum è un manoscritto cartaceo risalente al 1288, attualmente smembrato in due spezzoni di consistenza differente, conservati entrambi a Bologna presso l’Archivio di Stato, in due fondi archivistici distinti. Il frammento, minore per consistenza, è costituito di un unico fascicolo, precisamente il secondo rispetto alla conformazione originale del registro, ed è contraddistinto dalla seguente segnatura archivistica: Bologna, Archivio di Stato (da ora ASBo), Comune, Uffici a competenza specifica, Ufficio dei fortilizi e di munizioni dei castelli (1253-1477), siglato con il numero di corda nr. 5. Il fascicolo si trova oggi a far parte di un’unità archivistica complessa, definita nell’inventario «mazzo», che contiene diverso materiale genericamente riconducibile alla manutenzione delle fortezze, anche cittadine. Si tratta di documentazione eterogenea inserita all’interno di una camicia denominata: «Carte diverse relative a spese per castelli e loro custodia (1253-1472)». Si contrassegna nell’edizione tale spezzone con la sigla B. Cercando di comprendere come siano andate le cose non è difficile immaginare che in seguito a un guasto meccanico, che ebbe l’effetto di disarticolare la legatura del Liber, il secondo fascicolo del registro sia stato considerato un’unità logica indipendente, autonoma, pur se acefala e mutila in fine, e che, perduto il suo vincolo solidale con il restante (che verosimilmente si ritenne perduto) sia stata collocata, nelle fasi di ordinamento, nell’ultima busta (miscellanea) del fondo riguardante l’ufficio dei fortilizi e di munizione dei castelli, insieme con altra documentazione residuale vertente, circa, sulla medesima materia. Ciò avvenne con ogni probabilità a causa della natura predominante del contenuto del testo riportato nelle poste iniziali del troncone manoscritto in questione, in gran parte relative al pagamento dei capitani e dei custodi al servizio del Comune di Bologna, inviati a presidiare lo spazio giurisdizionale organizzato intorno alla città, il quale faceva conto su una cerniera perimetrale di castelli posti ai confini del contado bolognese, capisaldi della difesa del territorio del comune felsineo. XLIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Il fascicolo è contenuto in una camicia cartacea che presenta nella parte anteriore esterna diverse indicazioni di mani diverse. La più risalente nel tempo, senza data e adespota, giustifica la presenza del frammento nella busta: «Custodi di castelli, mandati di pagamento, sec. XIII», l’altra datata 19 luglio 2000 è stata siglata da chi scrive, che, in veste di studioso dell’Archivio di Stato, l’ha aggiunta, firmandola, per consentire di raccordare il documento con la sua fonte originaria: «Parte di registro che si trova in Comune, Tesoreria e contr. di tesoreria, busta 1, reg. 1288». Il resto del manoscritto è conservato, con altri documenti duecenteschi e primo trecenteschi, siglato con il numero di corda 3 nel fondo Comune, Camera del Comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria (1244-1441 e 1503-1506), costituito di bb. 2 e regg. 107. Fa parte cioè di un più ampio complesso di carte prodotte e raccolte dagli uffici economici-finanziari del Comune di Bologna, che è stato studiato e descritto ottimamente da Gianfranco Orlandelli, nel 1954. Del nostro spezzone, che da ora contraddistingueremo nell’edizione con la sigla A, Orlandelli fornisce nel suo inventario una sintetica descrizione accompagnata da una trascrizione del protocollo.1 Il registro, che ha perduto nel corso del tempo la coperta originale, si trova in uno stato di conservazione nel suo complesso discreto, così che non pare temeraria la prospettiva di una sua futura solidale saldatura. Il registro di una taglia media è costituito di cc. 124, anche se due fogli fungono da carta di guardia, che sigleremo rispettivamente A e B (A,122, B). I bifogli sono realizzati con carta spessa di circa un millimetro o poco meno e non presentano, forse anche per questa ragione, alcuna filigrana. Misurano pressappoco mm. 340x260. Le carte non esibiscono una cartulazione originale, ma, per lo spezzone A, una numerazione a lapis niger posta, nel corso della seconda metà del Novecento, in cifre arabe sul margine di destra del recto di ciascuna carta. Il manoscritto è costituito di 13 fascicoli, formati regolarmente da 5 bifogli, 10 carte e 20 pagine, fatta eccezione per l’ultimo che risulta formato da 2 bifogli, 4 carte e 8 pagine, come ci si può facilmente rendere conto osservando lo schema: Gli uffici economici e finanziari del comune dal XII al XV secolo, a cura di G. Orlandelli, Bologna 1954, pp. 63-178, in particolare p. 65. 1 XLV I. Introduzione Numero progressivo dei fascicoli Consistenza dei fascicoli Bifogli Carte Pagine I 5 10 20 Numerazione Moderna Sigla spezzone Ricostruzione fisionomia originale A; 1-9 A A; 1-9 II 5 10 20 1-10 B 10-19 III 5 10 20 10-19 A 20-29 IV 5 10 20 20-29 A 30-39 V 5 10 20 29bis-38 A 40-49 VI 5 10 20 39-48 A 50-59 VII 5 10 20 49-58 A 60-69 VIII 5 10 20 59-68 A 70-79 IX 5 10 20 69-78 A 80-89 X 5 10 20 79-88 A 90-99 XI 5 10 20 89-98 A 100-109 XII 5 10 20 99-108 A 110-119 XIII 2 4 8 109-111; B A 120-122; B 13 62 124 248 2. La struttura del reale e quella pensata a priori Il Liber rivela i tratti codicologici delle officine dei cartolai bolognesi al servizio dell’amministrazione comunale che, data la prossimità degli ambienti dello studium con gli atelier che alimentavano il fiorente mercato librario petroniano, assorbivano naturalmente novità strutturali. Tali fenomeni sono, come è noto, innovativi rispetto alla lunga tradizione precedente del codice occidentale di derivazione monastica (naturalmente membranacea e libraria), che aveva caratterizzato la fabbrica del manoscritto sino al sec. XII. Fig. 1. Bologna, Biblioteca Universitaria, ms. 456, c. 4r. I cartolai bolognesi Pietro e Floriano da Villola intenti nella loro bottega nei pressi del comune a fabbricare registri. I. Introduzione XLVII Il registro testimonia, per certi versi, il generale savoir-faire librario al contempo locale e internazionale, dal momento che la fattura del libro giuridico viaggiava per tutt’Europa, essendo la città crogiuolo di un tipo di cultura universitaria e un laboratorio in cui sperimentare innovatrici pratiche editoriali. Consuetudini che si traducevano verosimilmente nella prassi di composizione dei registri cartacei di tipo amministrativo realizzati nelle botteghe dei cartolai, cui venivano commissionati, e che sono all’origine del tipico registro comunale petroniano. Nel caso specifico vediamo attivi alcuni fenomeni da qualche decennio in azione a proposito del libro amministrativo comunale. Assistiamo così alla avvenuta sostituzione del quaternione con il quinione, quale cardinale dei fascicoli; in ciò Bologna si differenziava da quanto avveniva in altre parti d’Europa, in cui andava imponendosi il senione. Quanto alla taglia essa tende ad avvicinarsi approssimativamente a un formato in-quarto. Al fine di formulare una teoria del numero applicabile al nostro manufatto, appare necessario scartare l’ultimo fascicolo, verosimilmente aggiunto per ragioni contingenti. L’addizione sembra infatti un evento non previsto, verificatosi durante le fasi finali di registrazione, che costrinsero ad un’aggiunta non altrimenti contemplata. Se si accettasse questa ipotesi, sarebbe possibile fare alcune osservazioni sul progetto editoriale alla base del Liber. Complessivamente, esso appare legato alle competenze mercantesche di chi lo ha ideato. Vi è infatti un’analogia che correla le proporzioni esprimibili in numeri tra fascicolo, carte e bifogli e tra lira, soldi e denari, confortata da una lunga tradizione enciclopedica che a partire dalla definizione proposta da Isidoro di Siviglia nelle sue Etymologiae, riteneva di fare derivare la parola numerus da nummus manifestando appieno la percepita relazione medievale tra matematica e denaro, la sovrapposizione tra unità di misura universale delle cose, dei fatti e delle persone (cioè il denaro) e la sua descrizione tramite numeri. Questa forma di pensiero matematico s’inserisce in un più ampio fenomeno di numeracy-literacy, un processo, cioè, di alfabetizzazione matematica della società urbana duecentesca portato alla luce negli ultimi anni come parte di un più vasto processo di svecchiamento dei paradigmi e degli strumenti tecnologici che ammodernava la cultura comunale.2 Si tratta di un fenomeno tipico del momento, in cui assistiamo al passaggio dal latino al volgare, allo slittamento progressivo dal sistema tradizionale numerico romano a quello moderno in cifre arabe, alla nascita della scrittura mercantesca. Sono fatti inG Arrighi, La matematica nell’Età di Mezzo. Scritti scelti, a cura di F. Barbieri, R. Franci, L. Toti Rigatelli, Pisa 2004; J. Høyrup, Select Essays on Pre- and Early Modern Mathematical Practice, New York 2019. 2 XLVIII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 direttamente co-esistenti con la scoperta intellettuale dell’approssimazione, della proporzione, dell’intensio, che consentivano al pensiero medievale, alla logica dei moderni di andare oltre Aristotele.3 Un’analogia che forse possiamo riconoscere anche nella potenza creatrice rappresentata dal nulla, dal vuoto, dallo zero, una cifra che rappresentava il niente ma che in associazione con altri numeri era in grado di significare, a seconda della posizione occupata, una quantità, una qualità. Una cosa analoga, appunto, avveniva sulla pagina bianca che assistiamo interagire in maniera del tutto nuova con l’impaginazione del testo: una situazione profondamente lontana dall’idea di terror vacui indistintamente associata al medioevo.4 J. Kaye, Histoire de l’équilibre (1250-1375). L’apparition d’un nouveau modèle d’équilibre et son impact sur la pensée, Paris 2017. 4 C. Bartocci, P. Martin, A. Tagliapietra, Zerologia. Sullo zero, il vuoto e il nulla, Bologna 2016. 3 Fig. 2. Bologna, Archivio di Stato, Comune, Ufficio dei memoriali, volume 69 (1287), registro del notaio Enrichetto delle Querce, c. 267v. Mise en page e mise en texte: impaginazione del testo che ruota intorno all’equilibrio tra la visualizzazione degli elementi disegnati con l’inchiostro (compresi i numerosi elementi paratestuali) e il bianco della pagina. L Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 In molti studi recenti emerge il nesso vincolante che nel mondo cittadino s’instaura tra mercatura e matematica. Non vi è chi non abbia notato come la storia del mercante e quella della matematica abbiano avuto molto in comune, così che anche il calendario, attento al computo della Pasqua e della Quaresima, trova posto tanto nei trattati di aritmetica, quanto nei libri di mercatura. Tale interdipendenza tra mercante-banchiere italiano e il suo ruolo nello sviluppo della matematica (ragioneria) sono stati al centro di numerose ricerche.5 Sei erano i mesi in cui, secondo quanto previsto dalle norme statutarie, doveva rimanere in carica il depositario generale comunale. Tale durata è pari alla metà esatta di un anno e costituisce la suddivisione principale in cui si articola il testo del nostro Liber. La numerazione delle poste riprende, infatti, da capo, ricominciando da 1, a ogni cambio di mese. Le spese sono organizzate cronologicamente, nel progressivo naturale procedere del tempo, e si articolano in una sequenza ordinata da una serie numerica, che s’instaura all’apertura di ogni mese. L’ideatore del Liber, nella copia destinata alla sua conservazione permanente, congegna un parallelismo tra divisione del tempo e organizzazione del testo (oltre quella già anticipata tra parti di nummus e Liber). Vengono previsti, infatti, 2 fascicoli per ciascun mese e 2 registri per ogni anno. Si poteva quindi immaginare per i 12 mesi di ciascun anno la predisposizione a priori di 2 libri e 24 fascicoli, con una soddisfacente approssimazione proporzionale tra tempo e Liber. L’oggetto concreto che ne risulta, composto di 12 fascicoli, 60 bifogli, 120 carte e 240 pagine, esibisce una mentalità immersa in una visione numerica del mondo, immaginato in progressioni aritmetiche, algebriche e geometriche a cui non sfuggono valenze simboliche e sacrali evidentemente collegate al numero 12 e al numero 10. Questa evoluzione del pensiero si innervava in una riflessione filosofica e matematica che aveva preso le mosse dall’assorbimento e dal superamento delle tesi aristoteliche, a partire da quelle presenti in un testo di enorme successo, quale fu l’Etica Nicomachea. Da tale assunzione (di partenza) aristotelica di una proporzionalità tra grandezze diverse prenderà vigore lo sviluppo del pensiero scolastico duecentesco impegnato a discutere tematiche di natura teologica e filosofica. Ciò consentirà la nascita di una riflessione gnoseologica trecentesca intorno a qualità, proporzionalità, intensità, equilibrio e approssimazione delle entità, dei fenomeni, delle forze, delle immagini su basi epistemologiche innovative, innescando un’inarrestabile curiosità per la lettura del mondo e dei fenomeni fisici o inattingibili, reali e mentali, naturali e spirituali attraverso impalcature di pensiero costruite su basi aritmetiche, geometriche, logaritmiche.6 L. Travaini, Monete, mercanti e matematica. Le monete medievali nei trattati di aritmetica e nei libri di mercatura, Roma 2020, cit., p. 60. 6 J. Høyrup, In Measure, Number and Weight. Studies in Mathematics and Culture, New York 1999; 5 I. Introduzione LI Naturalmente ho la consapevolezza che questa ri-composizione critica della materialità della fonte si spinga nel profondo dello spirito razionale degli uomini del tempo individuando un proprium della loro Kulturzeit.7 Siamo di fronte ad un cambiamento epocale, che il documento permette di comprendere appieno nella sua facies materiale e nella sua facies testuale, in cui emerge il significato unificante di ogni valore tangibile e intangibile descritto mediante il denaro, unità di misura del mondo e delle relazioni umane (e con le cose), tramite una rappresentazione costruita attraverso il sistema numerico, che permette di eguagliare proporzionalmente ogni cosa, azioni e fatti.8 Un po’ come capitava per le architetture gotiche capaci di esibire plasticamente le proporzioni tra le parti, razionabili grazie all’algebra e alla geometria,9 e come succedeva nelle arti figurative e nel racconto autobiografico in cui la profondità proporzionale e la distanza spaziale e temporale tra le parti acquisivano sempre più campo e uno spessore maggiore,10 così accadeva anche per la fabbrica del Liber expensarum e per l’articolazione del testo, organizzate intorno alla forza unificatrice di sistemi di conto basati sul rapporto 1:10 e 1:12.11 Come è stato più volte ripetuto, anche assai di recente da chi studia in maniera analitica il rapporto tra denaro e numero, tra matematica e contabilità, i mercanti medievali furono chiamati a conoscere pienamente e a praticare i meccanismi dei diversi sistemi di conto relativi alle merci, ai pesi e al cambio monetario.12 T. Gregory, Speculum naturale. Percorsi del pensiero medievale, Roma 2007; J. Kaye, Economia e natura nel XIV secolo. Moneta, mercato e l’ascesa del pensiero scientifico, Milano 2022; G. Ausiello, Algoritmi, monaci e mercanti. Il calcolo nella vita quotidiana del Medioevo, Torino 2022. 7 E. Melandri, La linea e il circolo. Studio logico-filosofico sull’analogia, Quodlibet 2004; C. Ginzburg, Miti emblemi spie. Morfologia e storia, Torino 1986; G. Agamben, Filosofia pima filosofia ultima. Il sapere dell’Occidente fra metafisica e scienze, Torino 2023. 8 G. Todeschini, Come l’acqua e il sangue. Le origini medievali del pensiero economico, Roma 2021. 9 E. Panofsky, Architettura gotica e filosofia scolastica, Milano 2014. 10 E. Panofsky, La prospettiva come “forma simbolica”, Milano 2013; U. Eco, Arte e bellezza nell’estetica medievale, Milano 1988; A. Antonelli, La mente organizzatrice dell’uomo comunale. Approssimazioni intorno al nesso Potere-Archivi-Cultura, Milano 2023. 11 E. Ornato, Apologia dell’apogeo. Divagazioni sulla storia del libro nel tardo medioevo, Roma 2000, p. 68: «In tutti i paesi dell’Europa occidentale si osservano, di fatto, i risultati ambivalenti della coabitazione di una numerazione a dieci cifre con unità di misure a base duodecimale: così la moneta di conto – la lira – valeva dappertutto 20 soldi, ma il soldo valeva 12 denari; in Italia, il peso valeva 25 libbre, ma la libbra valeva 12 once. Il piede era prevalentemente diviso in 12 pollici di 12 punti ciascuno, ma in Belgio e nel nord della Francia esso era spesso diviso in 10 pollici». 12 Dal secolo XIII si infittirono i programmi educativi predisposti per l’apprendimento dei fondamenti della matematica ad usum dei mercanti italiani. Si veda W. van Egmond, Practical mathematics in the Italian Renaissance. A catalog of Italian abbacus manuscripts and printed books to 1600, Firenze 1981; Travaini, Monete, mercanti e matematica, cit., p. 60. LII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 L’esistenza di una moneta di conto s’inserisce in un processo generale di quantificabilità, misurabilità e razionalizzazione della società duecentesca che ebbe un impatto notevole sulle attività umane, ciò in special modo accadde prima in Italia, particolarmente nelle città. Forse non è superfluo ricordare che: «il sistema duodecimale fu preferito per essere divisibile in terzi e quarti senza frazioni; il sistema ventesimale era utile per facilitare la contabilità manuale (20 come le dita di mani e piedi). La lira, Libbra, era anche un peso, e così anche il denaro […] e l’oncia era un peso: poteva dividersi in 24 denari oppure in 20 sterlini». Si tratta di numeri che abbiamo visto tutti dipanarsi nelle varie parti costitutive del Liber e che a questo punto ci appaiono un po’ meno casuali e inconsapevoli. 3. La sostanza e la forma Con l’eccezione dei due fogli di guardia, le carte del registro sono state integralmente utilizzate, salvo il verso della carta finale: c. 122v. Per quanto riguarda il supporto documentario andrà evidenziata la scelta di fare ricorso per allestire il Liber a bifogli cartacei al posto di quelli membranacei, tradizionalmente impiegati per comporre tale tipologia di documento pubblico. Si tratta, occorrerà sottolinearlo, di una svolta nevralgica, anche se non di immediato successo, dettata da motivazioni ideologiche, dato che oggettive ragioni di garanzia inducevano a fare affidamento per la conservazione permanente di documentazione di interesse pubblico su materiale resistente come era la membrana animale. Tale opzione s’inquadra in una più vasta strategia portata avanti dal ceto dirigente popolare, nel momento in cui andavano ponendosi le basi, chiaramente espresse nelle loro componenti etiche e pratiche negli statuti del comune del 1288, per la creazione di un vero e proprio sistema documentario, un dispositivo di governo efficace, efficiente, pervasivo, capillare, ordinato e preciso; un meccanismo assicurato dal controllo esercitato su di esso dai notai, prefigurato nelle sue fasi genetiche ed embrionali dai più alti livelli del gruppo dirigente popolare, cioè da Rolandino Passageri, e coordinato per tutti gli anni Ottanta dai vertici della società dei notai, sino alla reazione innescata da un campo di forze composite che miravano a ridimensionare tale preminenza sociale, almeno a partire dagli anni Novanta del sec. XIII; opposizione a cui non furono aliene anche componenti del popolo.13 Intorno ai significati e alle pratiche espresse dal sintagma «preminenza sociale» si veda A. Fiore, Forme e riti della preminenza, in La Storia, diretta da A. Barbero, II, Dal medioevo all’età della globalizzazione, IV, Il medioevo (secoli V-XV), a cura di S. Carocci, Roma-Milano 2023, pp. 271-321. Per le complesse vicende relative all’affermazione del regime popolare rimando supra alla prima parte del 13 I. Introduzione LIII Negli anni Ottanta del Duecento, la pianificazione documentaria contribuiva ad assimilare sub specie archivi il comune alla società dei notai, in particolar modo per quanto riguardava i processi di produzione, le pratiche di gestione del deposito archivistico presso la neo-definita (negli statuti del 1288) camera actorum e gli strumenti inventariali di custodia con cui venivano assicurati i fondi archivistici presso l’armarium comunis e l’armarium populi. Il comune, infatti, sussumeva tale sistema archivistico direttamente dall’impianto di documentazione che era stato pensato dai notai, a partire dai primi anni Ottanta per la gestione dell’archivio proprio della società, alla cui creazione si associava una visione palingenetica della propria storia collegata alla memoria documentaria14. Si trattava di una storia tutta calata nel presente della stessa società, realizzabile attraverso la strutturazione di un archivio nuovo, che dimenticava quasi integralmente la documentazione pre-esistente agli anni Ottanta del Duecento, la cui mancata cura ne determinò, infatti, e non a caso, la perdita, la dimenticanza, la scomparsa pressoché totale.15 La sovrapposizione tra società dei notai e comune popolare, che delegava il complesso delle carte comunali ai notai costituisce un fatto importante. A questo riguardo non deve essere trascurato che l’archivio della società dei notai andava trovando spazio, mediante un movimento osmotico abnorme tra una società corporativa e le istituzioni pubbliche, all’interno dei palazzi del potere comunale, allo stesso modo dei fondi comunali.16 Si tratta di una vischiosità che tendeva a divenire sovrapposizione, visto il riconoscimento costituzionale che veniva accordato al ruolo tecnico (ma evidentemente anche politico), in materia di gestione documentale, del preconsole della società dei notai che assumeva su di sé una responsabilità di accertamento e di garanzia sul sisaggio introduttivo di Marco Conti. 14 Su questi aspetti, anche per recuperare la bibliografia pregressa sul tema, si veda A. Antonelli, Fabbricare e trasmettere la storia nel medioevo. Cronachistica, memoria documentaria e identità cittadina nel Trecento italiano, Roma-Pisa 2021. 15 G. Tamba, L’Archivio della società dei notai, in Notariato medievale bolognese, II, Roma, Consiglio nazionale del notariato, 1977, pp. 193-283, in particolare p. 196. Su questi temi, anche per recuperare la precedente riflessione storiografica sull’argomento, si veda Antonelli, La mente organizzatrice dell’uomo comunale, cit. 16 Tamba, L’Archivio della società dei notai, cit., p. 267: «Ut scripture et acta societatis, precunsulis et consulum velut expedit conserventur et de ipsis copia habeatur, statuimus et observari iubemus quod societas nostra in pallatio communis Bononie unum scrineum bonum, firmum et solidum, quod sit armarium societatis, habeat, teneat et conservet, in quo armario deponantur et conservantur reformationes et acta et libri societatis facta ab ingressu primi preconsulatus citra et que deinceps fient». Il testo normativo continua specificando in modo estremamente analitico i vari snodi di cui si compone e i diversi passaggi all’interno della rete archivistica, assecondando le tipologie documentarie e seguendo la provenienza dagli uffici della documentazione. All’interno di tale “guida ai fondi” si dedica spazio anche alla tradizione dei libri delle entrate e delle uscite della società. LIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 stema documentario istituzionale.17 Funzione occhiuta sui processi documentari messi in atto dagli ufficiali comunali, interamente coincidenti (o quasi) con i notai, e accentratrice sul servizio archivistico comunale, gestito esclusivamente da archivisti-notai. Questa sovrapposizione si coglie chiaramente nel modo innovativo, escogitato probabilmente da Rolandino Passageri, di rappresentare l’organizzazione della società mediante un’impaginazione originale della rinnovata matricola dei membri della corporazione, che ricalcava la suddivisione topografica, amministrativa e giurisdizionale del comune. Si passava così da un semplice elenco di nomi a un’articolazione cartografica degli stessi, andando a ricalcare la circoscrizione giurisdizionale urbana, suddivisa in quattro quartieri e novantanove cappelle. Anche questa mi pare sia una spia emblematica di quel tentativo di identificazione con il comune indotta dalla società dei notai, anche attraverso la memorizzazione scritta di mappe mentali topografiche, che stiamo cercando in queste battute di verificare.18 La creazione della contemporanea (rispetto ai fatti e alle fonti sin qui snocciolate) matricola dei notai s’innervava in una consolidata tipologia di documenti ad elenco, caratterizzati da una forte componente descrittiva cui si attribuiva un significato anche politico, ideologico, icastico del potere, effettivamente materializzato nella civitas, al pari di quel monumento verticale, vertiginosamente innalzato in memoria del Passageri dalla “sua” società, in competizione, pur nella sua diversità ontologica, ma in analogia con le torri dei magnati e del comune.19 In tale quadro, la scritturalità, la tecnologia documentaria e le tecniche archivistiche assunsero un ruolo decisivo nel contribuire a perseguire le istanze politiche nelle più svariate materie, implicate nel controllo e nella gestione del dispositivo popolare, teso a garantire la tenuta di un sistema informativo comunale assai complesso.20 Tra gli altri fattori che denotano il mutamento in atto, a proposito della relazione che l’uomo comunale intrattiene con le scritture pragmatiche, deve essere annoverata anche la nuova gerarchizzazione del materiale di supporto impiegato per formare i documenti negli anni Ottanta del Duecento, il quale lentamente trascorreva dalla membrana animale alla carta. Questo fenomeno di vasta portata fu graduale, determinato essenzialmente da motivazioni economiche. Ma nel 1288 tale processo non Ivi, p. 242. L. Nuti, Cartografia senza carte. Lo spazio urbano descritto dal medioevo al Rinascimento, Milano 2008. 19 Su questi aspetti, anche per ricavare ciò che è stato scritto in passato, in particolare i numerosi e significativi saggi di Giorgio Tamba, si veda Antonelli, La mente organizzatrice dell’uomo comunale, cit. Sulla tomba monumentale finanziata dalla società dei notai nei primi anni del Trecento si veda R. Grandi, Il Mausoleo di Rolandino Passaggeri, in «Arte a Bologna. Bollettino dei musei civici d’arte antica», VI (2007), pp. 129–132. 20 Sulla complessa interazione dei meccanismi che informano (e che si irradiano dal) il sistema delle comunicazioni del Comune di Bologna si veda A. Antonelli, Le parole trascritte dei banditori comunali, in corso di stampa. 17 18 I. Introduzione LV era che all’inizio e nel caso del nostro Liber si caricava di un significato strategico. La rottura con la tradizione comunale antecedente tutta rivolta verso la pelle animale, si profilava quale snodo del cambiamento impresso, anche su questo particolare aspetto. La sostanza delle cose e la loro forma divenivano segnali dei cambiamenti in atto nella società comunale.21 La preferenza accordata alla carta avvicinava il documento pubblico alle pratiche, alle forme e ai supporti consueti tra gli operatori professionali al vertice della società del popolo: mercanti e cambiatori. Si dimostrava di attingere direttamente alle tipologie impiegate normalmente da tali categorie di mestiere, che ogni giorno ricorrevano alla scrittura, durante lo svolgimento delle proprie attività. I registri dei memoriali, al pari del Liber expensarum del 1288, si trasformarono negli anni Ottanta del Duecento da pergamenacei a cartacei, divenendo, anche nelle dimensioni gli uni più simili ai protocolli, modificando notevolmente l’aspetto che avevano assunto negli anni Sessanta e Settanta (forma, dimensione e sostanza che recupereranno negli anni Novanta del sec. XIII), gli altri (i libri dei conti), analogamente, adottavano le caratteristiche tipiche dei registri contabili di mercatura. Si tratta di un altro piccolo tassello che chiarisce quel processo di assimilazione e di sovrapposizione tra produzione documentaria pubblica e professionale, condensatosi negli anni Ottanta del Duecento, che stiamo cercando di osservare. Tale processo ebbe una battuta d’arresto, non appena mutarono, a partire dagli anni Novanta, le condizioni delle forze in campo e il peso dei ceti egemoni in competizione anche all’interno della società di popolo. Condizioni che segnarono, tra l’altro, il ritorno alla membrana animale e alle grandi dimensioni dei registri pubblici: ciò avvenne tanto per i memoriali, quanto per i registri delle uscite di cassa del comune bolognese. Per queste ragioni – nel 1288, pur riconoscendo nella decisa virata verso la carta un’anticipazione di un processo di più vasta portata e di lunga durata, che deve inquadrarsi all’interno di un cambiamento generalizzato tangibile a livello europeo soprattutto nei due secoli seguenti per motivi legati ai vantaggi economici che il ricorso sia alla carta (tra XIV e XV secolo), sia alla stampa assicurava, visto pure l’impiego sempre più massiccio tra la fine del medioevo e la prima età moderna della produzione documentaria cartacea in tutti i settori nevralgici degli apparati burocratici delle nascenti entità statuali (semipubbliche e private) - non si può non notare che la preferenza del gruppo dirigente popolare per la carta negli anni Ottanta del Duecento fosse marcata da motivazioni anche di altra natura. Per questo motivo rimarchiamo come una questione politica il fatto che l’uso della carta subisse a Bologna un brusco arresto negli anni immediatamente prossimi alla fine del sec. XIII, depotenziando di ogni sovraSu questi aspetti rimando al saggio di D. Internullo, Senato sapiente. L’alba della cultura laica a Roma nel medioevo (secoli XI-XII), Roma 2022. Ringrazio Enrico Faini per avermi ricordato questo volume estremamente interessante per i temi che tratto. 21 LVI Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 senso ideale quella che era apparsa una scelta, tutt’altro che inconsapevole per quanto riguarda il nostro Liber e i memoriali. Tutto ciò è vero, a nostro parere, fino a quando il successo della carta confluì nell’alveo di un più generale e progressivo rinnovamento dei supporti scrittori, tramite la sostituzione, mai definitiva per lunghissimo tempo, della membrana animale intorno al Quattrocento, allorché (nel sec. XV), però, era divenuto del tutto impercepibile e sfumato il surplus ideologico insito (nel 1288) in tale sostituzione, perdendo ogni significato di tipo simbolico. Ciò vale anche, nel corso del sec. XV, per le multiformi dimensioni dei registri, che rispondevano ad esigenze puramente pragmatiche, ma siamo in un momento in cui il valore etico e politico intrinseco della scrittura e del libro avevano perduto la loro carica icastica, castale e sapienziale, cosa (cioè svalutazione di tali fattori appiccicati alle scritture e ai loro supporti) che ancora negli ultimi anni del Duecento non era avvenuta. Nel 1288 il ricorso alla carta poteva suscitare forti resistenze; perciò, la sua scelta non poteva che essere intenzionale e significativa, come del resto è stato più volte sottolineato: Per quanto denigrata sul piano ideologico e funzionale, la carta non cessa per questo, grazie ai suoi vantaggi sul piano economico di guadagnare proseliti. L’avanzata si farà gradualmente. All’inizio, la carta si limita ad occupare la nicchia dell’«effimero», contrapposta al regno del «duraturo»; quella, cioè, della produzione destinata, per definizione, a non sopravvivere […] Ben presto, tuttavia, la nicchia dell’effimero si allarga fino a riempire il territorio del volume «provvisorio» o «preparatorio», contrapposto al volume «definitivo» destinato ad arricchire il patrimonio culturale. L’uomo di cultura comincia ad accettare sulla punta di piedi, per i manoscritti «di lavoro»; vere e proprie cenerentole senza rilievo, da cui verranno tratti i libri «che contano» e che, grazie alla pergamena, dovranno essere capaci di sfidare i secoli. Il momento cruciale del processo evolutivo è quello in cui la carta si appresta ad invadere il territorio del libro «che conta».22 Credo che queste considerazioni semplifichino il mio tentativo di ragionare intorno alla sostanza e, come si vedrà a breve, alla forma del Liber expensarum del 1288, esaminandone, nel caso particolare, il duplice aspetto delle dimensioni e della distribuzione del testo sulla pagina. Valga ora per il nostro Liber qualche ulteriore aggiunta. Nel caso specifico gli anni Ottanta del Duecento a Bologna sono un momento nodale per la storia archivistica del Comune di Bologna, al cui vertice s’impone la compagine popolare, guidata da un’élite notarile e da un composito ceto di estrazione imprenditoriale, proveniente dal mondo della mercatura e del cambio. Abbiamo sin qui cenno al fatto che non sarebbe proposta inammissibile quella che 22 Ornato, Apologia dell’apogeo, cit., p. 26. I. Introduzione LVII individuasse nell’opzione per la carta una precisa risoluzione da parte di quel multiforme ceto di professionisti della scrittura, avvezzo nelle pratiche quotidiane del proprio mestiere a scrivere e a conteggiare. Una decisione che ci pare si rivelasse naturale, spontanea e al contempo ideologica e politico-propagandistica, rivolta come fu al comune per il fatto che ne avrebbe dovuto caratterizzare in modo innovativo la produzione documentaria, sottolineando anche con la materia di cui erano costituiti i registri pubblici quella che appariva a tutti gli effetti un’intercambiabilità tra prassi professionali e prassi istituzionali incardinate nel regime popolare, che nell’assumere le redini della cosa pubblica identificava i principi etici del buon governo comunale con quelli che presiedevano la facies sociale del mestiere del notaio e del mercante o cambiatore. Si proponeva sostanzialmente alle istituzioni un’assimilazione delle virtù etiche e delle capacità tecniche prestate al servizio del buon governo delle cose comuni, promuovendo un assorbimento da parte dell’intera communitas, della collettività dei cives dei caratteri tangibili e intangibili propri della gestione del denaro e della documentazione, realizzata nelle aziende dei mercanti, presso i banchi dei cambiatori e negli studi (stationes) dei notai. Le virtutes professionali del popolo potevano così rifluire nell’organizzazione amministrativa del comune. Tra gli anni Settanta e Ottanta del Duecento giungevano a maturazione, realizzandosi in gran parte, le idee su potere, economia e società e le idealità antropologiche di una generazione di notai, che giovani, negli anni Quaranta e Cinquanta dello stesso secolo, erano stati in grado di farsi largo tra le maglie della compagine popolare e all’interno delle istituzioni comunali. Scrittori e ideologi, quei notai, si erano messi a disposizione con le loro idee nuove dei vertici della società del cambio e del comune intorno alla metà del sec. XIII per poi emergere tra le schiere degli ufficiali comunali nei decenni seguenti. Negli anni Quaranta, dopo avere allentato il legame che per un lungo periodo l’aveva accostata al ceto egemonico magnatizio petroniano, la società del cambio era diventata la corporazione-guida del popolo, prima della irresistibile ascesa della società dei notai. Nel proemio premesso allo statuto della società del cambio composto nel 1245 da Rolandino Passageri si legge: «Summus machine condictor mundialis post singula genus humanum, ut legitur, procreavit. Illi equidem primi generis eiusdem, per quos ipsum terrarum orbem disposuit deitas gubernandum, et a quibus nos sumus licet miserabiliter derivati, totis viribus dilectionem servabant, loquebantur pacem, fidem et veritatem omnibus immittari cordium intentionibus conabantur, et sic tunc in summo gradu dilectio, pax, fides et veritas consistebant». Un preambolo che ci cala «nel cuore di un’originale ed audace argomentazione, lucidamente in bilico fra economia e politica, fra egemonia sociale e metafisica del potere. Fede, verità e legalità sono virtù LVIII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 talmente connaturate in chi esercita il cambio e il grande commercio, che la sola parola, il semplice gesto vengono considerati da quei professionisti un impegno assoluto, al cui rispetto in ogni circostanza li costringerà una fede comunque illibata. Costanti nella legalità, ogni loro parola o azione procede dalla sola verità».23 Quei giovani notai avevano messo alla prova, affilandole anche retoricamente, quelle idealità sociali riversandole nei prologhi del Liber Paradisus a metà degli anni Cinquanta del Duecento, costruendole a vantaggio del comune, in un momento drammatico della storia bolognese, che rappresentò uno spartiacque per l’intera vicenda della città, allorché le autorità cittadine giunsero a riscattare i servi dai loro antichi padroni.24 Penso si possa ragionevolmente credere, accogliendo i risultati delle numerose ricerche a questo riguardo avanzate da diversi studiosi, che la rivoluzione documentaria e scritturale bolognesi degli anni Ottanta del Duecento, come pure le numerose innovazioni emerse in quegli anni in materia di documentazione siano spie piuttosto evidenti del successo del dispositivo coerente elaborato in diversi decenni da un élite, che agiva consapevolmente organizzando una rete archivistica efficiente ed efficace, in grado d’incidere sull’amministrazione del governo cittadino e di tradursi in reali pratiche di controllo e di dominio, le cui ricadute furono permanenti, con tempi e modalità graduali, sulla vita di tutti giorni dell’uomo europeo. Due fonti contribuiscono ad evidenziare ulteriormente la correlazione tra sistema comunale e sistema archivistico. Nel primo caso rivolgiamo la nostra attenzione al prologo degli statuti cittadini del 1288, che furono al centro della strategia legislativa popolare:25 […] extracta de diversis et variis et inmensis statutis, reformationibus, libris et voluminibus ubi inordinate et confuse et obscure posita fuerant et sparsa: in quibus etiam multa inutilia, contraria et similia et supervacua reperiebantur, ita quod nedum scire, sed etiam cuilibet erat M. Giansante, Retorica e politica nel Duecento. I notai bolognesi e l’ideologia comunale, Roma 1999, pp. 22 e 43-44. 24 Per il testo e il contesto si veda Il Liber Paradisus con un’antologia di fonti bolognesi in materia di servitù medievale (942-1304), a cura di A. Antonelli, Venezia 2007, per il commento dei prologhi e la biografia dei loro autori si vedano i contributi di Massimo Giansante e di Diana Tura in Il Liber Paradisus e le liberazioni collettive nel XIII secolo. Cento anni di studi (1906-2008), a cura di A. Antonelli, M. Giansante, Venezia 2008. 25 Si veda la centralità che gli statuti comunali riformati nel 1288 acquisiscono nei piani di governo del regime popolare – si tratta di un aspetto diffuso nella concezione comunale popolare del potere presente in molte città comunali – che traspare indirettamente anche da una posta del nostro Liber expensarum (partita 60 di dicembre): «Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro pretio catenarum, quibus catenatum est statutum populi Bononie in pallatio novo». 23 I. Introduzione LIX impossibile invenire: in hoc volumine redacta, ordinata, clara, utiliter et breviter ex predicto inmenso librorum numero, resecatis supervacuis, prefacionibus, similibus, contrariis et inutilibus et que in desuetudinem abierunt, detrahendo, immo etiam mutando verba eorum ubi hoc rei commoditas exigebat, prout imbecilitati eorum que naturaliter inest in homine possibile fuit et que memorie omnium etiam in nullo peccare penitus homini non permisit.26 Nel secondo vediamo esplicitato il portato politico e ideologico, connaturato nell’esistenza di un archivio pubblico, nel ruolo che viene riconosciuto all’archivista comunale a garanzia dei diritti dei cives, così come appare leggendo il Prologus composto nel 1287 dal notaio Enrichetto delle Querce: Inspice camerarie Rei publice custoditor ne Liber iste quavis macula deformetur, ne etiam interlineaturis vel cancellationibus polluatur, exceptis illis que in hoc Prologus continentur, nec etiam aliqua instrumenta indebite per spatia conscribantur; et etiam ut non possit cartis aliquibus denudari quoniam liquet hunc Librum ducentarum sex cartarum numerum continere, cum carta preposita principio Libri huius, in quaternorum decem et otto numero colligatum, munitorum continuationibus infrascriptis. Cum ex dictis ducentis sex cartis scripte possint continue reperiri ducente due, resciduum vero, silicet quatuor cum carta principio Libri preposita, non debent reperiri conscripte scriptura que vigorem cuiusvis habeat instrumenti. Constat etiam omnes infrascriptas interlineaturas et cancellationes debere per paginas reperiri, quibus premissis, si alique alie cancellature vel interlineationes fuerint aliquatenus adimente, pro falso conscriptis habeantur et illicite cancellatis […] Igitur fideli custodia muniaris archahivis Libri curam et diligentem diligentiam adhibendam ne de tuo defectu fraudium sectatores possent huius Libri munditiam aliquatenus conmuctare, male suorum scelerum concedente, quoniam si secus fieret tua in inscipientiam verteretur et in tui dampnum, detrimentum et aliprobrium redundaret. Ego Henrigiptus de Querçiis, imperiali auctoritate notarius et prepositus officio memorialium Statuti di Bologna dell’anno 1288, a cura di G. Fasoli, P. Sella, I, Città del Vaticano 1937, p. 5. Si veda oltre al proemio generale, anche quello speciale che precede il V libro degli stessi statuti del 1288, che precede l’edizione degli ordinamenta sacrata e sacratissima, la cui ideazione risale rispettivamente al 1282 e al 1284 e che ebbero larga diffusione al di fuori del perimetro urbano, proprio per volontà del regime popolare (cfr. Liber expensarum, partita 44 di novembre: «Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Petro Banbagloli notario pro remuneratione laboris quem substinuit in scribendo quedam ordinamenta sacrata et sacratissima delata per ambaxatores bononienses imperatori romanorum occasione terre Medicine ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei»): «Constat quod ordinamenta sacrata et sacratissima, et ex eis dependentia vel occasionata, sunt et fuerunt a die sue compositionis usque nunc eiusdem populi et communis tocius ac districtus Bononie robur, salus et vita, velut etiam ubilibet veridica fama docet. Qua re, dictus populus Bononie non ambigens quod sine ipsis ordinamentis eidem populo, comuni et districtum multorum dissidiorum pericula facile poterant imminere, non sepositis sua constantia, prudentia et providentia consuetis, eadem ordinamenta voluit presentis renovate firmitatis et firmate renovationis robore stabilire et stabilita renovare […]» (Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., p. 283). Le peculiarità del documento e della prassi documentaria notarili sono prese a fondamenta della saldezza politica e istituzionale del popolo e del comune come appare dal commento che fa della fonte Massimo Giansante, in Giansante, Retorica e politica, cit., pp. 110-112. 26 LX Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 comunis Bononie, hunc Librum fideliter conscripsi et instrumenta que in eo continentur legaliter et sine fraude aliqua registravi.27 Vi è infine, una terza testimonianza, lo statuto della società dei notai del 1288, che amplifica tutto quanto sin qui detto individuando nei notai e nel loro preconsole un modello esemplare valido per l’intera civitas: Hec sunt statuta, ordinamenta et leges societatis notariorum civitatis Bononie ad honorem Dei et sue matris virginis gloriose et omnium sanctorum edita pro conservatione boni status et pacifice unionis ipsius societatis et omnium sociorum nec non tocius communis et populi Bononie. Si homo a Deo creatus in lege sue creationis et creatoris obediencia permansisset immobilis, eius solius se perpetuo, subdi dominio exultaret, sed quoniam per inhobedientiam a vero et immobili corruit, mendacio et mutabilitati subiectus est, prolapsus exinde ad devia et iurgia infinita, qua re oportuit ipsum salubris cura regiminis discipline vinculis et loris iustitie refrenari. Et ideo propter ipsius hominis actus et affectus noxios cohercendos providentia divina, ut graciosior esset conditionis consimilis prelatura, constituit ut non angelus, non quevis alia creatura, set homo dumtaxat homini preferatur, homo siquidem virtute precellens homini devio et eranti. Hiis igitur racionibus viri prudentes, qui a toto tabelionum civitatis Bononie collegio super universalibus eius negociis potestatis plenitudinem acceperunt, volentes societatem et socios suos, quorum esse debent mores et victa ceteris hominibus speculum et exemplar, per vie rectitudinem ad meliora dirigere ac salubribus dispositionibus regulare, providerunt et ordinaverunt quod ex octo consulibus societatis nostre unus specialiter assumatur et eligatur, vir utique prudens, constans, magnanimus et fidelis qui ceteris consulibus et toti consorcio et universitati tabelionum civitatis Bononie preferatur et illa specialiter onera subeat que sunt et erunt ei speciali proviscione decreta, quem quidem dici et nominari preconsulem voluerunt […] Dabit etiam operam tote posse quod statuta, ordinamenta et reformationes consiliorum communis et populi Bononie, quibus certa forma constituta est vel constituetur in posterum super solucionibus scripturarum, debeant per tabeliones efficaciter observari et adinpleri et quod, ubi certa forma constituta non est, tabeliones honestis et moderatis solutionibus sint contenti. Et si quos contrafatientes invenerit, plenam adversus illos habeat potestatem et arbitrium inquirendi et puniendi secundum enormitatem delicti et ad observationem omnium predictorum eos penis debitis coercendi. Et hoc ideo quia propter huiusmodi excessus possit de facili tabellionum collegio infamie macula irrogari. Insuper fideliter et solicite operam exhibebit quod ad acta communis Bononie exemplanda, scribenda et hiis quorum intererit exibenda eligantur et supersint duo tabeliones.28 Questa successione di testi mostra, a distanza di quarant’anni, un passaggio di consegne dai cambiatori ai notai, il cui testimone consisteva nella preminenza sociale all’interno della società di popolo e nell’egemonia all’interno dei gangli dell’istituzione comunale, in cui non può non riconoscersi un prestigio socio-professionale che si traduceva in azione politica, che derivava dalla capacità di coordinamento delle forze popolari mostrata in quei decenni centrali del Duecento; anche se tale supremazia non fu stanca27 28 ASBo, Comune, Ufficio dei memoriali, Memoriale 69, cc. 402r, 405v. Tamba, L’Archivio della società dei notai, cit., pp. 239-241. I. Introduzione LXI mente obliterata dalle forze che non vi trovavano spazio politico e che non si allinearono sulle posizioni popolari. Né quel predominio appariva scevro da conflitti, pattuizioni e compromessi con altri gruppi di pressione rilevanti, che esercitavano la loro influenza sulla scena della politica e dell’economia petroniane. Né tale egemonia fu immune da tentativi di infiltrazione, tra le maglie direttive della società, da parte di chi portatore di interessi alternativi o mosso da ambizioni personali, tentava di strumentalizzare e volgere a proprio vantaggio la capillare presenza notarile nei gangli burocratico-amministrativi del comune e del popolo; cosa che vedremo accadere nel Trecento.29 Ma in quel nono decennio del secolo Tredicesimo i notai non rinunciavano a riferimenti altisonanti mediante immagini iperboliche che connettevano la sacralità della parola dettata da Dio agli evangelisti celebrati in quanto scribi e notai di Dio: «Ad honorem Dei et beate Marie virginis gloriose et beatorum evangelistarum, scribarum et notariorum Dei, Mathei, Luche, Iohannis e Marchi […]».30 All’interno di questo stesso movimento, in cui si devono collocare le pratiche della scrittura e della custodia degli archivi, anche il passaggio dalla membrana alla carta, acquisisce un certo significato, assume una qualche rilevanza, è un segno del messaggio di più ampia portata collegato alla nuova tecnologia del potere, basata su un dispositivo comunicativo complesso che aveva il suo perno, indiscutibilmente, nella realizzazione di un sistema documentario e di un meccanismo di controllo innovativo per la storia medievale delle società urbane. Per queste ragioni era necessario rimarcare la convergenza tra virtù e pratiche professionali, tra etica comunale e processi di documentazione e di conservazione, accentuando l’apprendimento da parte delle istituzioni comunale delle abitudini documentarie tipiche dei ceti corporativi al vertice del comune. Un cambiamento che rappresentò una vera rivoluzione perché modificò rapidamente anche le abitudini dei cives e il loro rapporto con la documentazione e il potere, determinando la creazione, conservazione e trasmissione degli archivi familiari e personali. Fatto davvero inusitato nelle sue dimensioni e per la sua capillarità, impensabile anche solo al principio del Duecento. Una necessarietà documentaria che, negli anni Ottanta, ha ormai pervaso ogni aspetto della vita in città, coinvolgendo larghi settori della civitas. Terminata la spinta propulsiva di quella generazione di intellettuali, le cose camDi contro, nel 1288, gli statuti societari ci parlano di una capacità ancora incisiva dei vertici di allontanare gli elementi ritenuti per varie ragioni pericolosi ed estranei alla nuova corporazione di matrice rolandiana. Cfr. Tamba, L’Archivio della società dei notai, cit., pp. 257-258, le rubriche nrr. xvi-xvii. La capillare presenza dei notai all’interno degli uffici comunali è repertoriata, per ragioni contributive, nella rubrica xviii, in ivi, pp. 259-260. 30 Tamba, L’Archivio della società dei notai, cit., p. 257. Debbo a Giuliano Milani l’avermi ricordato un contributo fondamentale a questo proposito. Si tratta del famoso saggio sulla «formula d’onore» di A. Bartoli Langeli ora in Notai. Scrivere documenti nell’Italia medievale, Roma 2006. 29 LXII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 biarono nuovamente sul piano politico, anche in seguito al peggioramento generale delle condizioni economiche e sociali, preludio alle carestie e alle epidemie trecentesche, mentre si incrinava sul piano sociale la solidarietà civica in seguito alle lacerazioni interne al corpo cittadino, causate da un latente stato di guerra permanente. Si tratta di condizioni di precarietà che, intensificatesi a partire dagli anni Settanta, erano lievitate negli anni a cavaliere tra XIII e XIV secolo in seguito all’affermazione di nuovi protagonisti, con il passaggio da un mondo cittadino (o tutt’al più regionale) chiuso a un sistema aperto, assai più vasto e permeabile a condizionamenti esterni, e con cui ci si doveva confrontare su uno scacchiere sovraregionale, quando non internazionale. Nei primi anni Novanta del Duecento all’interno delle istituzioni comunali si stabilì decisamente di tornare alla membrana animale per quanto riguarda l’allestimento dei registri contabili della depositaria comunale e di numerosi altri complessi documentari, come i memoriali, come appare in un’addizione allo statuto del 1288 risalente al 21 marzo del 1295, in cui si sottolinea il ripristino di un’omissione non giustificabile di un’antica consuetudine: In primis cum in statutis veteribus comunis Bononie continebatur quod expense et introytus massarii et depositarii comunis Bononie scriberentur per notarios deputatos officio massarii in cartis pecudinis, et per statutarios obmissa fuerint scribi facere verba exenplationis in novis statutis, propter quod multe fraudes in introitu et expensis ipsius massarii possint comitti, et comisse sint per depositarios olim dicto officio pro comuni Bononie deputatos. Quod placet consilio populi et masse populi quod notarii tunc presidentes dicto officio massario, qui pro tempore fuerint dicto officio, teneantur et debeant scribere introytus et expensas dicti massarii in cartis pecudinis […]31 La modifica fu effettivamente applicata, come confermano i registri pergamenacei degli anni Novanta e dei primi anni del Trecento che ci sono giunti. Un confronto con gli statuti dei notai del 1288 permette di evidenziare come anche in essi fosse stata obmissa l’indicazione di fare ricorso per i registri di entrate e spese della società, come pure per tutti i restanti libri societari, alla membrana animale, non così invece veniva prescritto per i protocolli dell’attività professionale privata che dovevano essere membranacei. Una coincidenza tra produzione documentaria societaria e comunale, alquanto significativa.32 All’interno di questo panorama non sorprende che le autorità pubbliche intervenissero Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., p. 79. Tamba, L’Archivio della società dei notai, cit., p. 246. L’intera rubrica riguardante il giuramento del massaro della società è estremamente interessante perché ci permette di capire meglio anche il procedimento relativo ai libri di entrate e di uscite del comune bolognese. Tale lettura risulta ancora più efficace se arricchita dalla rubrica dello statuto corporativo dedicata alla produzione, conservazione e trasmissione di tali documenti. Cfr. ivi, p. 266. 31 32 I. Introduzione LXIII anche a proposito di un altro aspetto caratterizzante del mestiere notarile. Infatti, si imponeva ai notai addetti alla composizione dei registri delle uscite un tipo di scrittura preciso. Si prescriveva, cioè, che la scrittura delle poste registrate in quei libri comunali non fosse lasciata all’arbitrio del notaio, che usualmente era solito fare riferimento a un abbondante sistema di abbreviazioni e di segni tachigrafici. Il comune gli richiedeva esplicitamente di scrivere le parole per intero, cioè gli imponeva implicitamente di allontanarsi, amplificando in maniera decisa quanto dettato nelle norme statutarie già del 1288, da quei dettami di scuola, che costituivano le tipiche marche della cultura grafica notarile.33 Questa prescrizione fu richiamata nella deliberazione del 21 marzo 1295, verosimilmente, in nome di un’avvertita esigenza di chiarezza del testo e del suo contenuto, che non doveva in alcun modo dare adito a interpretazioni controverse, o al bisogno di ricorrere alla spiegazione del notaio. Negando l’impiego di elementi tachigrafici e di abbreviazioni evidentemente si rifiutava il primato della scrittura notarile, in cui si riconosceva invece un tipo specialistico, castale. Non tutti riconoscevano un valore positivo a questa cultura, manifestando la stessa diffidenza, attivata già nel 1288,34 tipica degli uomini che provenivano dal mondo della mercatura nei confronti di un documento mediato da una tecnicalità grafica e linguistica (il latino) notarile. Questi fattori condussero alla messa in atto di un sistema documentario mercantile alternativo, caratterizzato dallo sganciamento dalla dipendenza del notaio, da una nuova scrittura mercantesca, dal ricorso al volgare, dalla rapida assunzione del sistema numerico indo-arabo, dall’uso della carta, dalla creazione, insomma, di un coerente e originale sistema documentario, strutturato intorno al concetto di fiducia e a una diplomatica altrettanto ferrea, propria del documento mercantile: «[…] et ipsos introitus et expensas exemplare per ordinem eorum propria manu in uno alio libro cartis pecudinis, scribendo quantitates per silabas [variante del testimone siglato V: filas], dictiones, integras et non per abreviaturam […]».35 Difficile essere certi che tale ritirata dalla prassi notarile non fosse dettata anche da altri motivi. Arduo è sapere se con tale imposizione si volesse più o meno recidere, almeno in parte, quella sovrapposizione tra notariato e comune. Certo è che le decisioni prese nel marzo 1295, minando la magniloquenza notarile, insinuavano il dubbio sulla veritas del testo notarile, su cui era stato innalzato l’edificio retorico della propaganda Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., p. 76: «Et si fuero notarius depositarii seu massarii comunis, bona fide, sine fraude, scribam omnem pecuniam et quidquid aliud quod pervenerit ad manus depositarii sive massarii ratione dicti sui officii. Et expensas quas faciet scribam et per ordinem ponam in libro, secundum mandatum et voluntatem dicti depositarii. Et continuus ero ad dictum offitium exercendum, et scribam quantitatem tam introitus quam exitus et non per abreviaturam vel signa, set per silabas et dictiones integras». 34 M. Conti, Providus et discretus vir. La charge du depositarius des comptes à Bologne de la fin du XIIIe siècle au début du XVe siècle, in «Comptabilités», 9 (2017). 35 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., p. 80. 33 LXIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 dei notai e della loro preminenza sociale. Si adombravano dubbi e incertezze. Non tutto, però, fu rivisto. Restò al servizio dei diversi regimi che si alternarono al vertice del governo cittadino l’imprescindibile ingranaggio archivistico messo a punto negli anni Ottanta. Il sistema documentario fu mantenuto al centro della strategia organizzativa del sistema comunale e signorile, anzi quel dispositivo fu continuamente verificato e perfezionato. Anche dopo gli anni Ottanta, al centro del sistema comunale di controllo finanziario, quale punto nevralgico di una amplissima e diramata rete di uffici e procedimenti, rimasero i libri delle entrate e delle uscite di cassa, al cui vertice, nel 1288, si trovava un depositario comunale proveniente dai ranghi elevati del ceto mercantile bolognese. Ben presto, però, anche questo fatto fu messo in discussione. I responsabili incaricati di amministrare le casse comunali divennero due e non infrequentemente, dato il delicato compito che ad essi veniva attribuito, avendo a che fare con il denaro quotidianamente, furono due religiosi. Si tratta di altri due fattori dinamici significativi rispetto al 1288, in cui la solida fiducia nell’onestà del depositario generale, che non era mai stata posta in dubbio dal popolo, diveniva nel giro di pochi anni meno incrollabile. Le istituzioni cittadine preferivano puntare ormai non tanto sulle capacità tecniche riconoscibili nell’esperienza di un esperto del mestiere, mercante o cambiatore che fosse, ma sui costumi dei frati, la cui scelta di vita personale doveva apparire garanzia di integrità morale ed etica. Quanto detto sin qui ci permette di chiudere questo paragrafo con due brevi osservazioni. La pergamena da sempre era stata utilizzata per la copia definitiva dei libri contabili, all’interno di un generalizzato ricorso duecentesco alla membrana animale esteso a tutta la documentazione comunale bolognese (o alla maggior parte di essa), come dimostrano, ad esempio, due frammenti di registri contabili prodotti dalla massaria comunale bolognese negli anni 1254 e 125536. I registri pergamenacei erano stati il tipo di documento e il tipo di materiale di supporto per la scrittura preferiti assai per lungo tempo, ben oltre l’affermazione della carta nel Trecento e nel Quattrocento. Tra i diversi generi di documento pubblico copiati su membrana animale, vi furono anche i libri contabili delle uscite e delle entrate prodotti dalla depositaria comunale, perché destinati ad una loro approvazione consiliare e alla loro conservazione permanente, quali strumenti sintetici in grado di documentare vaste aree dell’attività di governo e amministrativa. Una ripresa decisiva e definitiva della carta per confezionare la tipologia di registro di cui qui ci si occupa in ambito statuale (in ambito privato e professionale la carta si affermò ben prima) si avrà molto tempo più tardi, a distanza di almeno un secolo, durante l’affermazione del comune del popolo e delle arti, a partire dal 1376, che a quella 36 Gli uffici economici e finanziari del comune dal XII al XV secolo, cit., p. 65. I. Introduzione LXV prima esperienza di governo del popolo di quasi cento anni prima aveva guardato, cercando ispirazione e un illustre precedente, dopo che una rivoluzione aveva rinnovato in tal senso (popolare) i vertici del comune: nel 1376 si poneva, pur per breve tempo (vista l’affermazione oligarchica prima, quasi signorile poi, e del governo misto che segneranno la storia di Bologna nel Quattrocento e poi dal Cinquecento sino a Napoleone), a una lunga sequenza di governi monocratici di tipo signorile. In conclusione, il registro del 1288 si pone come un’anomalia rispetto al passato e rispetto a quello che accadrà nei decenni seguenti, suggerendo che l’opzione per la carta recasse un surplus di senso che travalicasse la sostanza delle cose, ponendosi in una posizione se non di aperta contrapposizione rispetto alla tradizione antecedente, certo di profondo ammodernamento della documentazione comunale. Un esperimento che identifica il nostro registro e che lo distingue da quelli anteriori e posteriori. Ora venendo ad esaminare le dimensioni del registro, annoteremo che il formato non modesto del nostro Liber lo avvicina a tipologie documentarie monumentali in membrana, anche se tale taglia deve essere ricondotta a una funzione del tutto differente rispetto alla volontà di monumentalizzazione documentaria, stante nella necessità, ravvisata ben presto all’interno delle botteghe dei mercanti, di potere contare su una superficie abbondante per impaginare il testo delle poste contabili in maniera razionale, maggiore rispetto a quella di molti altri registri comunali; uno spazio disponibile che permettesse di contenere una sequenza non ridotta al minimo di unità reiterabili e numerabili da cui ricavare una somma provvisoria per pagina che facilitasse la computazione complessiva del totale esborsato in un determinato tempo (mese e/o semestre).37 Se l’aspetto modesto del registro, insieme con un apparato decorativo praticamente assente, una ornamentazione severa ancor più che semplice, il ricorso ad una scrittura corsiva professionale notarile senza presunzioni di eleganza artificiale (tesa alla chiarezza testuale e alla limpidezza del tratto) sono tutti elementi che indicano, nel Liber expensarum, la componente del ceto notarile, il minor pregio della carta (rispetto alla membrana animale), le dimensioni discrete del registro, la sua impaginazione tipica dei libri di conti mercanteschi, la presenza della razionalità contabile a fini ragionieristici caratterizzano la presenza dal ceto mercantile. Questo altro aspetto del Liber del 1288 va sottoposto a ulteriore verifica. La taAntonelli, La mente organizzatrice dell’uomo comunale, cit., pp. 26-27: «L’elenco parlava di un insieme discreto relativo a elementi la cui natura poteva apparire se non identica, almeno simile o analoga, distinti l’uno dall’altro, ma numerabili, che in quanto tali fornivano valori sintetici facili da computare dal momento che si distinguevano per variazioni di grandezza minima. Si ricordi che elenco è parola che deriva dal greco ἔλεγχος (èlenchos) e che ricopre un campo di senso vasto ed esclusivo come il significato di ‘dimostrazione’ e di ‘prova’, che fu ripreso dal tardo latino elenchus. Il termine è stato in anni recenti recuperato, naturalmente dai dialoghi platonici dove era già presente, dalla logica formale per indicare l’argomentazione socratica in grado di confutare gli errori presenti nelle affermazioni degli interlocutori». 37 LXVI Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 glia del registro contabile, maggiore rispetto alla media dei registri cartacei prodotti negli stessi anni all’interno degli uffici comunali, anticipa, non unicamente nelle dimensioni, le peculiarità specifiche che caratterizzano i libri contabili prodotti tra Trecento e Quattrocento (e nei secoli seguenti). Questi ci sono giunti in gran copia perché venivano conservati per la custodia permanente, dal momento che contenevano i fatti economici più significativi dell’attività aziendale in maniera sintetica. Quei registri inaugurano negli archivi di molti enti pubblici e privati di natura economica le grandiose serie monumentali dei Libri di Cassa, Libri Giornale e Libri Mastri (con al proprio interno i bilanci annuali aziendali) all’origine della ragioneria basso medievale e alla base della contabilità a partita doppia della prima età moderna. Al contrario di queste cose preziose, parte consistente della documentazione analitica (sciolta e in filza oppure in vacchette, straccetti, quaderni autonomi o in mazzi) provvisoria e servile prodotta in progress giornalmente, pezze d’appoggio (come i mandati di pagamenti) necessarie a certificare i procedimenti e vari passaggi decisionali, amministrativi e contabili, veniva conservata per il tempo necessario e poi solitamente selezionata, dopo gli avvenuti controlli e la cessazione degli affari e lo spegnimento delle poste tramite tagli e biffature (una prassi di annullamento consueta) per lo scarto: non veniva, cioè, conservata a lungo (né ciò avveniva al di fuori dell’ufficio). Anche in questo ambito il nostro registro appare eccezionale. Esso fa parte del gruppo di documenti destinati a essere conservati. Una scrittura definitiva in bella copia, che si poneva al termine di un complesso procedimento descritto negli statuti del comune del 1288 (in Appendice), che prevedeva una casistica di processi deliberativi e un controllo ordinario e straordinario di verifica da parte di organismi comunali, affioranti nella prassi che emerge nel Liber expensarum.38 La più volte citata addizione statutaria del 21 marzo 1295 è, probabilmente, una delle prime fonti che chiarisce l’aspetto archivistico del processo di custodia della documentazione. In essa si fa cenno al numero delle copie e ai luoghi in cui preservarle: «[…] Ita quod sint duo libri eiusdem tenoris, unus quorum remaneat et remanere debeat penes dictos notarios depositarii, alter vero per dictos notarios ad cameram actorum deponatur infra unum mensem a die exitu eorum officii».39 Tale precisazione, estremamente rilevante, si muove nel solco di quanto prefigurato nelle norme statutarie del 1288, che chiarivano il vincolo archivistico esistente tra documentazione analitica, la cui durata era condizionata esclusivamente dalla permanenza più o meno lunga presso l’ufficio di produzione, e documentazione sintetica, costituita da quei registri (libri) cui era riconosciuta validità probatoria in una proiezione Per un inquadramento puntuale si vedano la premessa di Marco Conti e i numerosi contributi in essa citati. 39 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., p. 80. 38 I. Introduzione LXVII temporale in teoria senza termine. Non per caso tali libri sono giunti sino a noi. Le fonti che ora qui ci interessano mostrano bene la rete documentaria integrata dal sistema comunale in materia di bilancio, facendo emergere le varie fasi di vita del fondo: 1) quella della produzione e dell’archivio corrente costituita di documentazione sciolta, raccolta in filza e di scritture in registro con annotazioni sintetiche registrate quotidianamente su supporti resi disponibili al depositario e al suo notaio, utili sino all’edizione definitiva in bella copia di una (poi duplice) copia autentica e originale, come nel caso del nostro Liber expensarum; 2) quella del versamento e del deposito presso l’ufficio e presso la camera actorum attivata grazie alla compilazione e alla consegna di designationes,40 cioè verbali di consegna rilasciati nel momento di passaggio di responsabilità dai funzionari di ufficio agli archivisti comunali; 3) quella di custodia, presso una sezione d’archivio, che a partire dal Trecento fu destinata a custodire separatamente il complesso di documenti vertenti su materie patrimoniali, fiscali e contabili-amministrative, anche grazie a descrizioni inventariali analitiche riportate in instrumenta. A questo deposito specializzato fu assegnato, almeno a partire dal 1335, un notaio-archivista, in modo del tutto analogo a quanto avveniva per la camera comunis e per la camera populi, anche se le sue funzioni si esercitavano su una consistenza archivistica minore rispetto a quelle della camera comunis e della camera populi, e meno complicata data la tipologia della documentazione,41 oltre che meno risalente nel tempo, rispetto a quella dei due restanti depositi, che richiedevano, infatti, la compresenza di due ufficiali.42 Nella fase corrente, al notaio era appunto ordinato di rimanere a disposizione dei depositari presso l’ufficio per svolgere anche una funzione di servizio di copia rivolto alla comunità cittadina «scribere clare et aperte sub suis mensibus et diebus et titulis Si veda nel Liber expensarum la posta nr. 77 del mese di luglio: «[…] Bernardino de Banbaglolis notario occasione designationis librorum camere actorum facte per Paulum Bellondini notarium dicte camere notarium dicti capitanei. De qua designatione facta fuerunt quinque instrumenta per ipsum Bernardinum in servitio comunis ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti». 41 Lo Statuto del Comune di Bologna dell’anno 1335, a cura di A.L. Trombetti Budriesi, I, Roma 2008, p. 122: «Item ad cameram actorum populi duo notarii, quorum quilibet sit etatis treginta annorum ad minus pro primis sex mensibus. Item ad cameram actorum comunis duo motarii etatis predicte pro primis sex mensibus. Item ad cameram novam librorum comunis unus notarius etatis predicte pro primis sex mensibus». Si veda, anche per avere un’idea delle capacità di metodo e descrittive degli archivisti bolognesi del periodo tardo-comunale l’inventario («Inventtario di tutti li libri de la chamara de Bologna posti in la texoreria apresso li chalchuli […]») organizzato per ufficio di provenienza (articolato intorno alle carte prodotte negli uffici di gabella) redatto in volgare nel 1341, in Gli uffici economici e finanziari del comune dal XII al XV secolo, cit., pp. 141-161. Ancora si osservino le descrizioni interne dei registri di entrate e di uscite che vennero conservate, a partire dalla seconda metà del Trecento per mezzo secolo almeno, che riflettono chiaramente l’altissimo livello degli ufficiali comunali a riguardo delle loro capacità di custodia e delle loro raffinate competenze descrittive, in ivi, pp. 68-135. 42 Lo Statuto del Comune di Bologna dell’anno 1335, cit., p. 122. 40 LXVIII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 ordinatis, et de solucionibus fiendis cartexellas cuicumque petenti dare». Terminata la durata dell’incarico i notai avevano l’obbligo di consegnare i registri per la loro duplice conservazione, inaugurando una seconda fase di vita di quelle carte consegnate in deposito presso l’ufficio e presso la camera actorum.43 La nascita di un archivio particolare, interamente dedicato ai libri contabili derivava dalla difficoltà, altrimenti insormontabile, di gestire tale documentazione nei già due esistenti depositi del comune e del popolo da parte del servizio archivistico comunale, come dimostra un documento conservato nella «Miscellanea bellica».44 Si tratta di una cedola in cui sono riportate le deliberazioni consiliari del 4 gennaio e 12 febbraio 1322 intorno a procedure, funzioni e punizioni collegate alla consegna, uso e descrizione dei registri di entrate e uscite: […] libros introitus, expensarum suarum ad cameram novam libros comunis Bononie designare tenerentur et deberent ut rationes comunis Bononie melius videri et calculari possint et ut singulares persone pro eorum solutionibus et factis ad ipsos libros possent habere recursum […] Et multi ex ipsis libris non sint ad ipsam cameram designati, nec depositi quod cedere posset in Ivi, p. 142: «Et finito suo officio, libros introytus et expensarum, quos et quas scripserint in cartis menbranis in forma publicha, facere et dare depositariis predictis si hoc petient, ita quod illos possint in cameram et penes cameram novam librorum depositariorum et officiallium comunis Bononie consignare et dimitere infra terminum ordinatum, quibus libris plena fides adhibeatur et detur». In questo nuovo archivio comunale, come detto, veniva regolarmente versata per la sua custodia permanente la documentazione non solo finanziaria e contabile della cassa comunale, ma anche quella di molti altri uffici cosiddetti di camera, come la documentazione patrimoniale prodotta nell’ufficio dei difensori dell’avere (De officio et iurisdicitione dominorum defensorum averis), ivi, p. 147: «Et finito eorum officio infra duos menses libros actorum preceptorum, provixionum et aliarum scripturarum, que suo tempore fieri occurerint, in forma publica per suos notarios in cartis membranis scribi facere, et eos consignare et deponere teneantur ad cameram novam librorum comunis Bononie et penes officialem ipsius camere», ma cfr. ivi, p. 148. La medesima procedura valeva per gli officia dominorum bladi (ivi, pp. 152 e 155), ad granarium comunis (ivi, p. 156), maxenatarum (ivi, p. 167), salis (ivi, p. 184), depositarii sigilini merchacionum (ivi, p. 188), ad recipiendum pecuniam que solvitur pro dacio vel gabella eorum qui cançelantur de banno (ivi, p. 211), ad discum Ursii (ivi, p. 231), ad zippum gabelle (ivi, p. 234), depositarii pecunie collectarum et prestanciarum (una copia, tra le due prodotte, doveva essere consegnata all’ufficio dell’Orso, ivi, pp. 246 e 248), massaroli pignorum (ivi, p. 251). Responsabile della gestione permanenta della documentazione era il servizio archivistico comunale: «De officio notariorum ad cameras actorum et librorum depositariorum. Item quod notarii ad cameram actorum comunis, populi et librorum depositariorum teneantur et debeant a suis predecessoribus petere sibi consignari libros et scripturas omnes, qui et que in ipsa camera ad quam elligerentur esse deberent vel dictis suis predecessoribus consignati et consignate essent, et ipsam consignationem recipere ipsosque bene custodire et salvare, et de eis cuicumque inspiciendi et describendi copiam gratis facere in cameris supradictis, et ipsos libros et scripturas et allios et allia, quoscumque et quascumque suo tempore consignandos et consignandas ad ipsam cameram, recipere et suis sucessoribus statim, finito suo officio, consignare de quibus consignationibus fieri debet publica instrumenta» (ivi, p. 235). 44 Ringrazio l’amica Giovanna Morelli per avere sottoposto alla mia attenzione questo documento. 43 I. Introduzione LXIX danum comunis Bononie et singularium personarum ipsius idcirco placeat vobis dominis vicecapitaneo, ançianis et consulibus civitatis Bononie providere et domino nostro notificare ut providere dignetur quod omnes et singuli ad quorum manus pervenit de pecunia, avere vel bonis comunis Bononie, qui libros suos introitus et expensarum ad dictam camaram non consignaventur secundum formam dictarum reformationum hinc ad decem dies proximas venturas ipsos libros deponere et consignare teneantur et debeant notario seu officiali ad dictam camaram deputato sub penis in dictis reformationibus continentis; et hii ad quorum manus perveniet in futurum infra unum mensem a die finis eorum officii sub simili pena suos libros consignare teneantur ad cameram antedictam et quod dominus rector civitatis Bononie vel eius vicarius punire et condenare teneatur et debeat non designantes et deponentes libros suos. ut dictum est, in penis predictis contra eos procedere, secundum formam dictarum reformationum. Et quillibet possit acusare et denunciare palam et secrete dicto domino rectori vel eius vicario omnes et singulos non deponentes et consignantes libros predictos, prout dictum est, et habeat medietatem condenacionis seu pene. Anche nel caso del Liber expensarum il depositarius aveva acquisito la documentazione provvisoria, analitica presso di sé. Tale materiale poteva essere utilizzato durante le fasi di composizione del registro. Il significato probatorio di tale documentazione cessava una volta terminata la verifica di sindacato e consegnato il registro alla camera actorum. Una volta estinti gli affari e spente le poste, le cedole diventavano obsolete, pleonastiche ed erano mantenute presso il depositario solo per essere rapidamente eliminate. Questa documentazione non è infatti giunta sino a noi, con l’eccezione di alcune cedole conservate all’interno di registri. Nonostante ciò, è possibile rintracciare il vincolo archivistico che collegava il Liber con tale documentazione. Esaminiamo il flusso documentario previsto dal procedimento amministrativo, che è ricavabile tanto dal dettato statutario (in Appendice) quanto da una posta registrata mercoledì 29 settembre 1288 nel Liber relativa a un pagamento di ufficiali eletti a custodia del castello di Bisano: «[…] secundum formam trium refformationum conscilii viiic et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti notarii supradicti et trium preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumentis scriptis manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense presenti setenbris». Pare plausibile che i mandati insieme con le deliberazioni assembleari fossero conservati in modo solidale in filze ordinate cronologicamente mese per mese: «Dicta refformatio est in filum presentis mensis inter preceptos signatos signo XLI et XLII» (Liber expensarum, partita 42 di settembre),45 per poi essere condizionati in sacchi: «[…] pro uno sacho quem dedit domino Iacobo iudice potestatis pro retinendis scripPer altri casi analoghi cfr. la posta 9 di ottobre: «[…] secundum formam refformationis conscilii populi facte de dicto mense iullii signate in LXXXXIIII, que est in filo dicti mensis iullii» e la posta che apre c. 62r (martedì 12 ottobre): «Requiratur dicta refformatio in filo iullii in signo xv dicti mensis». 45 LXX Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 turis» (Liber expensarum, partita 75 di agosto); «[…] pro duabus taschis quas fieri fecit in quibus acta et scriptas comunis Bononie coram domino capitanei recondantur» (Liber expensarum, partita 13 di dicembre). Certo quei dossier erano corposi per ciascuna uscita di cassa come pare documenti una posta di sabato 11 dicembre (partita 30bis di dicembre): «Quod preceptum et consensus anzianorum sunt in una cedula cum solutione supradicti domini capitanei». Ancora a proposito del procedimento amministrativo è utile vedere un caso emblematico, quello della partita 92 di sabato 18 settembre 1288, riguardante il pagamento di una missione a Castel Franco tesa a pacificare le parti in conflitto degli intrinseci e degli estrinseci del comune di Reggio Emilia: «[…] exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii populi de mense augusti preterito et exequendo formam duorum preceptorum dominorum potestatis et capitanei qui sunt in uno taglolo scriptorum manu dominorum Gregorii de Gazeris notarii domini capitanei et Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum. Requiratur dicta refformatio in mense augusti in signo cxii» (Liber expensarum, partita 92 di settembre).46 Ora terminata questa analisi tutta interna al registro, anche grazie al confronto con quanto prescritto negli statuti (in Appendice), non è, forse, del tutto inutile, cercare approssimativamente di documentare i vincoli tra uffici coinvolti nel procedimento amministrativo, che conduceva al pagamento di una somma dalle casse comunali. Prendiamo ad esempio un registro delle riformagioni del comune di Bologna coevo al nostro registro, in cui il protocollo è oramai illeggibile.47 A c. 114v si leggono le decisioni prese il 5 luglio introdotte da un protocollo «Consilium populi et masse populi fecit nobilis miles dominus Brixianus de Salis honorabilis capitaneus populi Bononie in pallatio novo comunis Bononie ad sonum campane et voce preconis more Per altri casi analoghi cfr. le poste di settembre: 16 («[…] pro satisfactione medietatis extimationis XL libras bononinorum unius sui equi bagli schuri cum una strella in fronte et albi in muxo et balçani de ambobus pedibus posterioribus designatione signo S»), 57 («Que sunt duo precepta in uno taglolo»), 71 («Que precepta sunt duo in una cedula»), 75 («Requiratur dicta refformatio in signo XV mense iullii ellapso»), 79: («[…] pro abbecedariis faciendis de libris bannitorum comunis Bononie tam civium quam forensium et tam pro debito quam pro mallefficio sicut etiam continetur in refformatione populi et comunis Bononie in libris statutorum comunis conscripta exequendo formam refformationis conscilii VIIIC et popolli Bononie»). Cfr. le poste di ottobre: 27 («Requiratur dicta refformatio in filo augusti signato signo cxii»), 28 («[…] secundum formam refformationis conscilii viiic et populi et preceptorum domini potestatis et capitanei et consensu anzianorum et consulum ex alia parte scriptorum. Quantitas peccuniarum soluta scripta est cum aliis stipendiariis ab alia parte scriptis»), 30 (cedola duplice «que est in xxviii signo»). Cfr. le poste di novembre: 70 («Quod preceptum et consensus anzianorum est in una cedula cum preterita solutione dicti capitanei»). 47 ASBo, Comune, Governo, 128, Riformagioni e provvigioni, serie cartacea, reg. 5 (segn. orig. F). 46 I. Introduzione LXXI solito congregatu in quo quidem consilio fuerit plus quam duo partes ancianorum et consulum et de eorum consilio proposuit infrascripta […]»: Cum refformatum fuit in consilio et masse populi quod ad custodiam Montis Vegli eligentur et mitterentur xx balisterios et xl custodes et duo ambaxatores pro uno mense solum et dicti custodes sint iuxta finem, quid placet consilio et masse populi providere et fieri super custodia dicti castri ultra terminum faciendum et unde habeatur peccunias pro dictis custodibus persolvendis. La decisione viene richiamata a distanza di tempo, sabato 31 luglio nel nostro Liber del 1288: Montisbellii. Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum Guidoni Benedicti cappelle Sancte Marie de Templo, Dominico Andree cappelle Sancti Barbaciani, Usepo Aspectati cappelle Sancti Archangeli, Michilino Alberti Gualterini cappelle Sancte Marie, Alberto Comtis cappelle Sancti Egidii, Mixino Tercii cappelle Sancte Marie Maioris, Michilino Iohannis cappelle Sancti Thomaxii, Rainerio pelipario quondam Bernardi, Fino de Muxiglano cappelle Sancti Iosep, Albertano Zepie cappelle Sancte Marie de Turlionibus, Phylippo de Guircino capitaneo, Petro Açonis cappelle Sancti Iohannis in Monte, Francischo Petri cappelle Sancte Marie Magioris, Guidoni Margarite cappelle Sancti Thome de Mercato, Bernardino de Parma cappelle Sancte Marie de Baronçella, Bolognito Nicholai cappelle sancti * * *, Ysinardo zavaterio cappelle Sancti Felicis, Dominico Magnani cappelle Sancti Columbani, Guillielmino de Malpiglis cappelle Sancti Michaelis, Bertholo pellipario cappelle Sancti Thome et Benino Petriçoli cappelle predicte capitaneo et custodibus castri Montisvelii videlicet dicto capitaneo pro decem diebus quibus stetit ultra terminum sue solutionis et dictis custodibus pro duobus diebus quibus steterunt ultra terminum eorum solutionis ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die dicto capitaneo et dictis custodibus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii viiic et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palealogi predicti notarii et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis ex instrumento Anthonii de Policino notarii predicti. Ci è concessa così la possibilità di percorrere al contrario il work flow del procedimento, l’iter della pratica chiusa dalla posta vergata nel nostro registro e aperta dalla decisione presa in consiglio. Come appare chiaramente dalle norme statutarie del 1288 riportate in Appendice, e da quanto ha illustrato nel suo contributo Marco Conti, vi erano altri organismi che, a seconda dell’entità della somma e del tipo di spesa, potevano autorizzare o richiedere al depositario di provvedere ad un pagamento, registrato sul nostro Liber dal notaio, al termine del procedimento. Tra queste magistrature vi erano senz’altro il podestà e il capitano del popolo. Vengo al primo caso mettendo a confronto il registro podestarile realizzato all’interno della curia del podestà Corso Donati e il nostro Liber expensarum, per fare risaltare il nesso che corre tra i due documenti: LXXII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Die mercurii tertio exeunte iulio. Nos Cursius de Donatis potestas Bononie vobis domino Guillielmo de Pavanensibus depositario generali comunis Bononie precipiendo mandamus quatinus detis et solvatis Iohanni de Scanello custodi massariciorum ex quacumque pecunia habetis penes vos comunis Bononie pro pane carceratorum qui sunt numero xvli pro v diebus soldos triginta octo et denarios quatuor.48 Expenses facte per dominum depositarium tempore domini Cursii de Donatis potestatis Bononie sub dicto millesimo et indictione. Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro qualibet quos dare debet captivis carceris qui sunt numero XLVI pro V diebus videlicet pro hodierna die merchurii, iovis, veneris, sabbati et dominice futuris sequentibus ad rationem unius pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto dicti domini Bonachursii potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii dicti domini potestatis. Venendo al secondo caso. Il capitano del popolo propone al consiglio di inviare un contingente di stipendiari a Reggio Emilia.49 Il consiglio approva, martedì 5 ottobre, e determina di avviare il procedimento di attivazione di pagamento attraverso il depositario del comune: 48 ASBo, Curia del podestà, Ufficio al giudice del sindacato, b. 5, reg. 587, c. 1r. Il registro è denominato «Liber preceptorum factorum per dominum Cursium potestatem Bononie», c. 1r: «Liber preceptorum factus et conpositus tempore nobilis et magnifici viri domini Cursi de Donatis de Florentia honorabilis potestatis civitatis et populi Bononie et mei Palealogi notarii de denariis solvendis, curente millesimo ducentesimo optuagesimo octavo, indictione prima, ad cameram comunis Bononie per dictum Guillielmum de Pavanensibus depositarium comunis Bononie homnibus infrascriptis». 49 ASBo, Comune-Governo, 128, Riformagioni e provvigioni, Riformagioni del consiglio del popolo e della massa, reg. 1/3, protocollo, c. 77r: «In nomine Domini, amen. Anno eiusdem millesimo ducentesimo octuagesimo ottavo, indictione prima, tempore capitaneatus nobilis domini Bindi Bascherie de La Tosa honorabilis capitanei populi civitatis Bononie. Hic est Liber continens petitiones, propositiones et reformationes consiliorum populi Bononie porrictas, propositas et factas tempore dicti capitaneatus scriptas, extractas et exemplatas de libris reformationum consiliorum populi Bononie scriptas per notarium dominorum anzianorum et consulum dicti populi per me Benvenutum Oliverii de Sexto notarium dicti domini capitanei ad hoc officium specialiter deputatum anno et indictione predictis mensibus, diebus et forma inferius adnotatis. Continet etiam hic Liber nomina anzianorum et consulum populi Bononie et notariurum suorum necnon ministralium societatum debentium preesse aliis societatibus et dominorum sapientium pro qualibet societate artium et armorum, cambii et mercadandie populi Bononie qui debent presidere ad conservationem ordinamentorum sacratorum et sacratissimorum de mense ad mensem ut inferius per ordinem sunt conscripta […] Die martis quinto ottubris. Consilium populi et masse populi civitatis Bononie fecit vir prudens et nobilis dominus Bindus Bascherie de La Tosa honorabilis capitaneus dicti populi voluntate anzianorum et consulum in pallatio novo dicti comunis ad sonum campane et voce preconum more solito congregari. In quo quidem consilio interfuerunt due partes anzianorum et consulum et ultra et de ipsorum voluntate idem dominus capitaneus proposuit infrascripta petitiones sibi consilium exhiberi». Segue l’elenco dei nomi alla c. 78v. I. Introduzione LXXIII Item placuit quid consilium et masse populi generali provisione ordinatur et reformatur qualiter quomodo et unde pro solutione facienda pro uno mense infrascriptis ducentis peditibus ituris pro comuni Bononie ad custodiam civitatis Regii et castrorum episcopatus eiusdem centum stipendiariis equitibus ituriis in servitium ecclesie romane ad exercitum factum per dominum comitem provincie Romandiole pro xv diebus et etiam sallarii ambaxatoribus comunis Bononie qui iverunt et sunt presentes in Lombardiam pro discordia reginorum intrinsecorum et extrisecorum tractanda et facienda moneta et pecunia necessaria et sufficiens habeantur […]50 Item placuit maiori parti dicti consili facto partito per dictum vicarium de sedendo ad levandum et eciam ad scrutinium cum fabis albis et nigris datis hominibus dicti consilii per bannitorem et nuntium populi et postmodum restitutis per dictos consiliarios fratribus herimitanis ordinis Sancti Augustini conventus Sancti Iacobi apostoli de Strata Sancti Donati; placuit ponentibus fabas albas, que fuerunt numero ducente nonaginta quinque numeratas per duos ex anzianis et consulibus in presentiam dictorum fratrum secundum formam ordinamentorum, quod ducenti pedites vere de parte ecclesie et geremiensium civitatis Bononie ad custodiam civitatis Regii et castrorum episcopatus eiusdem pro uno mense per comune Bononie destinentur et sit ab eis procul averis parva condictio ghibellina eligantur comuniter dicti pedites in consilio duorum milium ad brevia, extimum habentes et sient de societatibus civitatis Bononie artium et armorum et quicumque breve habuit de novo ponere debeat iuramentum boni sufficientis et ydonei electionem peditis cellebrare teneatur insuper dicti pedites et quilibet ipsorum bonis armis et sufficientibus non carere set bonam et sufficientem habeant armaturam et habeant a comuni Bononie pro unoquoque ipsorum pro quolibet die supradicti mensis pro eorum soldo et sallario quatuor solidos bononinorum. Liceat michi Yvano Bentivogle notario nomina et cognomina dictorum peditum eligendorum infra in hac reformatione scribere auctoritate presentis consilii sine pena et quod dictus Guillielmus de Pavanensibus generalis massarius et depositarius comunis Bononie possit teneatur et debeat absque suo preiudicio et gravamine dare et solvere in solutionem et solutionem facere infrascriptis peditibus silicet cuiulibet ipsorum sex libras bononinorum ad rationem iiior solidorum bononinorum pro quolibet ipsorum et quolibet die de omni pecunia et avere comunis Bononie que et quid est vel erit pene ipsum quacumque ratione et causa pro soldo et sallario unius mensis quo ad dictam custodiam pro comuni Bononie sunt ituri preterea preponantur predictis peditibus otto qui sint de numero ducentorum quibus ceteri tanquam capitanei prestare debitam obedientiam teneantur fabe nigre in contrarium posite fuerunt numero novem, nomina dictorum peditum sunt hec.51 Il magistrato forestiero a distanza di pochi giorni fa predisporre un preceptum, facendolo registrare nel «Liber preceptorum et aliarum diversarum scripturarum factorum tempore nobilis militis domini Bindi Bascherie capitanei populi Bononie scriptus per me Benvenutum notarium […]»:52 Ivi, c. 79r. Ivi, posta introdotta dalla rubrica De cc peditibus Regium destinandis (martedì 5 ottobre 1288). La lista dei nomi dei duecento fanti inviati da Bologna a Reggio Emilia è riportata, ivi, cc. 79v-80r. 52 ASBo, Comune, Capitano del popolo, Giudici del capitano del popolo, reg. 124. Cfr. il prologo: «In nomine Domini amen. Infrascripta sunt precepta facta per nobilem virum dominum Bindum Bascherie de La Tosa honoramilem capitaneum populi Bononie pro faciendis solutionibus infrascriptis, scripta per me Benevenutum Oliverii de Sexto notarium ipsius domini capitanei ad hoc officium specialiter demandatum sub annis Domini millesimo ducemntesimo octavo, indicitione prima, mensibus diebus et 50 51 LXXIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Die nono ottubris, stipendiariorum. Nobilis vir dominus Bindus Bascherie de La Tosa capitaneus populi Bononie mandat vobis domino Guillielmo de Pavanensibus generali massario et depositario comunis Bononie quantitate de quacumque pecuniarum ad vestras manus perventa detis et solvatis conostabile et militibus stipendiariis in reformatione scripta manu Bonvisini Bolognetti nunc notarii pro comuni Bononie deputati ad reformationes comunis scribendas nominatis et specificatis prout in ipsa reformatione plenius continetur […]53 Die xii ottubris. Dominus Bindus Bascherie de La Tosa capitaneus populi Bononie mandat vobis domino Guillielmo de Pavanensibus generali depositario et massario comunis Bononie quantitate de quacumque pecuniarum ad vos perventa detis et solvatis peditibus ituris ad custodiam civitatis Regii, castrorum episcopatus eiusdem in reformatione scripta manu Yvani Bentivogli notarii dominorum anzianorum et consulum declaratis pro eorum salario unius mensis ad rationem solidorum iiiior bononinorum pro quolibet de quolibet die libras sex bononinorum pro quolibet eorundem.54 Il nostro Liber dà conto della chiusura del cerchio: Solvit dictus depositarius mille centum nonaginta quatuor libras bononinorum infrascriptis capitaneis et custodibus qui ituri sunt pro comuni Bononie pro uno mense ad civitatem Regii. Nomina quorum capitaneorum et custodum sunt hic videlicet […] omnibus predictis capitaneis et custodibus qui sunt numero clxxxxviiii, qui ituri sunt pro comuni Bononie pro uno mense in servitio comunis et hominum civitatis Regii videlicet cuilibet eorum sex libras bononinorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii populi super hoc facto scripte manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum mense presenti octubris et precepti domini Bindi capitanei predicti scripti manu domini Benvenuti Oliverii notarii dicti domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu dicti domini Yvani notarii. Qui custodes et capitanei iverunt ad ipsam custodiam dicta die merchurii. Come ha scritto Marco Conti, il lavoro del depositario era sottoposto alla verifica ordinaria (cioè mensile) e straordinaria (a chiusura dell’incarico semestrale) del giudice del podestà deputato al sindacato. Il nostro registro documenta una modalità di sindacato che coinvolge gli ufficiali comunali, prima che venisse affidata, tale operazione di verifica, esclusivamente ad un giudice podestarile. Leggiamo quanto viene scritto nella registrazione del Liber expensarum del pagamento di martedì 12 ottobre (la posta 31) della commissione di controllo che era stata eletta nel consiglio dei duemila 10 giorni prima (sabato 2 ottobre):55 […] domino Brandelixio de Gozadinis iudici, domino Ursolino de Ursiis, domino Bertholomeo forma inferius adnotatis». 53 Ivi, c. 2v. 54 Ibidem. 55 Si tratta della posta 7 di ottobre: «[…] in quo ellecti fuerunt sindici ad syndicandum dominum capitaneum veterem et eius familiam». I. Introduzione LXXV de Pavanensibus, domino Petro de Crespelano, domino Vilanello Bonaveris, domino Vinciguerre Rovixii et domino Petro Gerardi de Butrio notariis, syndicis et notariis ellectis per comune Bononie ad sindicandum dominum Brexanum de Salis olim capitaneum populi Bononie et eius familiam. Un registro riguardante il regime podestarile di Corso Donati, consente di seguire le fasi di verifica esercitate sull’operato del depositario comunale responsabile del nostro Liber expensarum.56 Al termine del controllo una copia del Liber rimaneva presso l’ufASBo, Curia del podestà, Ufficio al giudice del sindacato, b. 5, Reg. 593 (segnatura originale BB), c. 1r: «In Christi nomine, amen. Hic est Liber summarum et introytuum et expensarum factorum et perventarum et factarum per officiales comunis Bononie et lectorum et recitatorum in generali consilio viiic comunis et populi Bononie in palatio veteri ipsius comunis singulis quindecim diebus tempore regiminis honorabilis et potentis viri domini Cursi de Donatis potestatis Bononie sub examine sapientis et discreti viri domini Gerardi de Pisis iudicis dicti domini potestatis ad dicti comunis sindicatus officium deputati per ipsum domini potestatis et scriptus per me Bonaiutum Iohannis Cellaldolensis notarium et scribam dicti domini potestatis ad sindicatus officium una cum dicto iudice deputatum et etiam Liber alliorum diversarum et variarum scripturarum in m° cc° lxxx viii indictione et singulis mensibus ut invene subtus continetur». Cfr. ivi, cc. 1r (31 agosto 1288), 6v (martedì 2 novembre 128), 11v (31 dicembre 1288), 23v-24r: «Die martis ultimo mensis augusti. Summa summarum omnium denariorum perventorum ad manus domini Guillielmi de Pavanensibus massarii et generalis depositarii pecuniarum et averis comunis Bononie tam de ghabella quam aliorum diversorum introytuum est Ma xxxviii librarum, v solidorum et xi° bononinorum parvorum scilicet a die xxvi° mensis iulii et cum ipso die usque ad diem xxx mensis augusti et cum ipso die. Summa summarum omnium expensarum per dictum dominum Guillielmum massarium et generalem depositarium pecuniarum et averis comunis Bononie a die xxvi° mensis iulii et cum ipso die usque ad diem xxx mensis augusti et cum ipso die capit et est mm viiiic lxxxxiiii librarum, xv solidorum et unum bononinorum. Unde visa et solidata ratione introytus cum expensis videtur superare introytus ab expensis xliii librarum, viiii solidorum et ii denariorum bononinorum, salvo incerte calculi […] Die martis secundo mensis novembris. Summa summarum omnium denariorum perventorum ad manus domini Guillielmi de Pavanensibus massarii et gemeralis depositarii pecuniarum et averis [comunis] Bononie tam de diversis gabbellis quan de aliis diversis introytibus a die xvi° mensis septembris proxime preterito et cum ipso die usque ad diem xxxi° mensis octubris et cum ipse die capit et est xiiiiM lxxxxiii librarum et ii solidorum bononinorum. Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium a die predicta xvi° mensis septembris et cum ipso die usque ad diem predictum xxxi mensis octubris et cum ipso die capit et est xiiiiM iiiC xvi librarum et solidorum xviiii et iiii bononinorum, salvo errore calculi. Unde visa dicta ratione et diligenter examinata omnium introytuum et expensarum a dictis temporibus citra videtur plus expendisse quam recepisse ccxxiii librarum, xvii solidorum et iiii denariorum bononinorum, salvo erore calculi […] Die xxxi° mensis dicembris. Summa totius introytus perventi ad manus domini Guillielmi de Pavenensibus massarii et generalis depositarii pecuniarum et averis comunis Bononie per totum mensem dicembris presentem tam ghabbellarum quam aliorum introytuum capit et est librarum xiiiim ccc lxxxxv, solidorum xiii et denariorum septem bononinorum. Summa summarum omnium expensarum totius mensis decembris et primi diei kalendarum ianuarii factarum per me supradictum Guillielmum depositarium pro comuni Bononie est et capit librarum xviiim ccc lxxxv, solidorum octo et denariorum vii bononinorum, salvo errore calculi. Die xxxi° mensis decembris lecte et publicate fuerunt predicte summe per me Bonaiutum Iohannis Cellaldolensis notarium dicti domini potestatis in consilium viiic et populi et eorum presentia in palatio 56 LXXVI Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 ficio del depositario generale per essere passata al suo successore, che ne prendeva possesso, dove il registro poteva essere aggiornato, come dimostrano le note aggiunte tra gennaio e giugno 1289 al termine del Liber expensarum: Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium toto tempore sue depositarie incipiendo a die veneris secundo iullii proximo ellapso et cum ipsa die usque a[d] die[m] sabbati primo ianuarii mense presenti et cum ipsa die capit et est, salvo erore calcholi xlim vc lxx. Millesimo ducentesimo octuagesimo nono, indictione secunda, die iovis tertia decima intrante ianuario, recipiunt domini Millançius de Çovençonibus et frater Iacobus de Caçano depositarii comunis ducentas viginti quatuor librarum, quatuordecim solidorum et novem denariorum bononinorum a domino Guillielmo de Pavanensibus massario comunis Bononie tempore domini Bonacursii Donati olim potestatis Bononie pro sex mensibus proxime preteritis de denariis superatis eidem depositario ab officio sue massarie sive depositarie presentibus Francesco Cleravalla familiari domini Bindi capitanei populi Bononie et domino Yvano Bentivogli notario. Et Ego Michael magistri Adami nunc notarii dictorum depositariorum scripsi. Millesimo ducentesimo octuagesimo nono, indictione secunda, die martis vigesimo octavo veteri comunis Bononie infrascriptibus testibus Martino quondam Dondei bannitore comunis et domino Sclarito Corradini notario et pluribus […] In Dei nomine, amen. Hec sunt absolutiones facte tempore domini Cursi de Donatis potestatis Bononie de infrascriptis officialibus, hominibus et personis per discretum et sapientem virum dominum Gherardinum Raffaldi iudicem dicti domini potestatis pro comuni Bononie ad sindicatus officium deputatum per eundem dominum potestatem et scripte et lecte per me Bonaiutum Iohannis Cellaldolensis notarium dicti domini potestatis una cum dicto iudice ad sindacatus officium deputatum sub anno Domini a nativitate Domini millesimo ducentesimo octuagesimo octavo, indictione prima […] In Dei nomine, amen. Ego Gherardus de Raffaldis iudex domini Cursi de Donatis potestatis Bononie et sindicus dicti comunis deputatus ad videndum, diffiniendum et terminamdum rationes introytum et expensarum domini Gherardi Bochafocaccie olim generalis massarii et depositarii comunis Bononie tempore denominatus domini Curradi de Monte Magno olim potestatis Bononie visa, calculata et diligenter examinata ratione suprascripti domini Gherardi tam introytuum quam expensarum perventorum ad eum per dictum tempus et per ipsum factarum dico, assero et affirmo atque pronuntio ipsum dictum Gherardum prefatum officium bene et legaliter fecisse et exercuisse et quicquid ad manus eius occasione dicti officii de pecuniis et avere comunis Bononie pervenit in eiusdem comunis utilitatem et prout debuit convertisse reliqua domino Guillielmo de Pavanensibus nunc generali massario et depositario comunis Bononie presentasse, consignasse et restituisse qua propter ex virtute et vigore nostri officii et omni alio iure et modo quo melius et efficaciter possum dictam rationem seu rationes eiusdem domini Gherardi et omnia per eum in dicto officio et occasione dicti officii acta tamquam bene et legaliter et utiliter ac debite pro dicto comuni giesta adprobo, pronuntio et ratifico et quod ipsum Gherardum de certo vel ex nunc propter dictis rationibus sive ratione vel eorum occaxione non posse molestari vel modo aliquo adgravari per aliqeum seu aliquis sindicus vel officialis comunis Bononie aut per dictum comune et ipsum Gherardum Dei nomine invocato absolvo, pronuntio et finaliter in hiis scriptis absolvo. Lata et pronuntiata fuit dicta sententia per predictum dominum Gherardum iudicem et lecta et publicata per me Bonaiutum Iohannis notarium dicti domini potestatis in consilio viiic et populi comunis Bononie presentibus testibus domino Bertholomeo domine Clare et Iacobino Francholi notariis die xxv° octubirs sub annis Domini m° cc° lxxxviii°, indictione prima». I. Introduzione LXXVII iunii recepit frater Iacobus de Caçano massarius et depositarius comunis Bononie viginti novem librarum, tres solidorum et quatuor {denariorum} bononinorum a domino Guillielmo de Pavanensibus olim massario comunis Bononie tempore domini Cursii de Donatis potestatis Bononie de denariis et pecunia ad eius manus pervenutis occasione dicti sui officii. Ego Michael magistri Adami nunc notarius dicti depositarii scripsi. È proprio il nostro Liber expensarum a dimostrare come tale verifica si fosse conclusa positivamente e come l’esercizio del depositario generale fosse stato giudicato corretto e di conseguenza venisse remunerato sabato 11 dicembre 1288, insieme con i notai deputati a tale ufficio, per il suo servizio svolto presso la cassa del Comune di Bologna, a vantaggio del pubblico (partita 29 di dicembre): domino Guillielmo de Pavanensibus depositario predicto, domino Mercadante Octovrini, domino Bertholo Bellandini notariis scilicet quinquaginta libras bononinorum sibi ipsi depositario et cuilibet dictorum notariorum treginta libras bononinorum pro eorum sallario et mercede depositarie predicte pro sex mensibus presentibus secundum formam statutorum comunis Bononie et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Mi pare che queste integrazioni ci spingano a credere che il testimone giunto nelle nostre mani fosse la copia destinata a rimanere presso l’ufficio di depositaria, a meno che tali estratti non fossero stati accolti in entrambe le copie prodotte, anche in quella perduta (se davvero due esemplari furono realizzati). Fig. 3. Bologna, Archivio di Stato, Comune, Camera del Comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, Liber expensarum, pagina di apertura. Organizzazione razionale delle poste sulla pagina, precedute dal protocollo e chiuse nel bas de page dalla Summa pagine. Fig. 4. Bologna, Archivio di Stato, Comune, Camera del Comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, Liber expensarum, cc. 52v-53r. Rappresentazione di liste elencate su 2 o 3 colonne. Fig. 5. Bologna, Archivio di Stato, Comune, Camera del Comune, Tesoreria e contrallatore di tesoreria, reg. 3, Liber expensarum, cc. 45v-46r. Inizio del mese di ottobre e impaginazione ad abaco. I. Introduzione LXXXI 4. L’articolazione del testo tra prassi e proiezioni Per quanto attiene alla mise en page, bisogna osservare come essa risulti realizzata grazie ad una duplice rigatura alla mina di piombo che la struttura in tre finche di dimensioni non regolari che determinano una colonna centrale, la quale pur variando, risulta pari alla somma delle restanti due colonne (mm. 40/60 la prima finca, mm. 60/80 l’ultima) o quasi. L’organizzazione della pagina e la distribuzione del testo si complicano in qualche modo allorché il notaio vi comprenda delle liste di nomi, articolate su due o più colonne (Cfr. Fig. 4). In genere, però, il grosso del testo delle poste occupa la parte centrale della pagina. Ciascuna partita è preceduta dalla data cronica. Nella prima colonna, quella di sinistra si trova regolarmente il numero progressivo di ciascuna partita, espresso in numeri romani, in una sequenza continua a partire da 1, ricominciando ogni volta ad apertura di ciascuno dei sei mesi compresi nel Liber, accompagnato saltuariamente da una rubrica esprimente in estrema sintesi il tema di ciò che è contenuto nella posta. Nella terza colonna, quella di destra, si trova regolarmente la cifra dell’uscita, espressa il più delle volte in lettere. Nel bas de page si trova la summa pagine, cioè il totale parziale delle somme che compongono l’insieme delle uscite registrare per ciascuna pagina, tranne quei casi in cui una posta sia caratterizzata da lunghi elenchi di nomi distribuiti su più di una pagina (Cfr. Fig. 4, c. 53r). Tutto questo è ravvisabile nella riproduzione della prima carta del nostro registro, che si apre con il protocollo estremamente significativo per la diplomatica del documento pubblico comunale (Cfr. Fig. 3): Liber generalis expensarum diversarum et variarum factarum per virum providentem dominum Guillielmum de Pavanensibus civem et mercatorem civitatis Bononie depositarium generalem comunis Bononie tempore regiminis nobilis viri domini Bresani de Salis potestatis et capitanei civitatis Bononie sub millesimo ducentesimo octuagesimo octavo indictione prima et scriptus per me Paulum Bellondini notarium dicto officio deputatum. Per quanto attiene alla mise en texte, la distribuzione del testo, pur variando il numero delle poste per pagina, segue una modalità razionale reiterata in modo costante nel corso della trascrizione, come del resto previsto negli statuti del 1288.57 La verticalità delle tre finche, che corrono parallele, non delinea uno specchio della scrittura. Questa impaginazione viene infatti integrata dalla distribuzione orizzontale della scrittura delle singole poste delimitate da linee orizzontali disegnate che scandiscono la costruzione della pagina. L’impostazione risponde evidentemente a un principio di logica organizzazione di questo particolare genere di testo, facilitando la 57 Rimando ai primi punti del testo riportato in Appendice. LXXXII Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 comprensione immediata visiva dei dati essenziali delle partite (e la loro memorizzazione spaziale), astrattamente pensate e concretamente organizzate in maniera seriale, mediante un’articolazione gerarchizzata dei dati informativi reiteratamente raggruppati in parti principali e secondarie graficamente ben distinte, grazie a un sapiente bilanciamento tra l’atramento della scrittura e il bianco della pagina. La posta appare sempre allo stesso modo. La formulazione si apre su una riga orizzontale che connette il soggetto (depositarius) e il verbo (solvit) all’uscita esborsata, espressa di regola non in numeri, per ragioni di certezza giuridica, ma in parole al caso accusativo, svolta in lire, soldi e denari. La formula è connessa al corpo del testo introdotto dal nome del beneficiato al caso dativo preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Il contenuto è registrato in forma di estratto indicando la ragione del pagamento, il suo valore unitario, che può essere aumentato o moltiplicato nel valore a seconda della durata di tempo, della distanza di spazio, della funzione dell’incarico e del ruolo assuntovi. La posta si chiude con la ricapitolazione essenziale, assai ristretta (ridotta all’osso rispetto ad altri casi, come quelle registrate nei memoriali), del procedimento decisionale che ha portato al mandato di pagamento e all’uscita dalle casse comunali. Ciò è reso possibile dall’esistenza di un efficace servizio archivistico che rende percorribili concretamente i riferimenti che vengono fatti alla documentazione pubblica proveniente da altri fondi comunali, a differenza ad esempio di quelli meno sintetici dei memoriali, che sono connessi con documentazione di natura privata. Gli atti sono immediatamente a disposizione presso la camera actorum negli armarium comunis, armarium populi e armarium novorum librorum, o nei depositi archivistici di sicurezza dislocati presso gli archivi dei maggiori complessi religiosi cittadini (come ad esempio San Pietro, San Francesco, San Domenico o a San Giacomo Maggiore), consentendo di avere il polso della gestione documentale del sistema archivistico comunale.58 Si vedano come esemplari due poste del nostro Liber expensarum in cui emerge chiaramente il controllo sul sistema documentario comunale. Nel primo caso abbiamo un esempio tratto dalla camera populi nella prima posta del mese di ottobre: «[…] domino Petro de Banbaglolis notario pro eo et ex eo quod ipse fecit scripturas et cartas presentium librorum et scripturarum, facte per dominum Brixanum de Salis capitaneum populli Bononie, notariis qui sunt ad acta populi et in conscilio populi Bononie de libris et scripturis notarii ipsius domini capitanei […]». Nel secondo caso si recuperano carte giudiziarie già depositate, nella posta 35 di novembre: «[…] Iacobino Federici notario qui exemplavit et autenticavit quedam acta, mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia, que supersint de actis depositis qualiter dominis Lambertino et Paci de Pacibus doctoribus legum fuit satisfactum a comuni Bononie et pro quibus diebus, cum ipsi essent advocati in facto Saragotie […]». 58 I. Introduzione LXXXIII 5. Conclusioni su unità di misura, mentalità ordinatrice e cultura comunale In conclusione, possiamo dire che il Liber expensarum del 1288 sia il frutto di una sinergica collaborazione tra tecniche grafiche e giuridiche di matrice notarile e prassi contabili e compositive di tipo mercantile, le quali sono alla base della forma e della distribuzione del testo e, più in generale, dell’ideazione dell’intero progetto editoriale, che, nel suo insieme, appare l’esito di un’esperienza collettiva in cui si saldano competenze divergenti di due ceti professionali e pratiche sociali documentarie e di scrittura divenute abituali presso gli uffici cittadini. La peculiarità notarile principale risiede nella struttura diplomatica del documento comunale da rintracciarsi nel protocollo, che introduce gli atti registrati in forma di estratto, nelle modalità di scrittura ad estratto e nel tipo di scrittura. Le marche ragionieristiche tipiche della documentazione mercantile sono da recuperarsi nella suddivisione per mese dei conti (Fig. 5); nelle «Summa pagine […]», «Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium de dicto mense […]», «Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium toto tempore sue depositarie […]»; nell’incolonnamento della cifra in lire, soldi e denari, che diventerà predominante nei libri di conti trecenteschi e quattrocenteschi da leggere anche a pagine di registro aperte, cui si è già fatto cenno, e che ricordano le rettrici che caratterizzano la tavola dell’abaco, un’immagine mentale, forse, all’origine dell’impaginazione di questo tipo di testi. Si dirà subito che tali operazioni riflettono un cambiamento culturale epocale, in atto almeno dal XII secolo, la razionalizzazione della società, la sua computabilità e visualizzazione, grazie all’esito principale di quella che fu una rivoluzione filosofica, logica e matematica intorno alla natura, centrata principalmente sulla computazione del mondo attraverso il numero e la misurazione dello spazio, del tempo, delle cose e delle azioni dell’uomo mediante il denaro, che diviene l’unità di misura della società urbana. All’interno di questo impianto, mi pare infatti si possa pensare che l’immagine di una tavola d’abaco, tanto familiare al mondo della mercatura, si proiettasse sulla pagina tramite quelle rettici verticali che non disegnano uno specchio di scrittura perimetrato sulla carta, ma semplicemente determinano delle colonne che corrono parallele. La dialettica tra orizzontalità e verticalità costituisce un altro aspetto rilevante della spazializzazione della mentalità ordinatrice di questi uomini e del loro spirito simbolico. Nel caso specifico, infatti, quelle linee che corrono parallele sulla pagina vengono intersecate e delimitate orizzontalmente da una linea ad inchiostro e dalla impaginazione ordinata graficamente degli elementi della posta. Si tratta di novità editoriali germinate lentamente a partire dal XII secolo, maturate intensamente e rapidamente nel corso del Duecento. Esse denotano la nascita dell’uomo occidentale urbanizzato e dell’ammodernamento razionale del suo outillage LXXXIV Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 gnoseologico, che passa attraverso il volgarizzamento della lingua, dei numeri, della grafia e l’invenzione di nuovi strumenti di sintesi, sviluppando le capacità logiche di individuare unità di misura generali in un sistema globalizzato variamente particolare. Il volgarizzamento dei simboli numerici, dal sistema latino a quello arabo, avvenne molto lentamente, come l’analogo passaggio dal latino al volgare. Ma anche se si continuò a lungo a scrivere in latino, il volgare fu la lingua praticata, anche se si continuò a scrivere i risultati in numeri romani o in forma di parola, da tempo invece si procedeva a contare e a calcolare con i nuovi segni indo-arabi. Si tratta di cambiamenti che trovarono agio all’interno di nuovi generi di scrittura pragmatica (come la partita doppia: uno dei fatti più eclatanti dello sviluppo ragionieristico europeo), di nuove forme dei supporti scrittori (come il sistema documentario costituito dai grandi libri contabili: cassa, giornale, mastro, bilancio), di nuove scritture (come la mercantesca). Tutto questo germinare di idee e di cose si amplificò in particolar modo nel «fecondo ambiente mercantile del Duecento [dove si sviluppò] la scienza matematica e contabile, fino all’invenzione, più tardi, della partita doppia; era lo stesso ambiente che creava anche un nuovo modo di scrivere con una scrittura corsiva che dava nuovo ordine e rapida consultabilità ai testi, e questa scrittura “mercantesca” adatta a registrare dati commerciali e finanziari fu usata anche per il più antico patrimonio della lirica in lingua italiana […] i mercanti dovevano per prima cosa imparare l’abaco e l’algoritmo, cioè l’aritmetica dei numeri romani e quella decimale». La grande novità fu la possibilità di fare ricorso alla notazione posizionale grazie all’insegnamento impiantato da Leonardo Fibonacci dell’abaco, al principio del Duecento, consentendo di sviluppare in maniera meccanica attraverso regole definite un algoritmo. L’espressione salvo errore calculi è un altro riflesso del rilievo significativo che ebbe questo antico strumento di calcolo nella società occidentale. È noto che l’abaco dei romani era costruito con una tavola di legno o terracotta con delle scanalature che correvano parallele, definendo colonne (ognuna una finca, nella pagina del documento) che grazie alle lettere del sistema di numerazione romano individuavano a partire da destra le unità semplici (I), le decine (X), le centinaia (C) e così in progressione, come nel nostro Liber. Quelle colonne, all’interno di ciascuna scanalatura, ospitavano dei sassolini, denominati calculi, che erano utilizzati per computare le quantità relative a ciascuna colonna. Si ricordi che anche il termine abaco subì un allargamento di significato, passando dall’indicare, in un contesto tecnico-professionale, un preciso strumento pratico di calcolo specifico, a comprendere l’aritmetica pratica. Nacquero così le scuole d’abaco, prima a Pisa e poi in tutti i centri urbani italiani. «Prima della diffusione dell’uso della matematica araba, nel medioevo si usava comunemente il sistema di espressione numerica ereditato dai romani, con numerali espressi da combinazioni di I, V, X, L, C, M. Si scriveva con i numeri romani, I. Introduzione LXXXV ma si contava con le mani: 20 dita tra mani e piedi sono alla base del sistema di conto più diffuso. Istruzioni per contare con le dita sono fornite in numerose fonti di tipo eterogeneo, cui potevano sommarsi mani, braccia e gomiti, con una gesticolazione simile a quella di danzatori».59 Tutti questi elementi ridimensionano notevolmente la lettura di un medioevo ostile all’economia monetaria urbana proposta da Jacques Le Goff, secondo cui sarebbe prevalsa la cultura del dono rispetto a quella del profitto. Questa interpretazione era stata fondata dallo storico francese anche sulla diffusione della raffigurazione di avari con la borsa al collo. Recentemente tuttavia Giuliano Milani ha dimostrato come tale immagine non fosse riservata in esclusiva agli avari, ma più estesamente a chi metteva in pericolo i valori della comunità, la civitas, spezzando il vincolo di fiducia tra i cives, venendo accusato di essere falsario, corrotto o traditore.60 Proprio questa ossessione dell’adulteramento della verità pare essere al centro delle riflessioni e delle paure dell’uomo comunale, che associa a tutto ciò che in qualche modo possa essere ricondotto nel campo semantico della falsità-finzione e in quello ideologico-religioso del non-vero l’innesco della disarticolazione della communitas, di una società retta da legami fiduciari.61 La rilettura di Milani rafforza ed è confortata dalle posizioni espresse da altri studiosi di recente a riguardo del ruolo del denaro e del suo significato sociale ed economico, già a partire da quelle che indagano il pensiero di alcuni intellettuali contemporanei di Dante o della generazione successiva, che con i loro scritti superavano le considerazioni aristoteliche di estroflessione del denaro dalla società e la condanna di una parte del mondo religioso dell’economia finanziaria.62 Scrive ad apertura di una sua introduzione Raffaele Pinto: «Tale definizione [di capitale da parte di Pietro di Giovanni Olivi] da una parte distingue implicitamente il denaro in quanto strumento di calcolo del valore dei beni (finalizzato al loro scambio), dal denaro in quanto strumento di creazione del profitto (lucrum); dall’altra considera 59 Per le citazioni cfr. Travaini, Monete, mercanti e matematica, cit., pp. 61-62; Un ponte sul Mediterraneo. Leonardo Pisano, la scienza araba e la rinascita matematica in Occidente, a cura di E. Giusti, Firenze, 2002; R. Franci, L’insegnamento dell’Aritmetica nel medioevo, in Scienze matematiche e insegnamento in epoca medievale, a cura di P. Freguglia, L. Pellegrini, R. Paciocco, Napoli-Roma 2000, pp. 111132. 60 J. Le Goff, La borsa e la vita. Dall’usuraio al banchiere, Roma-Bari 1987; Id., Lo sterco del diavolo. Il denaro nel Medioevo, Roma-Bari 2010; G. Milani, L’uomo con la borsa al collo. Genealogia e uso di un’immagine medievale, Roma 2017. 61 P. Preto, Falsi e falsari nella Storia, Roma 2020; H. Harry Bresslau, Manuale di diplomatica per la Germania e l’Italia, Roma 1998, pp. 14-47; U. Eco, Tipologie della falsificazione, in Fälschungen im Mittelalter, I, Hannover 1988, pp. 69-82; Antonelli, La mente organizzatrice dell’uomo comunale, cit. 62 G. Todeschini, I mercanti e il tempio. La società cristiana e il circolo virtuoso della ricchezza fra medioevo ed età moderna, Bologna 2002; Id. Come Giuda. La gente comune e i giochi dell’economia all’inizio dell’epoca moderna, Bologna 2011. LXXXVI Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 la forma di capitale del denaro come una modalità legittima di produzione della ricchezza. In quanto capitale, suscettibile di produrre un valore superadiunctus a quello originario, il denaro può essere venduto, e, nel caso dei prestiti, deve essere restituita non solo la somma prestata ma anche il denaro che la somma iniziale avrebbe prodotto se fosse stato investito nella produzione o nella circolazione dei beni, cioè, banalmente, gli interessi. Contro la condanna con cui il pensiero antico, da Aristotele a S. Tommaso, stigmatizzava la ‘crematistica’, cioè il commercio finalizzato non allo scambio dei beni, ma alla produzione di profitto (che per il Filosofo non è neppure degna di figurare in una riflessione sulla economia)».63 A questo processo di cambiamento contribuì la nuova aritmetica che nel giro di un secolo modificherà i metodi per indagare la natura e per pre-definire la conoscenza del mondo, che apriranno la strada a una sua visione geometrica, alla sua matematizzazione. Lo sviluppo dello studio della matematica prima in Italia e poi nelle sedi universitarie di tutta Europa portò all’abbandono dell’abaco nelle pratiche di calcolo, all’assunzione dei numeri indo-arabi e dello zero, mentre una nuova visione dell’economia si faceva largo tra i predicatori degli ordini mendicanti, in particolar modo all’interno del dibattito intorno a povertà, carità e usura.64 6. Criteri editoriali Per quanto riguarda i criteri editoriali adottati nella presente trascrizione sono conservativi e intendono riproporre correttamente il testo anche se necessariamente debbono rinunciare a seguirne la distribuzione nella pagina. S’interviene il meno possibile sul testo, ad esempio in quei pochi casi in cui è necessario trascrivere le parole secondo l’uso moderno sciogliendo le unità di scrittura originali, introducendo la punteggiatura e il ricorso a segni diacritici. Si distingue graficamente la u dalla v, si è normalizzato ad i il ricorso alla j, anche nel caso dei numerali romani e anche nel caso potesse il segno rappresentare un valore semiconsonantico. La cartulazione virtuale del testo tende a ricostruire l’originale, ma è presente una R. Pinto, Introduzione, in Id., La maladetta lupa del capitale: il pensiero economico-politico di Dante, Firenze 2022. 64 A proposito delle modalità pratiche di computazione, compreso il ricorso alla esplicitazione nelle somme del concetto di sottrazione, resta testimonianza nel nostro registro in alcune poste dove si può leggere ad esempio: «Summa pagine clxxxxv librarum minus xii denariorum bononinorum». Si veda a questo riguardo S. Tognetti, Una civiltà di ragionieri. Archivi aziendali e distinzione sociale nella Firenze basso medievale e rinascimentale, in «Reti Medievali Rivista», 21, 2 (2020), pp. 221-250 (ringrazio Enrico Faini per avermi segnalato questo saggio importante); P. Legrenzi, Quando meno diventa più. La storia culturale e le buone pratiche della sottrazione, Milano 2022. 63 I. Introduzione LXXXVII seconda cartulazione che permette di avere l’idea concreta della consistenza dello spezzone A e dello spezzone B, attualmente conservati in due fondi distinti. Con r s’intende indicare il recto di una carta con v il suo verso. Le integrazioni dell’editore sono riportate all’interno di due parentesi quadrate []. Le integrazioni dovute a guasto meccanico sono riportate all’interno di due parentesi graffe {}. Le espunzioni di unità di scrittura o di lettere da parte del notaio sono indicate in nota e/o segnalate all’interno di due parentesi uncinate <>. Le segnalazioni presenti nelle note a piè di pagina contribuiscono a chiarire gli eventi accaduti al ms. o al testo, come gli interventi del notaio e le particolari configurazioni grafiche garantendo in questo modo la perspicuità dell’originale e indicando al contempo le scelte editoriali e gli interventi sul testo anche dell’editore. Nelle note, data l’importanza attribuita dalle istituzioni alla scrittura per esteso delle parole, si è preferito introdurre le parentesi tonde per indicare il sistema abbreviativo adottato dallo scrivente () e la segnalazione di quei segnali della punteggiatura impiegati per indicare lo spezzarsi di una parola e il suo andare a capo. Inoltre, sempre nell’apparato si è tentato di rendere edotto il lettore dei fenomeni principali di organizzazione del testo sulla pagina e dei segnali che costituiscono il sistema interpuntivo del notaio impiegato in modo reiterato e costante per rappresentare le modalità eccezionali, ma non inconsuete, d’impaginare il testo come gli elenchi, la summa pagine ecc. Con tre asterischi * * * si indica uno spazio lasciato in bianco dal notaio per essere compilato in un secondo momento, ma poi mai completato. Con tre punti fermi … si indica una parola non compresa dall’editore. Con la barra | si indica la cesura nel ms. tra due righe e l’andata a capo di una unità di scrittura. Il tentativo anche per quanto riguarda la mise en page e la mise en texte è stato quello di restituire il più possibile l’aspetto del testo e della pagina del nostro manoscritto, nei limiti della ragionevolezza di cui una trascrizione così complessa e ampia ha dovuto necessariamente tenere conto, ricorrendo, per questo scopo, anche alle note. Il testo è affiancato da una duplice cartulazione la prima ricostruisce la costruzione originale del ms., seppure virtualmente, la seconda dà conto della presente cartulazione dello spezzone siglato A e dello spezzone siglato B. Si ringrazia la collega e amica Giovanna Morelli per avere coadiuvato il terzo controllo del testo sul ms. APPENDICE De sacramento et offitio depositarii seu massarii comunis Bononie. Rubrica.65 [ 1 ] Iuro ego massarius seu depositarius comunis Bononie recipere totam pecuniam comunis Bononie que michi debitur, ex quacumque de causa vel quocumque modo, et etiam omnes alias res pertinentes comuni Bononie que michi designabuntur, et ipsam pecuniam que ad me perveniet, et res quas recipiam, custodire et salvare bona fide ad utilitatem comunis Bononie. [ 2 ] Et de pecunia seu avere comunis Bononie non expendere vel solutionum facere, sine licentia et mandato domini potestatis vel domini capitanei vel vicarii alterius eorum, de quo mandato sit publica scriptura facta per manus unius ex notarii[s] domini potestatis vel domini capitanei. In qua scriptura contineatur quantitas que mandabitur solvi et persona cui debuerit fieri solutio et ex qua causa, nisi de ipsa pecunia solvenda sit statutum vel reformatio, de quo statuto seu reformatione fiat mentio in precepto, dum tamen solutio non excedat quantitatem vigintiquinque librarum bononinorum, vel sine speciali reformatione facta ad scrutinium, secundum formam statuti, de summa vigintiquinque librarum bononinorum vel ab inde supra. [ 3 ] Salvo quod solutio salarii domini potestatis et domini capitanei et beroariorum eorum et offitialium comunis et populi Bononie possit et debeat fieri sine reformatione et scruptinio, tamen precepto et bulita interveniente et nisi recepta bulita ançianorum et consulum populi Bononie vel aliorum offitialium ad offitium bulite deputandorum, quod preceptum, bulita, statutum vel reformatio remanere debeat penes me massarium seu depositarium. [ 4 ] Salvo quod de mandato domini potestatis vel domini capitanei vel vicarii alterius eorum possim facere solutionem usque ad quantitatem quadraginta solidorum bononinorum vel ab inde infra sine reformatione aliqua vel bulita, dum tamen dictum preceptum sit scriptum per unum ex notariis spetialibus domini potestatis vel domini 65 Statuti di Bologna dell’anno 1288, cit., pp. 113-115. XC Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 capitanei, in quo declaretur quantitas que mandabitur solvi per depositarium vel massarium, et nomen cui fieri debuerit solutio et causa. Et si eligere debuero tabellionem unum vel plures ad predictum officium operandum, elligam bonum legalem et expertum notarium in scribendo et litteratura. [ 5 ] Et introitus et expensas scribi faciam in libro mearum rationum, et singulis mensibus dabo summam introitus et omnium expensarum factarum per me iudici domini potestatis, qui preherit ad syndicandum offitiales comunis. [ 6 ] Et domino potestati vel domino capitaneo vel alteri pro eis aliquo modo non dare ultra feudum sibi concessum per formam statutorum, quantucumque eis vel alteri eorum concederetur. [ 7 ] Nec solutionem aliquem permittere notarios meos alicui accipere ultra feudum sibi concessum. [ 8 ] Et furtum, dolum vel fraudem non committam in pecuniam seu de rebus comunis, nec lucrum occasione mei offitii faciam nec sinam alium facere ultra feudum michi concessum pro me et notariis meis. [ 9 ] Tenear etiam ego depositarius seu nassarius comunis facere comburere omni nocte continue unam anpulam coram pictura beate Marie Virginis in capella comunis, et facere quod duo cerei stent super altare ipsius capelle et comburant tempore missarum. Et dare tenear incensum oportunum et quatuor libras candellarum in festo sancte Marie mensis februarii, que dari debent per sacerdotem domino potestati et domino capitaneo et eorum familiis et aliis ad missam existentibus. Et facere ablui pannos altaris. Et hec omnia expensis comunis Bononie et de avere comunis Bononie. Et credentias mihi impositas tenere. [ 10 ] Et tenear prestare bonam et idoneam securitatem [de] decem milibus libris bononinorum coram procuratore comunis Bononie de custodiendo et salvando avere comunis Bononie quod ad meas pervenerit manus, et de illo non expendendo vel solvendo alicui, nisi secundum formam mei sacramenti. [ 11 ] Et tenear accipere et exigere ad utilitatem comunis Bononie a quolibet cui fecero aliquam solutionem alicuius quantitatis, silicet a viginti solidorum bononinorum usque ad centum duodecim denarios et de centum solidis et a centum solidis supra quantacumque sit quantitas, duos solidos bononinorum I. Introduzione XCI [ 12 ] Et generaliter omnia et singula statuta, ordinamenta et reformationes comunis et populi Bononie ad meum offitium pertinentia observare. [ 13 ] Et hoc statutum sit precisum in qualibet parte sui. Et dicimus quod depositarius et eius notarius morari debeant ad massariam comunis Bononie ad suum offitium exercendum. VI II. EDIZIONE 1 1r Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 1r Liber generalis expensarum diversarum et variarum factarum per virum pro{vi}dentem1 dominum Guillielmum de Pavanensibus civem et mercatorem civitatis Bononie depositarium generalem comunis Bononie tempore2 regiminis nobilis3 viri domini Bresani de Sali[s] potestatis et capitanei civitatis Bononie sub4 millesimo ducentesimo octuagesimo octavo indictione prima et scriptus5 per me Paulum Bellondini notarium dicto officio deputatum. i ii iii Die veneris secundo intrantre iullio Primo solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Petro de Roffeno nuntio comunis Bononie qui iturus est cum literis6 comunis Bononie hominibus terre Montischuruni mutinensi dioccesi pro tribus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto facto ex parte dicti domini Bresani scripto manu domini Gregori[i] de Gazeris notarii dicti domini capitanei et potestatis. Die sabati tercio intrante iullio Item solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Alberto filio Petri et Nicholao filio Phylippi7 pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium ex quibus ellectus fuit unus frater ad gabellam ad rationem duodecim denariorum pro quolibet eorum8 ex precepto facto per dictum dominum potestatem et capitaneum scripto manu dicti domini Gregorii sui notarii. Eodem die Item solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Nicholao Phylippi, Iohanni Petri cartholarii, Ugolino Lacuna materiale del supporto, una macchia di umidità che ha in parte fatto svanire l’inchiostro della parola, ricostruita con molte incertezze per via congetturale. 2 Segue cassato con tratto di penna e punto sottoscritto: n[obilis]. 3 Segno di riempimento. 4 Segno di riempimento. 5 Nel ms. sc(r)iptum. 6 Segno di riempimento. 7 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati. 8 Segue cassato con tratto di penna: ep. 1 II. Edizione 2 Aymerici et Andree Benintendi pueris qui dederunt brevia in conscilio iiM sindicorum qui ellecti fuerunt ad syndacandum dominum Coradum et eius familiam ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto facto per dictum dominum potestatem scripto manu dicti notarii. pro quolibet eorum ex precepto facto per dictum dominum potestatem et capitaneum scripto manu dicti domini Gregorii sui notarii. iiii [Eodem die] Item solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Iohanni Symonis nuntio anzianorum populi Bononie pro solutione duorum dierum ad rationem trium solidorum bononinorum pro quolibet die9 quibus ivit ad castrum Crevalchoris cum anzianis iluc misis ad providendum laborerium quod fieri oportebat in foveis dicti castri ex precepto facto per dictum dominum potestatem scripto manu supradicti notarii. Summa huius pagine xviii solidorum 1v v 1v Eodem die sabati tertio intrante iullio Item solvit dictus depositarius viginti septem solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis pro centum sexaginta duobus panibus a duobus denariis quolibet quos dare debet captivis10 carceris comunis Bononie qui sunt numero quinquaginta quatuor pro tribus diebus videlicet pro11 die veneris elapsa, hodierna12 die sabbati et dominice proxime sequentis ad rationem unius13 panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum comunis exequendo formam precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Gregorii predicti. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segno - che indica l’andata a capo: cap|tivis. 11 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: heri. 12 Segno - che indica l’andata a capo: hodi|erna. 13 Segno di riempimento. 9 10 3 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Item solvit dictus depositarius undecim solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis Bononie equos idem dominus Bendideus expendit de suis propriis denariis in servitio comunis Bononie in tribus taschis in quibus recunduntur libri actorum notariorum dicti domini potestatis et capitanei quando portantur ad banchis officiorum suorum ex precepto14 per dictum dominum potestatem et capitaneum scriptum manu dicti notarii. vi vii viii Die lune v intrante iullio Item solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iohanni domini Petri, Menghino domini Petri, Andree Benintendi et Iacobo Iacobini pueris qui dederunt brevia ex quibus ellecti fuerunt capitanei et custodes castrorum et quidam alii officiales in conscilio duorum millium die quarto iullii videlicet xii denarios pro quolibet eorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti notarii. Eodem die Item solvit dictus depositarius xl solidos [bononinorum] infrascriptis capitaneo et custodibus castri Stagni videlicet Martino Pini capitaneo dicti castri sedecim solidos bononinorum ad rationem iiii solidorum bononinorum pro quolibet die15 et Dominico Anthonii cappelle Sancte Cecilie, Dominicho sartori cappelle Sancti Benedicti et Cecho Iohannis cappelle Sancti Thome Strate Maioris custodibus dicti castri scilicet cuilibet ipsorum viii solidos bononinorum16 pro quatuor diebus quibus steterunt quilibet eorum ultra terminum eorum solutionis ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet die et quolibet ipsorum ex precepto scripto manu dicti Gregorii notarii. Summa pagine librarum iiii, solidorum ii bononinorum 14 15 16 Segue cassato con tratto di penna: for. Aggiunto in interlinea: pro q(u)olib(et) die. Segue cassato con punti sottoscritti: ad. II. Edizione 2r 2r viiii xi xii 18 19 Die lune predicta v17 intrante iullio Item solvit depositarius predictus viginti tres solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis pro centum treginta octo panibus a duobus denariis quolibet quos dare debet captivis carceris qui sunt numero quadraginta sex pro tribus diebus videlicet pro die lune quinto iullii, die martis et die merchurii [futuris] sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu dicti domini Gregorii notarii. Die martis vi intrante iullio Item solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum magistro Aççolino muratori pro magistratico et cumçemento et assidibus et calçina et lapidibus et lignamine ex quibus aptavit coquinam domini capitanei que est in domibus pallatii populi Bononie suis propriis expensis ipsius magistri ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini Gregorii notarii eiusdem domini Brexani. x 17 4 Eodem die Item solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Brexanino nuntio et portitori literarum transmissarum per notarium qui est Mutine pro comuni Bononie ad ipsum comune pro eius labore et vie ex eo quod aportavit18 dictas literas ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu dicti notarii. Eodem die Item solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Iohannino Symonis nuntio ançianorum et consulum populi quos expendit de suis19 propriis denariis in cartis bo[n]bicinis et in medio quaterno cartarum peccudis operatis in servitio Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 5 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 comunis quando facta fuit ellectio capitanei populi de mense iunii preterito ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu dicti domini Gregorii. xiii Eodem die Item solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Ambrosio Petriçoli latori literarum transmissarum comuni Bononie per dominum episcopum mutinensem et per dominum Antholinum de Tebaldis notarium qui pro comuni Bononie in civitate Mutine perseverat pro ipsius comunis negotii[s] et mandatis ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu dicti domini Gregorii. Summa huius pagine librarum iii, solidorum vii bononinorum 2v xiiii xv 20 21 22 23 2v Die martis vi intrante iullio Item solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum domino Petro domini Uguicionis de Banbaglolis pro octo instrumentis designationum scripturarum designatarum per dominum Coradum de Montemagno20 olim potestatem comunis Bononie domino Brexano de Salis nunc potestate ipsius cominis et fratribus minoribus et predicatoribus et obsidis21 domini Rolandini de Canosa, que dictus Petrus in servitio comunis Bononie condidit et scripsit pro merito et labore suo ex eo quod scripsit dicta instrumenta ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu dicti domini Gregorii. Die merchurii septimo intrante iulio Solutionis capitanei22 Solvit dictus depositarius cc libras bononinorum domino Brexano de Sali[s] capitaneo populi Bononie23 dans Segno - che indica l’andata a capo: Mo(n)tema|gno. Nel ms. obses. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segue cassato con tratti di penna: p. II. Edizione 6 et solvens24 pro salario mense iullii presenti dicti domini capitanei secundum formam statutorum populi Bononie et secundum formam refformationis conscilii et masse populi Bononie scripte manu Anthonii de Policino nunc notarii ançianorum et consulum populi Bononie et quia placuit ançianis et consulibus de presenti mense iullii ex instrumento scripto manu dicti Anthonii et secundum formam precepti dicti domini capitanei scripti manu dicti domini Gregorii notarii domini capitanei25. Eodem die treginta unam libras bononinorum in Solvit depositarius predictus eodem xv Beri de Caçago, Albertino de Cazago, Petro Pichoti, Honebene de Castraxonno26, Iohanino Parola27, Gerardino de Arbusto, Iacobino sedazario, Petriçano barberio, Asiato de Pallaçolo et Zanono de Belletreçe28 beroariis dicti domini Brexani capitanei pro eorum salario presenti mense iullii habentis xxxi dies ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis29 conscilii et masse populi Bononie scripte manu Anthonii de Poliçino notarii ançianorum et consulum mense presenti iullii et30 quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex instrumento scripto manu dicti Anthonii et secundum formam precepti dicti domini capitanei scripti manu Gregorii predicti. Summa huius pagine ccxxxii librarum, x solidorum Lettura incerta. Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda collega questa alla posta successiva. 26 Lettura incerta. 27 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 28 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 29 Segue cassato con tratti di penna: s. 30 Segue cassato con tratti di penna: p. 24 25 7 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 3r 3r Eodem die xvi Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Laurentio Bonacapti pro completura et confectione literarum transmissarum domino Bindo Baschere ellecto primo in capitaneria31 populi Bononie et statuta eidem missa ex eo quod scripsit dictas literas et dicta statuta in servitio comunis Bononie secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die in eodem Solvit depositarius predictus quadraginta solidos bononinorum xvi domino Laurentio Bonacapti notario pro confectione et conpletura literarum missarum domino Guillielmo de Oddonis secundo ellecto in capitaneria populi Bononie et statuta eidem missa ex eo quod ipse scripsit dictas literas et32 dicta statuta in servitio comunis Bononie secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum33 manu domini Gregorii [notarii] predicti. xvii xviii 31 32 33 34 35 Die iovis viii intrante iullio Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum magistro Phylippo ferator pro una clavatur[i] a et clave quas fecit et posuit ad quoddam hostium camere beroariorum domini capitanei predicti in domibus comunis ubi moratur dictus dominus capitaneus secundum preceptum dicti domini capitanei scriptum34 manu dicti domini Gregorii notarii capitanei. Eodem die Solvit depositarius predictus duodecim libras bononinorum Matheo de Lastignano notario et ambaxatori et Dominico Benvenuti35 bannitori populi syndico ituri ad denuciandum Segno di riempimento. Segno di riempimento. Nel ms. scripti. Nel ms. scripti. Segno - che indica l’andata a capo: Ben|venuti. Segue cassato con tratti di penna: s. II. Edizione 8 domino Bindo Bascher futuro capitaneo populi et comunis Bononie scilicet dicto Matheo de Lastignano pro octo diebus et pro qualibet die xviii solidos bononinorum et dicto Dominico pro octo diebus xii solidos bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvisini Bologniti notarii refformationum comunis et precepti dicti domini Brexani potestatis et capitanei scripti manu dicti domini Gregorii eius notarii et quia placuit ançianis et consulibus mense iullii ex instrumento scripto manu Antonii de Poliçino notarii populi. Summa huius pagine librarum xvi et solidorum iii 3v xviiii xx xxi 36 3v Eodem die Solvit depositarius predictus decem solidos bononinorum Alberto Miglatio pro solutione pretii unius libri magni bonbacini quem ipse dedit et vendidit domino Bertholomeo Labie notario ad officium multarum in servitio comunis Bononie secundum preceptum dicti domini Brexani scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit depositarius predictus sex solidos bononinorum Bençevene Iacobi nuntio comunis Bononie pro tribus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ire debet ad terram Cedricle ad cytandum quosdam homines coram domino Guillielmo Confanonerio iudice dicti domini Brexani ad mallefficia secundum preceptum dicti domini Brexani scriptum manu domini Gregorii predicti notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Argumento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro tribus diebus ad36 rationem duorum solidorum bononinorum Segno di riempimento. 9 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 pro quolibet die quibus ire debet ad terram Cedricle ad exclamandum et cridandum quosdam qui dicuntur commisisse quoddam homicidium ut venirent coram iudice mallefficiorum secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu dicti domini Gregorii notarii supradicti. xxii Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Rolandino Raynuçoli nuntio comunis Bononie pro tribus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ivit ad terram Cedricle ad appellandum quosdam homines qui dicuntur commisisse quoddam homicidium ut deberent venire coram dicto iudice mallefficiorum secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum persupradictum dominum Gregorium notarium. Summa huius pagine xxviii solidorum 4r 4r xxiii xxiiii 37 Eodem die Solvit depositarius predictus decem solidos bononinorum Tedaldo fratris Ariti nuntio domini episcopi Bononie ex eo quod ipse debet portare literas comunis Bononie ex parte ipsius comunis domino Iacobo37Aymonitti et fratribus qui sunt in curia romana pro factis comunis Bononie ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii predicti notarii. Eodem die Solvit depositarius predictus octo libras et sedecim solidos bononinorum domino Alberto Iohannis Vixine et Bertholomeo domini Iacobi de Lago suprastantibus laborerii castri Alegralcoris et fovee et rodofossi ipsius pro viginti duobus diebus quibus steterunt ad dictum laborerium faciendum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die et quolibet Segno - che indica l’andata a capo: Iaco|bo. II. Edizione 10 eorum secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et secundum preceptum dicti domini Brexani potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii eius notarii predicti et quia placuit ançianis et consulibus dicti mensis iullii ex instrumento scripto manu domini Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum populi. xxv Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Ubertino Guidonis nuntio comunis Bononie pro uno die ad rationem duorum solidorum bononinorum pro ipso die ex eo quod ipse ivit ad terram Ceule ad appellandum dominum Nicholaum de Galiana pro quodam negotio spectante ad officium domini Guillielmi vicarii domini potestatis predicti secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Summa librarum viiii, solidorum viii bononinorum 4v 4v Eodem die xxvi Solvit dictus depositarius viginti tres solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis pro centum treginta octo panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie pro tribus diebus videlicet pro hodierna die iovis, veneris38 et sabbati proximis sequentibus qui captivi sunt numero xlvi ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum et secundum preceptum dicti domini capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti domini potestatis. Segno - che indica l’andata a capo: vene|ris. Segno a forma di virgola alta / e di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 38 11 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xxvii xxviii xxviiii Die veneris viiii intrante iullio Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Acharixio Guidonis pro suo merito et mercede ex eo et pro eo quod ipse spaçavit et emundavit pallatia et domos comunis et populi Bononie veteres et novas mandato dicti domini potestatis et capitanei in servitio comunis et populi Bononie secundum preceptum dicti domini Brexani potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii supradicti. Die sabbati xo intrante iullio Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Rolandino Raynuçoli nuntio comunis Bononie pro merito et solutione sua39 duorum dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ivit et stetit ad plebem Mongodoris mandato dicti domini potestatis et capitanei ad cytandum Aymum Auxelitti ut veniret coram dicto domino potestate pro quodam mallefficio per eum commisso secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Açolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro eius solutione et labore duorum40 dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ivit ad cytandum Aymum supradictum ut veniret pro secunda vice ad se defendendum occasione41 cuiusdam mallefficii secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii supradicti. Summa huius pagine solidorum xxxvii 39 40 41 Segno di riempimento. Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: sol(idorum) bon(oninorum). Segno - che indica l’andata a capo: occa|sio(n)e. II. Edizione 5r 5r xxx xxxi xxxii xxxiii 42 12 Eodem die Solvit depositarius predictus quatuor solidos bononinorum Iohanni domini Petri cartholarii, Ugolino Aymerici, Bertho Petri et Iacobo Iacobini pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium ex quibus ellecti fuerunt saltuarii vinearum et quidam alii officiales hodie ellecti ad officium deveti bladi ad rationem xii denariorum pro quolibet eorum secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Die lune xii intrante iullio Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Rolandino Tranchedi nuntio comunis Bononie pro suo salario et mercede videlicet pro duobus diebus quibus ivit ad terram Crevalchorii mandato dicti domini potestatis ad cridandum Zenum Longum et Iustum de Camurata pro quodam mallefficio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii supradicti. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis Bononie videlicet duos solidos bononinorum pro aptatione unius clavaturie hostii camere domini Federici militis dicti domini capitanei et pro una clave et alios duos solidos bononinorum pro aptatione42 hostii camere beroariorum dicti domini capitanei secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii supradicti. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Alberto Rophini nuntio comunis Bononie pro sua solutione et mercede ex eo quod ivit eques in servitio comunis Bononie cum Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: camere. 13 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 milite dicti domini potestatis et capitanei et domino Petro de Petra et suis sociis ad Montem Longum in nocte pro rumore43 facto in ipsa nocte pro eo quod dicebatur quod filii quondam domini Amadoris Clarissimi44 molestabantur ad domum eorum per quosdam malleffactores partis lambertaciorum secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Summa huius pagine solidorum xvi bononinorum 5v xxxiiii xxxv 43 44 45 46 5v Eodem die Solvit dictus depositarius viginti unam libras bononinorum domino Dondideo de Corbelariis, domino Richardino domini Cambii de Vitreis iudici, domino Symoni domini Petri de Papaçonibus cui dicitur «Valente», domino Visconti domini Iacobini de Viscontibus, domino Ugolino Speçane45 sindico, Martino de Vernatia et Egidio de Aççis notariis et sindiciis ad sindicandum dominum Coradum de Montemagno olim potestatem Bononie et eius familiam videlicet cuilibet eorum tres libras bononinorum secundum modum consuetum et secundum refformationem conscilii viiic et populi scriptam manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et preceptum46 dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii supradicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis ex instrumento scripto manu Anthonii de Pollicino notarii anzianorum et consulum populi Bononie. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti tres solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis pro centum triginta octo panibus a duobus denariis pro quolibet Segno - che indica l’andata a capo: rumo|re. Segno - che indica l’andata a capo: Cla|rissimi. Una macchia d’inchiostro rende assai incerta la leggibilità della parola. Nel ms. p(re)cepti, che sottintende secundum formam. II. Edizione 14 quos dare debet captivis carceris comunis pro tribus diebus videlicet pro hodierna die47 lune, martis et merchurii sequentibus proximis qui captivi sunt48 numero xlvi ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum et secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. xxxvi Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iohanni Iacobi nuntio comunis Bononie pro solutione duorum dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ire debet mandato iudicis mallefficiorum ad terram Mongodoris ad cridandum Aymum Auxilitti ut veniret coram dicto iudice ad se deffendendum de notificatione facta d[e] eo secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii supradicti. Summa pagine xxii librarum, vii solidorum bononinorum 6r 6r xxxvii 47 48 49 50 Die martis xiii intrante iullio Solvit dictus depositarius quatuor libras et decem solidos bononinorum domino Antholino domini Rolandini de Thebaldis ambaxatori49 comunis Bononie qui de mandato domini potestatis et capitanei anzianorum et consulum ivit Mutinam pro aliquibus secretis negotiis comunis Bononie faciendis et perpetrandis ibidem videlicet pro quinque diebus50 ad rationem xviii solidorum bononinorum pro qualibet die exequendo formam refformationis conscilii viiic et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 15 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instrumento scripto manu domini Anthonii de Poliçino notarii populi Bononie. xxxviii Die merchurii xiiii intrante iullio Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Azolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro sua solutione unius diei ex eo quod ivit et stetit ad terram Sancti Marini ad cytandum massarium et quosdam vicinos illius terre pro quadam notifficatione data dicto domino capitaneo de Paulo filio Sucii de Graydanis ex precepto51 dicti domini potestatis et capitanei scripto manu dicti domini Gregorii notarii dicti domini capitanei. Eodem die xxxviiii Solvit dictus depositarius septem solidos et tres denarios bononinorum domino Brunetto de Ferro recipienti pro Thomaxio nuntio et portitori literarum que transmisse fuerunt per comune Bononie potestati et comuni Ferarie de mense iunii proxime preterito ex eo quod aportavit dictas52 literas in servitio comunis Bononie ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. xl 51 52 53 54 Die iovis xv intrante iullio Solvit depositarius predictus quatuor solidos bononinorum 53 Ansalo Iacobi nuntio comunis Bononie et Petro Nasinbenis nuntio comunis videlicet cuilibet eorum54 duos solidos bononinorum pro uno die quo iverunt in terram Sancti Marini ad cytandum Paulum de Graydanis et quosdam homines seu testes pro notifficatione dicti domini potestatis et capitanei pro mallefficio quod dicitur factum fore per dominum Paulum et quosdam homines pro eadem causa ex Segue cassato con tratti di penna: s. Segno di riempimento. Lettura incerta. Segue cassato con tratti di penna: p(ro). II. Edizione 16 precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa librarum {v et55} solidorum iii et denariorum iii bononinorum 6v 6v Eodem die xli xlii xliii 55 56 57 Solvit dictus depositarius duodecim libras et duodecim solidos bononinorum 56 domino Benedicto de Fulianis et Gerardo Dentamis notariis et ambaxatoribus comunis Bononie videlicet cuilibet eorum sex libras et sex solidos bononinorum pro septem diebus quibus steterunt in provincia Romaniole occasione salis et pro aliis negotiis comunis Bononie ad rationem xviii solidos bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ultra ipsius solutionis ipsorum exequendo formam refformationis conscilii57 et populi scripte manu Anthonii de Poliçino notarii anzianorum et consulum et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instrumento scripto manu Anthonii de Policino notarii predicti. Eodem die Solvit depositarius predictus quadraginta solidos bononinorum domino Petro domini Benvenuti de Sancta Maria in Donis notario ad cassam pro mense iullii presenti pro eius sallario et merito dicti sui officii et temporis antescripti ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti tres solidos bononinorum domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis Bononie L’inchiostro è in parte svanito e ciò rende non semplice la leggibilità del segno grafico. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Denta. Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: viiiC. 17 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 pro centum treginta58 octo panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis59 carceris comunis qui sunt numero xlvi pro tribus diebus videlicet pro die dominica proxime preterita, diebus iovis et veneris proximis sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet diem secundum preceptum dicti domini capitanei et potestatis scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Summa pagine librarum xv, solidorum xv bononinorum 7r 7r xliiii xlv Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum domino Dominico Mascharonis notario pro remuneratione scripturarum quas fecit in servitio comunis Bononie in ellectione capitaneorum populi ellectorum de mense iunii proxime ellapso ut moris est videlicet in ellectione domini Bindi60 Bascherie et alliorum qui ellecti fuerunt tunc in capitaneria populi antescripti secundum preceptum dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti. Die veneris xvi intrante iullio Solvit dictus depositarius decem et octo solidos bononinorum Clerigino nuntio et portitori literarum que mittuntur Padue per comune Bononie ex eo quod portare debet dictas literas in servitio comunis Bononie ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii antedicti. Eodem die xlvi 58 59 60 Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum domino Vinçiguerre Rovixii notario pro tribus diebus ad rationem duodecim solidorum bononinorum pro quolibet Segno - che indica l’andata a capo: tre|ginta. Segno - che indica l’andata a capo: capti|vis. Segno di riempimento. II. Edizione 18 die quibus ivit et stetit mandato dicti domini potestatis et capitanei et anzianorum et consulum ad castra61 Sancti Iohannis in Persiceto, Crevalcoris, Sancte Aghate, Castri Franchi, Montisbellii et Serravallis ad inquirendum si potestates, iudices et notarii et capitanei et custodes dictorum castrorum perseverant ad eorum officia ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. xlvii Eodem die Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum Henrigipto Pacis de Brayna pro tribus diebus ad rationem duodecim solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ivit et stetit mandato domini potestatis predicti et anzianorum et consulum ad inquirendum ad castra Sancti Pauli, Scharegaglasini, Sancti Petri et Bixani si potestates, iudices et notarii et capitanei et custodes dictorum62 castrorum perseverant ad ipsius officia ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii antedicti. Summa pagine librarum v, solidorum x bononinorum 7v xlviii 61 62 63 7v Die sabbati xvii intrante iullio Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Zecholo et Nicholao pueris pro eorum sallario ex eo quod dederunt brevia in conscilio duorum millium ex quibus ellecti fuerunt custodes turris de subtus et quidam custodes castrorum qui deficiebant videlicet xii denarios pro quolibet eorum ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto63 manu domini Gregorii notarii predicti. Vengono cassate con punti sottoscritti due lettere: castra<ta>. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 19 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xlviiii l Eodem die Stagni64 novem libras bononinorum Solvit dictus depositarius Nicholao Gratiani cappelle Sancti Leonardi, Aççoni Mychaelis cappelle Sancti Iuliani et Guidone de Boytulis custodibus castri Stagni pro eorum sallario et mercede qui ituri sunt ad custodiam dicte terre pro comuni Bononie pro uno mense ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis ex instrumento scripto manu domini Anthonii de Pollicino notarii65 anzianorum et consulum. Eodem die viginti solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Guillielmo de Padua et Recupro Ugolini nuntiis comunis pro eorum salario et mercede videlicet pro solutione decem dierum ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die quibus steterunt in servitio comunis Bononie in pallatio veteri cum syndicis qui syndicaverunt66 dominum Conradum de Montemagno olim potestatem Bononie ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa huius pagine librarum x, solidorum ii 8r 8r Eodem die li 64 65 66 viginti tres solidos bononinorum Solvit dictus depositarius domino Bendideo Ugolini custodi massarie comunis Bononie pro centum treginta octo panibus a duobus denariis pro La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: syndicave|ru(n)t. II. Edizione 20 quolibet quos dare debet67 captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro tribus diebus68 videlicet pro hodierna die sabati, die dominica et die lune sequentibus proximis ad rationem unius panis pro quolibet die et quolibet eorum secundum formam statutorum ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti lii liii liiii 67 68 69 70 71 72 Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta quatuor solidos bononinorum domino Bunino de Sardellis ambaxatori comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit et stetit in servitio comunis Bononie in civitatem Ymole de mandato domini potestatis et capitanei predicti scripto manu domini Gregorii notarii predicti et ex forma refformationis populi scripte manu domini Anthonii de Polliçino notarii anzianorum et consulum. Eodem die Solvit dictus depositarius sedecim69 denarios bononinorum Deomelde Raymundini quos expendit de suis propriis denariis in aptatione Porte Gallerie ex precepto domini potestatis et capitanei predicti scripto manu domini Gregorii notarii antedicti. Eodem die sex solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Pergolano nuntio comunis Bononie pro duobus70 diebus quibus71 ivit eques ad terram72 Sancti Marini pro remuneratione multi laboris quem passus fuit eodem in servitio comunis Bononie cum Beltramino notario dicti domini potestatis et capitanei pro inquisitione facienda de quadam notifficatione data dicto domino potestati et capitaneo de Paulo Sucii de Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: sol(idos). Corretto su uno modificando la u iniziale in d e aggiungendo al termine b(us). Nel ms. quo. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: scii. 21 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Graydanis ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa pagine librarum iiii, solidorum iiii, denariorum iiii bononinorum 8v lv 8v Die sabbati predicta xvii intrante iullio De Montebellio73 Solvit depositarius predictus centum decem septem libras bononinorum domino Tuzolino de Querçiis capitaneo, Bertholino Iohannis cappelle Sancte Lucie, Lambertino Iacobelli de Sangueneta cappelle Sancti Christofori, Nigro Zanini cappelle Sancti Vitalis, Vinture de Bertalia cappelle Sancti Colonbani, Oxeletço de Sosicis cappelle Sancti Blaxii, Brandilixio Benacii cappelle Sancti * * *, Iohanni Anthonii cappelle Sancte Cecilie, Guillielmino de Malpiglis cappelle Sancti Michaelis, Bertho Petriçoli cappelle Sancti Thome, Bertholo Gracioli eiusdem cappelle, Gregorio Rodolfini cappelle Sancti Anthonii, Petro Barono cappelle Sancti Donati, Anthonio Rodulfi cappelle Sancte Lucie, Michilino Alberti cappelle Sancte Marie de Mascarella, Zanbono Petriçoli cappelle Sancte Marie Maioris, Iohanni Petriçoli cappelle Sancti Proculi, Sighizello Bugli cappelle Sancti Step[h]ani74, Dominico Morandi cappelle Sancti Nicholai, Aymerico Iacobini cappelle Sancti Felicis, Iacobini Petriçoli cappelle Sancti Thome, Boxio Federici cappelle Sancte Marie de Mascarella, Bernardino de Baragaza cappelle Sancte Christine, Benino Guidonis cappelle Sancti * * *, Karolo Arienti Falechace75, Petro Azzi cappelle Sancti Iohannis in Monte, Iacobino Iacobi cappelle Sancti Colombani, Michilino cui dicitur «Ançianus» cappelle Sancti Barbaciani, Iohanni Bernardini spadarii cappelle Sancte Marie Maioris, La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 75 Segue cassato con tratto di penna: c(apelle). 73 74 II. Edizione 22 Iacobo Cavalchantis cappelle Sancti Blaxii, Dominico de Gonborutis cappelle Sancti Ysaie, Rumiolo Lamberti cappelle Sancti Columbani, Gerardo Pasqualis cappelle Sancti Barbaciani, Dominico Andree cappelle Sancti Thome de Mercato, Thomaxio Petriçoli cappelle Sancti Nicholai76 et Iohanni Saglinbene cappelle Sancti Senixii suprascriptis capitaneo et custodibus qui ituri sunt ad terram Montisbellii scilicet capitaneo pro duobus mensibus ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die et sex librarum bononinorum pro quolibet mense et cuilibet custodi pro uno mense ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die quod capit in summa tres librarum bononinorum pro quolibet eorum77 secundum formam refformationis78 viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii refformationum comunis et precepti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex instrumento scripto manu domini Anthonii notarii anzianorum et consulum. Que refformationes sunt v numero [in]simul. Summa pagine cxvii librarum bononinorum 9r lvi 9r Eodem die De castro Sancti Petri79 sexaginta novem libras bononinorum Solvit dictus depositarius Paci Boninsegne cappelle Sancti Thome, Andree Pasqualis cappelle Sancti Christofori, Lencio Gerardi cappelle predicte, Roberto Richardi cappelle Sancte Marie Maioris, Iacobello fratris Nasinbenis80 cappelle Sancti Michaelis, Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 77 Segno di riempimento. 78 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: sc[ri]pt[e]. 79 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 80 Nel ms. Nasinbene. 76 23 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bertholomeo Angelelli cappelle Sancti Proculi, Iacobo Danilis cappelle Sancti Prosperi, Nicholao Thomaxini cappelle Sancte Marie de Mascarella, Petro de Quarto cappelle Sancte Cecilie, Gerardono Michaelis cappelle Sancti Martini, Dino Achorsitti cappelle Sancti Michaelis, Bonato Dominici cappelle Sancti Benedicti81, Petro Rodulphi cappelle Sancte Marie de Guidoschalchis, Albertino Iacobi doctoris cappelle Sancti Leonardi, Paulo Martini cappelle Sancti * * *, Mathyolo Francisci cappelle Sancti Iosep, Petrobono calçolario cappelle Sancti Thome, Dono Iohannis cappelle Sanctorum Petri et Marçelini, Dominico Anthonii cappelle Sancte Cecilie, Parte Billionis, Pellegrino de Astis cappelle Sancti Antholini, Iacobo pellipario, Morganello Constantini cappelle Sancti Blaxii custodibus qui ituri sunt ad terram Castri Sancti Petri pro uno mense ad rationem trium librarum bononinorum pro quolibet dictorum custodum et duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis viiiC et populi scripte manu domini82 Bonvixini Bologniti notarii supradicti et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu dicti Gregorii et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii [ex instrumentis] scripti[s] manu domini Anthonii de Policino notarii predicti. Que refformationes sunt numero tres insimul. Summa librarum lxviiii bononinorum 9v lvii 9v Eodem die De Castro Francho83 septuaginta duas libras bononinorum Solvit dictus depositarius Bernardino Thomaxini cappelle Sancti Laurentii, Benvenuto Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 82 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bolognitti. 83 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 81 II. Edizione 24 domine Strelle cappelle Sancti Cataldi, Petro Dominici cappelle Sancte Marie Maioris, Zanpolo Ganbalunga, Torello domini Alpexani cappelle Sancti Donati, Ugolino Bonaventure cappelle Sancti Felicis, Benedicto calçolario cappelle Sancti Thome, Iacobo sartori cappelle Sancti Michaelis de Lebroxeto, Matheo Laurentii cappelle Sancti Martini de Aposa, Francischino Iacobini cappelle Sancte Marie de Mascarella, Phylippo sartori cappelle Sancti Iuliani, Iohanello Bonincuntri cappelle Sancti Blaxii84, Iohanni Cambii cappelle Sancti Thome de Mercato, Taviano pellipario85, Guidoni Ubaldini cappelle Sancte Lucie, Francischo Preytis cappelle Sancti Iuliani, Iohanni Zacharie cappelle Sancte Malgarite, Dominico Iohannini cappelle Sancti Nicholai, Thomaxino Tercii cappelle Sancte Marie Maioris, Zanbonino Pacis cappelle Sancte Caterine, Iohanino Seraphyni cappelle Sancte Christine, Guidotto Thomaxini cappelle Sancti Leonardi, Naxinbene Adelardi cappelle Sancti Proculi et Facio Guillielmi cappelle Sancti Leonardi86 custodibus terre Castri Franchi qui ituri sunt ad custodiam dicti castri per unum mensem ad rationem trium librarum bononinorum pro quolibet scilicet duos solidos bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti iullii ex instrumentis scriptis manu domini Anthonii de Policino notarii ançianorum et consulum. Que refformationes sunt numero tres insimul. Summa pagine librarum lxxii Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 85 Segue cassato con tratto di penna: c(appelle) S(ancti). 86 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 84 25 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 10r 1r Eodem die De Bixano sexaginta libras bononinorum Solvit dictus depositarius Ugolino de88 Codeghellis capitaneo, Nicholao Receputi cappelle Sancti Ysaie, Iacobo Stephani cappelle Sancti Blaxii, Iacobino Amici cappelle Sancti Iohannis in Monte, Iacobo Zaghonelli cappelle Sancti Leonardi, Michaele Mulitti, Guiducio Benenpace cappelle Sancte Marie Maioris, Guillielmo Accursitti, Bonamicho de Guinçano89, Iohanni Benvenuti Rustici cappelle Sancte Chaterine, Iacobo Nasinbenis cappelle Sancte Christofori, Benollo Bonvixini, Bonaventure Gabarolo calzolario, Santo Petriçoli cappelle Sancti Thome, Petro Richardi cappelle Sancte Marie Maioris, Iacobino Bonfantis cappelle Sancti Fabiani et Galvanino Syronis cappelle Sancti Columbani90 capitaneo et custodibus terre Bixani qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre scilicet dicto capitaneo duodecim libras bononinorum pro duobus mensibus ad rationem sex librarum bononinorum pro mense et dictis custodibus pro uno mense tres libras bononinorum pro quolibet eorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet ipsorum et quolibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini predicti notarii et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instrumento scripto manu Anthonii de Policino notarii. Que refformationes sunt numero tres insimul. 87 lviii La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Godel. 89 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 90 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 87 88 II. Edizione {lviiii} 26 Eodem die {De Bar}gi91 duodecim libras bononinorum Solvit dictus depositarius Zunte Coradi cappelle Sancte Marie Maioris, Phylippo Bonaçunte cappelle Sancte Cecilie92, Faciolo barberio cappelle Sancti Mammi, Mathyolo Facii cappelle Sancti Leonardi custodibus terre Bargi qui ituri sunt93 per comune Bononie ad custodiam dicte terre pro uno mense ad rationem trium librarum bononinorum pro quolibet eorum scilicet ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu dicti domini Bonvixini notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instrumento scripto manu dicti Anthonii.94 Summa pagine librarum lxxii bononinorum 10v {lx } 95 1v Die lune xviiii intrante iullio quinquaginta libras bononinorum Solvit depositarius predictus Nicholao Tuschi, Amadori Iohannis Teste, Gerardo Benvenuti96 de Caxaliclo de Reno et Ramixino cui dicitur «Lilus97» qui ceperunt et in fortiam domini Coradi de Montemagno olim potestatis et comunis Bononie La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Una lacuna materiale del supporto, stante in uno strappo del margine della carta, ha determinato la perdita di parte del testo della rubrica e del numero romano assegnato alla posta, ricostruibili entrambi esclusivamente per via indiziaria. 92 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 93 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 94 Segue cassato: q(ue) r(eformationes). 95 Una lacuna materiale del supporto, stante in uno strappo del margine della carta, non consente che la ricostruzione congetturale della cifra romana assegnata alla posta. 96 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 97 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata collega nell’elenco questo ai tre nomi precedenti. 91 27 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 presentaverunt Bertholinum cui dicebatur «Bitinus de Prato» malafactorem qui occidit Ungarellum Appaglati scilicet cuilibet98 ipsorum trium99 duodecim libras et decem solidos bononinorum et dicto Ramixino qui docuit100 et indicavit dictum mallefactorem, supradictis tribus de Caxaliclo duodecim libras bononinorum et decem solidos bononinorum101 ex forma refformationis populi scripte manu domini Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum populi et precepti dicti domini capitanei102 scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit ançianis et consulibus mense presenti ex instrumento scripto manu dicti Anthonii notarii. Eodem die {lx}i lxii 103 Solvit dictus depositarius novem solidos bononinorum Egidio de Aççis quos expendit de suis propriis denariis in duobus quaternis peccorinis et in cartis banbacinis et aliis operatis per eum et socium suum existentibus notariis syndicorum qui syndicaverunt dominum Coradum de Montemagno olim potestatem Bononie de mense iullii presenti ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Die martis xx intrante iullio Solvit dictus depositarius viginti tres solidos bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro centum treginta octo104 panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro tribus diebus videlicet pro hodierna die ma[r]tis, die mercurii et die iovis sequentibus proximis ad rationem unius panis pro quolibet die et quolibet eorum ex precepto dicti domini potestatis Segno di riempimento. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 100 Segno - che indica l’andata a capo: do|cuit. 101 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: (et) dece(m) s(olidos) bon(oninorum). 102 Segno di riempimento. 103 Una lacuna materiale del supporto, stante in uno strappo del margine della carta, non consente che la ricostruzione congetturale della cifra romana assegnata alla posta. 104 Segno - che indica l’andata a capo: oc|to. 98 99 II. Edizione 28 et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa pagine librarum li, solidorum xii bononinorum 11r lxiii 2r Eodem die duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Petro de Roffeno nuntio comunis pro uno die quo ivit et stetit ad terram Montisbellii in servitio comunis Bononie ad appellandum105 massarium dicte terre ut veniret coram dicto domino potestati et capitaneo cum duobis ex vicinis suis pro certis negotiis comunis Bononie ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die lxiiii lxv quatuor libras bononinorum Solvit dictus depositarius Iohanni Amighiti, Iohanni Symonis106, Dominico Ghiberti, Symoni Ubaldini107, Acharixio Guidonis canpanario pro emptione quinque capuceorum frodatorum nuntiis anzianorum et consulum populi Bononie et canpanarium dicti comunis et populi Bononie secundum modum consuetum ex formam refformationis populi scripte manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instumento scripto manu Anthonii predicti. Eodem die treginta solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Bernardino de Banbaglolis, Petriçolo Albanixie et Henrigipto domini Pacis Cavedonis notariis videlicet cuilibet eorum decem solidos bononinorum pro eorum merito et mercede ex Segno - che indica l’andata a capo: appel|land(um). Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 107 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 105 106 29 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 eo quod scripserunt108 cedulas sive cartexellas misas per societes artium et armorum occasione rumoris Saragotie de mandato anzianorum et consulum ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii109 notarii antedicti. Summa librarum v, solidorum xii bononinorum 11v 2v Die veneris xxiii iulli Solutionis Stagni ducentas libras bononinorum {l}xvi111 Solvit dictus depositarius magistro Symoni de Nugareto quondam Iacobi qui conduxit a comuni Bononie ad faciendum et actandum laborerium castri Stagni ex forma refformations populi scripte manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum populi et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti ex instrumento scripto manu Anthonii supradicti notarii. 110 Eodem die lxvii sedecim solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iacobo de Navis nuntio et portitori literarum que mittuntur per comune Bononie ad civitatem Florentie domino Bindo Baschere futuro capitaneo populi Bononie ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die lxviii sex solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Alberto de Panicho nuntio comunis Bononie pro tribus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die Segno - che indica l’andata a capo: sc(r)ip|seru(n)t. Segno di riempimento. 110 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 111 Una lacuna materiale del supporto, stante in uno strappo del margine della carta, non consente che la ricostruzione congetturale della cifra romana assegnata alla posta. 108 109 II. Edizione 30 quibus ivit seu ire debet ad Camugnanum de Sancto Martino et ad Vighum ad appellandum Cursinum et Recevutum et socios qui dicuntur conmisisse quoddam homicidium pro secunda cytatione ex precepto112 dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. lxviiii Eodem die Solvit dictus depositarius sedecim solidos bononinorum Step[h]ano de Gisso et Guidoni de Roffeno nuntiis comunis Bononie pro quatuor diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die quibus ire debent ad terram Camognani de Sancto Martino ad appellandum et cridandum Cosolum quondam Petri et Recevutum et Iacobum fratres Cursii pro quodam homicidio et ad terram Capognani pro quadam inquisitione unius robationis facte in eorum teratorio ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii antedicti. Summa pagine librarum cci, solidorum xviii bononinorum 12r lxx 112 113 114 115 3r Eodem die treginta octo solidos et quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro v diebus113 videlicet114 pro hodierna die veneris, sabati, dominice lune115 et martis futuris sequentibus ad rationem unius pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum comunis ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Segue cassato con punti sottoscritti: videlil. Segno - che indica l’andata a capo: videli|cet. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 31 lxxi lxxii lxxiii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Medico Nasinbenis quos expendit de suis propriis denariis in una soga posita ad campanellam que est in pallatio veteri comunis Bononie in servitio dicti comunis ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Die sabbati xxiiii intrante iullio Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Nascinbeni de Gisso et Ubertino Guidonis nuntiis comunis Bononie videlicet duos solidos bononinorum pro quolibet eorum pro uno die pro quolibet quo116 iverunt ad terram Çeule et Gissum ad cytandum Iohannem Pauli pro prima et secunda citatione pro homicidio quod dicitur eum fecisse in personam cuiusdam Lanfranchini de Brixia ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu117 domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta libras bononinorum Bombologno de Corbelariis, Ugolino de Dongellis et Iacobo Falchonis118 videlicet cuilibet eorum decem libras bononinorum pro ipsorum salario et mercede qui fuerunt ad recipiendum frumentum comunis in granario comunis a conductoribus molendinorum tempore domini Coradi de Montemagno olim potestatis Bononie et etiam vendiderunt illud de mandato dicti domini potestatis in dicto granario et in platea comunis et etiam in platea Porte Ravenatis ex forma refformationis viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instrumentis scriptis manu domini Gregorii Nel ms. q(ui)b(us). Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 118 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 116 117 II. Edizione 32 notarii predicti. Que refformatio et preceptum sunt duo insimul. Summa pagine librarum xxxii, solidorum v, denariorum iiii bononinorum. 12v lxxiiii lxxv lxxvi 3v Die lune xxvi intrante iullio Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Argumento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro tribus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die quibus ivit ad Vigum et Camugnanum ad cridandum Ricium sartum et Castellanam eius uxorem pro mallefficio per eos facto in personam119 Parixelli et ad cridandum Bellamorem et Adelaxiam in terra Camugnani occaxione predicta ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quinque solidos bononinorum magistro Vandino magistro muri et lignaminis pro laborerio quod fecit et posuit ad cameram actorum populi Bononie videlicet in tribus cistellis et gisso pro terlixio ibi facto et operibus et manualibus et laboramento facto per eum ad dictam cameram ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius decem libras et sedecim solidos bononinorum Millançolo de Zovençonibus et Lançaloto de Goçadinis120 ambaxatoribus qui ituri sunt ad dominum comitem Romaniole pro comuni Bononie121 occasione permitendi venire bladum Segno - che indica l’andata a capo: per|sona(m). Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 121 Segno di riempimento. 119 120 33 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 civitati Bononie quod122 in terra Medicine videlicet pro sex [diebus] ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma refformationis populi scripte manu Anthonii de Poliçino notarii123 anzianorum et consulum et provisionis ançianorum et consulum mense presenti scripte manu dicti Anthonii124 notarii et precepti dicti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis presentis [ex instrumento] scripto manu Anthonii125 de Policino notarii predicti. lxxvii Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Bernardino de Banbaglolis notario occasione designationis librorum camere126 actorum facte per Paulum Bellondini notarium dicte camere notarium dicti capitanei. De qua designatione facta fuerunt quinque instrumenta per ipsum Bernardinum in servitio comunis ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa librarum xii, solidorum xvii bononinorum 13r lxxviii 122 123 124 125 126 4r Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Paulo Pelegrini nuntio comunis Bononie pro suo salario et mercede pro uno die quo ipse ivit ad Castrum Sancti Petri ad appellandum massarium dicte terre et quosdam alios ad Gaçum occasione cuiusdam notifficationis ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. È verosimilmente saltata una forma verbale, probabilmente il verbo ‘essere’ alla terza persona singolare. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: An|thonii. Segno - che indica l’andata a capo: An|thonii Segno di riempimento. II. Edizione 34 Die martis xxvii intrante iullio lxxviiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Albertino Henrigipti nuntio comunis Bononie pro merito vie sue unius diei ex eo quod ipse ivit ad terram Ceule ad cytandum massarium dicte127 terre ex parte domini Guillielmi iudicis dicti domini potestatis et capitanei et ad denunciandum ei ex parte dicti iudicis ut caperet quosdam mallefactores in dicta terra ex precepto dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die lxxx lxxxi Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum domino Iacobo de Cospis notario pro suo merito et sua solutione unius refformationis quam scripsit et registravit in statutis comunis Bononie mandato dicti domini potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum sorori Dulci pietatis intuitu et misericordie pro subventione pauperum128, infirmorum, viduarum, horphanorum129 et baiulandis infantibus sive pueris inepte eiectis ad hospitalia loca et per extractas130 ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instrumento scripto manu Anthonii de Pollicino notarii anzianorum et consulum. Summa librarum xii, solidorum viiii bononinorum 127 128 129 130 Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: pa|up(er)um. Soprascritta in interlinea con segno di rimando / la seconda h. Lettura incerta, fortemente condizionata da un guasto meccanico della carta. 35 13v Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 4v Eodem die {lx}xxii Solvit dictus depositarius quadraginta duas libras bononinorum Michaeli Bonmartini et Matheo de Saliceto131 notariis et officialibus ad inquirendum confinatos partis lambertaciorum civitatis Bononie qui mandato dicti domini potestatis et capitanei et domini Guillielmi eiusdem iudicis et assessoris ad132 terras Anchone, Padue, Placentie133 et Luche occasione faciendi inquisitionis de predictis confinatis videlicet cuilibet eorum viginti unam libras bononinorum pro xxxv diebus quibus iverunt, steterunt et redierent ad rationem duodecim solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma duarum refformationum scriptarum manu Anthonii de Policino notarii predicti et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit ançianis et consulibus mense presenti iulli ex ixstumentis scriptis manu dicti Anthonii. lxxxiii Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim solidos bononinorum magistro Iacobo quondam Rodulfi medici, Marcho et Bertholacio videlicet dicto magistro Iacobo x solidos bononinorum pro suo merito et labore secundum formam statutorum ex eo quod ipse ivit ad videndum de mandato dicti domini potestatis sive domini Guillielmi eius iudicis Ugonem de Chachegnano vulneratum, qui vulneratus fuit in platea comuni[s] de presenti mense iullii, et predictis Marcho et Bertholacio duos solidos bononinorum qui extraserunt eundem Ugonem iam sepultum de sepultura ad hoc ut videretur per dictum medicum134 ex precepto dicti domini capitanei et potestatis135 scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 132 Segno di riempimento. 133 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 134 Segue cassato con tratti di penna: q. 135 Segno di riempimento. 131 II. Edizione 36 Eodem die lxxxiiii Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum magistro Iohanni medico de medicis pro suo labore et merito secundum formam statutorum ex eo quod ipse ivit cum supradicto medico [ad videndum] supradictum Ugonem vulneratum ex precepto dicti potestatis et capitanei scripto manu domini Gregorii predicti. lxxxv Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Tuscheto qui ivit in Romaniam in servitio comunis Bononie pro arduis et secretis negotiis dicti comunis mandato dicti domini capitanei, anzianorum et consulum pro suo merito et labore dicte vie ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa pagine librarum xliii, solidorum x bononinorum 14r lxxxvi 136 137 5r Eodem die Supraguardie noctis136 quingentas quadraginta libras bononinorum Solvit dictus depositarius Iacobo calçolario cappelle Sanctorum Petri et Marçelini, Matheo sartori cappelle Sancti Ambroxii, Paltonerio calçolario cappelle Sancte Chateline, Ugolino Martini cappelle Sancti Ysaie, Alexandro Uguicionis cappelle Sancti Mami, Iohanni Iacobi cappelle Sancte Marie de Muradelis, Bencevene Andree cappelle Sancte Catherine, Iohanni Arlotini cappelle Sancti Ysaie, Iohanni Iuliani de Coloreto eiusdem cappelle, Dominico Dondidei cappelle Sancte Catherine, Petriçolo sartori cappelle Sancti Barbaciani, Bergognono fabro cappelle Sancte Marie de Muradelis137, Naxo Alberti cappelle Sancte Catherine, Dominico de Labante cappelle Sancti Laurentii, Martino Octaviani cappelle Sancte Marie de Templeriis, Octaviano La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: Mu|radelis. 37 14v Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Guidonis cappelle Sancte Marie Porte Ravennatis, Iohanni calçolario eiusdem cappelle, Gerardo Uguicionis de Panicho cappelle Sancti Thome, Mino sartori cappelle Sancti Michaelis, Thomaxino Iohannis eiusdem cappelle, Gerardo Ugolini cappelle Sancti Martini, Misino Iohannis cappelle Sancti Thome, Guidoni Cipriani medici cappelle Sancti Bertho[li], Cato Guillielmi cappelle Sancti Bertholi, Petro Rainerii cappelle Sancte Marie de Turlione, Iohanni Albertini cappelle Sancti Leonardi, Petro cavalerio cappelle Sancte Marie Mascarelle, Buvalello Iohannis cappelle Sancti Martini de Apposa, Bertholino Dominici cappelle Sancte Marie Mascarelle, Petriçolo138 de Maxena cappelle Sancti Bertoli, Thomaxino Gratiadei cappelle Sancti Martini de Apoxa, Iohanni Cambii cappelle Sancti Thome, Iohanni Coradini cappelle Sancti Andree de Platisis, Giliolo fabro cappelle Sanctorum Symonis et Iude, Iacobino Martini cappelle Sancti Thome, Cathelano speciali eiusdem cappelle, Iohanni hosbergherio cappelle Sancti Senixii, Iacobo Bonavitis cappelle Sancti Thome, Gre[gorio] calçolario cappelle Sancti Nicholai, Benvenuto eius filio, Anthonio fornario cappelle Sancti Felicis, Iacobo Alberti eiusdem cappelle, Bertholino Richobaldi eiusdem cappelle, Anthonio Macharini cappelle Sancti Georgii, | Dominico139 Petri cappelle Sancti Laurentii, Ubertino Iohannis cappelle Sancte Marie Maioris, Benamato Bernardi cappelle Sancti Felicis, Benvenuto Azzobelli eiusdem cappelle, Melchiono Iacobini cappelle Sancti Georgii, Bitino Silvestri cappelle Sancti Ysaie, Amirato Mondacori cappelle Sancti Georgii, Iacobo Venture cappelle Sancti Laurentii, Thomaxino sartori cappelle Sancte Marie de Bulgaris, Dominico Alberti cappelle Sancte Marie de Baronçella, Bernardo Salimbeni cappelle predicte, Bertholotto Guillielmi cappelle Sancti Proculi, Bondi Ugolini de Planellis cappelle predicte, Princivalle barberio cappelle Sancte Lucie, Mino mutinensi cappelle predicte, Nasinbene Açolini cappelle predicte, Dondino cappelle Sancti Proculi, Nicholao Ursii eiusdem cappelle, 5v Nel ms. Petriçola. Continua l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). I nomi sono distribuiti su due colonne come nella carta precedente, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 138 139 II. Edizione 15r Iohanni Blaxii cappelle Sancti Martini, Gregorio Attholini cappelle predicte, Ture Baldicionis cappelle Sancti Christofori, Ugolino calçolario cappelle Sancte Marie de Templo, Menaboi de Rocho cappelle predicte, Iohanni Cortelli cappelle Sancti Michaelis, Iuliano Raynerii Naxi cappelle Sancti Blaxii, Guillielmo Gerardi cappelle predicte, Anthonio Morandi cappelle Sancte Marie Porte Ravenatis, Iohanni Rolandi cappelle Sancti Stephani, Guillielmo Anthonii cappelle Sancti Homoboni, Iacobo Paxolini cappelle Sancti Blaxii, Andree Albertini cappelle140 predicte de Brenta, Iacobo Iohannis cappelle Sancti Michaelis, Doxio Iohannis cappelle Sancte Tecle, Pellegrino Petriçoli cappelle Sancti Iuliani, Vinçiguerre Rolandi cappelle141 predicte, Bertholino doncello cappelle Sancte Marie Madalene, Argumento Petriçoli cappelle Sancti Gillii, Alexio straçarolo cappelle Sancti Marchi, Iuliano Iohannis cappelle Sancte Marie Madalene, Bentevoglo Petri cappelle Sancti Sysmundi, Bertholo Vitalis cappelle predicte, Iohanni Iacobi cappelle Sancti Vitalis, Zanello capellario cappelle Sancte Cecilie, | Albertucio142 de Montorio cappelle Sancti Leonardi, Petro straçarolo cappelle predicte, Alexandro Boccaderospo cappelle Sancte Cecilie, Iohanni Petriçoli cappelle Sancti Sysmundi, Ottonello Iohannis sartoris cappelle Sancti Vitalis, Dino Guidonis de Muxiglano cappelle Sancti Iosep, Iacobo Rubeo cappelle Sancte Marie Maioris, Cursio calçolario cappelle Sancte Tecle, Gerardino Beldomandi cappelle Sancte Marie Maioris, Petro Cambii cappelle Sancti Iosep, Andree zubonerio cappelle Sancti Anthonii, Andree barberio cappelle Sancte Tecle, Riçio fabro cappelle Sancti Iosep, Vitali Zanioli cappelle Sancti Georgii, Astolfo Benvenuti, Amaysanti Iacobi cappelle Sancti Georgii, Thomaxino Belleboni cappelle Sancti Iosep, Raynerio Bernardi cappelle Sancti Archangeli, Thomaxino Ghibertelli cappelle Sancte Marie Maioris, Iacobino Bertholini sartoris et Bertholo Beltramini cappelle Sancti Laurentii omnibus supraguardie noctis pro presentibus 38 6r Segue cassato con tratti di penna: S(ancti). Segue cassato con tratti di penna: S(ancti). 142 Continua l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). I nomi sono distribuiti su due colonne come nella carta precedente, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 140 141 39 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 vi mensibus scilicet a kallendis iullii proximis preteritis usque ad kallendas ianuarii proximas venturas videlicet cuilibet eorum quinque libras bononinorum secundum refformationem populi Bononie scriptam manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum populi et preceptum143 dicti domini potestatis et capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex instumento scripto manu Anthonii predicti. Summa paginarum librarum vCxl144 bononinorum145. lxxxvii Die merchurii xxviii intrante iullio Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum Acharixio Guidonis de Sancto Donato campanario populli a kallendis iullii proximis preteritis usque ad kallendas ianuarii proximas venturas pro suo salario et mercede secundum formam refformationis populi scripte146 manu Anthonii de Poliçino notarii anzianorum et consulum mense presenti et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instrumento dicti Anthonii de Pollicino notarii. Eodem die lxxxviii Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Tedaldo quondam fratris Henrici pro eius salario et mercede ex eo quod aportavit literas a curia romana ex precepto domini Cursii de Donatis potestatis Bononie scripto manu domini Palialogi notarii dicti domini potestatis. Summa pagine librarum xxv, solidorum v bononinorum 143 144 145 146 Nel ms. p(re)cepti, sottintendendo secundum formam. Nel ms. ripetuto l(i)b(rarum). La cifra è trascritta a c. 14r (5r). Segno di riempimento. II. Edizione 15v 40 6v Eodem die Expenses facte per dominum depositarium tempore domini Cursii de Donatis potestatis Bononie sub dicto millesimo et indictione. lxxxviiii Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro qualibet quos147 dare debet captivis carceris qui sunt numero xlvi pro v diebus videlicet pro hodierna die merchurii, iovis, veneris148, sabbati149 et dominice futuris sequentibus150 ad rationem unius pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto dicti domini Bonachursii potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii dicti domini potestatis. lxxxx Die veneris xxx iulii Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum domino Iohanni de Richulfis suprastanti, domino Iacobo de Bagno notario151 officialibus ad portum Navilii et porti comunis Bononie pro eorum salario et mercede sex mensium ad rationem xxv librarum bononinorum pro quolibet eorum ex forma duarum refformationum populi152 scriptarum manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum mense presenti iullii et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palialogi153 notarii dicti domini Bonachursii et154 quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis ex instumentis scriptis manu Anthonii predicti. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: de[bet]. Segue cassato con tratto di penna e punto sottoscritto: (et). 149 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 150 Segno - che indica l’andata a capo: se|que(n)tibus. 151 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 152 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 153 Segno - che indica l’andata a capo: Pali|alogi. 154 Segue cassato con tratti di penna: p. 147 148 41 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 lxxxxi Eodem die Solvit dictus depositarius novem libras bononinorum domino Martino de Canitulo ambaxatori comunis Bononie pro x diebus quibus ivit et stetit in servitio comunis Bononie in partibus Romaniole pro certis negotiis comunis Bononie ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet die ex forma refformationis populi scripte manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum populi et precepti dicti domini Brexani capitanei scripti manu domini Gregorii notarii supradicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instrumento scripto manu Anthonii predicti. Summa huius pagine librarum lx, solidorum xviii155, denariorum iiii bononinorum 16r lxxxxii 7r Eodem die Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum domino Anthonio de Policino notario anzianorum et consulum populi presenti mense iullii pro suo feudo et salario dicti sui officii dicti mensis secundum formam statutorum ex forma refformationis populi scripte manu Anthonii notarii predicti et precepti dicti capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instumento scripto manu dicti Anthonii. Eodem die Solutionis domini Bresani de Salis potestatis et capitanei156 ducentas quinquaginta novem libras lxxxxiii Solvit dictus depositarius bononinorum et duodecim solidos bononinorum domino Bresano de Salis capitaneo populi Bononie pro suo feudo et sallario officii et regiminis potestarie quam fecit et 155 156 Segue cassato con tratto di penna: bo[noninorum]. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. II. Edizione 42 exercuit in civitatem157 Bononie de158 presenti mense iullii secundum formam refformationis populi de hoc facte videlicet pro viginti tribus diebus quibus stetit in dicto regimine ad rationem undecim librarum, quinque solidorum et octo denariorum bononinorum pro quolibet die159 sicut capit pro rata secundum refformationem populi scriptam manu Anthonii de Policino notarii predicti et preceptum160 dicti domini capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instrumento scripto manu Anthonii de Policino predicti notarii. Eodem die lxxxxiiii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Phylippo Bencevenis pro duabus clavis et duabus clavaturiis quas posuit de mandato dicti domini potestatis ad hostia camararum Mixini domicelli161 dicti domini potestatis et Nichole eius notarii ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Paliologi notarii dicti domini potestatis. lxxxxv Eodem die Solvit dictus depositarius tredecim denarios bononinorum 162 domino Bendideo Ugolini quondam custodi massarie comunis pro una perticha quam emit de suis denariis, quam emit et posuit ad cameram dicti domini capitanei ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa huius pagine iiC lxv librarum, xviiii solidorum et i denariorum bononinorum 157 158 159 160 161 162 Segue cassato con tratto di penna: p(re). Segno di riempimento. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Nel ms. p(re)cepti, sottintendendo secundum formam. Segno - che indica l’andata a capo: domi|celli. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: mass(arie). 43 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 16v 7v Eodem die lxxxxvi Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Anthonio quondam Petri pro una clavi quam fecit domino Gerardo de Pisis iudice domini potestatis et pro aptatura unius clavaturie venetice163 ex precepto dicti domini potestatis164 scripto manu domini Palialogi notarii dicti domini potestatis. Die sabbati ultimo iullii Castri Franchi165 lxxxxvii Solvit dictus depositarius undecim libras et decem solidos bononinorum Dominico Zannis cappelle Sancte Christine, Petro Dominici cappelle Sancte Marie Maioris, Ubertino Paxini cappelle Sancti Georgii, Bernardo de Raxuriis cappelle Sancti Leonardi, Damiano Petri cappelle Sancti Thome, Dexe sartore cappelle Sancte Marie Porte Ravenatis, Rolandino Bonaventure cappelle Sancti Stephani, Amedeo Iacobi cappelle Sancti Leonardi, Iohanne Vitalis cappelle Sancti Bertholomei Porte Ravenatis, Bertholo Petri cappelle Sancte Marie Maioris, Laurentio Petroni cappelle Sancti Martini, Guidoni fornario cappelle Sancte Marie Magioris, Ottonello Iohannis cappelle Sancti Martini, Carbone Florii cappelle Sancti Sysmundi, Benedicto de Schalanis cappelle Sancti Thome, Petro Ghiberti cappelle Sancte Catheline, Avancino Orechini cappelle Sancte Lucie, Maghinardo Alberti cappelle Sancte Lucie166, Iohanne Gerardi cappelle Sancte Marie de Carariis, Francischo Lixie cappelle Sancti Sysmundi, Dominicho Mathey cappelle Sancte Marie de Muradellis, Mathyolo Francisci Donadini et Guillielmo Benvenuti cappelle Sancti Felicis custodibus Castri Franchi pro v diebus quibus steterunt ad custodiam dicte terre pro comuni Bononie ultra terminum unius mensis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet167 eorum et qualibet die secundum 163 164 165 166 167 Segno - che indica l’andata a capo: veneti|ce. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: Lu|cie. Segno di riempimento. II. Edizione 44 formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini168 notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palealoghi notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iulii presentis ex instrumento scripto manu Anthonii de Policino notarii. Eodem die lxxxxviii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Alberto Roffini et Naxo Alberti nuntiis comunis scilicet duos solidos pro quolibet eorum pro eorum viatico quod fecerunt169 cum familia domini Petri de Petra ad capiendum Bertholucium de Ramisinis in villa Cadriani ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii predicti. Summa pagine librarum xi, solidorum xvi bononinorum 17r 8r Eodem die lxxxxviiii Solvit dictus depositarius quadraginta quinque libras bononinorum Coradino de Alixandris, Iacobo Guidonis, Conpagnino Ramberti, Rolandino Alberti, Dominico Gratiadei170, Zanino de Sanbro, Pergolano Thomaxini, Albertino Henrigipti, Ugolino Rolandi et Alberto de Briçanella171 nuntiis comunis Bononie deputatis ad serviendum dominum capitaneum et eius familiam172 de die et nocte scilicet dictis Coradino et Iacobo de nocte et omnibus aliis de die videlicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum pro quolibet die173 incipiendo a kallendis mense iullii presenti usque ad kallendas mense octubris venturo ex forma duarum refformationonum populi174 scriptarum manu Anthonii Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna: q(uod) fe[cerunt]. 170 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 171 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 172 Segno - che indica l’andata a capo: fa|milia(m). 173 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: ex for(ma). 174 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 168 169 45 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 de Policino notario ançianorum et consulum mense presenti iullii et preceptorum dicti domini capitanei scriptorum manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense ex instrumentis scriptis manu Anthonii predicti. Eodem die Montisbellii sex libras bononinorum Solvit dictus depositarius Guidoni Benedicti cappelle Sancte Marie de Templo, Dominico Andree cappelle Sancti Barbaciani, Usepo Aspectati cappelle Sancti Archangeli, Michilino Alberti Gualterini cappelle Sancte Marie, Alberto Contis cappelle Sancti Egidii, Mixino Tercii cappelle Sancte Marie Maioris, Michilino Iohannis cappelle Sancti Thomaxii, Rainerio pelipario quondam Bernardi, Fino de Muxiglano cappelle Sancti Iosep, Albertano Zepie cappelle Sancte Marie de Turlionibus176, Phylippo de Guircino capitaneo, Petro Açonis cappelle Sancti Iohannis in Monte, Francischo Petri cappelle Sancte Marie Magioris, Guidoni Margarite cappelle Sancti Thome de Mercato, Bernardino de Parma cappelle Sancte Marie de Baronçella, Bolognito Nicholai cappelle sancti * * *, Ysinardo zavaterio cappelle Sancti Felicis, Dominico Magnani cappelle Sancti Columbani, Guillielmo de Malpiglis cappelle Sancti Michaelis177, Bertholo pellipario cappelle Sancti Thome et Benino Petriçoli cappelle predicte capitaneo et custodibus castri Montisvelii videlicet dicto capitaneo pro decem diebus quibus stetit ultra terminum sue solutionis et dictis custodibus pro duobus diebus quibus steterunt ultra terminum eorum solutionis ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die dicto capitaneo et dictis custodibus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palealogi178 predicti 175 c La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 177 Segno - che indica l’andata a capo: Micha|elis. 178 Segno - che indica l’andata a capo: Palealo|gi. 175 176 II. Edizione 46 notarii et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis ex instrumento Anthonii de Policino notarii predicti. Summa pagine librarum li bononinorum 17v ci cii 8v Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor libras et octo solidos bononinorum Riçardo sive Zardolo Andree Naparii et Bertholomeo Guidonis179 custodibus pro comuni Bononie ellectis ad custodiam Guidonis filii domini Symonis de180 Foglano pro xxii diebus quibus eum custodierunt in pallatio comunis Bononie ubi soliti erant morari carcerati partis lambertaciorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet181 die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini182 notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palealogi notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti iullii ex instrumento scripto manu Anthonii de Policino notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius novem libras et quatuor solidos bononinorum Naxo Alberti, Alberto Rofini, Medico Nasinbenis, Petro Nasinbenis183, Michaeli Severii, Merchadello Nasinbenis, Andree Ugolini et Bernardino Bellicti184 nuntiis comunis Bononie dicto domino potestati et185 capitaneo die186 notuque Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 180 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Folano. 181 Segno - che indica l’andata a capo: qua|libet. 182 Segno - che indica l’andata a capo: Bonvixi|ni. 183 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 184 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 185 Segue cassato con tratto di penna: pot[estati]. 186 Nel ms. segue: (et). 179 47 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 serviverunt. Qui nuntii serviverunt ad discum mallefficiorum cum iudicibus et notariis dicti potestatis et capitanei et ad dischum assesoris dicti potestatis et de nocte in pallatio scilicet dicti Andreas et Bernardinus pro xxiii diebus scilicet a die secundo iullii usque ad diem187 xxiiii iullii et cum ipsa die ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die vel nocte ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti dicti domini potestatis et capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex istrumento scripto manu domini Anthonii de Policino notarii predicti. Eodem die ciii Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum fratri Iacobi de Ramixinis deputato officio gabelle pro expensis faciendis in libris molendinorum, pristinorum, locorum et stationum comunis Bononie exe[m]plandis et faciendis et in aliis expensis opportunis faciendis in cera, inclaustro, vernice et refformationibus recuperandis pertinentibus ad officium gabelle ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti dicti domini Cursii potestatis predicti scripti manu domini188 Palealoghi notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii [ex instrumento] scripto manu Anthonii de Policino notarii predicti. Summa pagine librarum xxxviii, solidorum xii bononinorum Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium de dicto mense iullii a die secundo intrante iullio cum ispa die189 usque ad diem trigesimo primo iullii et cum ipsa die capit et est librarum iiM xvii, solidorum iiii, denariorum iiii bononinorum190 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: xxxi iull(ii). Segue cassata con tratti di penna una lettera. 189 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: cu(m) ip(s)a die. 190 La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 187 188 II. Edizione 18r 48 9r augusti191 i ii Die192 lune secundo intrante augusto Solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum magistro Petro Iohannini anziano de mense iullii preterito, Henrigipto notario et magistro Petrobono Symonis videlicet cuilibet eorum decem solidos bononinorum ex eo quod ipsi iverunt193 et missi fuerunt per dominum capitaneum, anzianos et consules ad videndum et examinandum laboreria pontis Apose, muri et domus Puglole, circle et pontis Burgi Lamarum et Burgi Sancti Felicis ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini Gregorii de Gazeris notarii dicti domini Brexani de Salis capitanei. Eodem die Solvit depositarius suprascriptus quindecim libras bononinorum Nicholao domini Rodolfini iudici et avochato et Royço de Royçis procuratori domini Lamberti Artuxini194 pro decem diebus ut moris est scilicet dicto domino Nicholao ad rationem decem et octo solidorum bononinorum pro quolibet die et dicto Royço195 duodecim solidos bononinorum pro quolibet die. Qui ituri sunt pro comuni Bononie coram domino vicario domini archiepiscopi ravenatis occasione questionis pontis Ydicis ex forma refformationis populi scripte manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum mense iulli preterito et precepti dicti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti presenti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querçiis notarii dictorum anzianorum et consulum. Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate nel margine superiore di sinistra della pagina, in perfetto isolamento. 192 Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate. 193 Segno - che indica l’andata a capo: ive|ru(n)t. 194 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 195 Segno di riempimento. 191 49 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras et tres solidos bononinorum Prinçivalli de Cremona nuntio qui portavit literas comuni Bononie ex parte domini Iacobi Aymoniti et aliorum ambaxatorum comunis qui sunt in curia romana secundum continentiam literarum predicti domini Iacobi transmissarum ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bo[n]vixini Bolognicti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini Cursii potestatis Bononie scripti manu domini Palealogi notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense iullii preterito ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querçiis notarii anzianorum et consulum mense augusti presenti. iii Summa pagine librarum xviiii, solidorum xiii bononinorum 18v iiii 9v Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Rolandino Raynuçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ire debet ad terram Cydricle ad cytandum massarium dicte terre cum octo ex convicinis suis ut compareat coram domino Amadore iudice ad mallefficia deputato196 occasione unius mallefficii conmissi in dicta terra ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii prefati. Eodem die v 196 Solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum Prinçivalli nuntio syndici comunis Bononie qui est in curia romana pro comuni Bononie pro diebus decem videlicet tres solidos bononinorum pro qualibet die quibus stetit Bononie ultra terminum et hoc secundum tenorem refformationis predicte scripte manu dicti domini Bonvixini notarii ex Segno - che indica l’andata a capo: de|putato. II. Edizione 50 precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealogi notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Andree Benintendi, Nicholao Phylippi, Bertholo Petri et Iuliano Ugolini pueris qui dederunt brevia hodie in conscilio duorum millium in quo fuit ellectio facta fratrum gabelle qui debent scribere et ponendum bladum et custodiendum turris inferioris ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii predicti. vi vii Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Francisco Ugolini, Bertho Petri, Paci Alberti, Petro Iohannis et Iohanni Petri calçolarii pueris qui dederunt heri brevia in conscilio duorum millium in [quo] facta fuit ellectio conscilii novi duorum millium quod esse debet in futuro anno ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealogi notarii predicti. Summa librarum ii, solidorum ii bononinorum 19r viii 197 10r Die mercurii iiii intrante augusto Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Bertholomeo Iohannis de Varegnana nuntio comunis Bononie qui ivit [ad] cytandum197 massarium Castri Sancti Petri cum decem suis conviçinis ut conparere deberet coram domino Amadore iudice mallefficiorum pro quadam notifficatione facta coram eo ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealogi notarii. Segno di riempimento. 51 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 viiii Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis quos expendit de suis propriis causa faciendi reaptari schalas per quas itur super turrim populi ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii supradicti. Eodem die xii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Henrigipto de Querciis nunc notario anzianorum et consulum pro libris, cartis198, cera, vernice, inclaustro et aliis rebus neccesariis emendis pro suo officio exercendo apud anzianos et consules ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Hic debebat esse scriptus Petrus Rainucini qui scriptus est ex altera parte in capite folii199. Eodem die x Solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum Lançalotto de Goçadinis, Milançolo de Zovençonibus ambaxatoribus comunis Bononie qui iverunt ad partes Romaniole ad dominum comitem, quos expendunt200 notariis dicti comitis pro literis inpetrandis occasione eorum anbasate ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini Gregorii. Summa istius pagine est ex altera parte istius folii 19v 10v Eodem die xi 198 199 200 Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum Petro domini Rainuçini olim capitaneo castri Bixani pro novem diebus quibus stetit ultra terminum sue solutionis in Segno di riempimento. La precisazione è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: ex|pend(unt). II. Edizione 52 servitio comunis Bononie201 ad rationem quatuor202 solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto dicti domini capitanei scripto203 manu domini Gregorii notarii predicti. xiii Die veneris sexto intrante augusto Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Petro de Banbaglolis notario qui scripsit et fecit xiii intrumenta designationis carceratorum camere et turris comunis Bononie et scripturarum banorum mortuorum et aliarum [scripturarum] factarum tempore domini Coradi de Montemagno et domini Brexani204 de Salis potestatis Bononie et quorundam statutorum notariis domini potestatis et notariis205 bannitorum datas et designatas domino potestati ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Eodem die xiiii Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum Nicholucio campanario comunis Bononie pro eius salario et mercede secundum formam statutorum comunis Bononie ex forma [refformationis] conscilii viiiC et populi scripte manu dicti domini Bonvixini Bologniti notarii et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palealogi206 notarii predicti et quia placuit ançianis et consulibus presenti mense augusti ex istrumento scripto manu dicti Henrigipti notarii anzianorum et consulum dicti mensis presentis. Eodem die xv 201 202 203 204 205 206 207 Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Iohanni Damiani notario ad acta comunis Bononie pro emendo unum quaternum207 cartarum peccudis causa scribendi locationes contractum et pactorum comunis Bononie, que Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: i(n) s(er)vit(i)o co(mun)is Bon(onie). Segno - che indica l’andata a capo: qua|tuor. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Brexa|ni. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Palea|logi. Segno - che indica l’andata a capo: qua|t(er)num. 53 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 locationes in conscilio viiiC et populi secundum quod scribere tenentur dicta pacta208 secundum formam statutorum comunis Bononie et pro ligatura librorum tam fumantium quam extra terrarum comitatus Bononie ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealogi209 notarii predicti. Summa totius carte tam ex alia parte quam ex ista capit et est librarum xvii, solidorum xviiii bononinorum 20r xvi {x}vii210 xviii 10r Die sabbati vii intrante augusto Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Tuschetto curerio pro sua via et labore ex eo quod aportavit literas comuni Bononie a curia romana, quas fratres et sindicus comunis Bononie ibi existentes miserunt dicto comuni Bononie ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Nasinbeni Alberti nuntio comunis Bononie ex eo quod vadit ad Sanctum Iohannem in Persiceto cytandum massarium dicte terre cum x conviçinis suis ut conparerent coram domino iudice mallefficiorum pro quadam inquisitione facienda ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealogi notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Aldrevando Bonagratie custodi camere superioris pro morte Aulverii de Montebellio cui anputatum fuit capud die ultimo iullii secundum formam statutorum ex precepto dicti domini Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Pa|lealogi. 210 La lacuna materiale del supporto, a seguito della perdita di un lembo del margine del foglio di carta, spinge a ricostruire per via indiziaria il numero della posta. 208 209 II. Edizione 54 potestatis scripto manu domini Palealogi notarii antescripti. xviiii Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quinque solidos bononinorum Aldrevando Bonagratie custodi camere superioris pro morte Bernardi Ingheleschi cui anputatum fuit capud dicta die et pro quadam muliere que vocatur «Bexe» que fuit fusticata per civitatem videlicet xx solidos bononinorum pro morte dicti Bernardi et v solidos bononinorum pro dicta Bexe que fuit fusticata211 secundum formam statutorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealogi212 notarii predicti. Summa pagine solidorum liii bononinorum 20v xx 10v Eodem die Solvit dictus depositarius octo libras bononinorum Iacobo de Bagno notario pro Porta Steri, Iohanni Butrigario notario pro Porta Sancti Proculi, Sclarito domini Coradini notario pro Porta Sancti Petri, Iacobo Benzevenis Sementis pro Porta Ravignane213 notariis ad faciendum et scribendum brevia conscilii novi duorum millium quilibet pro suo quarterio quod factum fuit die primo augusti videlicet cuilibet eorum xl solidos bononinorum ex forma preceptorum dicti domini potestatis214 scriptorum manu domini Palealoghi notarii predicti. Que precepta sunt quatuor in una cedula. Eodem die xxi Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Petro de Sancto Iohanne pro mullo suo qui trainavit Bernardum Ingheleschi de pallatio comunis usque ad iudicium mortis sue, Segno - che indica l’andata a capo: fustica|ta. Segno di riempimento. 213 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 214 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 211 212 55 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 qui punitus fuit sententia capitali ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Paleologhi215 notarii predicti. xxii Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Açoni Benvenuti nuntio comunis Bononie pro una die qua vadit ad216 terram Piçani ad cytandum massarium dicte terre ut veniret cum x ex viçinis217 suis coram iudice mallefficiorum pro quodam mallefficio inquirendo ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii predicti. Eodem die Solutionis beroariorum treginta unam libras bononinorum Solvit dictus depositarius 219 Beri de Cazago , Albertino de Caçago, Petro Pichoti, Honebene de Castraxonno, Iohannino Parola220, Gerardino de Arbusto, Iacobino sedazario, Petriçano barberio, Asiato de Pallaço et Zanono de Belletreze221 beroariis dicti domini Brexani de Salis capitanei predicti222 pro eorum salario223 et mercede presenti mense augusti habentis xxxi dies ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii populi facte de mense iullii scripte manu Anthonii de Pollicino notarii dicti mensis iullii et precepti dicti domini Gregorii et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex instrumento 218 Segno - che indica l’andata a capo: Pale|ologhi. Segno di riempimento. 217 Segno - che indica l’andata a capo: vi|çinis. 218 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 219 Cassata con punto sottoscritto una lettera: Caza<l>go. 220 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 221 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 222 Segno - che indica l’andata a capo: p(re)|d(i)c(t)i. 223 Segno - che indica l’andata a capo: sa|lario. 215 216 56 II. Edizione scripto224 manu dicti Anthonii. Requiratur dicta refformatio in signo xv mense iullii. Summa pagine librarum xxxviiii, solidorum xii bononinorum 21r xxiii 11r Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Zanino de Parma, Alexandro Iacobi, Rogerio Aymerici, Iacobo Leonis225, Martino Aymeriçi, Petro Nasinbenis, Michaeli Severii et Rainerio Aymerici226 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum pro morte Bernardi Bergognonis227 qui iudicatus fuit die predicta sententia capitali secundum morem ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Eodem die xxiiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Alberto Roffini, Dominico Alberti, Petro Nasinbenis, Medico Nasinbenis228, Naso Alberti, Michaeli Severii, Aççolino Zacharie et Iohanino de Parma229 nuntiis comunis Bononie scilicet duodecim denarios bononinorum pro quolibet eorum ut moris est occasione mortis230 Oliverii de Montevellio ad quam iverunt die penultimo iullii, qui iudicatus fuit sententia capitali ex precepto dicti domini potestatis scripto manu Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 226 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 227 Segno - che indica l’andata a capo: Be(r)gogno|nis. 228 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 229 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 230 Segno di riempimento. 224 225 uniti i quattro nomi elencati, ciascuno uniti i quattro nomi elencati, ciascuno uniti i quattro nomi elencati, ciascuno uniti i quattro nomi elencati, ciascuno 57 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 domini Palealogi231 notarii predicti. Eodem die xxv Solvit dictus depositarius tres libras et decem et octo solidos bononinorum Marchixino Bonazunte, Maxio sive Thomaxino Alberti de Ello et Ugolino Uguicionis232 custodibus pro comuni Bononie qui fuerunt ad custodiam castri Stagni scilicet cuilibet eorum pro xiii diebus quibus steterunt ad dictam custodiam ultra quam eis solutum foret233 a comuni Bononie et nullam solutionem receperunt ad rationem duorum solidorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii predicti ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palealoghi notarii predicti et quia placuit234 anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querçiis notarii anzianorum et consulum presenti mense. Summa pagine librarum iiii, solidorum xiiii bononinorum 21v 11v Eodem die xxvi Solvit dictus depositarius quinque libras, quatuor solidos bononinorum Zante Coradi, Paci Ysinardi, Ugolino Francischi et Benvenuto Bonandree235 custodibus terre Barzi qui steterunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre xiii diebus ultra terminum prime solutionis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum Segno - che indica l’andata a capo: Pale|alogi. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 233 Segno - che indica l’andata a capo: fo|ret. 234 Segno di riempimento. 235 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 231 232 II. Edizione 58 formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte236 manu dicti domini Bonvixini notarii et precepti dicti domini potestatis scripti manu237 dicti domini Palealoghi notarii prefati et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti. xxvii xxviii Die lune viiii intrante augusto Solvit dictus depositarius quadraginta sex solidos bononinorum Trivixano et Tuscheto238 cureriis qui mituntur pro spiis in servitio comunis Bononie videlicet dicto Trivixano viginti unum solidos bononinorum pro suo salario et mercede quo ire debet pro spia in servitio comunis Bononie ad partes Mantue, Curie Quarantule et Sancti Stephani et dicto Tuscheto vigintiquinque solidos bononinorum pro suo salario et mercede qui mititur pro spia in servitio comunis Bononie ad partes Pise ex forma duorom preceptorum dicti domini capitanei scriptorum manu domini Gregorii de Gaçeris notarii predicti. Die predicta Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Ugolino Aimerici, Nicholao Phylippi, Iuliano Ugolini, Iohanni Petri, Stephano Zagniboni, Andree Petri, Bertholo Petri et Bunino Petri pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium die octavo239 augusti in pallatio veteri et novo in quo facta fuit ellectio custodum castrorum ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi. Summa huius pagine librarum vii, solidorum xviii bononinorum Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 238 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 239 Segno - che indica l’andata a capo: oc|tavo. 236 237 59 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 22r xxviiii 12r Die merchurii undecimo intrante augusto Solvit dictus depositarius tres libras, sex solidos bononinorum magistro Rolandino Andree occasione laborerii portichus pallatii comunis iuxta portas curtilis domini potestatis et iuxta turrim comunis de subtus, sub qua portichu morantur domini Iacobinus Zagniboni, Bondominichus Thomaxini et Gerardus domini Adhygherii calçolarii. Quod laborerium dictus240 magister fecit et conplevit secundum provisionem factam per bonos et e[x]pertos magistros ex forma refformationis conscilii viiiC et populli241 facte tempore potestarie domini Brexani de Salis potestatis et capitanei comunis et populi Bononie scripte manu dicti domini Bo[n]vixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini Cursii potestatis Bononie scripti manu dicti domini Paleologhi notarii et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu dicti He[n]rigipti notarii dictorum anzianorum et consulum mense presenti. Eodem die xxx Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum magistro Rolandino Andree pro suo merito et mercede pro conciatura porte Burgi Sancti Mammi comunis Bononie que non poterat claudi aliqua de causa ex precepto dicti domini Cursii potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi242 notarii. Eodem die xxxi 240 241 242 243 Solvit dictus depositarius treginta tres solidos bononinorum magistro Bene scilicet xv solidos bononinorum pro aptatura duarum schallarum novarum243 ad manzatorias pallatii comunis et pro aptatura alliarum duarum schallarum mançaturiarum Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: sc[ri]p[te]. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: no|va(rum). II. Edizione 60 dicti pallatii et pro una schala quam fecit ubi reconditur vinum domini potestatis solidos viii bononinorum et pro xiiii subclellis et duabus solidarum clavorum244 quos posuit ad fenestras pallatii novi solidos x bononinorum ex precepto dicti domini Cursii potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas libras bononinorum domino Brexano de Salis capitaneo populi Bononie dante et solvente pro salario mensis augusti presentis dicti domini capitanei secundum formam statutorum populi Bononie et secundum formam refformationis conscilii246 et masse populi Bononie scripte manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum247 mense iullii et precepti dicti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii dicti domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex instrumento scripto manu dicti Anthonii de Policino notarii. Requiratur dicta refformatio in signo xv mense iullii. 245 Summa pagine iiC v librarum, v solidorum bononinorum 22v xxxii 12v Die iovis xii intrante augusto quatuordecim libras, octo solidos Solvit dictus depositarius bononinorum domino Comacio de Galluciis, domino Anthonio de Migarano248, domino Thomaxino de Mezacholora, domino Quiriago Alerarii249 ambaxatoribus comunis Bononie qui Segno - che indica l’andata a capo: clavo|ru(m). Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 246 Segno - che indica l’andata a capo: co(n)|scil(ii). 247 Segno - che indica l’andata a capo: co(n)|sul(um). 248 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 249 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 244 245 61 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ituri sunt pro comuni Bononie domino250 marchioni estensi et Anchone pro quatuor diebus ad rationem decem et octo solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii populi scripte manu dicti Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti251 presenti et precepti dicti domini capitanei scripti manu dicti domini Gregorii notarii dicti domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii. xxxiii 250 251 252 253 254 255 Eodem die centum libras minus duodecim denarios bononinorum fratri Alberto syndico et procuratori fratrum heremitanorum recipienti vice et nomine capituli et conventus dictorum fratrum heremitanorum ad honorem et reverentiam festivitatis Beati Iacobi Strate Sancti Donati facte de mense iullii videlicet pro ceriis, dopleriis et paliis habendis pro ipso festo faciendo et aliis oportuniis sicut consuetum est per comune et popullum Bononie et maxime252 quia dicti fratres omnem peccuniam festi et cuiuscumque condictionis ad eos pervenit ponunt et expendunt in253 constitutione et laboreriis dicti loci eorum254 ex forma refformationis conscilii populi facte de mense iullii ellapso scripte manu Anthonii de Policino notarii dicti mensis iullii anzianorum et consulum et precepti dicti domini255 Brexani potestatis et capitanei scripti manu dicti domini Gregorii notarii et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis iullii ex instrumento scripto manu dicti Anthonii de Policino notarii. Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Segue nel ms. (et). Segno - che indica l’andata a capo: ma|xime. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: (con)stito. Segno - che indica l’andata a capo: e|o(rum). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Cursii. II. Edizione xxxiiii 62 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Albertino Henrigipti nuntio comunis Bononie pro eius merito et labore quo ivit ad terram Sancte Marie in Donis mandato domini Guillielmi iudicis dicti domini capitanei ad appellandum Iacopinum de Parma et quosdam dicte terre occasione cuiusdam notificationis et hoc pro solutione sua unius diei ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini Gregorii notarii dicti domini capitanei predicti. Summa pagine librarum cxiiii, solidorum viiii bononinorum 23r 13r Eodem die xxxv xxxvi 256 257 258 Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Azolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad castrum Oxilini cytandum massarium dicti castri cum decem convicinis ut incontinenti256 compareant coram domino Amadore iudice mallefficiorum deputato occasione mallefficii facti in dicta terra ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Azzolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad terram Gallerie cytandum massarium cum decem convicinis suis dicte terre ut compareant coram iudice257 mallefficiorum pro quadam inquisitione facienda ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi258 notarii. Segno - che indica l’andata a capo: in co(n)|tinenti. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: mas. Segno di riempimento. 63 xxxvii xxxviii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Die veneris xiii intrante augusto Solvit dictus depositarius viginti quatuor libras bononinorum Paci Iacobini Pegolocti et Iohanni Bendidei259 suprastantibus laborerii Castri Franchi pro eorum sallario et mercede pro duobus mensibus quibus260 steterunt pro comuni Bononie ad faciendum aptari bitifredos et barachanos dicti castri et ad dictum laborerium fieri faciendum videlicet duodecim261 libras bononinorum pro quolibet eorum pro dictis duobus mensibus pro quolibet eorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii262 populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti et precepti dicti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Iohanni Bencevenis notario pro suo labore quem substinuit pluribus diebus in stando cum domino Gardino de Gardinis legum doctore et cum domino Nicholao de Soldaderiis iudice ad scribendum instrumentum concordie, finis et remisionis263 faciendarum inter comune Bononie et dominum264 Bertholdum de filiis Ursiis olim comitem Romaniole de omni eo quod petere posset vel habere debet a dicto comuni quacumque de causa et etiam in exemplando sindicatum dicti comunis occasione predicta ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Summa librarum xxv, solidorum viii bononinorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 260 Nel ms. quo. 261 Segno - che indica l’andata a capo: duode|ci(m). 262 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: vi[iiC]. 263 Segno - che indica l’andata a capo: re|misionis. 264 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: B(er)tholomeu(m). 259 II. Edizione 23v 64 13v Eodem die xxxviiii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Gardino de Gardinis legum doctori pro suo labore quem substinuit pluribus diebus in dictando et examinando contractum absolutionis, concordie et liberationis faciendarum inter comune Bononie et dominum Bertholdum comitem Romaniole de omni eo quod habere vel petere posset a dicto comuni quacumque265 de causa et etiam in dictando instrumentum sindicatus dicti comunis facti occasione predicta ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialoghi notarii dicti domini potestatis. xl Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Nicholao de Soldaderiis iudici pro suo labore quem substinuit pluribus diebus in dictando et examinando contractum concordie, absolutionis et liberationis faciendarum inter comune Bononie et dominum Bertholdum olim comitem Romaniole266 de omni eo quod habere debet vel petere posset a dicto comuni quacumque de causa et etiam in dictando instrumentum syndicatus dicti facti occasione predicta ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii predicti. Eodem die xli Solvit dictus depositarius decem et octo libras bononinorum Nasinbeni Guidocti et Iohanni de Bagno267 nuntiis comunis Bononie et nuntii dominorum qui268 presunt ad corigendum statuta comunis Bononie pro quatuor mensibus quibus steterunt et stare debent cum dictis dominis ad rationem decem et octo denariorum bononinorum pro quolibet eorum Segno - che indica l’andata a capo: qua|cu(m)q(ue). Segno - che indica l’andata a capo: Ro|maniole. 267 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 268 Segno di riempimento. 265 266 65 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 et quolibet die qui inceperunt servire269 in kallendis iunii proximis elapsis ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti et270 precepti dicti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii. xlii Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum domino Symoni de Clavaturiis pro eius salario scilicet pro una clavatura et clave archobanchi unius domiçelli domini potestatis solidos iii et pro duabus clavibus et cunçatura unius clavaturie solidos ii et vi denarios et pro una clave camere Bonaiuti notarii domini potestatis xviii denarios bononinorum et pro una clave porte pallatii comunis Bononie xii denarios bononinorum ex precepto dicti potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Summa pagine librarum xxii, solidorum viii bononinorum 24r 14r Eodem die xliii Solvit dictus depositarius viginti septem solidos et sex denarios bononinorum Iohanni Petri fabri scilicet tres solidos et sex denarios bononinorum pro una clavatura camere domini potestatis et pro tribus clavaturiis positis tribus archobanchis271 in camara dicti domini potestatis solidos novem et pro tribus clavaturiis positis tribus archobanchis canipe272 domini potestatis viiii Segno - che indica l’andata a capo: ser|vire. Segue cassato d(i)c(t)i. 271 Segno - che indica l’andata a capo: archo|banchis. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: in trib(us) cameris archobanchis. 272 Segno - che indica l’andata a capo: cani|pe. 269 270 II. Edizione 66 solidos bononinorum et pro una clavaturia et uno273 cadenaçio posito hostio dicte canipe tres solidos bononinorum et pro una clavatura274 ubi ponuntur porçi xviii denarios bononinorum et pro duabus clavaturiis positis cameris beroariorum duos solidos bononinorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Eodem die xliiii xlv xlvi 273 274 275 276 277 278 279 Solvit dictus depositarius viginti unum solidos bononinorum Trivixano qui debet ire pro spia comunis Bononie versus Mantuam et Curiam275 Quarantule pro merito et remuneratione dicte sue vie ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini276 Gregorii notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo solidos bononinorum magistro Vandino pro eius merito et mercede quod substinuit in servitio comunis videlicet277 duodecim solidos bononinorum pro lapidibus et gisso quos et quod posuit ad manzaturias pallatii comunis Bononie pro conciatura dictarum mangaturiarum et sex solidos bononinorum pro uno manoali qui sibi iuvit facere dictum laborerium ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palealoghi notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Nicholao Phylippi, Andree Benintendi, Iohanni Petri calçolarii, Iuliano278 Ugolini, Berto Petri, Bonino Petri, Iacobino Beltramis et Iohanni Petri [pueris] videlicet xii denarios bononinorum pro quolibet eorum qui dederunt brevia279 in conscilio duorum millium in quo facta fuit ellectio officialium Segue cassata con due tratti di penna una lettera. Segno - che indica l’andata a capo: cla|vatura. Segno - che indica l’andata a capo: Cu|ria(m). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Palialoghi not(arii). Segno - che indica l’andata a capo: vi|delicet. Segno - che indica l’andata a capo: Iu|liano. Segno - che indica l’andata a capo: brevi|a. 67 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 bladi die xii augusti ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialoghi notarii. Summa pagine librarum iii, solidorum xiiii, denariorum vi bononinorum 24v xlvii xlviii 14v Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis triginta panibus a duobus denariis pro quolibet, quos dare debet captivis280 carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro v diebus videlicet pro die lune secundo augusti, martis tercio augusti, merchurii281 quarto augusti, iovis quinto augusti282, veneris sexto augusti proximis preteritis de quibus nudum est sibi facta solutione ad rationem283 unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palealoghi notarii. Solvit dictus depositarius Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus scilicet pro die sabati284 setimo augusti, dominice viii augusti, lune nono augusti, martis x° augusti et merchurii xi° augustii285 proximis preteritis de Solvit dictus depositarius Segno - che indica l’andata a capo: capti|vis. Segno - che indica l’andata a capo: m(er)chu|rii. 282 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 283 Segno di riempimento. 284 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^ su parola cassata con tratto di penna e punti sottoscritti: sexto. 285 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 280 281 II. Edizione 68 quibus nudum fuit sibi facta solutione ad rationem unius panis pro quolibet et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialoghi notarii. xlviiii Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro v diebus scilicet pro die iovis xii augusti, veneris xiii augusti proximis preteritis, sabbati xiiii augusti, dominice xv augusti et lune xvi augusti286 proximis venturis ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialoghi notarii. Summa pagine librarum v, solidorum xv bononinorum 25r l 286 287 288 15r Die mercurii decimo octavo intrante augusto Solvit dictus depositarius centum libras minus xii denarios bononinorum fratri Cathelano quondam domini Tuçimanni ordinis fratrum predicatorum recipienti287 suo nomine et nomine et vice fratrum et conventus dicti ordinis ad honorem Dei et Beati Dominici confessoris pro festo dicti confessoris cellebrato de presenti mense augusti ex forma refformationis populi scripte288 manu Anthonii de Policino notarii ançianorum et consulum mense iulli preterito et scrutinii scripti manu Henrigipti de Querciis notarii ançianorum et consulum mense presenti augusti et precepti dicti domini capitanei scripti Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno di riempimento. Nel ms. sc(r)ipta. 69 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 manu domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii. li Eodem die Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum domino Nicholao domini Rodolfini iudici et avochato domini Lamberti prepositi hospitalis pontis Ydicis pro duobus diebus quibus stetit Ravenne ultra terminum sue solutionis pro questione mota dicto domino Lamberto pro iuribus dicti pontis ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet die tamquam anbaxatori comunis Bononie ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini Gregorii289 notarii. Edodem die Bargi viginti quatuor libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Zanni Damiani Rophynii capitaneo cappelle Sancte Lucie, Verardino de Baragaça cappelle Sancte Christine, Boniohanni Useppi cappelle Sancti Thome, Alberto Bonafidei cappelle Sancte Marie de Muradellis, Petro Placiti cappelle Sancti Felicis291 capitaneo et custodibus qui ituri292 sunt ad custodiam293 castri Bargi pro duobus mensibus dicto294 capitaneo ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die et dictis295 custodibus pro uno mense ad rationem duorum solidorum296 bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis scripti manu 290 lii Segno - che indica l’andata a capo: Grego|rii. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 291 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 292 Segno di riempimento. 293 Segno - che indica l’andata a capo: cu|stodia(m). 294 Nel ms. d(i)c(t)us. 295 Nel ms. d(i)c(t)i. 296 Segno di riempimento. 289 290 II. Edizione 70 domini Gregorii notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti297 augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti. Summa pagine librarum cxxv et solidorum xv bononinorum 25v liii 15v Eodem die treginta quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius domino Royço de Royçis procutatori domini Lamberti Artuxini rectoris ecclesie et hospitalis pontis Ydicis et ambaxatori comunis Bononie pro solutione298 duorum dierum ad rationem xii solidorum bononinorum pro quolibet [die] quibus stetit Ravenne ultra terminum sue solutionis pro questione iurium hospitalis299 et ecclesie pontis Ydicis et decem solidos bononinorum quos expendit de suis propriis denariis in scripturis opportunis in dicta causa et in uno quaterno300 ex precepto dicti domini capitanei scripto manu dicti domini Gregorii301 notarii. Eodem die liiii decem libras bononinorum Solvit dictus depositarius Bonucio Guidonis de Florentia, Ferucio Migloris302 nuntiis partis guelforum de Florentia303 qui portaverunt literas304 comuni Bononie ex parte comunis et partis Florentie continentes conflictum millitum qui ibant ad civitatem Segue cassato con tratto di penna: aug(usti). Segno - che indica l’andata a capo: so|lutio(n)e. 299 Segno - che indica l’andata a capo: hospita|lis. 300 Segno - che indica l’andata a capo: qua|t(er)no. 301 Segno di riempimento. 302 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 303 Segno - che indica l’andata a capo: Flo|rentia. 304 Segno di riempimento. 297 298 71 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Pixarum scilicet dicto Ferucio305 sex libras bononinorum quia eques venit et dicto Benucio quatuor libras bononinorum quia pedus venit convertentes et dividentes inter eos in hunc modo videlicet cuilibet ipsorum dari debeat pro dictis denariis unus306 vestitus, unus caputius307 et due calige panni novi unius eiusdem coloris et308 hoc exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populli scripte manu domini Bonvixini309 notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu dicti domini Gregorii notarii et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti. Summa pagine librarum xi, solidorum xiiii bononinorum 26r lv 305 306 307 308 309 310 16r Die iovis xviiii intrante augusto Castri Montisbellii310 centum quinque libras bononinorum Solvit dictus depositarius Alberto Iacobi cappelle Sancte Lucie, Nigro Gerardi cappelle Sancti Iosep, Petro Raymundi cappelle Sancti Ysaie, Iohanni Saglinbenis cappelle Sancti Blaxii, Oxilitto de Sosiçis eiusdem cappelle, Venture de Bertalia cappelle Sancti Columbani, Iacobo Benvenuti cappelle Sancte Lucie, Useppo Aspectati cappelle Sancti Archangeli, Mino fratris Gillii cappelle Sancti Christofori, Nicholao Iacobini cappelle Sancte Catherine, Mathyolo Mathyoli cappelle Sancti Alberti, Gerardo Spinelli cappelle Sancti Christofori, Stephano Ruffe cappelle Sancti Nicholai, Bictino Albiroli cappelle Sancte Christine, Laurentio Petronis cappelle Sancti Martini, Millino Arduini cappelle Sancti Blaxii, Iacobino Schagni cappelle Sancti Andree, Paulo Nel ms. Ferito. Nel ms. u(n)iu(s). Segno - che indica l’andata a capo: capu|tius. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: si quid i. Segno - che indica l’andata a capo: Bon|vixini. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. II. Edizione 72 Guidonis cappelle Sancte Christine, Anthonio Benvenuti Drudi cappelle Sancti Iosep, Dominico Boni cappelle Sancti Thome, Oxilino Guillielmi cappelle Sancti Sysmundi, Albertino sartori cappelle Sanctorum Petri et Marçelini, Alberto Petri cappelle Sancti Felicis, Prinçivalli Sovrani cappelle Sancti Blaxii, Bonacapto sartori cappelle Sancti Thome, Petro Alberti cappelle Sancte Lucie, Petricolo Bellonis cappelle Sancti Iuliani, Iohanni Guidonis cappelle Sancti Leonardi, Ghiberto311 Gerardi calzolario cappelle Sancti Homoboni, Nicholao Bonaçunte cappelle Sancti Vitalis, Andree calzolario cappelle Sancte Marie de Muradellis, Iohanni Anthonii calzolario cappelle Sancti Thome, Iohanni Petriçoli cappelle Sancti Proculi, Placito Caladrini cappelle Sancti Felicis, Amodeo Iacobi cappelle Sancti Leonardi omnibus custodibus castri Montisbelli qui ituri sunt ad custodiam dicti castri pro uno mense scilicet cuilibet eorum tres libras bononinorum ad rationem312 duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma v refformationum viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bolognitti notarii ad refformationes comunis et preceptorum dicti domini potestatis scriptorum manu dicti domini Palialoghi notarii et quia placuit anzianis et consilibus populi mense presenti augusti ex instrumentis scriptis manu Henrigipti de Querciis notarii313 anzianorum et consulum mense presenti augusti. Summa pagine librarum cv bononinorum 26v 16v Die veneris xx intrante augusto Stagni viginti unam libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Gerardo Alberiçi cappelle Sancte Marie Maioris capitaneo, Iuliano Ubaldini cappelle Sancte Chaterine, 314 lvi 311 312 313 314 Segue cassato con tratto di penna: Ioh[annis]. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: duob(us). Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 73 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bonavere Gerardi cappelle Sancti Homoboni, Dominico Anthonii cappelle Sancte Marie de Mascharella custodibus315, capitaneo et custodibus castri Stagni qui ituri sunt ad dictam custodiam316 scilicet capitaneo pro duobus mensibus duodecim libras ad rationem quatuor 317 solidorum bononinorum pro quolibet die et dictis tribus custodibus novem libras bononinorum scilicet tres libras bononinorum pro quolibet eorum318 pro uno mense ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma refformationis viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini Cursii potestatis predicti scripti manu domini Palialoghi notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus populi mense319 augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii dictorum anzianorum et consulum. lvii Eodem die Solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum Petro de Banbaglolis notario pro suo merito et mercede qui320 scripsit cedulas delatas per societates occasione inquisitionum faciendarum321 per dominum potestatem et eius familiam ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii de Gazerris notarii predicti. Summa pagine librarum xxii, solidorum x bononinorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati dei custodi, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata collega tali nomi a quello del capitano. 316 Segno - che indica l’andata a capo: cu|stod(iam). 317 Segno - che indica l’andata a capo: quat|uor. 318 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: ad. 319 Segno di riempimento. 320 Segno di riempimento. 321 Segno - che indica l’andata a capo: facien|da(rum). 315 II. Edizione 27r 74 17r Eodem die Castri Sancti Petri octuaginta quatuor libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Zanbonino de Fossato cappelle Sancte Cecilie capitaneo323, Michilino Alberti cappelle Sancte Marie de Mascharella324, Iohanne de Sabluni cappelle Sancti Proculi, Ugolino Benvenuti cappelle Sancte Marie Maioris, Bandino Petri cappelle Sancte Marie de Templo, Gilliolo Zanbonini cappelle Sancte Cecilie, Bixio sartori cappelle Sancte Marie Porte Ravenatis, Bonbello Petriçoli cappelle Sancte Marie Maioris, Thomaxino Iohannis Bonomini cappelle Sancti Ysaie325, Bertholino Silvestri cappelle Sancti Nicholai, Cambiolo Benlafaremmo cappelle Sancti Ysaie, Bertholino Gandolfini cappelle Sancti Barbaciani326, Paci sartori cappelle Sancti Thomaxii, Nicholao sellario cappelle Sancti Thome327, Bertholo Petri cappelle Sancti Georgii328, Dominico Albertutii Amighiti cappelle Sancte Christine, Ugolino Bochone cappelle Sancti Homoboni, Rolandino Bonaventure cappelle Sancti Stephani329, Christiano Rolandi cappelle Sancti Andree, Mathyolo Francischi cappelle Sancti Iosep, Nigro spadario cappelle Sancti Donati, Petro Cavrenello cappelle Sancte Marie Magdalene, Guillielmo Zampe cappelle Sancti Christofori, Bonaventure Saglinbeni cappelle Sancti Nicholai, Iohanni Petriçoli cappelle Sancte Cicilie capitaneo et custodibus qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam Castri Sancti Petri scilicet capitaneo duodecim libras bononinorum pro duobus mensibus ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die et custodibus lxxii libras bononinorum330 322 lviii 322 323 324 325 326 327 328 329 330 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Riga di riempimento. Riga di riempimento. Aggiunto nell’interlinea inferiore all’interno di una specie di cartiglio. Aggiunto nell’interlinea inferiore all’interno di una specie di cartiglio: -ciani. Riga di riempimento. Riga di riempimento. Riga di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: ad ra[tionem]. 75 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 scilicet cuilibet eorum iii libras bononinorum pro uno mense ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma quatuor refformationum viiiC et populli331 scriptarum manu dicti domini Bonvixini Bologniti notarii et preceptorum domini potestatis332 scriptorum manu dicti domini Palialo333 notarii et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum334 mense presenti augusti. Summa librarum lxxxiiii bononinorum 27v lviiii lx 17v Die sabbati xxi intrante augusto Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum 335 Bertho Petri, Francischo Ugolini pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium in pallatio veteri comunis Bononie in qua facta fuit ellectio duorum custodum castri Bixani ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialo notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum domino Michaeli de Schalanis custodi camere superioris carceris comunis Bononie pro morte Vignonis Lanfranchi de Laguna banniti comunis Bononie pro homicidio. Qui decapitatus fuit die xii augusti ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialo notarii. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 333 Da questo punto in poi la trascrizione del nome del notario si contrae. Data la frequenza del fenomeno si è ritenuto preferibile non intervenire mediante integrazione, ma segnalare qui in nota il fenomeno grafico una volta per tutte. 334 Segno di riempimento. 335 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 331 332 II. Edizione lxi 76 Eodem die treginta octo solidos et quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus scilicet pro die martis xvii augusti, die merchurii xviii augusti, [die] iovis xviiii augusti, die veneris xx augusti336 et sabbati hodierna dies ad rationem unius panis337 pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palialo notarii predicti. Solvit dictus depositarius Eodem die lxii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Rugerio Iohannis nuntio comunis Bononie pro eius merito et labore qui ivit ad Crevalchore cytandum duos homines dicte terre ut compareant coram domino iudice mallefficiorum pro quadam notificatione facta de eis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Palialo notarii. Summa pagine librarum iii, solidorum iii, denariorum iiii bononinorum 28r 18r Eodem die lxiii 336 337 338 Solvit dictus depositarius quatuor libras et sedecim solidos bononinorum domino Royço de Royçis ambaxatori comunis Bononie, procuratori domini Lamberti Artuxini338 rectoris ecclesie et hospitalis pontis Ydicis pro octo diebus quibus debet ire et stare Ravenne pro deffensione iurium dicte ecclesie et hospitalis ad rationem xii solidorum bononinorum pro Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segue cassato con tratti di penna: quali[bet]. Segno - che indica l’andata a capo: Ar|tuxini. 77 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 quolibet die ex forma refformationis conscilii populi scripte manu339 Henrigipti de Querciis notarii et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii de Gazerris notarii et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti presentis ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum. lxiiii Eodem die Solvit dictus depositarius viginti unam libras, duodecim solidos bononinorum domino Iohanni de Baxacomatribus, domino Iacobino Artuximi, domino Francischo Gatti, domino Millançollo de Zoveçonibus340 ambaxatoribus comunis Bononie pro sex diebus qui ituri sunt ad terram Faventie ut intersint paci que fieri debet in civitate Faventie inter amicos provincie Romaniole ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii de Gazeris notarii et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii predicti. Eodem die Bixani quadraginta octo libras bononinorum Solvit dictus depositarius Bernardino Petrucii cappelle Sancte Marie Maioris, Step[h]ano Geminiani cappelle Sancti Homoboni, Guillielmo Cavaçe cappelle Sancte Christine, Rodulfo Paxitti cappelle Sancti Sinixii, Iohanni Nicholai cappelle Sancte Katherine, Dino Guidonis cappelle Sancti Iosep342, Symoni Iacobini343, 341 lxv Segue cassato con tratti di penna: d[omini]. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 341 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 342 Riga di riempimento. 343 Riga di riempimento. 339 340 II. Edizione 78 Dominico Alberti344, Petro Laurentie cappelle Sancte Chaterine, Albertino Blaxie cappelle Sancte Marie Magdalene, Castelano Fra[n]cischi cappelle Sancti Thome, Iohanni Gerardi cappelle Sancti Benedicti, Facio Guillielmi cappelle Sancti Leonardi, Leonardo Gerardini pellipario cappelle Sancti Thome, Aldrebando Rolandi de Syrano, Belito Dominici345 custodibus castri Bixani qui ituri sunt ad custodiam dicte terre pro uno mense scilicet cuilibet eorum tres libras bononinorum pro uno mense ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma ii refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu dicti domini Bonvixini notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu dicti domini Palialo et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis augusti ex instrumento scripto manu dicti346 Henrigipti de Querciis notarii dictorum anzianorum et consulum populi. Summa pagine librarum lxxiiii, solidorum viii bononinorum 28v 18v Die sabbati predicto xxi augusti Castri Franchi octuaginta quatuor libras bononinorum Solvit dictus depositarius Appolonio domini Cambii cappelle Sancti Leonardi capitaneo, Symoni Michaeli[s] Predarii cappelle Sancti Thome, Paulo Martini pischatoris cappelle Sancti Bertholomei, Iacobo Iuliani cappelle Sancti Blaxii, Dominico Martini cappelle Sancti Felicis, Ugolino Bonaventure eiusdem cappelle, Brandelixio Benutii cappelle Sancte Marie Maioris, Alexio Aççolini cappelle Sancti Homoboni, Aldrevandino Ubertini cappelle Sancti Ysaie, Dono Iohannis Fantalocii cappelle Sanctorum Petri et Marçelini, Montorio Iohannis cappelle Sancti Sysmundi, Iohanni Receputi 347 lxvi Riga di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti gli ultimi otto nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca e tutti elencati in una colonna di testo. 346 Segno di riempimento. 347 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 344 345 79 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 cappelle Sancti Ysaie, Bertholo Gracioli cappelle Sancti Thome, Petro Bonaçunte cappelle Sancte Marie Maioris, Paulo348 Benedicti cappelle Sancte Marie Magdalene, Aldrevando de Raxuriis cappelle Sancti Leonardi, Iacobino Bixella cappelle Sancti Sysmundi, Dominico Egidii cappelle Sancte Marie de Carariis, Karllo Arienti cappelle Sancti Michaelis, Francischo domine Lixie cappelle Sancti Sismundi, Petro Rodulfi cappelle Sancte Marie, Benvenuto Ugolini cappelle Sancte Christine, Paulo quondam Rovixii cappelle Sancti Fabiani, Fino Guidonis de Muxiglano cappelle Sancti Iosep, Iunte Bavoxio cappelle Sancti Proculi capitaneo et custodibus Castri Franchi qui ituri sunt349 pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre videlicet dictis350 capitaneo pro duobus mensibus xii351 libras bononinorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet die et custodibus tres libras bononinorum pro quolibet eorum pro uno mense ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma quatuor refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini352 Bolognitti notarii ad refformationes comunis Bononie et precepti dicti domini potestatis scripti manu dicti domini Palialo notarii et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu353 Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti. Summa pagine librarum lxxxiiii bononinorum 29r lxvii 348 349 350 351 352 353 19r Die merchurii xxv intrante augusto Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Gerardo Benatii notario pro suo sallario et mercede qui stetit et stare debet officio casse per presentem mensem Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bello. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: p(ro) duob(us) m(en)s(ibus). Lettura incerta. Segno - che indica l’andata a capo: Bon|vixini. Segue cassato con tratti di penna: d[omini]. II. Edizione 80 augusti ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. lxviii lxviiii lxx Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios [bononinorum] domino Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta354 panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro v diebus videlicet pro die dominica xxii augusti, die lune, martis, merchurii355 hodierna die et die iovis sequenti ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti Iohannis notarii domini potestatis. Solvit dictus depositarius Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bonazunte Venture nuntio comunis Bononie pro eius merito et labore qui ire debet de mandato domini Ferri iudicis ad malleficia ad l’Uxilinum et Rognategum ad cytandum massarios dictarum terrarum et locorum pro quadam inquisitione facienda ex precepto dicti domini potestatis scripto manu dicti domini Bonaiuti notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Bonachursio de Cadenellis curerio et portitori literarum que mituntur ad curiam romanam per comune Bononie Iacobo Aymoniti et fratribus ibi existentibus pro dicto comunis ex eo quod ipse debet portare dictas literas ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii predicti. Summa pagine librarum vi, solidorum ii, denariorum quatuor bononinorum 354 355 Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: m(er)churi[i]. 81 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 29v 19v Eodem die lxxi lxxii lxxiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Argumento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro una die qua vadit356 Poliçinum et ad Castagnolum Maiorem ad cytandum massarios357 dictarum terrarum ut quilibet eorum compareat cum viii conviçinis suis coram iudice mallefficiorum pro quadam inquisitione facienda ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palialo notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Ubertino Guidonis nuntio comunis Bononie pro suo sallario et mercede qui ivit ad Ceulam de mandato iudicis mallefficiorum ad citandum massarium cum viii hominibus dicte terre occasione quorumdam bannitorum et inquisitionum de eis faciendorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Alberto Rophyni, Medico Nasinbenis358, Naso Alberti et Petro Nasinbenis359 nuntiis comunis Bononie qui serviverunt ad discum mallefficiorum360 octo diebus exeunte mense iullii proxime preterito scilicet octo solidos bononinorum pro quolibet eorum ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet die incipiendo nostrum regimen a die Sancti Iacobi citra inceptis die dominico septima exeunte361 iullio et finiendo die dominico proximo mense augusti ex precepto dicti domini potestatis scripto manu Segue cassato con punti sottoscritti: Policin(um). Segue ripetuto nel ms. mass(arios). 358 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 359 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 360 Segno - che indica l’andata a capo: mall(e)|ffic(i)o(rum). 361 Segno di riempimento. 356 357 II. Edizione 82 domini Pallialo notarii domini potestatis. Eodem die lxxiiii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Michaeli Siverii, Aççolino Zacharie362, qui serviverunt ad discum domini potestatis de die, Andree Ugolini et Bernardino Bellocti363, qui steterunt et serviverunt comune de nocte, nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum octo solidos bononinorum ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet qui servivit de die et duodecim denariorum bononinorum pro quolibet qui servivit de nocte et qualibet nocte incipiendo nostrum regimen a die Sancti Iacobi citra incepta364 die dominico septima365 exeunte iullio et finiendo die dominico prossimo augusti ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Pallialo notarii predicti. Summa pagine librarum iii, solidorum viii bononinorum 30r lxxv lxxvi 20r Eodem die Solvit dictus depositarius366 tres solidos et sex denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro uno sacho quem dedit domino Iacobi iudici potestatis pro retinendis scripturis ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Palialo notarii predicti. Eodem die decem et novem solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iohanni de Schanello predicto scilicet undecim solidos bononinorum pro remondando puteum367 curtilis domini Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 363 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 364 Segno di riempimento. 365 Segue cassato con tratti di penna: ex(eu)nt(e). 366 Nel ms. mass(arius). 367 Segno - che indica l’andata a capo: pu|teu(m). 362 83 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 potestatis et octo solidos bononinorum pro una lampade et oleo ponendo in ea ad conburendum in cappella comunis ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Paliallo notarii predicti. lxxvii lxxviii Die iovis xxvi intrante augusto Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Clerighino cursori de Bononia qui ivit Arectium, Cortonam, ad Montem368 Sancti Savini et ad plura alia loca et terras ad indigandum et inveniendum nova vera pertinentia ad victoriam partis guelforum ex precepto dicti potestatis scripto369 manu domini Bonaiuti Iohannis notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius sex libras et octo solidos bononinorum Maynardo Bonomi370, Dominico Albertini, Ugolino Petri371, Martino de Ugiano372 nuntiis comunis373 Bononie scilicet cuilibet eorum treginta duos solidos bononinorum pro duabus sedecinis quibus steterunt374 et serviverunt de mense iullii proxime preterito ad discum Ursii iudici domini potestatis et officialibus presidentibus dicto officio ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet375 eorum et quolibet die incipiendo die tercio mense iullii usque ad diem secundum mense376 augusti ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti377 notarii predicti et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Palialo notarii predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto Segno - che indica l’andata a capo: Mo(n)|te(m). Segno di riempimento. 370 Riga che unisce questo al nome seguente. 371 Riga che unisce questo al nome seguente. 372 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le due coppie di nomi, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 373 Segno di riempimento. 374 Segno - che indica l’andata a capo: stete|ru(n)t. 375 Segno di riempimento. 376 Segno di riempimento. 377 Segno - che indica l’andata a capo: Bolo|gniti. 368 369 II. Edizione 84 manu Henrigipti de Querçiis notarii anzianorum et consulum presenti mense augusti. Summa pagine librarum viii et solidorum x et denariorum vi bononinorum 30v 20v Eodem die lxxviiii Solvit dictus depositarius quindecim libras bononinorum domino Guidoni Bontalenti378, domino Petro de Floranis, domino Petro Albanixie379, domino Symoni Iacobini, domino Prinçivalli Canitulo380, domino Bertholo Bonaventure381 notariis deputatis officio bannitorum comunis Bononie quos habere debent pro eorum sallario et mercede a comuni Bononie pro abbecedariis faciendis de libris bannitorum comunis Bononie tam civium quam forensium et tam pro debito382 quam pro mallefficio sicut etiam continetur in refformatione populi et comunis Bononie in383 libris statutorum comunis conscripta exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populli Bononie scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii et precepti domini potestatis scripti manu domini Palialo notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querçiis notarii. Eodem die lxxx Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Guidoni Ugolini nuntio comunis Bononie pro uno die quo ivit de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad terram Lignani ad cytandum Martinellum384 Iacobini Palmerii pro Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. 380 Riga che unisce questo al nome seguente. 381 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le tre coppie di nomi, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 382 Segno di riempimento. 383 Segno di riempimento. 384 Segno - che indica l’andata a capo: Ma(r)tinel|lu(m). 378 379 85 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 quodam mallefficio ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini385 Bonaiuti Iohannis notarii domini potestatis. Eodem die {lxxxi386} Solvit dictus depositarius sedecim solidos et sex denarios bononinorum 387 Alberto Miglatio qui façit libros pro libris et cartis quos et quas ipse Albertus dedit Anthonio de Policino notario anzianorum et consulum populi Bononie de mense iullii proxime preterito operatis ad officium dictorum anzianorum et consulum refformationum consciliorum populi ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Summa pagine librarum xv, solidorum xviii, denariorum vi bononinorum 31r 21r Eodem die lxxxii lxxxiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Bertholomeo Albertini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit de mandato388 domini Amadoris tunc iudicis ad mallefficia ad terram Argelate ad cytandum massarium dicte terre cum xii bonis hominibus eiusdem terre super facto inquisitionis faciendo de ipsis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius septem solidos bononinorum Acharixio campanario populi pro duabus corigiis et soghis sive cordis emendis pro aptando martello campane populi ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Segue cassata con tratti di penna la lettera p. La lacuna materiale del supporto, a seguito della perdita di un lembo del margine del foglio di carta, spinge a ricostruire per via indiziaria il numero della posta. 387 Lettura incerta. 388 Nel ms. ma(n)data. Segno - che indica l’andata a capo: ma(n)|data. 385 386 II. Edizione 86 Eodem die lxxxiiii Solvit dictus depositarius viginti novem solidos bononinorum Nicholucio campanario scilicet viginti duos solidos bononinorum pro po[r]tatura xi plaust[r]orum389 predacii et terracii ad rationem duorum solidorum bononinorum pro plaustro quod terratium erat in pallatio comunis et in cortili pallatii et pro spaçatura predacolore390 solidos quinque et pro actatura campanelle pallatii que erat destructa duos solidos bononinorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini391 Palialo notarii domini potestatis. lxxxv Eodem die Solvit dictus depositarius quindecim libras bononinorum domino Rodaldo Lamandine procuratori societatis mercadandie recipienti suo nomine392 et nomine et vice socii sui procuratorum dicte societatis. Quos denarios dare debent uni ambaxatori et uni notario, quos ipsi ellegerint et nominaverint ad eorum voluntatem, qui ituri sunt domino marchioni pro negotiis dominorum Martini Alexii393 et Bonromei de Calçina ex forma refformationis conscilii394 populi Bononie scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et395 consulum mense presenti augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Palialo notarii dicti domini capitanei et quia396 placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii. Summa pagine librarum xvi, solidorum xviii bononinorum 389 390 391 392 393 394 395 396 Segno - che indica l’andata a capo: pla|ust[r]o(rum). Segno - che indica l’andata a capo: preda|colore. Segue cassato con punti sottoscritti: pote(statis). Segno - che indica l’andata a capo: no|mine. Segno - che indica l’andata a capo: Ale|xii. Segue cassato con tratto di penna: viii[C]. Segue cassata con tratti di penna la lettera q. Segno di riempimento. 87 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 31v 21v Eodem die lxxxvi lxxxvii Solvit dictus depositarius duodecim solidos bononinorum Stephano Iohannis nuntio comunis Bononie pro eo quod portare debet literas comunis Bononie in servitio dicti comunis ad civitatem Regii ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Die veneris xxvii intrante augusto Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Zacharie Guidonis nuntio comunis Bononie pro eius merito et labore397 quod ipse substinuit in servitio comunis Bononie videlicet duos solidos bononinorum pro una die qua ipse ivit mandato domini Ferri iudicis ad malleficia ad cytandum Lambertum Ubaldini de terra Ci[d]ricle pro quadam inquisitione que fit contra eum et quatuor solidos bononinorum pro duobus diebus quibus ipse ivit ad terram Trassere ad cytandum Martinum Guillielmi de dicta terra qui interfecit Bellam suam uxorem ex duobus preceptis qui sunt in una cedula domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die sabbati xxviii intrante augusto lxxxviii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Petro Bonachose nuntio comunis Bononie pro una die quo ipse ivit mandato domini Bonifatii assessoris domini potestatis ad cytandum massarium dicte terre398 cum quatuor bonis [hominibus] sue terre comparire debet coram eo pro negotiis comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxviiii Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Clerighino curerio de Bononia pro eius merito et labore qui Segue cassato con tratto di penna: videlicet. Nel processo di copia lo scrivente ha omesso di trasformare il dettato dell’antigrafo, non indicando la località del contado, che in questo modo viene omessa, a meno che non si tratti di un implicito riferimento alla comunità di Trasserra, nominata nella posta precedente. 397 398 II. Edizione 88 iturus est ad civitatem Aretii et ad Montem Sancti Savini pro novis sciendis et inveniendis ex precepto domini potestatis scripto manu dicti domini Bonaiuti notarii. Summa pagine librarum ii bononinorum 32r lxxxx lxxxxi 22r Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Bonzagni Bernardini399, Michaeli Severii, Marsilio Guidonis 400, Stephano Iohannis, Zino Pandeboni401, Iuliano Iohannis, Ubertino Guidi402, Henricho Dalmaxini403 nuntiis comunis Bononie pro eorum salario et mercede qui fustigaverunt omnes meretrices404 que erant in carcere comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios [bononinorum] domino Iohanni de Schanello405 custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi406 pro quinque diebus videlicet pro die veneris xxvii augusti, die sabbati, die dominico, die lune407 et die martis sequentibus proximis venturis ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. 401 Riga che unisce questo al nome seguente. 402 Riga che unisce questo al nome seguente. 403 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le quattro coppie di nomi, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 404 Segno - che indica l’andata a capo: me|retrices. 405 Segue cassato con tratti di penna: s(cilicet) chutodi. 406 Segue cassato con tratto di penna: ad. 407 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 399 400 89 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 lxxxxii Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum dicto domino Iohanni custodi massarie comunis pro duobus capistris pro guarnendis leis comunis Bononie ad discum Ursi ex precepto domini potestatis scripto manu Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxiii Solvit dictus depositarius decem et novem libras, decem solidos bononinorum domino Rolando de Foscharariis pro satisfactione medietatis extimationis unius sui equi bruni cum aliquot pilis albis in fronte et cum pede dextro anteriori408 balzano et cum pede sinistro posteriori balzano qui extimatus fuit per extimatores comunis Bononie xl libras bononinorum exequendo formam refformationis conscilii popoli scripte409 manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum populi mense presenti augusti et precepti dicti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini410 capitanei et411 quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto412 manu Henrigipti de Querciis notarii predicti. Summa pagine xxi librarum, xvii solidorum, iiii denariorum 32v 22v Eodem die lxxxxiiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Guidoni Ugolini nuntio comunis Bononie pro una die quo ivit ad Castrum Sancti Petri ad cytandum massarium cum x hominibus dicte terre de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia domini potestatis ex precepto domini potestatis413 408 409 410 411 412 413 Segno - che indica l’andata a capo: a(n)te|riori. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: pote(estatis). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: p(recepti) d[omi]n[i]. Segno di riempimento. Segno di riempimento. II. Edizione 90 scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxv Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iohanni Petri calzolario414, Francho Blaxii, Iacobo Iacobini415, Coloe Phylippi, Berto Petri416, Iuliano Ugolini, Andree Benitendi417, Francischo Ugolini418 pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium in pallatio veteri et novo comunis Bononie in quo facta fuit ellectio suprastantium et notariorum canalium419 comunis et exstimatorum et marischalcorum equorum comunis Bononie420 ad rationem vi denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die lune xxx intrante augusto lxxxxvi Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum magistro Amadori et magistro Bentevoglo421 magistris lignaminis scilicet cuilibet eorum quinque solidos bononinorum pro eorum merito et422 remuneratione pro eo quod ipsi iverunt in servitio comunis Bononie mandato domini capitanei ad pontem Sancti Anthonii423 ad providendum et examinandum de reaptatione dicti pontis et de expensis neccesariis pro reaptatione dicti pontis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii de Gazerris notarii domini capitanei. Summa pagine solidorum xvi bononinorum Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. 416 Riga che unisce questo al nome seguente. 417 Riga che unisce questo al nome seguente. 418 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le quattro coppie di nomi, ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 419 Segno - che indica l’andata a capo: ca|nal(ium). 420 Segue cassato con punti sottoscritti: ex. 421 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 422 Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: Re. 423 Segno - che indica l’andata a capo: An|thonii. 414 415 91 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 33r 23r Eodem die lxxxxvii Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum Mayno quondam domini Bendidei de Canitulo pro emendo et satisfactione424 medietatis extimationis unius sui equi bruni balzani in fronte et muso quem assignaverat425 in comuni Bononie tempore presenti inpositionis equorum facte in civitate Bononie tempore domini Gerardi426 de Iosano potestatis Bononie. Qui equus427 eximatus fuit xl libras bononinorum ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii populi et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii de Gazerris notarii domini capitanei et quia placuit428 anzianis et consulibus mense augusti presenti429 ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii. Die martis ultimo430 augusti lxxxxviii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Petro de Rofeno nuntio comunis Bononie qui iturus est mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad Panichum et Val de Roncho et A Le Mogne ad cytandum omnes infrascriptos propter duo homicidia ibi conmissa scilicet Bastardum de Tignano, Raynerium de Monseverio, Pelegrinum domini comitis Maghinardi de Panicho, Petrum domine Bone de Panicho, Marcelinium de Panicho, Manencinum de Vedegheto431 quondam Yvani, Polonum de Panicho, Pizinum domini Giraldini432 de Monseverio, Piçinum Aygonis de dicta terra, Banchum de Mognis, Morandum de Mognis et Guiducium de Val de Roncho pro quatuor diebus ad rationem duorum 424 425 426 427 428 429 430 431 432 Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: assigna|verat. Segno - che indica l’andata a capo: Ge|rardi. Segue cassato con punti sottoscritti: mo(r)tuus. Segno - che indica l’andata a capo: Plac|uit. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segue cassato con tratto di penna: int(rante). Segno - che indica l’andata a capo: Ve|degheto. Segno - che indica l’andata a capo: Giral|dini. II. Edizione 92 solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto dicti potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti potestatis. Eodem die lxxxxviiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Petro Bonachose nuntio comunis Bononie qui iturus est mandato domini Ferri433 iudicis ad malleficia ad Panichum et Val de Roncho et A Le Mogne ad434 cytandum omnes suprascriptos propter duo homicidia ibi conmissa videlicet pro quatuor diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xx, solidorum xvi bononinorum 33v c 433 434 435 436 437 438 23v Eodem die Solvit dictus depositarius centum libras minus duodecim denarios bononinorum fratri Paci priori Sancte Marie435 Carminis recipienti suo nomine et vice et nomine totius conventus dicte ecclesie pro elimosinis et celebratione festivitatis Sancte Marie de mense augusti ex forma refformationis conscilii populi scripte436 manu Anthonii de Pollicino notarii anzianorum et consulum mense437 iullii preterito et scruptinii celebrati in ipso conscilio populi scripti manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini438 Gregorii de Gazerris notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti predicti notarii. Segno - che indica l’andata a capo: Fe(r)|ri. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Ca(r)mins. Segno di riempimento. Segue cassato con tratti di penna: in. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bonaiuti no[tarii]. 93 ci cii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius septuaginta quinque libras bononinorum domino Buvalello de Artinixiis, domino Petro de Scalanis, domino Ugolino de Querciis, domino Francischo de Bonaventure439 domini, domino Thomaxio domini Bertholomei de Schiva eorum notario440 officiallibus comunis Bononie ad reducendum in scriptis omnia et singula caxamenta et hedifficia partis lambertaciorum que sunt in civitate et suburbiis et pro quantitate [solidorum] locata sunt dicta caxamenta que locata sunt et ad reducendum in scriptis omnes et singulas banchas et loca comunis et partis ieremiensium441 ubicumque sunt et ad examinandum predicta caxamenta, stationes, banchas et loca comunis Bononie [pro] quantitate solidorum [que] possunt comuni Bononie annuatim pro pensione ad442 rationem xv librarum bononinorum pro quolibet eorum ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti et precepti dicti capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum domino Francischo de Gatto pro emendo et satisfactione medietatis [extimationis] unius sui equi cum una balçana in testa et in ambobus pedibus443 posterioribus et anteriori sinistro sibi mortui morte naturali. Qui extimatus fuit xl libras bononinorum per extimatores comunis Bononie ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii et precepti dicti capitanei scripti manu Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata unisce i quattro nomi dei domini (al nominativo plurale) con quello del notaio al loro servizio, ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 441 Segno – che indica l’andata a capo: ie|remiens(ium). 442 Segno di riempimento. 443 Segue cassato con tratti di penna: posterib. 439 440 II. Edizione 94 domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti notarii. Summa pagine clxxxxv librarum minus xii denariorum bononinorum 34r ciii 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 24r Eodem die Solvit dictus depositarius quindecim solidos bononinorum 444 Gaudencio de Faventia et Milano de Mediolano, Guercio de Ianua445, Petro cui dicitur «Parmexanus», Petrobono de Mutina446, Zanino de Cremona, Pero filio Iohannis de Bononia447, Iacobo de Padua, Baxanino de Mediolano448, Omgnabene de Verona, Girardino de Mutina449, Baxianino de Mediolano et Arigo Thodischo450 et Petro de Bononia, Paxino de Mediolano451 marochis qui iuverunt per civitatem Bononie cum domino Peregrino notario domini potestatis deputato super selegatis et fangho ad capiendum porchos qui ibant per civitatem contra formam statutorum videlicet pro tribus diebus scilicet pro die452 merchurii xxv augusti et die xxiii augusti et pro die iovis xxvi augusti ad rationem duodecim453 denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex tribus preceptis domini potestatis qui sunt in454 uno taglolo scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga di riempimento. Segue cassato con tratto di penna: d(ome)n(i)ca iii ex(e)u(n)t(e) aug(usto). Segno - che indica l’andata a capo: duo|deci(m). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: unot[aglolo]. 95 ciiii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius septem solidos bononinorum Gaudentio de Ravenna455, Gerardo de Mutina, Mirano de Milano456, Iohannino de Regio, Giliolo457 de Cremona458, Paxino de Milano459 marochis460 et Bonaventure Petri nuntio comunis Bononie scilicet cuilibet marocho xii denarios bononinorum. Qui iverunt cum supradicto domino Peregrino notario domini potestatis per civitatem die ultimo augusti causa capiendi porchos et pro aliis utilitatibus comunis et dicto nuntio xii denariorum bononinorum pro una clavi posita ad hostium ubi reponuntur porci et pro capistris causa conducendi dictos po[r]chos ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cv Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Rolandino Rainucioli nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit ad terram Stagni mandato domini461 Ferri iudicis domini potestatis ad malleficia ad rationem ii solidorum bononinorum pro qualibet die ad cytandum Guillielmucium filium quondam comitis Alexandri de Mangone occasione malleficii462 ut se conpareat ad excusandum coram eo ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxx bononinorum Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. 457 Cassata la lettera l con punto sottoscritto: Gili<l>olo. 458 Riga che unisce questo al nome seguente. 459 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le tre coppie di nomi, ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 460 Segno che indica l’andata a capo: maro|chis. 461 Segue cassato con tratti di penna: p(er)e. 462 Segno - che indica l’andata a capo: mall(e)|ficii. 455 456 II. Edizione 34v 96 24v Eodem die cvi Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Bertholomeo Iohannis nuntio comunis Bononie pro uno die quo ivit ad terram Liglani mandato domini Ferri ad cridandum Martinellum filium Iacobini de dicta terra463 ad sententiam464 capitanei ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cvii cviii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gerardo Iohannis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus in duabus vicibus quibus ivit ad Castrum Franchum mandato domini Guillielmi Confaloneri iudicis et vicarii dicti domini capitanei una vice ad appellandum Guiducium filium Guidolini medici et alia ad appellandum Petrum Gondum pro diversis causis ad eius officium spectantibus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iacobo Leonis, Alexandro Iacobi, Zanino de Parma, Rogerio Iohannis465, Petro Nasinbenis, Martino Feragallo, Medico Nasinbenis et Naso Alberti466 nuntiis comunis Bononie ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum qui iverunt ad iustitiam Vignani qui fuit de Laguna die xii augusti. Qui iudicatus fuit sententia capitali ex precepto domini potestatis scripto manu domini Palialo notarii domini potestatis. Segno - che indica l’andata a capo: te(r)|ra. Lettura incerta. 465 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 466 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 463 464 97 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 cviiii Eodem die Solvit dictus depositarius septem libras, quatuor solidos bononinorum domino Deutalevi Zambraxii ambaxatori comunis Bononie qui de mandato dominorum potestatis et capitanei, anzianorum et consulum ivit ad dominum comitem Romaniole et stetit octo diebus pro factis comunis Bononie ad rationem xviii solidorum bononinorum pro qualibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis scribendum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti. Summa pagine librarum vii, solidorum xviii bononinorum 35r cx 467 468 469 470 25r Eodem die decem et octo libras et quindecim solidos [bononinorum] domino Guidoni de Stiphunti notario qui ivit ad inquirendum confinatos comunis467 Bononie pro parte lambertaciorum pro xxv diebus quibus ivit cum Vinçiguerra de Gozadinis468 notario mandato domini Brexani de Salis capitanei populi Bononie ad rationem xv solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti presenti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii de Gazerris notarii domini469 capitanei et470 quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti de Querciis notarii. Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Goza|dinis. Segue cassata con tratti di penna una lettera. Segue cassato con tratti di penna: p(re)[cepti]. II. Edizione cxi cxii 98 Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bernardo Bellocti nuntio comunis Bononie pro duabus diebus quibus ivit mandato domini Federici de Ello militis dicti domini capitanei presidentis super aquis et stratis ad appellandum471 massarium et comunia Centi, Gambararii et Plebis472 Centi et Sancti Vincetii ut irent ad faciendum suam partem Strate de Fraxino qua itur Galleriam473 ad rationem duorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius centum quadraginta libras bononinorum domino Lambertino Rampone, domino Pace de Pace, domino Guillielmo de Ronbodevino, domino Anthonio de Migarano iudicibus474 et domino Alberto de Asinellis, domino Cervo de Boateriis ambaxatoribus, domino Petro Merlino eorum notario ellectis per anzianos et consules populi Bononie qui ituri sunt ad Castrum Franchum ad475 tractandum pacem reginorum intrinsecorum et extrinsecorum de parte ecclesie una cum parmensibus et cremonensibus pro x diebus476 cuilibet scilicet domino Lambertino477 xxx libras bononinorum ad rationem iii librarum bononinorum pro qualibet die, aliis quinque ambaxatoribus cuilibet xx libras bononinorum ad rationem xl solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die478, notario vero x libras bononinorum ad rationem xx solidorum bononinorum pro qualibet die ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti Segno - che indica l’andata a capo: ap|pelland(um). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Certi. 473 L’inchiostro è in parte svanito, così da non rendere perfattemente leggibili le lettere. Segno - che indica l’andata a capo: Galle{r}i|am. 474 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 475 Segno di riempimento. 476 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: cuib. 477 Segno di riempimento. 478 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 471 472 99 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 de Querciis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii predicti. Summa pagine librarum clviii, solidorum xviiii bononinorum Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium de dicto mense augusti scilicet a die secundo intrante augusto cum ipsa die479 usque ad diem ultimo augusti et cum ipsa die capit et est mccccxli librarum, xiii solidorum, vi denariorum [bononinorum]480 35v 25v Kallende Setenbris481 i ii 479 480 481 482 483 Die482 primo intrante setenbri scilicet mercurii treginta octo solidos et quatuor denarios Solvit dictus depositarius bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro v diebus videlicet pro hodierna die merchurii kallendis septe[m] bris, iovis, veneris, sabbati et die dominico futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die sex solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro tribus483 diebus Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: cu(m) ip(s)a die. La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate. Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate. Aggiunto in interlinea. II. Edizione 100 quibus ivit ad Stagnum ad cridandum Guilliemucium quondam domini comitis Alexandri pro quodam mallefficio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestais. Eodem die decem et novem libras et quatuordecim solidos bononinorum pro emendis uno ronzino, uno accipitre, una po[r]chetta et guantis pro facienda prova equorum in festo Sancti Bertholomei proxime preterito ex forma refformationis conscilii populi scripte per Henrigiptum de Querciis notarium anzianorum et consulum mense augusti presenti ellapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti preterito ex instrumento scripto manu Henrigipti predicti. Que expense facte fuerunt hoc modo scilicet in uno roncino xiii libras et xiii solidos bononinorum et in accipitre cum apparatu et guantis iii libras et xvii solidos bononinorum et in porchetta cum cuzitura et aliis neccesariis circha eam xliiii solidos bononinorum. iii Solvit dictus depositarius Eodem die iiii Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum Henrigipto de Querciis notario anzianorum et consulum mense augusti preterito pro eius salario et mercede dicti sui officii dicti mensis augusti ex forma refformationis conscilii populi scripte manu dicti Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum populi mense augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense484 augusti preterito ex instrumento scripto manu supradicti Henrigipti notarii. Summa pagine librarum xxvii, solidorum xviii bononinorum, denariorum iiii bononinorum 484 Segue cassato con punti sottoscritti: aug(usti). 101 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 36r v 26r Die iovis secundo intrante setenbri Solvit dictus depositarius septem libras et quatuor solidos bononinorum domino Gratiolo de Boateriis et domino Guidoni de Bonromeis485 ambaxatoribus comunis Bononie qui iverunt Mutinam pro negotiis comunis Bononie pro quatuor diebus quibus steterunt486 in dicta ambaxata ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti elapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti notarii. Eodem die vi Solvit dictus depositarius quinque libras, decem et octo solidos bononinorum Laurentio Bonaçunte olim capitaneo castri Stagni cappelle Sancte Marie de Muradellis487, Azzoni Michaelis cappelle Sancti488 Iuliani, Nicholao Gratiani cappelle Sancti Leonardi, Guidoni de Boyculis cappelle Sancti Laurentii custodibus dicti castri489 videlicet dicto capitaneo tres libras bononinorum et quatuor solidos bononinorum pro sedecim diebus490 quibus stetit ad custodiam491 dicti castri ultra492 terminum unius mensis de quibus nullam solutionem Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 486 Segno - che indica l’andata a capo: ste|teru(n)t. 487 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata unisce il nome del capitano a quelli dei custodi, ciascuno dei nomi elencati è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 488 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Leonardi. 489 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati. 490 Segno - che indica l’andata a capo: die|bus. 491 Segno - che indica l’andata a capo: custo|dia(m). 492 Segno di riempimento. 485 II. Edizione 102 habuit a comuni Bononie ad rationem iiii solidorum493 bononinorum pro qualibet die et dictis tribus custodibus xviii solidos bononinorum pro quolibet eorum pro novem diebus quibus steterunt ad custodiam dicti castri pro comuni Bononie ultra terminum unius mensis de quibus solutionem aliquam non habuerunt a comuni Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii494 viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini495 Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti496 notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti. Eodem die vii viii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Nasinbeni de Gisso nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit Scovetum mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad cytandum [massarium] dicte terre cum octo497 bonis hominibus498 eiusdem terre coram eo [ut] se presentaret ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Phylippo fabro pro una clavi quam fecit camere domini Valentis notarii domini potestatis ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xiii, solidorum v bononinorum 493 494 495 496 497 498 Segno di riempimento. Segue cassato con tratti di penna: p(o)p(uli). Segno - che indica l’andata a capo: Bon|vixini. Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. Soprascritto con segno di rimando ^. Nel ms. bonos ho(m)i(n)es. 103 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 36v viiii x 26v Die veneris tercio intrante setenbri Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Bertholomeo domine Clare notario cancellerio comunis Bononie quos expendit in cartis et cera neccesariis in dicto suo officio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Zino Pandeboni nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Savignum ad cytandum Contisellum de Savigno pro robaria et homicidio facto in dicta terra ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti domini potestatis. Eodem die xi Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Richo filio Dalmaxini nuntio comunis Bononie pro una die qui ivit Salicetum ad cytandum Minum filium quondam domini Dandi de Saliceto pro quodam mallefficio secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti eius notarii. Eodem die xii Solvit dictus depositarius quindecim libras bononinorum domino Nicholao domini Rodolfini de499 Lameriis iudici et ambaxatori, domino Royço de Royçis notario procuratori500 qui ituri sunt pro501 comuni Bononie Ravennam tanquam ambaxatori pro questione pontis Ydicis pro domino Lambertio Artuxino videlicet dicto domino Nicholao viiii Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Lane[riis]. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata unisce i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 501 Segno di riempimento. 499 500 II. Edizione 104 libras bononinorum pro decem diebus ad rationem502 xviii solidorum bononinorum pro qualibet die et dicto Royço procuratori sex libras bononinorum pro decem diebus ad rationem xii solidorum bononinorum pro qualibet die ex503 forma refformationis conscilii populi scripte504 manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii sui notarii et quia placuit anzianis et consulibus populi mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii. Summa pagine librarum xvii, solidorum vi bononinorum 37r 27r Eodem die xiii Solvit dictus depositarius septem solidos bononinorum domino Royço de Royçis quos expendit de suis propriis denariis in scripturis factis505 occasione questionis506 iurium pontis Ydicis in civitate Ravenne ex precepto dicti domini capitanei507 scripto manu domini Gregorii notarii dicti domini capitanei. Eodem die xiiii Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum domino Gerardo quondam domini Bolognitti de Cocha pro mendo et satisfatione medietatis508 extimationis unius sui equi liardi cum una strella in fronte albi in muxo et balzani509 pedis sinistri posteriori sibi mortui in stabulo morte naturali. Segno di riempimento. Seguono cassate con tratto di penna un paio di lettere di difficile lettura. 504 Nel ms. sc(r)ipta concordando il caso con forma invece che, come di solito previsto dal formulario burocratico reiterato, con refformationis. Segno - che indica l’andata a capo: sc(r)ip|ta. 505 Segno di riempimento 506 Nel ms. questeio(n)is. 507 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^ su parola cassata con tratto di penna e punti sottoscritti: pot[estatis]. 508 Segue cassato con punti sottoscritti: un[ius]. 509 Segno - che indica l’andata a capo: balz|ani. 502 503 105 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Qui extimatus fuit in comuni xl libras bononinorum ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii de Gazeris sui notarii et quia placuit anzianis et consulibus populi mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti notarii predicti. xv xvi Die sabbati iiii intrante setembri Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum domino Thomaxino de Duglolo, domino Iohanni de Maxignis, domino Richardo Buxolarie notario510 suprastantibus laborerii muri, strate et canalis Strate Castilionis pro expensis dicti laboreii faciendis511 et secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte512 manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie scribendum et precepti domini potestatis513 scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi514 mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii dominorum anzianorum et consulum. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum 515 domino Iacobo domini Iachoboni Becharii pro satisfactione medietatis extimationis516 xl libras bononinorum unius sui equi bagli schuri cum una strella in fronte et albi in muxo et balçani517 de ambobus pedibus posterioribus designatione signo S. Qui equus mortuus fuit morte naturali in civitate Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 511 Segno di riempimento. 512 Segno di riempimento. 513 Segno di riempimento. 514 Segue cassato con tratti di penna: sc(r)ipt(i). 515 Nel ms. Iachoboni aggiunto in interlinea con segno di rimando ^ su parola cassata con punti sottoscritti: Iacobini. 516 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: uni(us). 517 Nel ms. balcani. 510 II. Edizione 106 Mutine et in cavalchata facta per comune Bononie de mense novembris ex refformatione populi scripta manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti et precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti preterito ex instrumento scripto manu Henrigipti notarii predicti. Summa pagine librarum lxv, solidorum vii bononinorum 37v 27v Eodem die xvii Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum Bitino Guidolini, Ugolino Cavaza qui dicitur «Scarpellatus», Ghino de Vachitinis518, Ture qui dicitus «Savorinus», Francischino Iacobini sartori domine Zalice et Garello bechario519 qui520 ceperunt et in forcia comunis Bononie et domino potestati presentaverunt et consignaverunt personam Oliverii qui occidit Ugonem famulum Pauli de Lambertinis in platea comunis Bononie. Qui Oliverius decapitatus521 fuit dicta de causa ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini522 Gregorii de Gazeris notarii domini capitanei et523 quia placuit anzianis et consulibus mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti notarii dictorum524 anzianorum et consulum mense augusti. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 519 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 520 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: p(re)sentaveru(n)t d(omino) pot(est)ati. 521 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: m. 522 Segno di riempimento. 523 Segue cassato con tratti di penna: p. 524 Segue cassato con tratto di penna: d[ominorum]. 518 107 xviii xviiii xx Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Rolando de Foscharariis pro quadam anbaxata secreta quam ipse fecit mandato dominorum potestatis et capitanei Bononie et anzianorum et consulum civitatis eiusdem ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Zanuchullo de Forlivio et Albertino de Forlivio525 marochis scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum pro eorum526 merito et labore quo substinuerunt pro una die, primo setenbris, qua iverunt per civitatem cum domino Bergamino notario domini potestatis per civitatem Bononie ad capiendum porchos secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bertholino de Brixia, Gerardino de Mutina527, Zanino de Brixia et Francisco Cor de Lione de Bononia528 marochis pro eorum merito et mercede. Qui iverunt per civitatem Bononie cum dicto domino Peregrino notario domini potestatis pro una die scilicet pro die iii setenbris ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet529 eorum secundum formam statutorum530 ad capiendum porchos per civitatem Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 526 Segno di riempimento. 527 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 528 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 529 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: die. 530 Segue cassato con tratto di penna: ex p(re)[cepto]. 525 II. Edizione 108 Bonaiuti notarii531 domini potestatis. Summa pagine librarum lii, solidorum vi bononinorum 38r xxi xxii 28r Die lune vi intrante setenbri Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum Benno quondam domini Gozadini de Gozadinis notario ad scribendas confessiones tormentatorum quas habere et recepere debet a comuni Bononie pro suo feudo et sallario dicti sui officii secundum formam statutorum ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum populi mense augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii dicti capitanei et quia placuit anzianis et consulibus dicti mensis augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii prefati. Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Alberto Ariverii nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit ad cridandum Guilliemucium domini comitis Alexandri ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini potestatis532 scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxiii 531 532 533 534 Bixani533 Solvit dictus depositarius undecim libras et quatuor solidos bononinorum Petro quondam Richardi cappelle Sancte Marie Maioris [tam] pro se et suo nomine quam procuratorio nomine infrascriptorum534, Nicholao Receputi cappelle Sancti Ysaie, Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bon[aiuti]. Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno di riempimento. 109 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Iacobo Stephani cappelle Sancti Blaxii, Iacobo Amici cappelle Sancti Iohannis in Monte, Iacobo Zanbonelli cappelle Sancti Leonardi, Michaeli de Mulitis, Guidutio Bonapartis cappelle Sancte Marie de Muradellis, Guillielmo Accursitti cappelle Sancti Michaelis, Bonamicho de Quinçano cappelle Sancti Leonardi, Iohanni Benvenuti cappelle Sancte Catherine, Iacobo Nasinbenis cappelle Sancti Christofori, Bonnollo Bonixini cappelle Sancti Thome, Bonaventure Ganbari calçolarii, Santo535 Petriçoli cappelle Sancti Thome, Iacobo Bonfantis cappelle Sancti Fabiani, Galvano Syronis cappelle Sancti Columbani536 custodibus castri Bixani qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicti castri septem diebus ultram terminum unius mensis de quibus solutionem aliquam non habuerunt a comuni Bononie videlicet cuilibet eorum xiiii solidos bononinorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii viii[C] et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad scribendum refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii dictorum anzianorum et consulum mense augusti. Summa pagine librarum xxi, solidorum x bononinorum 38v xxiiii 28v Eodem die treginta octo solidos et quatuor denarios bononinorum domino Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna die Solvit dictus depositarius Lettera o corretta su i. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 535 536 II. Edizione 110 lune, martis, merchurii, iovis537 et veneris futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Montisbellii viginti unam libras bononinorum Solvit dictus depositarius Iohanni Bernardini tam pro se et suo nomine quam procuratorio nomine infrascriptorum quorum procurator est, Petro Baronis, Anthonio Rodulfi, Michilino Alberti Gualterini, Zanbono Petriçoli caldarerii539, Iohanni Petriçoli, Dominico Bonomi, Iacobino Petriçoli de Vetrana, Iacobo Cavalchantis, Dominico de Gonborutis, Dominico Andree, Rumiolo Lamberti, Sighizello Bagli, Thomaxio Petriçoli, Aymericho Iacobini, Iohanni Saglinbenis, Brandelixio Bennutii, Oxilitto Iacobini Sosize, Venture de Bertalia, Petro Aççi, Carullo Arienti, Bonino Guidonis sartoris, Iohanni Anthonii, Iacobino Iacobi, Michilito qui dicitur «Ançianus», Guillielmino de Malpiglis, Bertholo Petriçoli, Gregorio Rodolfini, Bertholo Gracioli, Boxio Federici, Verardino de Baragaza, Gerardo Pasqualis, Lambertino Iacobelli de Sangueneta, Bertholo Iohannis et Nigro Zanini custodibus castri Montisbellii qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre pro sex diebus540 ultra terminum unius mensis quibus nullam solutionem receperunt a comuni Bononie videlicet duodecim solidos bononinorum pro quolibet eorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini541 Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et 538 xxv 537 538 539 540 541 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Scioglimento non certo. Segue cassato con tratti di penna: q(ui)b[us]. Segno di riempimento. 111 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 consulibus populi mense presenti542 setenbris543 ex instrumento scripto manu Gerardi domini Richoboni de Plastellis notarii anzianorum et consulum. Summa pagine librarum xxii, solidorum xviii, denariorum iiii bononinorum 39r {xx}vi545 29r Die martis vii intrante setenbri Castri Franchi544 decem et octo libras, octo solidos Solvit dictus depositarius bononinorum Thorelino domini Alpexani cappelle Sancti Donati custodi pro se et suo nomine et procuratorio nomine infrascriptorum custodium, Bernardino Thomaxini, Benvenuto domine Strelle cappelle Sancti Cataldi, Petro Dominici cappelle Sancte Marie Maioris, Zanpolo Gambelu[n]ghe, Ugolino Bonaventure cappelle Sancti Felicis, Benedicto calçolario cappelle Sancti Thome, Iacobo sartori cappelle Sancti Michaelis, Iohanni Zacharie cappelle Sancti Malgarite, Dominico Iohannini cappelle Sancti Nicholay, Thomaxino Tercii cappelle Sancte Marie Maioris, Zanbonino Pacis cappelle Sancte Katerine, Iohannino Serafini cappelle Sancte Christine, Guidotto Thomaxini cappelle Sancti Leonardi, Nasinbene Adelardi cappelle Sancti Proculi, Matheo Laurentii cappelle Sancte Marie de Apoxa, Francischo Preytis cappelle Sancti Iuliani, Francischo Iacobini cappelle Sancte Marie Mascharelle, Phylippo sartori cappelle Sancti Iuliani, Iohanello Bonincuntri cappelle Sancti Blaxii, Iohanni Cambii cappelle Sancti Thome de Mercato, Taviano Pelipparii, Guidoni Ubaldini cappelle Sancte Lucie custodibus Castri Franchi qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre pro octo Segue cassato: augu(sti). Segno - che indica l’andata a capo: se|te(n)br(is). 544 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 545 La lacuna materiale del supporto, a seguito della perdita di un lembo del margine del foglio di carta, spinge a ricostruire per via indiziaria il numero della posta. 542 543 II. Edizione 112 diebus546 ultra terminum unius mensis de quibus solutionem nullam receperunt a comuni Bononie videlicet cuilibet eorum sedecim solidos bononinorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die et quolibet eorum ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii ad refformationes comunis Bononie scribendum et precepti domini potestatis547 scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii anzinaorum et consulum mense augusti. xxvii Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor libras, octo solidos bononinorum Locto de Ferro capitaneo olim castri Barçi, Zunte548 Choradi, Lippo Bonazunte, Faciolo ba[r]berio, Mathyolo Facii custodibus et capitaneo549 dicti castri qui steterunt ad custodiam dicte terre ultra terminum unius mensis scilicet dicto550 capitaneo per xiiii dies lvi solidos bononinorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro qualibet551 die et dictis custodibus pro quatuor diebus viii solidos bononinorum pro quolibet eorum ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet eorum ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu dicti domini Bonvixini notarii et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii dictorum anzianorum et consulum dicti mensis augusti. Summa pagine librarum xxii, solidorum xvi bononinorum 546 547 548 549 550 551 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d(e) q(ui)bus solut(ionem). Segno di riempimento. Segue cassato: Gerardi. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: (et) capit(aneo). Nel ms. d(i)c(t)us. Segno - che indica l’andata a capo: qua|libet. 113 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 39v 29v Eodem die xxviii xxviiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Bonzanne Bernardini, Bertho Ruphini, Bertholomeo de Sancto Georgio, Maynardo Bonomi, Iohanni Ugolini, Iohannino de Parma, Ubaldino de Sancta Elena et Bonaventure Petri nuntiis comunis Bononie qui interfuerunt iusticie et truncaptioni capitis Ugolini de Schoveto die iovis secundo setenbris ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet eorum secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notario domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Guidoni de Roffeno nuntio comunis Bononie pro eius merito et labore pro v diebus quibus ivit Panichum, Val de Roncho, Monseverio, Samodia, Tignanum, Castrum Episcopi, Aglanun, ad Montem Achutum et A Le Mogne ad cridandum quosdam homines dictorum locorum et terrarum pro552 quibusdam mallefficiis et excessis ad rationem553 duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxx 552 553 Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Petro Albertini nuntio comunis Bononie pro duobus diebus qui iturus est Ciriolam mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad cridandum Lambertum Ubalducii pro quodam mallefficio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: duos. II. Edizione xxxi 114 Eodem die Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Iohannino de Brixia554, Iohanni de Seravalle555, Iohannino de Ypra556, Paxino de Mediolano557, Baynino de Mediolano marochis pro una die pro quolibet eorum qui iverunt die lune sexto setenbris per civitatem Bononie ad capiendum porchos cum domino Peregrino notario domini potestatis ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxvii bononinorum 40r 29bisr Eodem die Castri Sancti Petri quindecim libras bononinorum Solvit dictus depositarius Ribaldino Petriçoli olim capitaneo Castri Sancti Petri, Andree Pasquali[s] cappelle Sancte Christine, Paci Boninsegne cappelle Sancti Thome, Lencio domini Gerardi cappelle Sancti Christofori, Roberto Richardi cappelle Sancte Marie Maioris, Zafobello fratris Nasinbenis cappelle Sancti * * *, Bertholomeo Angelelli cappelle Sancti Michaelis, Iacobo Danilis de Arpinellis cappelle Sancti Prosperi, Nicholao Thomaxini cappelle Sancte Marie * * *, Petro de Quarto cappelle Sancte Cecilie, Gerardono Michaelis Laçari cappelle Sancti Martini, Dino Achursitti cappelle Sancti Michaelis, Morganello Constantinis cappelle Sancti Blaxii, Benaço559 Dominici cappelle Sancti Benedicti, Petro Rodulfi cappelle Sancte Marie de Guidoschalchis, Albertino Iacobi tintoris cappelle Sancti Leonardi, Paulo Martini cappelle 558 xxxii 554 555 556 557 558 559 Riga che unisce questo al nome seguente. Riga di riempimento. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Nel ms. Benaco. 115 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Sancti Bertholi, Mathyolo Francischi cappelle Sancti Iosep, Petrobono calçolario cappelle Sancti Thomaxii, Dono Iohannis Fantalocii cappelle Sanctorum Petri et Marçellini, Dominico Mathey cappelle Sancte Cecilie, Parte Bellionis, Pelegrino de Astis cappelle Sancti Antholini, Iacobo Pelliparii capitaneo et custodibus Castri Sancti Petri. Qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicti castri pro sex diebus ultra terminum unius mensis de quibus nullam solutionem receperunt a comuni Bononie videlicet dicto Ribaldino capitaneo viginti quatuor solidos bononinorum ad560 rationem quatuor solidorum bononinorum pro qualibet die dictorum sex dierum et dictis custodibus duodecim solidos bononinorum pro quolibet eorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti561 notarii ad scribendum refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti562 notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense setenbris presenti ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense setenbris presenti. Eodem die xxxiii Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum fratri Iohanni et fratri Guillielmo563 qui eddifficaverunt in terra Veçole, que est prope Farnetum, quandam ecclesiam que vocatur «Santa Maria de La Veçola» ut possint dictam ecclesiam complere et calicem et mesalem emere pro divino officio celebrando ex forma refformationis conscilii populi scripte564 manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti ellapso et quia placuit anzianis Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Bolo|gniti. 562 Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. 563 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 564 Segno di riempimento. 560 561 II. Edizione 116 et consulibus mense augusti preterito ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti notarii. Summa pagine librarum xxv bononinorum 40v 29bisv Eodem die xxxiiii xxxv Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iohanni domini Petri, Nicholao Phylippi, Andree Andree, Iuliano Ugolini, Dandolo Gandulfi, Checcolo Blaxii, Berto Petri et Checholo Ugolini pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium in pallatio veteri et novo comunis Bononie die veneris tercio setenbris in quo conscilio facta fuit ellectio dominorum et notariorum565 bladi et aliorum officialium comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem duodecim denariorum pro quolibet eorum. Eodem die Solvit dictus depositarius trescentas nonaginta sex libras bononinorum fratri Marcho de Sancto Georgio, fratri Guillielmo Pançono, fratri Benvenuto Lovati566 ad staderiam podialis; fratri Grimaldo de Bonpetris, fratri Bolognitto notario, fratri Egidio scriptore567 ad staderiam Sancti Spiritus; fratri Rolandino de Vallis, fratri Michaeli Petri de Varegnana, fratri Bolognino, fratri Iacobino Braçii, fratri Calamono de Butrio568 ad staderiam de tubatis569 versus Aposam; fratri Iohanni de Albertonis, fratri Iuliano de Goçadinis570 ad staderiam Machagnani; fratri Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 567 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 568 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 569 Segno di riempimento. 570 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 565 566 117 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Lanfrancho Ubertini ad staderiam podialis; fratri Anthonio quondam Marini, fratri Iacobo Horii, fratri Bongerardo Ugolini571 ad staderiam Sancte Marie Maioris; fratri Guidoni Signoricti, fratri Iohanni Levaldi, fratri Guidoni de Filo, fratri Iacobo de Ditalibus, fratri Iohannino de Varegnana572 ad staderiam de tubatis versus mercatum officialibus comunis Bononie pro eorum merito et mercede qui serviverunt et servire debent comuni573 Bononie sex menses ad dictas staderias scilicet cuilibet eorum xviii libras bononinorum ad rationem trium librarum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet mense ex refformatione conscilii popoli scripta manu574 Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum mense iullii ellapso et575 scruptinii facti de mense augusti scripti manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti preterito ex instrumento scripto manu Henrigipti notarii. Summa pagine librarum iiiC lxxxxvi, solidorum viii bononinorum 41r xxxvi 30r Die iovis nono setenbris Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit Trasseram ad cridandum Martinum Guillielmi de dicta terra pro morte uxoris sue ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 572 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i cinque nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 573 Segno di riempimento. 574 Segno di riempimento. 575 Segue cassato con tratti di penna: sc(r)ipt(i). 571 II. Edizione xxxvii 118 Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Argumento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Burgum Panichalis mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad cytandum massarium cum decem hominibus dicte terre pro quadam inquisitione facienda ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxxviii Solvit dictus depositarius quatuor libras et quinque solidos bononinorum magisto Finitto fabro pro eius labore pro reaptatione martelli campanelli576 comunis destructi et reffectione dicti martelli ex forma refformationis conscilii viiiC et populli scripte manu domini Bonvixini notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense setenbris577 presenti ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense setenbris presenti. Eodem die xxxviiii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Michaeli de Schalanis pro se et sociis suis suprastantibus et custodibus captivorum camere comunis Bononie videlicet xx solidos bononinorum pro quatuor meretricibus, que fuerunt578 fustichate per civitatem Bononie, ad rationem v solidorum bononinorum pro qualibet earum et alios xx solidos bononinorum pro trunchaptione et amputatione capitis Ugolini de Schoveto secundum formam statutorum ex preceptis domini potestatis qui sunt duo in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum vi, solidorum xii bononinorum 576 577 578 Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 119 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 41v 30v Eodem die xl xli xlii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Guidoni Zanelli et Martino Feragallo579 nuntiis comunis Bononie qui serviverunt xvi diebus pro quolibet eorum ad discum notarii sallegatarum et fanghi scilicet cuilibet eorum sedecim solidos bononinorum ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum videlicet dictus Guido incipiendo die tercio augusti et finiendo die merchurii xviii dicti mensis augusti et dictus Martinus580 incipiendo die quinto augusti et finiendo die sabbati xxi dicti mensis ex forma duorum preceptorum qui581 sunt in una cedula domini potestatis scriptorum manu dicti Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Petro Albertini nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit in servitio comunis Bononie ad Traseram ad cytandum Martinum de dicta terra pro morte Belle sue582 uxoris ex precepto dicti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum. Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Ubertino Guidonis pro quarterio Sancti Proculi, Iacobo Iohannis pro porta Steri, Albertino Amighitti pro porta Ravegnana, Bencevenni Clerfantis pro porta Sancti Petri Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 580 Salto logico dopo videlicet ‘cioè’ con il brusco passaggio dal dativo al nominativo, probabilmente derivato dalla fonte. 581 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: fue(run)t. 582 Segno di riempimento. 579 II. Edizione 120 nuntiis qui servierunt et steterunt ad serviendum oficialibus ad discum Ursi pro comuni Bononie xvi diebus pro quolibet eorum inceptis die xx augusti et finitis die sabbati iiii mense setenbris presenti videlicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum ad rationem duodecim denariorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto583 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis que loquitur de solutione nuntiorum et qualiter eligi debeant et de modo et forma quam observari debet tempore presentis potestatis. Dicta refformatio est in filum presentis mensis inter preceptos signatos signo xli et xlii. xliii Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Guiducio de Romaniola, Alexandro Iacobi584, Rugerio Iohannis et Iacobo Leonis585 nuntiis comunis Bononie. Qui nuntii servierunt ad discum mallefficiorum586 xvi diebus de mense augusti proxime preterito inceptis die martis iii augusti et conpletis die iovis587 xx augusti scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum ad rationem xii denariorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum viii, solidorum vi bononinorum Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 585 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 586 Segno di riempimento. 587 Segno - che indica l’andata a capo: io|vis. 583 584 121 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 42r xliiii xlv xlvi 588 589 590 591 592 31r Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras et quatuor solidos bononinorum Albertino Rofini, Cino Pandeboni, Alberto Aymerii et Guramonte Venture nuntiis comunis Bononie qui servierunt ad discum Ursii sedecim diebus videlicet cuilibet588 eorum xvi solidos bononinorum ad rationem duodecim denariorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum inceptis die martis iii augusti et finitis die iovis xx589 augusti ex duobus preceptis domini potestatis scriptis in una cedula manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo libras, quindecim solidos bononinorum Vinciguerre de Goçadinis notario ad inquirendum confinatos comunis Bononie pro xxv diebus quibus ivit et stetit in servitio comunis Bononie ad inquirendum confinatos predictos590 partis lambertaciorum ad rationem xv solidorum bononinorum pro qualibet die ex forma refformationis conscilii populli scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum populi mense augusti preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini potestatis et quia placuit591 anzianis et consulibus mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti notarii predicti. Die veneris x° intrante setenbri Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Danieli fabro pro feramentis et clausura ferea cuiusdam fenestre camere domini Ferri iudicis ad mallefficia que est in592 pallatio comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti potestatis. Segno - che indica l’andata a capo e cassata con un punto sottoscritto una lettera: cu|il<l>ibet. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: ad rat(ionem). Segno - che indica l’andata a capo: pla|cuit. Segue cassato con tratti di penna: pp. II. Edizione xlvii xlviii 122 Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Bonaventure Petri, Iohanni de Pragatuli593 nuntiis comunis Bononie qui servierunt et steterunt cum domino Peregrino notario domini potestatis ad selegatas deputato cuilibet eorum pro sedecim594 diebus595 xvi solidos bononinorum pro quolibet eorum ad rationem xii denariorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Guidoni de Roffeno nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Savignum mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad cridandum Ubertinum cui dicitur «Contexelus» occasione cuiusdam malleffcii ad rationem duorum solidorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xxv, solidorum xv bononinorum 42v xlviiii 31v Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Step[h]ano Iohannis nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad terram Lignani596 mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad cytandum massarium cum l hominibus dicte terre occasione cuiusdam mallefficii ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 594 Segno di riempimento. 595 Segue cassato con tratto di penna: ad rat(ionem). 596 Segno - che indica l’andata a capo: Lig(n)a|ni. 593 123 l li lii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Gerardo de Lixerna et Petro de la Strata597 nuntiis comunis Bononie pro xvi diebus quibus servierunt598 et steterunt ad discum domini potestatis videlicet599 cuilibet eorum xvi solidos bononinorum ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet et600 qualibet die secundum formam statutorum inceptis die merchurii iiii augusti et finitis die veneris xx augusti ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Petro de Varegnana nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit601 Lignanum mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad cytandum Martinellum Iacobini Palmerii602 pro quodam mallefficio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iohanni Andree603, Bertho Petri, Nicholao Phylippi604, Francischo Ugolini605 pueris qui dederunt brevia in quatuor quarteriis in conscilio duorum millium die nono606 setenbris in quo facta fuit ellectio dominorum bladi et officialium ad sigelandum et bulandum607 castellatas ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum secundum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 598 Segno - che indica l’andata a capo: s(er)vi|eru(n)t. 599 Segno - che indica l’andata a capo: videli|cet. 600 Segno di riempimento. 601 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Vareg[nana]. 602 Segno - che indica l’andata a capo: Palme|rii. 603 Riga che unisce questo al nome seguente. 604 Riga che unisce questo al nome seguente. 605 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le due coppie di nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 606 Segno - che indica l’andata a capo: no|no. 607 Segno - che indica l’andata a capo: bula(n)|du(m). 597 II. Edizione 124 formam statutorum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xl bononinorum 43r 32r Eodem die liii liiii Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum fratri Uguicioni ordinis servorum Sancte Marie pro celebratione festivitatis Beate Marie mense608 setenbris presenti et pro constructione domus eorum secundum formam refformationis conscili populi609 [scripte] manu Henrigipti de Querciis notarii populi mense augusti preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii iam dicti.610 Eodem die treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iuliano Iohannis et Iohanello Vitte611 nuntiis comunis Bononie sedecim solidos bononinorum pro quolibet eorum pro sedecim612 noctibus in quibus steterunt et servierunt super pallatio comunis613 Bononie ad rationem xii denariorum bononinorum pro qualibet nocte et quolibet eorum secundum formam statutorum ex forma duorum preceptorum domini potestatis qui sunt in una cedula614 scriptorum manu domini Bonaiuti615 notarii domini potestatis inceptis die xx° augusti et conpletis nocte diei sabbati iiii setenbris. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna: m(en)s(e) sete(n)br(is) p(re)s(enti) sc(r)ipt(e). 610 Nel ms. d(i)c(t)o. 611 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 612 Segno - che indica l’andata a capo: sede|cim. 613 Segno di riempimento. 614 Segue cassata con tratti di penna la lettera d. 615 Segno - che indica l’andata a capo: Bo(n)a|iuti. 608 609 125 lv lvi Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Iohannino de Brisia, Baxanino de Mediolano616 marochis qui iverunt die nono cum notario stratarum per civitatem Bononie ad capiendum porchos in servitio comunis Bononie ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli, Ugolino de Sancto Marino, Paulo Pelegrini, Bertholomeo de Sancto Georgio nuntiis comunis Bononie qui servierunt ad curiam mallefficiorum comunis Bononie pro xvi diebus videlicet cuilibet eorum sedecim solidos bononinorum ad rationem xii denariorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis inceptis die xx° augusti elapso et completis die quinto mense setenbris presenti. Summa librarum xxviiii, solidorum xviii bononinorum 43v lvii 32v Die sabbati xi° setenbris Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum 617 Michaeli Severii, Iohanni Ugolini nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro sedecim noctibus quibus quilibet eorum servivit comuni Bononie in pallatio618 de nocte inceptis die iiii mense augusti et finitis die xviiii dicti mensis ad rationem xii denariorum pro qualibet nocte secundum formam statutorum ex preceptis domini Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 617 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 618 Segno - che indica l’andata a capo: pa|llat(io). 616 II. Edizione 126 potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Que sunt duo precepta in uno taglolo. lviii lviiii lx 619 620 621 622 623 Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta duos solidos bononinorum Michaeli Bentevogli olim capitaneo Castri Franchi pro xiii diebus quibus stetit ad custodiam dicte terre ultra terminum unius mensis ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro qualibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini619 potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti620 setenbris ex instrumento scripto621 manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense presenti augusti. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Alexandro Marçolini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia622 ad Caxaglam et Caxaliclum ad cridandum Mathyolum et Ducium Floravantis et quosdam alios occasione unius notificationis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis xxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro v diebus videlicet pro hodierna die sabbati, dominico, lune, martis623 et merchurii futuris sequentibus ad rationem unius Solvit dictus depositarius Segue cassata con tratto di penna una lettera. Segue cassata con tratti di penna una lettera. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti, forse: nova. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 127 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 panis pro quolibet eorum et qualibet die624 secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum vi, solidorum iiii, denariorum iiii bononinorum 44r lxi lxii 33r Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Orlandino Raynuçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Savignum ad cytandum Ubertinum vocatur «Contixellus de terra Savigni» mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia pro quadam inquisitione que sit contra eum ut se ad excusandum conpareat ad rationem ii solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini625 potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum Alberto Iohannis Vixine et Bertholomeo Iacobi de Laygo626 suprastantibus laborerii Alegralcoris videlicet627 culibet eorum pro quinquaginta diebus quibus steterunt ad dictum laborerium fieri faciendum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die de quibus nullam solutionem habuerunt a comuni Bononie secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Segno di riempimento. Segno di riempimento. 626 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 627 Segno - che indica l’andata a capo: videli|cet. 624 625 II. Edizione 128 Gerardi de Plastellis628 notarii anzianorum et consulum mense presenti setenbris. lxiii lxiiii Die lune xiii intrante setenbri Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum domino Guillielmo domini Iacobini de Layguna sive de Aglano, domino Magardo domini Gerardi de Layguna sive de Aglano et Dondideo Zanconis de Ponticlo629 qui apresentaverunt domino Amadori iudici domini Cursii de Donatis630 potestatis Bononie ad mallefficia personam Vignonis Lanfranchi de Layguna banniti comunis631 Bononie pro homicidio per eum comisso in personam Rustighini Raynerii de Layguna632 condepnatam tempore presentis potestatis secundum refformationem populi scriptam manu Henrigipti de Querciis633 notarii anzianorum et consulum mense augusti preterito et preceptum domini capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi mense634 augusti preterito ex instrumento scripto manu dicti Henrigipti notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum 635 Gratiolo de Lerro nuntio comunis Bononie qui portavit literas comunis ambaxatoribus nostris existentibus in terra Castri Franchi pro concordia reginorum pro duobus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro die secundum preceptum domini capitanei scriptum manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Summa pagine librarum lxx, solidorum viii bononinorum Segno - che indica l’andata a capo: Plaste|llis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 630 Segno di riempimento. 631 Segno di riempimento. 632 Segno di riempimento. 633 Segno di riempimento. 634 Cassato con tratto di penna: p(re)ss[enti]. 635 Nel ms. Lauro. 628 629 129 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 44v 33v Eodem die lxv Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Mirano de Milano, Prevede de Parma, Bertholino de Brixia, Paxino de Milano, Azzitto de Regio, Ubertino de Placentia, Rolando de Regio et Martinello marochis scilicet cuilibet [eorum] xii denarios bononinorum qui iverunt xii die setenbris cum domino Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos per civitatem Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxvi lxvii Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Prinçivalli curerio de Cremona qui apportavit636 literas comuni Bononie a curia romana ex parte fratrum et sindici comunis Bononie qui sunt in dicta curia ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quinque solidos bononinorum Petro magistri Alberti, Matheo Andrioli637 pro reaptatione et reparatione unius muri et fenestre existentis in camera domini Ferri iudicis ad mallefficia et pro gisso ad perfectionem ipsius operis opportuno pro duobus diebus ad rationem v solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et v solidos bononinorum in gisso operato per dictos magistros in dicto laborerio conputato in dicta somma xxv solidorum bononinorum. Cassate con tratti di penna due lettere. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 636 637 II. Edizione lxviii 130 Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bernardino Belicti nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Cento et Galleria638 ad requirendum Aymericum Albertini de Cento mandato domini Ferri iudicis occasione mallefficii commissi per eum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxviiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Ansalo Iacobi nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia A la Padule de Sala ad requirendum iiiior homines dicte terre pro quadam639 inquisitione secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum ii, solidorum iiii bononinorum 45r lxx 34r Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Guillielmo de Padua, Richovero Ugolini640 nuntiis comunis Bononie pro sedecim diebus quibus steterunt et servierunt sindico comunis Bononie et eius notario ad rationem xii denariorum bononinorum pro qualibet die et quolibet eorum secundum formam statutorum inceptis die xxvi augusti preteriti et conpletis die sabbati xi setenbris ex preceptis domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti641 Nel ms. con segno - che indica l’andata a capo: Ga|lleria. Segue ripetuto nel ms. p(ro) quadam. 640 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 641 Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. 638 639 131 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 notarii domini potestatis. Que precepta sunt duo in una cedula. lxxi Die martis xiiii intrante setenbri Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Rolandino Raynucii nuntio comunis Bononie videlicet quatuor solidos bononinorum pro duobus diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad Centum et Galleriam ad cytandum Aymericum Alberti dicti loci occasione cuiusdam mallefficii et in alia parte duos solidos bononinorum pro una die qua ivit mandato dicti iudicis ad requirendum Bastardum de Tignano pro quodam mallefficio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum et ex preceptis domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Que precepta sunt duo in una cedula. Eodem die lxxii lxxiii 642 643 644 Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Clerichino cursori pro eius merito et mercede qui iturus est ad civitatem642 Arecii et alia diversa loca - si opus fuerit mandato domini643 potestatis ad explorandum, investigandum et reducendum adque recuperandum vera nova de illis partibus ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gerardo Guazonis de Castro Francho qui apportavit literas comuni Bononie644 ex parte ambaxatorum, qui sunt in terra Castri Franchi, pro concordia reginorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Fe(r)ri. Segno di riempimento. II. Edizione lxxiiii 132 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Laurentio Peregrini nuntio comunis Bononie pro una die qui ivit ad Caxaliclum ad cridandum viii personas dicte terre occasione unius homicidii mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum iii, solidorum iiii bononinorum 45v lxxv 34v Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Laurentio Peregrini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Tignanum645 ad requirendum et cytandum Bastardum de Tignano mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti646 notarii domini potestatis. Eodem die Solutionis beroariorum domini capitanei647 treginta unam libras bononinorum Solvit dictus depositarius Beri de Cazago, Albertino de Caçago, Petro Pichotti, Honebene de Castraxonno, Iohannino Parola, Gerardino de Arbusto, Iacobino sedazario, Petriçano barberio, Asiato de Pallaço et Zanono de Belletrezze beroariis648 domini Brexani de Salis capitanei populi Bononie presentis pro eorum sallario649 et mercede presenti mense setenbris Segno - che indica l’andata a capo: Tigna|num. Segno di riempimento. 647 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 648 Cassata con punto sottoscritto una lettera: bero<r>ariis. 649 Segno - che indica l’andata a capo: salla|rio. 645 646 133 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 habentis xxxi dies, computato in ipsis diebus primo die octubris proximo venturo, ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii popoli facte650 de mense iullii proxime preterito scripte manu Anthonii de Policino notarii anzianorum et consulum mense iullii predicti. Requiratur dicta refformatio in signo xv mense iullii ellapso. lxxvi Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum magistro Iacobo medico pro medicamento cruris et pedis Faraonis cui per sententiam comunis Bononie fuit pes amputatus dicta die ex precepto domini potestatis651 scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxvii Solvit dictus depositarius duodecim solidos bononinorum Iohanni Damiani notario ad cameram comunis Bononie pro faciendo fieri unum librum in cartis peccudinis et pro cartis banbuzinis pro registrandis daciis, pactis, promissionibus652 et securitatibus prestitibus comuni Bononie occasione daciorum qui venduntur ad incantum653 in conscilio viiiC et populi ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xxxii, solidorum iiii bononinorum 46r 35r Eodem die lxxviii 650 651 652 653 Solvit dictus depositarius sexcentas octuaginta quatuor libras bononinorum Iacobo Mediglaltri cappelle Sancti Felicis, Bernardino Nel ms. f(a)c(t)a(m). Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: p(ro)|missio(n)ib(us). Segno - che indica l’andata a capo: in|cantu(m). II. Edizione 134 Dominici cappelle Sancte Marie Maioris claverii654, Iohanni quondam Bondominici cappelle Sancti Nicholai, Albertino cui dicitur «Tuschus» custodes Burgii Peradelli; Bonaventure Iacobi Sinibaldi cappelle Sancte Marie de Karitate, Girmiolo Bonachose cappelle Sancti Spiritus claverii, Petro Iuliani Hungelerii cappelle Sancti Georgii, Minghino Chambii cappelle Sancti Colu[m]bani custodes Burgi Sancti Felicis; Nicholao Paini cappelle Sancti Benedicti, Magnano Nasinbenis custodes, Petriçino655 Riçii cappelle Sancti Laurentii, Petro Galiane cappelle Sancte Marie Maioris claverii Burgi Gallerie; Benvenuto de Stignano, Zocho Paxolini de Sa[r]dellis claverii, Bertholomeo calçolario cappelle Sancti Iuliani, Taurello Bonaçunte eiusdem cappelle custodes Strate Maioris; Iohanni Paxitti cappelle Sancte Lucie, Ariverio de Muxiglano cappelle Sancti Damiani claverii, Guillielmo Pasqualis cappelle Sancti Barbaçiani, Dominico Stephani cappelle Sancte Marie de Baronzella custodes Strate Castilionis; Preyti capellario cappelle Sancti Vitalis, Albertino Ardiçionis cappelle Sancti Egidii claverii, Gerardo de Bubus cappelle Sancte Marie Madalene656, Ugolino Petri eiusdem cappelle custodes Strate Sancti Donati; Albertucio Astanove cappelle Sancti Blaxii, Rainerio Nasi eiusdem cappelle claverii, Bendideo Albertucii cappelle Sancti Thome, Bertholomeo pellipario custodes Strate Sancti Stephani; Anthonio Henrigipti cappelle Sancti Ysaie, Galvano All’interno di questa complessa lista le qualifiche riferite ai nomi degli ufficiali, siano essi responsabili delle chiavi delle porte d’accesso cittadine (claverii) o di esse custodi (custodes), sono espresse al caso nominativo plurale o singolare in un caso (claverius, in fine di carta), probabilmente quale residuo di copia della fonte. Per tale ragione le qualifiche non risultano concordate al caso dativo, in cui sono invece espressi i nomi di persona. Ciascuno dei nomi elencati è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Ciascuna coppia di nomi è resa solidale da un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata. Infine, un ulteriore segno paratestuale a forma ancora di parentesi quadrata associa la coppia doppia, formata da claverii e custodes, ad un luogo preciso della città relativo ad una porta urbana. La dispositio del testo prefigura una distribuzione su due colonne di tali informazioni. L’elenco di questi ufficiali continua anche nella pagina seguente, senza alcun apparente rimando, anche se ciò non modifica il fatto contabile, per cui la cifra relativa al costo complessivo dei claverii e dei custodes cittadini assomma in modo integrato tutti gli ufficiali i cui nomi risultano distribuiti sulle due carte in un unico conto che travalica lo spazio materiale di una singola carta. Per tale ragione la cifra viene computata una volta in modo univoco, mancando di conseguenza somme parziali in ciascuna delle due carte interessate dalla corposa lista. 655 Nel ms. Petriçinus. 656 Segno - che indica l’andata a capo: Ma|dalene. 654 135 46v Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 qui dicitur «Ganellus» claverii, Iohanni Gerardi Paltonerii cappelle Sancte Chaterine, Tebaldo Bertholi cappelle Sancte Marie de Baronçella custodes Circle Sancti Mammi; Gherio Alberti Aghynulfi cappelle Sancti Proculi, Ture Iacobi cappelle Sancti Ysaie claverii, Iacobo scripturi cappelle Sancti Dominici, Palmirolo Iohannis Tariçani custodes Malpertuxi; Valino Palmeri cappelle Sancte Katerine657, Bertholomeo Guidonis cappelle Sancti Barbaciani claverii, Cichonie miniatori cappelle Sancti Andree658 de Ansaldis, Petro Bonagratie cappelle Sancti Christofori custodes Saragoçie. Bertholacio Talamacii cappelle Sancti Nicholai, Iohanni piscatori claverii, Iacobo Mathei cappelle Sancte Marie Maioris, Iohanni Henriçi sartoris cappelle predicte custodes Burgi Lamarum; Bolognito Zagni cappelle Sancte Marie de Mascharella, Iohanni quondam Anthonii659 chalçolari claverii, Laurentio Alberti cappelle Sancti Thome de Mercato, Nasinbeni Petri cappelle Sancti Homoboni custodes Strate Sancti Vitalis; Venture Thomaxini cappelle Sancti Ysaie, Petro Guillielmi Grinçi cappelle Sancte Katherine claverii, Cambio barberio cappelle Sancti Damiani, Iohanni Henrigipti cappelle Sancti Laurentii custodes Burgi Sancti Ysaie: Iohanni Bonaçunte cappelle Sancte Marie Maioris claverius, Papaçino bechario cappelle Sancti Laurentii, Martino Dominici cappelle Sancti Benedicti custodes Pontis Merlati; | Iohannino Nicholai cappelle Sancti Vitalis, Laçarino auriffici custodes, Francischo sartori quondam Dominici cappelle Sancti Nicholai, Montorio Iohannis claverii Burgi Sancti Petri; Bertholomeo gualcitori cappelle Sancte Lucie, Dominico Mathey Buvalelli custodes Pontis Apose; Iacobino Beltramis, Nicholao Bardonis cappelle Sancti Thome custodes, Iohanni barberio, Martino de Granarolo claverii Burgi Mascharelle; Cursolo Guillielmi, Nicholao selario cappelle Sancti Thome claverii, Alberto Zagni de Coloreto, Bonafino Bonafini cappelle Sancte Marie Madalene custodes ad portam Sancti Iacobi 35v Segno - che indica l’andata a capo: Kate|rine. Segno - che indica l’andata a capo: An|dree. 659 Segue cassato con punti sottoscritti, anche se la lettura è resa quasi impossibile da un guasto meccanico della carta costituito da un foro: c{ha}l. 657 658 II. Edizione 136 custodibus et claveriis portarum suprascriptarum civitatis Bononie pro eorum feudo et salario presentium sex mensium videlicet cuilibet custodi xiii librarum et decem solidorum bononinorum et cuilibet claverio sex libras bononinorum secundum formam refformationis conscilii populi facte de mense augusti proxime preterito scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense predicto augusti et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense augusti elapso ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii. Summa pagine librarum viC lxxxiiii bononinorum660 Die iovis xvi intrante setenbri octo solidos bononinorum lxxviiii Solvit dictus depositarius Petro Bonachose, Alberto Roffini, Ianino de Parma, Bernardino Gerardini, Spinello Zaniboni, Bonzanino Bernardini, Medico Nasinbenis, Ubaldino Petriçoli nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum, qui interfuerunt truncaptioni et amputationi pedis et ad iusticiam Faraonis die xiii setenbris ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lxxx Eodem die quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Astolfo Mathey nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia Monçonem et Aguglatam ad requirendum Bitinum et quosdam alios et massarium de Munçini occasione unius iuquisitionis faciendi ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xii bononinorum 660 La cifra è trascritta a c. 46r (35r). 137 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 47r 36r Eodem die lxxxi lxxxii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Nicholao Phylippi, Guidoni domini Ugolini, Francischo Ugolini, Francischo Blaxii, Ugolino Chinerici, Bertho Petri, Iuliano Ugolini et Iacobo Iacobini pueris qui dederunt brevia die xv setenbris in pallatio veteri et novo comunis in conscilio duorum millium in quatuor quarteriis in quo fuerunt ellecti officiales et custodes et capitanei castrorum et terrarum comunis Bononie ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Lanzalotto quondam Guidonis Taraffi, Bellocto quondam Iacobini Bellocti notario661 officialibus ellectis pro comuni Bononie ad exstimandum662 equos domini potestatis Bononie videlicet pro quolibet ipsorum xx solidorum bononinorum secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxiii Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Prevede, Gerardino de Parma663, Baxanino de Mediolano664 marochis. Qui marochi iverunt dicta die per civitatem Bononie cum domino Peregrino notario domini potestatis super selegatis deputato665 ad capiendum porchos pro utilitate et comodo666 comunis Bononie ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 662 Segno - che indica l’andata a capo: exti|mandu(m). 663 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. 664 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, i due di Parma e il terzo di Milano, ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 665 Segno - che indica l’andata a capo: deputa|to. 666 Segno di riempimento. 661 II. Edizione 138 potestatis scripto manu667 domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxiiii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Prevede de Parma, Mirando de Parma, Dominico de Feraria, Albertino de Forlivio marochis qui iverunt per civitatem Bononie die xv setenbris cum domino Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos in utilitate et servitio comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum lv bononinorum 47v lxxxv lxxxvi 667 668 669 36v Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus qui iturus est ad terram Mançolini ad precipiendum massario dicte terre quod conpareat coram domino potestate vel eius iudice sub pena c librarum bononinorum cum duodecim hominibus legalioribus668 et melioribus sue terre occasione vulneris illati in quendam qui vocatur «Albertus» per quosdam de Mançolino ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ccxxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero669 xlvi pro v diebus scilicet pro hodierna die iovis, veneris, sabbati, Solvit dictus depositarius Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. Cassata una lettera con punto sottoscritto: legalio<l>rib(us). Segno - che indica l’andata a capo: nu|mero. 139 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 dominice670 et lune fucturis sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lxxxvii Die sabbati xviii intrante setenbri Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Prevede de Parma, Gerardino de Parma, Paganino de Cremona671 marochis qui iverunt per civitatem Bononie ad capiendum porchos cum notario stratarum domini potestatis in servitio comunis Bononie ad rationem xii denariorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti672 notarii domini potestatis. Eodem die lxxxviii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bernardino Bellitti nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Dalmançatighi673, Sancti Alberti, Ronchori, Bertalie, Sivratiçi674 et ad Castagnolum Maiorem ad cytandum massarios illarum terrarum ut venirent coram domino Federico de Ello milite domini capitanei occasione strate qua itur Galleriam pro certis calanchis aptandis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii de Gazeris notarii domini capitanei ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die. Summa pagine solidorum xlviiii, denariorum iiii bononinorum Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 672 Segno di riempimento. 673 Segno - che indica l’andata a capo: Dalma(n)çati|ghi. Come in altri casi la preposizione ad non pare necessariamente reggere l’accusativo. 674 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 670 671 II. Edizione 48r 140 37r Eodem die lxxxviiii Solvit dictus depositarius duodecim solidos bononinorum magistro Iohanni de Brixia et magistro Bertholino Michaelis675 videlicet cuilibet eorum sex solidos bononinorum ex eo quod ipsi iverunt mandato domini capitanei, anzianorum et consulum populi Bononie ad providedum et extimandum laborerium quod fieri debet in clusa Reni ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. lxxxx Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Nasinbeni Alberti nuntio comunis Bononie pro suo merito, qui portavit literas ex parte comunis Bononie ambaxatoribus existentibus in terra Castri Franchi pro concordia reginorum pro duabus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. Eodem die lxxxxi Solvit dictus depositarius quatuor millia octingentas octuaginta tres libras bononinorum domino Leonardo de Guirçino depositario dominorum bladi pro solvendo dacio bladi forensis conducti ad civitatem Bononie exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu Anthoni de Policino notarii anzianorum et consulum populi mense iullii proxime preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense presenti setenbris. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 675 141 lxxxxii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius centum quadraginta libras bononinorum domino Lambertino Rampone, domino Pace de Pace, domino Guillielmo Ronbodevino, domino Anthonio de Migarano676 iudicibus, domino Alberto de Asinellis, domino Cervo de Boateriis677 millitibus, domino Petro Merlino eorum notario ambaxatoribus comunis Bononie qui sunt apud Castrum Franchum pro concordia reginorum intrinsecorum678 et extrinsecorum partis ecclesie tractando et faciendo pro decem diebus cuilibet scilicet dicto domino Lambertino Rampone treginta libras bononinorum ad rationem trium librarum bononinorum pro qualibet die et dictis quinque ambaxatoribus et iudicibus xx libras bononinorum pro quolibet eorum ad rationem xl solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die et dicto eorum notario x libras bononinorum ad rationem xx solidorum bononinorum exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii679 populi de mense augusti preterito et exequendo formam duorum preceptorum dominorum potestatis et capitanei qui sunt in uno taglolo scriptorum manu dominorum Gregorii de Gazeris notarii domini capitanei et Bonaiuti680 notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum. Requiratur dicta refformatio in mense augusti in signo cxii. Summa pagine vM xxiii librarum, xvi solidorum bononinorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati collegandoli alla parola iudicibus, ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 677 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 678 Segno - che indica l’andata a capo: int(r)in|seco(rum). 679 Segno di riempimento. 680 Segno di riempimento. 676 II. Edizione 48v 142 37v Eodem die lxxxxiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Petro Albertini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Tignanum ad cridandum Bastardum de Tignano secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti681 notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxiiii Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Castagnolo filio Bertholi Avançaroli officiali ellecto ad brevia pro comuni Bononie ad exstimandum equos dicti domini Cursii potestatis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lxxxxv Die lune xx° setenbris Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bonoine pro duabus diebus qui iturus est ad terram Manzolini682 ad cytandum Andream Martini Cavalli contra quem proceditur per inquisitionem occasione vulnerum683 per eum illatorum in personam Alberti quondam Zannis de mandato domini Ferri iudicis ad malleficia ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti684 notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxvi Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Danieli Petri fabri pro infrascriptis causis, laboreriis, feramentis et clavibus per eum factis et positis in pallatio comunis Bononie videlicet pro duabus685 clavaturiis positis ad hostium Predecholorii octo solidos bononinorum, [pro] una clavaturia 681 682 683 684 685 Segno - che indica l’andata a capo: Bo|naiuti. Segno - che indica l’andata a capo: Ma(n)|zolini. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segue cassato con tratti di penna: clavibus. 143 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 posita ad hostium domus in qua stant palee pro equis domini potestatis iii solidos bononinorum, pro una clavaturia posita ad cochinam686 beroariorum iii solidos bononinorum, pro una clavi camere domini Gualterii militis domini potestatis xii denarios bononinorum, pro una clavaturia, duabus clavibus positis ad archibanchum dicti militis iii solidos bononinorum et pro duabus clavibus [positis] ad archibanchum domicellorum domini potestatis ii solidos bononinorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxvii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Medico Nasinbenis nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit Pollicinum a mane Reni687 ad cytandum massarium et homines dicte terre ut conpareant coram domino Ferro iudice ad mallefficia occasione cuiusdam inquisitionis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xlviii bononinorum 49r 38r Eodem die lxxxxviii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro una die qua iturus est Poleçenum a mane Reni ad requirendum Bixellum de Poleceno occasione unius inquisitionis et malleficii secundum688 formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. 686 687 688 Segno - che indica l’andata a capo: cochi|na(m). Segno - che indica l’andata a capo: Re|ni. Segno di riempimento. II. Edizione 144 Eodem die lxxxxviiii Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Mirano et Paxino689 de Mediolano, Zanuchulo de Forlivio690 marochis scilicet xii denarios bononinorum pro quolibet eorum qui iverunt dicta die cum domino Peregrino notario domini potestatis per civitatem Bononie ad capiendum porchos pro utilitate et comodo comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die c ci cii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Açolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit A la Padule Sale ad requirendum massarium dicte terre et omnes homines dicte terre ut conpareant coram domino Ferro iudice domini potestatis ad mallefficia occasione unius malleficii ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die merchurii xxii setenbris Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum pro uno centonario quartirolum seu denariis de ramo emptis et datis domino Gerardo iudici et sindico comunis Bononie quos habuit pro ponendo et mitendo singulas rationes officialium691 ad cuius mandatum pervenutas de peccunia comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto692 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Toschetto cursori de Casentino pro suo merito et labore qui reduxit literas ab ambaxatoribus dicti comunis qui sunt Alle Cha’ de dicto districto Parme ex precepto domini potestatis Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 691 Segno - che indica l’andata a capo: officia|liu(m). 692 Segno di riempimento. 689 690 145 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xvii bononinorum 49v ciii ciiii 38v Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis tregi[n]ta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro693 herina die martis694, hodierna die merchurii, iovis, veneris695 et die sabbati futuris sequentibus ad rationem unius [panis] pro quolibet et qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad terram Mançolini696 ad requirendum Andream Martini Cavalli propter quedam vulnera, contra quem procedit per inquisitionem ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cv 693 694 695 696 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Graciolo Erri nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Poliçinum a mane Reni mandato domini Ferri iudice ad mallefficia ad cridandum Blaxium cui dicitur «Baxilio» Segue cassato con tratto di penna: d. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: die. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: Ma(n)ço|lini. II. Edizione 146 dicti loci ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cvi Die iovis xxiii intrante setenbri Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum domino Iacobo de Spersonaldis officiali ellecto ad brevia pro comuni Bononie ad697 exstimandum equos domini698 Cursii potestatis Bononie ex precepto dicti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cvii Solvit dictus depositarius sedecim solidos bononinorum Guidocto Iohannis nuntio comunis Bononie pro sedecim diebus quibus servivit et stetit ad discum domini potestatis inceptis die xx° augusti proxime preterito et finitis die lune sexto mense setenbris presenti ad rationem xii denariorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum iiii, denariorum iiii bononinorum 50r cviii 697 698 699 39r Eodem die Solvit dictus depositarius sedecim solidos bononinorum Iohanni Iacobi nuntio comunis Bononie pro sedecim diebus quibus stetit et servivit ad discum domini potestatis inceptis die vigesimo augusti proxime preterito et finitis die lune vi mense setenbris presenti ad rationem xii denariorum bononinorum pro qualibet die secundum formam699 statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna: pot(estatis). Segno di riempimento. 147 cviiii cx Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Argomento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Manzolinum700 ad cridandum Andream Martini Cavalli mandato domini Ferri iudicis potestatis per701 quedam vulnera ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Scovetum702 mandato domini Ferri iudicis potestatis ad mallefficia ad requirendum xii homines dicte terre occasione unius homicidii ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cxi cxii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Iohanni quondam domini Zanboni notario officio casse pro presenti mense setenbris pro eius salario et mercede dicti offici mense presenti ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Michaeli Schalani custodi carçeratorum [camere] superioris recipienti pro se et sociis suis703 pro amputatione pedis Faraonis filii quondam Faraonis de Lastignano ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum iii, solidorum xiiii bononinorum 700 701 702 703 Segno - che indica l’andata a capo: Ma(n)|zolinu(m). Nel ms. p(ro). Segno - che indica l’andata a capo: Scove|tu(m). Segno - che indica l’andata a capo: su|is. II. Edizione 50v cxiii cxiiii cxv 148 39v Die veneris xxiiii intrante setenbri Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Marchixino curerio pro eius merito et labore qui reduxit literas comuni Bononie transmisas per ambaxatores dicti comunis Bononie ad civitatem Bononie. Qui ambaxatores sunt A la Cha’ de Deo pro concordia reginorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Laurentio Peregrini capitaneo Sancti Felicis nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit Parmam704 cum literis transmisis ambaxatoribus comunis Bononie in eundo et redeundo ad rationem duorum705 solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Bernardino Gerardini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad terram Padulis Sale ad requirendum massarium cum xii hominibus dicte terre quod compareant coram domino Ferro iudice ad mallefficia pro quadam inquisitione facienda ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cxvi Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Açolino Zacharie et Iuliano Iohannis706 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet eorum quatuor solidos bononinorum pro duobus diebus quibus iverunt ad Aybum Segno - che indica l’andata a capo: Pa(r)|ma(m). Segno - che indica l’andata a capo: du|o(rum). 706 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 704 705 149 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 et Montembellium ad requirendum Uguicionem de Aybo pro quadam inquisitione ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cxvii Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad terram Predose707 ad requirendum Iacobum Pançonis et massarium dicte terre cum x hominibus de Predosa mandato domini Ferri iudicis mallefficiorum pro quadam inquisitione ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxvi bononinorum 51r cxviii 40r Die lune xxvii intrante setenbri Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Montembellium708, Cuçanum, terram Ma[n] drie et ad Sanctum Andream in Curiglano ad requirendum709 quosdam homines dictorum locorum et terrarum occasione mortis domini Thomaxini de La Tonba de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad rationem solidorum duorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cxviiii 707 708 709 Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Nicholao Phylippi, Andree Benintendi, Iohanni domini Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Monte(m)|belliu(m). Segno - che indica l’andata a capo: require(n)|du(m). II. Edizione 150 Petri, Bonino domini Petri710 pueris qui dederunt brevia consciliorum711 in conscilio duorum millium die xxiiii setenbris in quatuor quarteriis in pallatio veteri comunis Bononie. In quo conscilio fuerunt officiales ellecti scilicet unus notarius super blado et unus frater super salegatis Strate Maioris et ad dandum loca in Porta Ravignana et712 super platea comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cxx cxxi Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit mandato domini Ferri iudicis mallefficiorun ad requirendum massarium de Puçichalvuli cum xx hominibus dicte terre et massarium terre Russi cum xii hominibus dicte terre pro quadam inquisitione ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die. Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Spinello Zanbonini nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit ad Savignanu[m]713 ad cridandum Iohennem Bondidei714 massarium dicte terre pro quadam robaria ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis715 scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xvi bononinorum 710 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 711 Nel ms. (con)sciliar(um). 712 Segno di riempimento. 713 Integrazione non sicura poiché ad potrebbe reggere, come già accaduto in altri luoghi del testo, anche altro caso obliquo diverso dall’accusativo. A quel punto la u finale potrebbe essere indicativa di una tale uscita del caso, accettabile dal punto di vista fonetico nel bolognese medievale. Si preferisce propendere, nonostate ciò, per un banale lapsus calami. 714 Lettura incerta. 715 Segno di riempimento. 151 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 51v 40v Eodem die cxxii cxxiii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Thome de Brayna notario pro eius salario et mercede pro eo et ex eo quod ipse fecit instrumentum liberationis et absolutionis sallarii domini Uberti Freschobaldi de Florentia ellecti in potestatem Bononie Martino Bagnarole sindico comunis Bononie quod instrumentum idem716 Thomax debet etiam scribere et exemplare in registro comunis Bononie pro deffensione comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die martis xxviii intrante setenbri Solvit dictus depositarius centum viginti libras bononinorum Landino Petriçoli Passagerii, Iohanni Bonfantini notario, Bertholomeo Bologniti et Iohanni Uguicionis717 custodibus carçeris sive camere inferioris pro eorum salario et mercede, qui718 servierunt et servire debent comuni Bononie ad dictam custodiam faciendam pro presentibus sex mensibus ad rationem treginta librarum bononinorum pro quolibet dictorum custodum secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Henrigipti719 de Querciis notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense augusti proximo elapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Gregorii de Gazerris notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi mense augusti predicto ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis720 notarii predicti. Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 718 Nel ms. q(ui)b(us). 719 Segno - che indica l’andata a capo: Henrigi|pti. 720 Segno di riempimento. 716 717 II. Edizione cxxiiii 152 Eodem die Ursii721 treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Nasinbeni de Gisso, Gerardo Zanboni722 nuntiis comunis Bononie pro sedecim diebus quibus servierunt et steterunt ad discum Ursii inceptis die vii setenbris et conpletis die merchurii xxii dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Bargi723 Solvit dictus depositarius octingentas quinquaginta libras bononinorum Rubeo Iacobelli de Argellata qui conduxit a comuni Bononie ad aptandum et faciendum laborerium terre Bargi exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu Anthonii de Puliçino724 notarii anzianorum et consulum mense iullii ellapso et precepti domini Brexani de Salis potestatis et capitanei725 scripti manu domini Gregorii notarii dicti capitanei et potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populli Bononie dicti mensis iullii ex instrumento scripto manu Anthonii de Poliçino726 notarii predicti. Requiratur dicta refformatio in mense iullii in signo lxvi. Summa pagine librarum viiiiC lxxiii, solidorum xii bononinorum La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati. 723 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 724 Segno - che indica l’andata a capo: Puliçi|no. 725 Segno - che indica l’andata a capo: capi|tanei. 726 Segno di riempimento. 721 722 153 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 52r 41r Eodem die cxxv cxxvi Solvit dictus depositarius ducentas libras bononinorum domino Iohanni quondam domini Bonachursii Lodoyci, domino Gerardo domini Albertini de Ghisleriis727 suprastantibus deputatis et ellectis pro comuni Bononie ad laboreria sive reaptationem728 pontis et circle Burgi Lamarum et barachani sive turis dicte circle et etiam turris sive circle Burghi Sancti Felicis ac etiam domunchulle sive circle Pontis Merlorum e[xe]quendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini domini Bolognitti notarii729 ad refformationes comunis Bononie scribendum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presente setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense setenbris presenti. Eodem die Noctis730 treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Henrigipto de Policino et Bertholomeo Iohannis731 nuntiis comunis Bononie pro sedecim noctibus quibus quilibet eorum stetit et servivit super pallatio comunis Bononie ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet nocte secundum formam statutorum inceptis nocte diei xxiiii mense augusti et conpletis die mercurii viii mense setenbris ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 728 Segno - che indica l’andata a capo: rea|ptat(i)o(n)em. 729 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d(omi)ni. 730 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 731 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 727 II. Edizione cxxvii 154 Eodem die Selegatarum732 treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Bonangratie Guidolini, Guidone Rustighelli733 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum sedecim solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus servierunt et steterunt cum domino Peregrino734 notario domini potestatis ad selegatas ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die735 secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis i[n]ceptis die nono setenbris presenti et finitis die xxiiii dicti mensis presentis. Eodem die Ursii treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iohannino Lanfranchi, Alberixio Zanini737 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum sedecim solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum Ursii inceptis die vii mense setenbris et finitis die merchurii xxii dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti738 notarii domini potestatis. 736 cxxviii La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 734 Segno di riempimento. 735 Aggiunto in interlinea con segno di rimando /. 736 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 737 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 738 Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. 732 733 155 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Mallefficii739 tres libras, quatuor solidos bononinorum cxxviiii Solvit dictus depositarius 740 Petro Bonaschose , Iohannino Benvenuti, Astone de Panicho741, Bonoiohanni B[er]nardini742 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet743 eorum xvi solidorum bononinorum pro sedecim diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum mallefficiorum inceptis die vii setenbris et conpletis die merchurii xxii mense predicto ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die. Summa pagine librarum ccviii bononinorum 52v cxxx cxxxi 41v Eodem die quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iohanni Aldrevandi nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Schovetum, Montefraschuni744 et Al Sasso ad cytandum et requirendum omnes homines illarum terrarum occasione unius mallefficii de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad rationem ii solidorum bononinorum pro qualibet [die] secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Martino Iohannis et Ubertino Guidonis745 nuntiis comunis La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Riga che unisce questo al nome seguente. 741 Riga che unisce questo al nome seguente. 742 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 743 Segno - che indica l’andata a capo: cuili|bet. 744 Segno - che indica l’andata a capo: Mo(n)tefras|chuni. 745 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 739 740 II. Edizione 156 Bononie scilicet cuilibiet eorum duos solidos bononinorum746 qui iverunt mandato domini Boniffacii assessoris domini potestatis ad requirendum massarios Sanchielne, Burgi Panichalis et Ceule et de Gisso et ad precipiendum747 eis et cuilibet eorum quod extrahant clausam si quam fecerunt in flumine Lavini sub pena xxv libras bononinorum et quod non extrahant aliquem ramum de dicta aqua Lavini748 sub dicta pena secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti749 notarii domini potestatis. cxxxii Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Michaeli Severii, Benceveni Bonachose, Alberto Rofini, Medicho Nasinbenis, Alberto Iohannis, Boniohanni Bernardini, Ianino de Parma et Bernardino Boniohannis nuntiis comunis Bononie750 scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum. Qui nuntii fuerunt presentes751 iustitie et amputationi capitis Pergolani ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti752 notarii domini potestatis. Eodem die cxxxiii 746 747 748 749 750 751 752 753 754 Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro eius merito et labore quod substinuit et substinere debet in presentibus sex mensibus in dicto officio suo massarii faciendo et exercendo ad rationem xl solidorum bononinorum pro quolibet mense secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte753 manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie scribendum754 Segue cassato con tratto di penna: p(ro). Segno - che indica l’andata a capo: p(re)cipi|end(um). Segno - che indica l’andata a capo: La|vini. Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. Segue cassato con tratto di penna: manum. Segno - che indica l’andata a capo: scri|bend(um). 157 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit755 anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii dictorum anzianorum et consulum. Summa pagine librarum xii, solidorum xvi bononinorum 53r 42r Die merchurii xxviiii setenbris cxxxiiii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Petro Nasinbenis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Montebellium ad requirendum Signoritum Avenantis et Uguicionem de Aybo pro quadam inquisitione ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cxxxv 755 756 Eodem die Solutionis Castri Sancti Petri756 septuaginta duas libras bononinorum Solvit dictus depositarius Thomaxino Petri, Iacobo de Ferro, Albertino Iacobi tintoris, Gardolo Iacobi, Bertholino Alberti Venture, Nicholao Iohannis, Mino Maltalento, Machaferro de Sancta Maria de Turlionibus, Benvenuto Blanchi, Bazalerio Gratiani, Laurentio Iohannis schudarii, Matheo sartori, Paxolino Bonazunte, Guillielmo Benvenuti, Bonbello Rolandini, Bolognito Nicholay, Guillielmucio calçolario, Guidocto Henrec, Petro magistri Dominici, Bonmartino Albertini, Raynerio coregario, Octonello sartori, Albertucio de Beveraria, Nicholao Ca[m] bii omnibus custodibus Castri Sancti Petri qui ituri sunt ad custodiam dicte terre pro uno mense scilicet cuilibet ipsorum tres libras bononinorum ad rationem duorum solidorum Segno - che indica l’andata a capo: placu|it. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. II. Edizione 158 bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam757 trium refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum758 manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie scribendum et preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti augusti ex instrumentis scriptis manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense presenti setenbris. Summa pagine librarum lxxii, solidorum iiii bononinorum 53v cxxxvi 757 758 759 42v Eodem die Solutionis Castri Franchi759 septuaginta duas libras bononinorum Solvit dictus depositarius Ugolino Francischi, Coradino Gilioli, Iuliano Ribaldini, Yvano Ubertini, Bonamicho Quinçani, Cambio Guidonis, Guillielmo Petri, Petro Rodulfi, Simoni qui dicitur «Monzellus», Phylippo Bonaçunte, Benvenuto Ugolini, Bonaventure Iacobini, Vinçigure Benvenuti, Iohanni zavaterio, Vinturino Marchoaldi, Albertinello de Tiçano, Richardo Iohannis, Guillielmo Ghiberti, Octobono calçolario, Iacobo Petri, Francischo Iacobini, Petro Raynaldini, Mathyolo Francischi, Iacobino Ubaldini omnibus custodibus Castri Franchi qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre pro uno mense videlicet cuilibet ipsorum tres libras bononinorum ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti notarii supradicti, que refformationes sunt tres, et preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: reffo(rmationis). Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 159 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 populli mense presenti setenbris ex instrumentis scriptis manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense presenti setenbris. Eodem die Solutionis Stagni760 novem libras bononinorum cxxxvii Solvit dictus depositarius Benvenuto Bonandree, Guidoni Rolandini, Marchixino Bonazu[n]te761 custodibus Stagni qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam762 dicte terre pro uno mense videlicet cuilibet ipsorum tres libras bononinorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet763 eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini764 potestatis et quia placuit anzians et consulibus populi Bononie mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense presenti setenbris. Summa pagine librarum lxxxi bononinorum 54r 43r Solutionis castri Bixani765 Sexaginta libras bononinorum cxxxviii Solvit dictus depositarius domino Ugolino domini Iohannis Goçoli capitaneo, Gratiano Michaelis, Iohanni Gerardi, Bertholomeo zavaterio, Malatigna Nicholai, Guillielmino de Malpiglis, Iohanni domini Iacobini, Thomaxino Bonmartini, Bondi Guidonis, Dominico Guidonis Rubbe, Iacobo Bartholi, Ugolino Amiritti, Symoni La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 762 Segno - che indica l’andata a capo: cu|stodiam. 763 Segno - che indica l’andata a capo: quo|libet. 764 Segno di riempimento. 765 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 760 761 II. Edizione 160 Iacobini, Baxio Federici, Petro Bonandi, Iohanni Iacobi, Benceveni Gillioli Saccacii capitaneo et custodibus qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam castri Bixani scilicet pro duobus mensibus dicto capitaneo sex libras bononinorum pro quolibet mense ad rationem iiii solidorum bononinorum pro quolibet die et dictis custodibus pro uno mense tres libras bononinorum pro quolibet eorum custodum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die et quolibet ipsorum secundum formam trium refformationum766 conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti notarii supradicti et trium preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit767anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumentis scriptis manu Gerardi de Plastellis notarii768 anzianorum et consulum mense presenti setenbris. Eodem die Solutionis Bargi769 duodecim libras bononinorum cxxxviiii Solvit dictus depositarius Iacobino Bixella, Petro Aççonis, Zanino Bonagratie, Megloramento de Sancto Columbano custodibus castri Bargi qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre pro uno mense videlicet cuilibet ipsorum tres libras bononinorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quoli[bet] eorum et qualibet die exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvisini770 Bologniti notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populli Bononie mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii supradicti. Summa pagine librarum lxxii bononinorum 766 767 768 769 770 Segno - che indica l’andata a capo: ref|format(ionum). Segno di riempimento. Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: Bo(n)vi|sini. 161 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 54v 43v Eodem die Solutionis Montisbellii quadriginta duas libras bononinorum Solvit dictus depositarius Paulo fratris Iacobi de Savignano capitaneo, Francischo Iacobi, Iacobo Cavalchantis, Phylippo Michaelis, Laurentio Bonazunte, Iohanni Gerardini, Guidoctino Parixii, Iohanni Guidocti, Bertholo Petruçoli, Iohanni de Regio calçolario, Gerardo Guillielmi de Leuciis supradictis capitaneo et custodibus castri Montisbelli[i] qui ituri sunt ad custodiam dicte terre videlicet dicto capitaneo pro duobus mensibus772 sex libras bononinorum pro quolibet773 mense ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet774 die et775 supradictis custodibus pro uno mense tres libras bononinorum pro quolibet ipsorum custodum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die exequendo formam duarum refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti notarii supradicti et duorum preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense setenbris ex duobus instrumentis scriptis manu Gerardi de Plastellis notarii predicti. 771 cxl cxli 771 772 773 774 775 776 Eodem die quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Sanctam Aghatam776 ad requirendum Albertum filium Zannis de Spezano pro quodam homicidio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: soll. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: eo(rum) (et) quo die. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Agha|tam. II. Edizione 162 potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cxlii Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Achuriglaltri Guidonis nuntio comunis Bononie et dominorum Buvalelli de Artinixiis et Ugolini777 de Querciis et sociorum qui presunt ad extimandum caxamenta bannitorum partis lambertaciorum et stationes et loca comunis Bononie pro merito et sallario suo quadraginta dierum inceptorum in medio mensis iullii ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro qualibet die quibus servivit et stetit cum dictis dominis in officio antedicto ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Gregorii de Gazeris notarii domini capitanei. Summa pagine librarum xliiii, solidorum iiii bononinorum 55r cxliii 44r Die iovis xxx mense setenbris Solvit dictus depositarius novem libras, duodecim solidos bononinorum domino Brandelixio de Richadonis, domino Anthonio de Richolis iudicibus et ambasatoribus778 et domino Bernardino de Banbaglolis notario779, ambaxatoribus et notario qui ituri sunt pro comuni Bononie ad dominos episcopos Faventie et Ymole quibus conmissum est presens negotium et ipsorum intencionem prescire et cum eis confferre que expediant780 pro utilitate eorum que facienda sunt pro comuni Bononie super literis domini pape dellatis781 sive patratis per fratres minores Segno - che indica l’andata a capo: Ugoli|ni. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. 779 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 780 Segno di riempimento. 781 Segno di riempimento. 777 778 163 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 qui pro comuni Bononie erant in romana curia pro quatuor782 diebus videlicet dictis ambaxatoribus ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet783 eorum et qualibet die et dicto notario ad rationem xii solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et precepti scripti manu domini Bonvixini Bologniti notarii784 supradicti et precepti domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit785 anzianis et consulibus populi mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis786 notarii anzianorum et consulum predictorum. cxliiii Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum 787 Lapo et Nicholao fratribus et filiis Saglinbene de Caxaliclo, Bitino Iacobini et Guillielmo Verardi788 de dicta terra Caxalicli789 qui ceperunt et in fortia domini potestatis et comunis Bononie presenteverunt790 Bernardum olim famulum791 domini Guillielmi de Pavanensibus qui interfecerat Valexinum famulum dicti domini Guillielmi. Cui vero Bernardo fuit per dictum dominum potestatem et per eius sententiam amputa{tum ca}pud792 secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii predicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis eorum notarii. Segno - che indica l’andata a capo: qua|tuor. Segno di riempimento. 784 Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna: anz[ianorum]. 785 Segno - che indica l’andata a capo: pla|cuit. 786 Segno di riempimento. 787 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 788 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 789 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene unite le due coppie di nomi. 790 Segno - che indica l’andata a capo: p(re)sente|veru(n)t. 791 Segno - che indica l’andata a capo: famu|lum. 792 Lacuna materiale del supporto, lacerazione della carta, che ha creato un foro. 782 783 II. Edizione cxlv 164 Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bernardino Gerardini nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Montem793 Veglum ad cridandum Segnorettum Avenantis de dicto loco ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum lviiii, solidorum xvi bononinorum 55v 44v Eodem die Nuntiorum potestatis treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Gerardo Pandeboni, Cursolo Guaschonis795 nuntiis comunis Bononie pro quolibet eorum sedecim solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus servierunt et steterunt ad discum domini potestatis inceptis die vii septenbris et conpletis die iovis xxiii dicti mensis ad796 rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. 794 cxlvi cxlvii Eodem die quadraginta solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Gerardo domini Richoboni de Plastellis notarii anzianorum et consulum populi Bononie pro presenti mense setenbris quos habere et recipire debet a comuni Bononie pro libris, cartis, cera, vernice et inclaustro797 et aliis rebus neccesariis ad dictum suum oficium exercendum et in eius officio operatis tempore Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 795 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 796 Segno di riempimento. 797 Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 793 794 165 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 antescripto ex precepto domini capitanei scripto manu domini Gregorii notarii domini capitanei. cxlviii Eodem die treginta octo solidos bononinorum, quatuor denarios798 [bononinorum] Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xl sex799 pro quinque diebus videlicet pro dominica xxvi setenbris, lune, martis, merchurii800 et iovis futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notario domini potestatis. Solvit dictus depositarius Eodem die cxlviiii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iohanni de Pragatuli nuntio comunis Bononie pro duabus diebus quibus ivit ad Sanctam Aghatam801 ad cridandum Albertum filium Zannis de Spezano pro quodam homicidio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cl Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Alberto Ariverii nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad requirendum infrascriptis de Capognano: massarium dicte terre, Ugolinellum, Mellum, Clarençuolum et Manducium Aggiunto nell’interlinea inferiore all’interno di una specie di cartiglio. Nel ms. il notaio scrive la seconda parte del numero con le lettere dopo essere andato a capo, reputando che fosse meno ambiguo per la leggibilità della cifra non proseguire con la trascrizione dei numeri romani: xl|sex. 800 Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 801 Segno - che indica l’andata a capo: Agha|tam. 798 799 II. Edizione 166 de Pedona802 occasione unius robarie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum vi, solidorum ii, denariorum iiii bononinorum 56r 45r Eodem die cli clii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Petro de Roffeno nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad cridandum infrascriptis de Capognano scilicet: massarium dicte terre, Ugolinellum803 cui dicitur «Malabestia», Mellum, C[l]arenzuolum, Manducium de Pedona, Palmerium Ghiberti occasione unius robarie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die804 secunudm formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Medico Nascinbenis, Rolandino Raynucii805 nuntiis comunis Bononie scilicet pro quolibet eorum xvi solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus servierunt et steterunt cum syndico domini potestatis comunis Bononie et eius notario ad eorum officium syndicatus inceptis die martis xiiii setenbris et finitis die ultimo dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto Segno di paragrafo a forma di piede di mosca reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno di riempimento. 804 Segno di riempimento. Segno di paragrafo a forma di piede di mosca reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 805 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 802 803 167 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cliii Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum Paci Iacobini Pegolotti et Iohanni Bendidei suprastantibus laborerii Castri Franchi pro uno mense pro quolibet eo[rum] videcilet cuilibet ipsorum sex libras bononinorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet ipsorum et qualibet die exequendo806 formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii supradicti et precepti domini potestatis manu domini Bonaiuti notari domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti setenbris ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum xiiii bononinorum Summa summarum omnium expensarum factarum de dicto mense setenbris807 per dictum depositarium scilicet a die primo dicti mensis setenbris cum ipsa die usque ad diem ultimo dicti mensis et cum ipsa die808 capit et est librarum viiiM cxxiii, solidorum v bononinorum809 56v 45v Kalende Octubris810 i Die veneris primo octubris decem solidos bononinorum Solvit dictus depositarius domino Petro de Banbaglolis notario pro eo et ex eo quod ipse fecit scripturas et cartas presentium librorum et scripturarum, facte per dominum Brixanum de Salis capitaneum populli Segno di riempimento. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 808 Segno di riempimento. 809 La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 810 Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate. 806 807 II. Edizione 168 Bononie, notariis qui sunt ad acta populi et in conscilio populi Bononie de libris et scripturis notarii ipsius domini capitanei ex precepto domini capitanei predicti ex instrumento scripto manu domini Gregorii de Gazerris notarii domini capitanei. Eodem die ii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Ugheto Provinçiali, Albertino de Furlivio, Prevede de Parma, Paxino de Mediolano, Gerardino de Parma, Mirano de Mediolano marochis scilicet pro quolibet eorum xii denarios bononinorum. Qui marochi iverunt die811 ultimo septenbris per civitatem Bononie ad capiendum porchos cum Peregrino notario domini potestatis super selegatis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die iii iiii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Alberto de Panicho nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit ad Pietram Coloram ad requirendum Dinam et Zanni de dicto loco occasione unius homicidii ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Açolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Montemveglum ad requirendum Signoretum Avenantis de dicto loco ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxvi bononinorum812 Segno di riempimento. Precede cassato con tratto di penna, in seguito a banale errore di copia, poiché trascrive in questa carta la somma di denaro riguardante le poste della pagina successive: S(umma) pag(ine) l(i)b(rarum) xxvii, s(olidorum) xii, den(ariorum) iiii bon(oninorum). 811 812 169 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 57r 46r Eodem die v vi vii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Marxilio Guidi nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit ad Pietracoloram ad requirendum Dinam et Zanni de dicto loco occasione unius homicidii ad rationem813 duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu814 domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum 815 Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ccxxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carçeris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus scilicet pro hodierna die veneris kallendarum octubris, sabbati, dominico, lune et martis816 futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Solvit dictus depositarius Die sabbati secundo intrante octubri Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iohanni Petri, Zuliano Ugolini, Becco Petri, Guidoni Ugolini, Andriolo domini Benintendi, Cole Phylippi, Cecco Ugolini et Francho Albertini [pueris] qui dederunt brevia in conscilio duorum millium in quatuor quarteriis in pallatio veteri817 et novo comunis Bononie in quo ellecti fuerunt sindici Segue cassato con punti sottoscritti: uni(us). Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 815 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: mass[ario]. 816 Il copista fa ricorso ad una serie di segni interpuntivi, come la virgola alta / e il punto fermo, in funzione di pausa breve così da distinguere i nomi dei giorni. 817 Segno - che indica l’andata a capo: ve|teri. 813 814 II. Edizione 170 ad syndicandum dominum capitaneum818 veterem et eius familiam ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die viii Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum domino Bertholomeo domine Clare notario cançellerio comunis Bononie pro eius merito et labore dicti sui819 officii pro sex mensibus presentibus quos habere debet a comuni Bononie pro dicto suo officio exercendo, exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti820 notarii821 ad refformationes comunis et precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti822 notari domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense setenbris ellapso ex instrumento823 Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum dicti mensis setenbris. Summa pagine librarum xxvii, solidorum xii, denariorum iiii bononinorum 57v 46v Eodem die viiii 818 819 820 821 822 823 Solvit dictus depositarius mille centum quadradraginta libras, octo solidos bononinorum domino Bonachursio de Donatis potestati civitatis Bononie pro merito, salario et mercede dicte sue potestarie videlicet lxxxx libras et octo solidos bononinorum pro conplemento mensis iullii proxime ellapsi. Superfluum sallarii dicti mensis, quod fuit cclviiii librarum, xii solidorum bononinorum, solutum fuit domino Bresano de Salis capitaneo qui exercuit Segno - che indica l’andata a capo: capi|taneu(m). Soprascritta i su o. Segno - che indica l’andata a capo: Bo|logniti. Segue cassato con tratto di penna: de. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: inst|rume(n)to. 171 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 et fecit officium potestarie xxiii diebus de dicto mense iullii secundum formam refformationis conscilii populi facte de dicto mense iullii signate in lxxxxiii, que est in filo dicti mensis iullii. Residuum autem vero quod est mille quinquaginta librarum bononinorum habuit et recepit dictus dominus potestas pro tribus mensibus824 scilicet augusto, setenbri et octubre presentibus ad rationem iiiC l librarum bononinorum pro mense secundum formam statutorum comunis Bononie exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populli scripte manu Bonvisini825 Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti dicti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense setenbris ellapso ex instrumento scripto manu Gerardi domini Richoboni de Plastellis notarii anzianorum et consulum dicti mensis setenbris. Eodem die Solvit dictus depositarius826 ducentas libras bononinorum Baldaxino Attaviani, Cionino Maynitti, Guillielmo Iacobi, Petrucio Martini, Bello Capitonis, Montone Baldancie, Zono, Bancho, Lapo fratribus et filiis Martini827, Palono Ugolini828, Zecho Gregorii, Meglore Gardi, Chele Bonfigloli, Muntino Buoni, Paulo de Sancto Petro Maiore, Bertino de Sancto Geminiano, Arrughino de Trento, Amadaxio de Mantua, Cursio Fabri, Cambio Rexalli829 beroariis domini Bonachursii Donati potestatis Bononie pro tribus mensibus et octo diebus quibus serviverunt et servire debent comune Bononie cum dicto domino potestate pro eorum merito et labore scilicet octo diebus mense iullii proxime preterito et mensibus Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Bo(n)vi|sini. 826 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda collega questa alla posta precedente, giustificando l’omissione della numerazione della posta, altrimenti consueta. 827 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati. 828 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 829 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 824 825 II. Edizione 172 augusti habentis xxxi dies, setenbris habentis xxx dies et octubris habentis xxxi dies830 ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum831 et qualibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis viiiC et populi832 et precepti domini potestatis et consensu anzianorum et consulum superius scriptorum. Summa pagine mille iiiC xl librarum, viii solidorum bononinorum 58r 47r Die martis v° intrante octubri Solvit dictus depositarius decem et octo denarios bononinorum Arigho magistro lignaminis pro reaptatione et reparatione et confictione unius banchi existentis super pallatio comunis Bononie prope cappellam comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti833 notarii domini potestatis. x Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Bandino Bernardi magistro lapidum pro eius merito et mercede qui834 substinuit in murando et aptando fenestrum ad dischum Aquile de propriis lapidibus et calçina835 et gisso dicti magistri Bandini. Que fenestra est super pallatio veteri comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. xi Eodem die xii 830 831 832 833 834 835 Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segue cassato con punti sottoscritti: eo(rum). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: sc(r)ipt(e). Segno - che indica l’andata a capo: Bo|naiuti. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: substinit. Segno - che indica l’andata a capo: calçi|na. 173 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 quibus ivit Tignanum et Monseverium ad requirendum Bastardum de Tignano et Pietrum Lazari de Monseverio836 pro conbustione domorum et derobaria quam fecerunt ad presens in terra Schoveti et pro ipsa requisitione facienda ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem duorum solidorum pro qualibet die. xiii xiiii Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Orlandino Rainuçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Tignanum et Monseverium ad requirendum Bastardum de Tignano et Petrum de Monseverio pro conbustione domorum et de[ro]baria quam fecerunt ad presens in terra Schoveti ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti837 notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bonaventure Petri nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Centum Episcopi Bononie ad requirendum massarium dicte terre et xxv bonos homines dicte terre et etiam hos testes dicte terre scilicet Iohanellum Iacobi, Albertonzellum de Solaria et Boniiacobum Andree de dicto loco pro testestificationibus cuiusdam risse ad rationem duorum solidorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxxiii, denariorum vi bononinorum 836 837 Segno - che indica l’andata a capo: Mo(n)seve|rio. Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. II. Edizione 58v 174 47v Die merchurii vi intrante octubri Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Salam Aygonum838 ad requirendum quosdam testes de dicta terra pro quadam inquisitione facienda pro raptura cuiusdam mulieris ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. xv xvi Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Nasinbeni Alberti nuntio comunis Bononie pro duobus [diebus] quibus ivit ad Sanctum Andream in Curiglano mandato domini Ferri iudicis ad malleficia ad cytandum quosdam testes pro quadam inquisitione839 facienda ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis840 scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xvii 838 839 840 Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Nicholao Phylippi, Berto Petri, Francho Petri, Iacobo Iacobini, Andree Benintendi, Iohanni Andree, Francischo Blaxii et Ugolino Aymeriçi pueris qui dederunt brevia in conscilio iiM in quatuor quarteriis in pallatio veteri et novo comunis Bononie in quo ellecti fuerunt capitaneus et custodes qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam Regii ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno - che indica l’andata a capo: Ay|gonu(m). Segno - che indica l’andata a capo: inq(ui)|sit(i)o(n)e. Segno di riempimento. 175 xviii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet841 captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna die merchurii, iovis, veneris, sabbati et die842 dominico futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Solvit dictus depositarius Summa pagine solidorum liiii, denariorum iiii bononinorum 59r xviiii 48r Die iovis vii intrante octubri Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gerardo Aliserni nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Tignanum et Monseverium ad cridandum Bastardum de Tignano et Petrum Laçari de Monseverio pro conbustione843 domorum et derobaria quam fecerunt ad presens in terra Schoveti ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xx 841 842 843 844 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Zanino de Brixia et Ugheto Provinciali844 marochis scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum qui iverunt die vi octubris cum domino Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos per civitatem Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segue cassato con tratti di penna: d. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: (con)bu|stione. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. II. Edizione xxi xxii 176 Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Paulo Advocati pittori pro eius merito et labore pro pictura aquile disci et curie ad quam sedet dominus Amadore assessor domini potestatis ad iura redendo in pallatio veteri comunis Bononie. Quam dictus Paulus pi[n]xit et fecit ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum Dominico Venture notario cappelle Sancte Marie Maioris pro eius merito et salario sex dierum quibus ivit in servitio comunis Bononie in Lonbardiam ad rationem vi solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini Bindi Bascherie capitanei populi Bononie scripto manu domini Clari quondam Lamberti de Florentia notarii dicti domini capitanei. Summa pagine librarum iii, solidorum ii bononinorum 59v xxiii 48v Die veneris viii intrante octubri Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum Dondideo Bençevenis bannitori et sindico, Veneticho domini Michaelis Aymerii notario et ambaxatori845 qui ituri sunt pro comuni Bononie ad denuntiandum domino Anthonio de Fixirago de Laudo de novo ellecto in potestate Bononie pro viii diebus cuilibet eorum ad rationem xviii solidorum bononinorum dicto Veneticho notario et ambaxatori pro qualibet die et dicto Dondideo syndico xii solidos bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populli Bononie scripte manu domini846 Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 846 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bonaiuti not(arii) d(omi)ni pot(estatis) (et). 845 177 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 comunis Bononie scribendum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense847 octubris ex instrumento scripto manu Yvani Bentivogli notarii dictorum anzianorum et consulum. xxiiii Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Berto Petri, Nicholao Phylippi, Bonino Petri, Francischo Blaxii848 pueris qui dederunt brevia in conscilio duorum millium in pallatio veteri comunis Bononie in quatuor quarteris in quo conscilio ellecti fuerunt pedites et capitaneus [qui] debentur ire Regium loco illorum qui cassati fuerunt ire Regium ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxv Solvit dictus depositarius viginti tres solidos, quatuor denarios bononinorum Corra Rolandini pro infrascriptis rebus per eum venditis et datis occasione mitendi et reponendi, custodiendi et salvandi pignora de discho Ursi in quadam camera super pallatio comunis et reaptatione et reparatione ipsius camere scilicet in duabus stanghis iii solidos, in quatuor ferlis de ferro duos solidos, in quatuo[r] capistris et quatuor parasidibus xl denarios bononinorum, in claudi[s] parvis pro se[s] storiis fungendis denarios xii, in quatuor storiis magnis et duabus minoribus xii solidos bononinorum et magistro qui fecit dictum laborerium et conficavit ferlas et stangas pro suo salario ii solidos bononinorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xiii, solidorum vii, denariorum iiii bononinorum Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: sete[nbris]. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 847 848 II. Edizione 60r xxvi xxvii 178 49r Die sabbati viiii intrante octubri Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Albertino de Forlivio, Ugheto Provi[n]ciali, Paxino de Mediolano, Paganino de Cremona, Paxanino de Mediolano849 marochis et barateriis qui iverunt cum domino Peregrino notario presentis potestatis per civitatem Bononie die viii octubris causa capiendi porchos ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius centum treginta quatuor libras bononinorum domino Lambertino Ra[m]pone doctori legum, domino Paci de Pace850 cuilibet istorum pro novem diebus, domino Guillielmo de Ronbodevino doctori legum, domino Alberto de Asinellis, domino Cervo de Boateriis et domino Anthonio de Migarano851 cuilibet eorum pro decem diebus, Petro Merlino eorum notario pro novem diebus852 ambaxatoribus et notario qui iverunt et ste[te]runt in servitio comunis Bononie in anbaxata in partibus Lonbardie occasione conpositionis et pacis reginorum tractande ultra viginti dies, pro quibus solutiones receperunt a comuni Bononie scilicet dicto domino Lambertino pro novem diebus viginti septem libras bononinorum ad rationem trium librarum bononinorum pro qualibet die et dicto domino Paci xviii libras bononinorum pro dictis novem diebus ad rationem xl solidorum bononinorum pro qualibet die et predictis aliis quatuor anbaxatoribus lxxx libras bononinorum scilicet cuilibet eorum xx libras bononinorum pro dictis decem diebus ad853 rationem xl solidorum bononinorum pro quolibet eorum et Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 850 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. 851 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati. 852 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre gruppi di nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 853 Segno di riempimento. 849 179 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 qualibet die et dicto notario eorum pro novem854 die novem libras bononinorum ad rationem xx solidorum bononinorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis exequendo etiam formam refformationis conscilii populi facte855 de mense augusti scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti ellapso. Requiratur dicta refformatio in filo augusti signato signo cxii. Summa pagine librarum cxxxiiii, solidorum v bononinorum 60v 49v Eodem die xxviii 854 855 856 Solvit dictus depositarius quingentas sexaginta quatuor libras bononinorum domino Argotto de Corbano conestabili, [domino] Romeo Alberti, domino Beltramo de Traus856, domino Guillielmo de La Mota, domino Raymundo de Mayneto, domino Guidoni de Castro Forti, domino Nardo de La Motta, domino Ugoni Savino, domino Beltramo de Mirlino, domino Cervasio de Mirlino, domino Fredericho de Mirlino, domino Ughetto de Verçena, domino Stephano Trafini, domino Poncio de Aquilano, domino Raymundo de La Gorça, domino Guillielmo de Villanova, domino Guillielmo de Palaraga, domino Ponzio Aldigherii, domino Andree Belboni, domino Bernardo de Sancto Pontio, domino Guarino de Maleto, domino Raymundo de Ragna, domino Arnoldo de Malamorte, domino Falchetto de Barda, domino Raymundo Arnaldi, domino Petro Arnaldi, domino Beltramo de Manuascha, domino Beltramo de Vacheriis, domino Raimundo de Uglacietis, domino Verlione de Turtoreto, domino Petro Gualfredi, domino Guillielmo de Sancto Anthonio, domino Iohanni de Frichorte, domino Lencio de Muglano, domino Petruçolo de Fano, domino Bulgaro de Badalo, domino Armano de Sauleto, domino Segno - che indica l’andata a capo: no|ve(m). Nel ms. f(a)c(t)a(m), concordando, diversamente dal solito, con formam invece che con refformationis. Lettura incerta dell’ultima lettera. II. Edizione 61r Gilioto Beltrami, domino Richobono de Donadeo, domino Ugoni de Riveria, domino Iohanni Arnaldi, domino Francischo de Tortoreto conestabili, millitibus et stipendiariis comunis Bononie qui pro dicto comuni Bononie ituri sunt in servitio domini comitis Romaniole pro quindecim diebus ad rationem duodecim solidorum bononinorum cuilibet857 habenti duos equos et dicto conestabili pro una banderia et duabus trombittis ad rationem sex librarum bononinorum pro qualibet banderia et trombita secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii et precepti domini Bindi Bascherie capitanei858 [populi] Bononie scripti manu domini Benvenuti Auliveri notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Ivani Bentivogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Domino859 Roberto de Manoascha, domino Raimundo de Villa, domino Petro Ysnardi, domino Travisino Gabiani, domino Flaviano de Sancto Amanti, domino Arnaldo de Syvrano, domino Doxino de Boviano, domino Bonino de Mirlino, domino Colino de Taunino, domino Henricho de Salinbatto, domino Ugheto de Belforte, domino Colino de Barlexe, domino Stephano de Verçuni, domino Guillielmo dayneges, domino Bernardo Benlengerii, domino Petro Lamberti, domino Zauleto de Altari, domino Guillielmo Baxani, domino Rugerio de Trochaffe, domino Marcho de Contraguerra, domino Gillotto de Lagnino, domino Guarino de Fano, domino Transmondo Cadelli, domino Provinçalino de Ugono, domino Guillielmo de Xena, domino Beltramo Botto, domino Ughetto Perotti et Guidoni de Parma cavalchatoribus et stipendiariis comunis Bononie qui ituri sunt pro dicto comuni in servitio domini860 comitis Romaniole pro 180 50r Segno - che indica l’andata a capo: cui|libet. Segue cassata una parola, forse: ass[essoris]. 859 Continua l’elenco di cavalieri con unico cavallo a disposizione, integrando la lista iniziata nella posta della carta precedente, in cui i cavalieri avevano a disposizione due cavalli. 860 Segno di riempimento 857 858 181 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xv diebus quilibet eorum cum uno equo ad rationem octo solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi et preceptorum domini potestatis et capitanei et consensu anzianorum et consulum ex alia parte scriptorum861. Quantitas peccuniarum soluta862 scripta est cum aliis stipendiariis ab alia parte scriptis. Summa pagine librarum vC lxiiii bononinorum863 xxviiii Die lune undecimo intrante octubri treginta octo solidos, quatuor denarios Solvit dictus depositarius Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis xxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero864 xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna865 die lune, martis, merchurii, iovis866 et veneris futuris sequentibus ad rationionem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxxviii, iiii denariorum bononinorum 61v xxx 50v Die martis xii intrante octubri ducentas decem libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Alberto de Verona conestabili, domino Guillielmo de Verona, domino Thorexendo de Verona, domino Oddino Sottintende precepti vergato nella carta precedente, con cui concorda al caso genitivo singolare. Segno di riempimento. 863 La cifra complessiva legata alla posta che si estende sulle due carte si trova vergata al termine di c. 60v (49v). 864 Segno di rimepimento 865 Nel ms. hordie(r)na. 866 Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 861 862 II. Edizione 182 de Mirapesce, domino Blaxio Malvicii, domino Iohanni de Ravenna, domino Petriçolo de Ponticlo, domino Matheo Dominici Maymeline conestabili militum et stipendiariis qui ituri sunt867 pro comuni Bononie in servitio868 comitis Romaniole cum duobus equis et una banderia pro xv diebus ad rationem duodecim solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die et sex libras bononinorum dicto conestabili pro banderia antedicta869 exequendo formam870 refformationis conscilii viiiC et populi antedictam scripte manu dicti domini Bonvixini que est in xxviii signo. Domino Pero de Platex, domino Iacobo Petriçoli, domino Nordiglo de Nordiglis, domino Guidoni de Primadiciis, domino Gabrieli de Burgo, domino Princivalli de Lausone, domino Ugeto armato, domino Pacino de Prata, domino Savino quondam Damgli, domino Guillielmo Iacobini claresbaliensi, domino Petro Iacobini, domino Thomaxino pichardo, domino Ubaldino Petriçoli, domino Partucio Petriçoli, domino Iohanni de Calcharia, domino Ianni de871 Ecclesia, domino Bitino de Truvo, domino Beltrami provinciali, domino Piglo Mirapesse, domino Piçolo Gerardi domino Anthonio de Castro Novo, Tronbita de Regio millitibus et stipendiariis qui ituri sunt pro comuni Bononie cum supradictis viii millitibus sub dicta banderia in servitio dicti domini comitis Romaniole pro xv diebus ad rationem viii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam dicte refformationis et predictorum preceptorum scriptorum in xxviii signo. Summa pagine librarum ccx bononinorum Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segue cassato con punti sottoscritti: ce. 869 Seguono cancellate alcune lettere di cui l’inchiostro sbiadito rende complicata l’identificazione, forse: eq. 870 Segue cassato con tratto di penna: d(i)c(t)e. 871 Segue cassato con punti sottoscritti: Eccl(es)a. 867 868 183 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 62r 51r Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas libras bononinorum domino Bresano de Salis olim capitaneo populi Bononie recipienti pro conplemento sallarii dicti sui officii capitanei mense setenbris proximo ellapso quos habere et recipere debebat a comuni Bononie pro dicto suo officio capitanei exercendo, exequendo formam refformationis conscilii populi super hoc facto scripte manu Anthonii de Pollicino notarii anzianorum et consulum mense iullii proximo ellapso. Requiratur dicta refformatio in filo iullii in signo xv dicti mensis. 872 Eodem die xxxi xxxii viginti unam libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Brandelixio de Gozadinis iudici, domino Ursolino de Ursiis, domino Bertholomeo de Pavanensibus, domino Petro de Crespelano, domino Vilanello Bonaveris, domino Vinciguerre Rovixii et domino Petro Gerardi de Butrio notariis873, syndici[s] et notariis ellectis per comune Bononie ad sindicandum dominum Brexanum de Salis874 olim capitaneum populi Bononie et eius familiam videlicet cuilibet eorum tres libras bononinorum secundum formam statutorum scriptorum manu Petri Gerardi de Butrio notarii et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii dicti domini potestatis et quia placuit875 anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum dicti mensis presentis. Eodem die sex libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Gerardo domini Richoboni de Plastellis olim notario Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi dei notai elencati, che vengono collegati con anche gli altri nomi elencati da una seconda e maggiore parentesi quadrata. 874 Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: ca. 875 Segno - che indica l’andata a capo: pla|cuit. 872 873 II. Edizione 184 anzianorum et consulum mense setenbris ellapso pro eius salario et mercede dicti sui officii ex forma refformationis conscilii populi876 facta tempore domini Brexani de Salis olim capitanei populi Bononie scripte manu Gerardi predicti de Plastellis notarii dictorum anzianorum et consulum dicti mensis setenbris et precepti domini Bindi Bascherie capitanei populi Bononie scripti manu domini Benevenuti notarii dicti domini capitanei et quia877 placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Summa pagine librarum ccxxvii bononinorum 62v xxxiii xxxiiii 876 877 878 879 51v Die mercurii xiii intrante octubri Solvit dictus depositarius sedecim solidos bononinorum Facio Guillielmi ollim custodi Castri Franchi pro octo diebus quibus stetit et servivit878 comuni Bononie ad dictam custodiam faciendo ultra terminum unius mensis de quibus nullam879 solutionem recepit a comuni Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum preceptum domini potestatis scriptum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit depositarius supradictus quadraginta solidos bononinorum domino Gregorio de Navi notario et officiali ad cassam pro comuni Bononie pro presenti mense octubris pro eius sallario et mercede dicti sui officii ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: s(er)vi|vit. Segno - che indica l’andata a capo: nul|lam. 185 xxxv Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Ubertino de Papia et Zanuchulo de Furlivio880 marochis881 scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum pro eorum merito et salario qui iverunt882 per civitatem Bononie die xi dicto mense ad capiendum porchos883 cum domino Peregrino notario domini potestatis ex precepto884 domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxxvi Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Mirano de Mediolano et Zanuchulo de Furlivio885 marochis886 videlicet dicto Mirano xii denarios bononinorum qui ivit [pro] una die cum dicto domino Peregrino887 ad capiendum porchos per civitatem Bononie et dicto Zanuchulo solidos duos bononinorum pro888 duabus vicibus quibus ivit die xii octubris cum dicto domino Peregrino notario ad capiendum889 porchos per civitate Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii antedicti. Summa pagine librarum iii, denariorum xii bononinorum 63r xxxvii 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 52r Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gratiolo de Lerro nuntio comunis Bononie pro eius salario et mercede duorum dierum quibus ivit in servitio comunis Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. Segue cassato con tratto di penna: q(ui). Segue cassato con tratti di penna: p(ro). Segue cassato con tratto di penna: p(er). Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. Segue cancellata una lettera di cui l’inchiostro sbiadito rende complicata l’identificazione, forse: q(uod). Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: ca|piendum. II. Edizione 186 Bononie ad portandum literas ex parte dicti comunis ad Castrum Franchum et Montebellium ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti eius notarii. xxxviii Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Bernardino Gerardini nuntio comunis Bononie pro eius salario et mercede pro quatuor diebus qui iturus est in servitio comunis Bononie cum literis dicti comunis ad terram Bargi et Stagni ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti domini potestatis. Eodem die xxxviiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Rugerio Iohannis nuntio comunis pro suo merito et labore pro una [die] qua ivit in servitio890 comunis Bononie891 cum literis892 dicti comunis ad terram Castri Sancti Petri secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Michaeli Schalani custodi carceratorum carceris comunis superioris recipienti pro se et sociis suis pro iustitia et amputatione capitis Pergolani quondam Paxitti becharii secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii predicti. xl xli 890 891 892 Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo libras bononinorum domino Raynerio domini Leonardi de Tuscholis procuratori Segno di riempimento. Cassate con tratto di penna tre lettere: cul. Nel ms. literas. 187 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 domini Iacobi Aimoniti sindico893 comunis Bononie in curia romana pro solutione dicti domini894 Iacobi unius mensis quo stetit in curia romana pro dicto comuni Bononie ad rationem xii solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii895 ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Palialo896 notarii897 domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense augusti ellapso ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis tunc notarii dictorum anzianorum et consulum. Summa pagine librarum xviiii, solidorum xiiii bononinorum 63v xlii 893 894 895 896 897 898 52v Eodem die mille centum nonaginta quatuor libras bononinorum infrascriptis capitaneis et custodibus qui ituri sunt pro comuni Bononie pro uno mense ad civitatem Regii. Nomina quorum capitaneorum et custodum sunt hec videlicet898: de quarterio Porte Sancti Petri Step[h]ano Petri, Bonacapto sartori, Benedicto Vicentii, Petro pellippario, Paulo Raynaldi, Iacobino Schagni, Iohanni Anthonii Auliverii, Bertholomeo Francisci, Berthalotto Iacobi, Palmirolo Cambii, Paulo Lanfranchini, Ture Rolandini de Ferro, Bonachose Ghisilberti, Iacobo Nasinbenis, Iacobo Gnocho, Dominico Acharixii, Petriçolo Merchati, Iacobo Bernardi Predarii, Iohanni Blondi, Petro Barone, Ubertino Donadei, Martino beccario, Andree Iohannis Cavalerii, Thoulino Alpexani, Alberto Daynixii, Bonafidei Guidotii, Zuzo Marchixelli, Benedicto Pauli Solvit dictus depositarius Segno - che indica l’andata a capo: sindi|co. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: d(omini). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d(omi)ni. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: lolo. Segno di riempimento. I nomi, a differenza di quanto ci si sarebbe potuto attendere sono trascritti al caso dativo. II. Edizione 64r 64v Amodei, Dominico Iohannis, Symoni Michaelis Predarii, Matheo de Abellis, Ghavarello Iohannis fabri, Fucio Gerardini, Bonsavere Geminiani, Pace Bonachursii, Gratiano calçolario, Santo Bertholotti, Ugolino Ugolini, Deodato Guidonis, Nicholao Thomaxini, Gerardino Dondidei, Zogolo Petriçoli, Gerardino Albini, | Iacobo899 Petri Tercii, Bitino Bazalerii, Petro de Broilo, Michaeli Bontevogli, Bechario domini Landulfi; de Porta Ravignana Iohanni Blanchito, Ugolino Rope, Henrigipto quondam Ubertini, Iohanni Iohannini, Iohanni Petri, Mengho fratris Iacobi, Ghiberto Deulai, Ugolino Bochone, Martino Fabiani, Bonbolognio900 Boninsegne, Locto de Ferro, Alberto Zacharie, Francischo de Guirçino, Bertholomeo de Guirçino, Mathiolo Migloris, Mathyolo de Flexo, Viviano Petri, Ugolino spadario, Bitino Arardi, Iacobo Uguicionis, Guillielmo Achursii bechario, Nicholao Nicholini, Iacobo Benvenuti, Petro Iacobini, Iacobo beccario, Nerio Boninchuntri, Acharixio Andree, Dominico de Falachaze, Mathyolo Cambii, Iohanni Ghiberti, Ghetto Petri Longhi, Bolognino Iohannini, Dominicho domini Iacobini, Rayniero Naxo, Bertho domini Iacobini, Benaxai Guidonis, Mino sartori, Iacobo Bernardi, Bertholo Gratioli, Petro Alberti Sosciçe capitaneo, Laurentio Benvenuti, Phylippo Gerardini sartore, Gheto Iohanniti, Nicholao nappario, Ugolino Riçardi napparii, Petro Thederiçi, Bertho Petriçoli, Iohanni de Serenariis, Facio Guillielmi, Bernardino bechario; de Porta Sterii Maxio Alberti de Ello, Pellegrino Lambertini de Astis, Nicholao Bonaventure de Pasqualis, Petro Iacobi, Armanino sartore, Benvenuto Ugolini Martini, Bertholino Uguicionis, Auliverio Thomaxini, Rolandino Fasinelli, Raynerio Alberti, Henrigipto Corporaxo, Alberto Chabrielis, Dominico Magnani | Aymerico901 Iacobi, Matheo Thomaxii, Paulo Petri sedeçarii, Venture quondam Iuliani de Bertalia, Zessabo domini Bertholomei Zessabonis, Iacobo Petriçolli Bonbelli, Thomaxio Petriçoli Bonbelli, Iohanni 188 53r 53v Continua l’elenco. La distribuzione del testo passa dalle due colonne della carta precedente a tre colonne distinte. Ciascun nome è denotato da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 900 La i è stata aggiunta in interlinea. 901 Continua l’elenco. 899 189 65r Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Ugolini, Iacobo barberio, Francischo Mathei, Rolandino Boni, Petro Gerardini, Bernardino Thomaxini, Iacobo Iohanini, Albertino Rainaldini, Gerardino Gerardi, Luche Venture, Bonaventure Ugolini Pauli, Gualengho Nigri, Bonaventure Albergipti, Bertholino Michaelis Corvi, Ugolino Abbaluffi, Henrico Petri Cleri, Iohanni de Zubonibus, Ubaldino fratris Arduini, Bendideo calçolario, Mellegio Iohannis, Fino902 Guidonis de Muxiglano, Dominico Oxelli, Rumiolo Lamberti, Baldino Bertholomei Scardevelle, Armanino de Abbaluffis, Iohanino Baldiçionis, Cambio Mathei, Zanbonino Petriçoli caldararii, Zanbonino Boniohannis, Petro calçolario, Paulo Iuliani Rovixii, Mathyolo de Unzola, Nicholao domini Allamanni de Guarinis cappelle Sancti Antholini; de Porta Sancti Proculi Baldança Schappe, Dominico Iohannis de Pragatuli, Rainerio Mancharolo, Bertholino Iacobi, Iohanni de Sabluni, Hostaxino Bondiei, Marcho de Erciis, Phylippo quondam Alberti, Petro de Unçola, Cambiolo Benlafaremo, Guillielmo domini Albertini Alexii, Bardo domini Ariverii de Muxiglano, Bertholino domini Zohenis de Tencharariis, Laurentio Roberti, Iohanni Petriçoli, Zenne Scharpa, Anthonio Henrigipti, Maghinardo Alberti, Matheo Buvalelli, Dominico Bertoli, Iacobo Benvenuti de Pino, Iacobo Bonagratie, Michelino Benvenuti, Iacobo Iohannis fabri, Francisco sartori, Mino fratris Egidii, Petro de Crespellano, Bertholucio Petri, Duçolo de Orexello, Iohanni de Bergadelli, Guidoni de Ymola, Iacobo Bonitti, Bitino Roberti, | domino903 Rolando Christiani sartoris, Guiducio Benimpare, Dondo Bernardini, Dominico Zanini barberii, Benno cui dicitur «Ricius» capitaneo, Dominicho Egidii Anbroxii, Ugolino Andree, Iohanni Petriçoli Passagerii, Iohanni Bonaventure de Bagno, Andree de Roffeno, Marcho de Cerveleriis, Andree Barnabe, Laurentio Ugonis Belle, Blaxio Auliverii notario 54r Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Ioha(nn)is. Continua l’elenco. La distribuzione del testo avviene su due colonne. I casi dei nomi tutti al nominativo vengono adeguati al dativo. Viene cassata la s finale di ogni nome sia della I, sia della II, sia della III con un punto sottoscritto. Viene corretta anche la penultima lettera del nome. Ad esempio: a in e nel caso dei nomi della I, u in o nel caso dei nomi della II, e in i nel caso dei nomi della III. 902 903 II. Edizione 190 capitaneo, Guillielmo Andree omnibus predictis904 capitaneis et custodibus qui sunt numero clxxxxviiii, qui ituri sunt pro comuni905 Bononie pro uno mense in servitio comunis et hominum civitatis Regii videlicet cuilibet eorum sex libras bononinorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii populi super hoc facto scripte manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum mense presenti octubris et precepti domini Bindi capitanei predicti scripti manu906 domini Benvenuti Oliverii notarii dicti domini capitanei et quia placuit907 anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu dicti domini Yvani notarii. Qui custodes et capitanei iverunt ad ipsam custodiam dicta die merchurii. Summa pagine librarum mclxxxxiiii bononinorum908 xliii Die iovis xiiii intrante octubri centum libras minus duodecim Solvit dictus depositarius denarios [bononinorum] fratri Francischo de Ygnano909 [de] ordine fratrum minorum de Bononie910 recipienti suo911 nomine et vice et nomine dicti conventus fratrum minorum pro subventione festivitatis Beati Francisci mense octubris exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populli scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii dicti domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populli mense octubris presenti ex Corretto om(n)ib(us) su om(n)es integrato con b(us) in fine e p(re)d(i)c(t)i(s) corretto su p(re)d(i)c(t)i con la integratazione di s aggiunta in interlinea. 905 Segno di riempimento. 906 Segno di riempimento. Segue ripetuto nel ms. script(i) manu. 907 Segno di riempimento. 908 La cifra complessiva legata alla posta che si estende su più carte è al termine di c. 64r (53r). 909 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^ su parola cassata con tratto di penna e punti sottoscritti: ordin(e). 910 Segue cassato con punti sottoscritti: recipienti. 911 Segno di riempimento 904 191 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli notario dominorum anzianorum et consulum. Summa pagine librarum c minus xii denariorum bononinorum 65v xliiii xlv 912 913 914 915 54v Eodem die Solvit dictus depositarius quindecim libras bononinorum domino Nicholao Rodolfini iudici et ambaxatori, domino Royço de Roycis notario syndico912 a[m]baxatori et syndico qui ituri sunt pro comuni Bononie pro x diebus Ravenam913 pro causa et questione que monetur comuni Bononie de ponte et possessionibus pontis Ydicis scilicet dicto domino Nicholao iudici novem libras bononinorum ad rationem xviii solidorum bononinorum pro qualibet die et dicto Royço914 sindico et ambaxatori sex libras bononinorum ad rationem xii solidorum bononinorum pro quolibet [die] secundum formam refomationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et915 precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Eodem die Solvit dictus depositarius tres solidos et sex denarios bononinorum Danieli fabro pro infrascriptis rebus et clavibus scilicet pro una clavi camere domini Ferri iudicis ad mallefficia et conficatura ipsius clavaturie xviii denarios bononinorum et pro duabus clavibus camere et casse beroariorum neccesariis et uno catenaço ad ipsam cassam posito duos solidos bononinorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. Segno - che indica l’andata a capo: Ra|ven(am). Nel ms. Royco. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: q(ui)a placuit anz(ianis) et (con)sul(ibus). II. Edizione 192 ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. xlvi xlvii Eodem die Solvit dictus depositarius tredecim solidos bononinorum Danieli Petri fabri pro pretio et reparatione clavium et seraturarum in pallatio comunis916 ex parte domini capitanei oppurtunarum et positarum ex precepto dicti domini Bindi917 capitanei918 scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Die veneris xv° intrante octubri Solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum Arardello Iacobi et Bertholomeo Iohannis, Raynerio919 nuntis gabelle et comunis Bononie pro eorum merito et labore, qui ituri sunt Ferariam mandato dominorum de gabella pro negotiis920 ipsius gabelle ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis scilicet cuilibet dictorum nuntiorum x solidos bononinorum. Summa pagine librarum xvii, solidorum vi, denariorum vi bononinorum 66r xlviii 55r Eodem die trescentas quadraginta sex libras, tredecim solidos, quatuor denarios bononinorum domino Bonangratie domini Armani, domino Iuliano Cambii iudicibus921, domino Richobono de Plastellis, domino Iacobo de Lastignano, domino Laurentio Scharii et domino Guidoni Solvit dictus depositarius Aggiunto in interlinea con segno di rimando /. Segue cassato: nota(rii). 918 Segno di riempimento. 919 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, ciascuno introdotto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 920 Segno di riempimento. 921 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, collegandoli alla parola iudicibus. 916 917 193 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bontalenti notariis922, domino Nauclerio de Pavanensibus, domino Petriçolo de Medicina, domino Alberto de Flexo et domino Boniohanni de Zovençonibus laycis923 dominis et officialibus comunis Bononie ad statuta de novo condenda924 pro comuni Bononie deputatis videlicet pro quinque mensibus et sex diebus pro quolibet eorum quibus steterunt ultra terminum925 primi anni conputatis in hiis diebus926 usque ad kallendas octubris, scilicet dictis iudicibus et notariis et cuilibet ipsorum quadraginta tres librarum, sex solidorum et octo denarios bononinorum pro rata eius quod tangit quemlibet predictorum habere debere pro dictis quinque mensibus et sex diebus ad rationem videlicet centum librarum bononinorum, quam habuerunt predicti a comuni Bononie pro primo anno in prima solutione, et dominis laycis cum dictis iudicibus et notariis ad dicta statuta deputatis videlicet cuilibet predictorum laycorum viginti unam libras, tredecim solidos et quatuor denarios bononinorum pro rata eius quod tangit quemlibet predictorum in dictis quinque mensibus et sex diebus ad rationem927 quinquaginta librarum bononinorum, quam habuerunt predicti et quilibet eorum a comuni Bononie pro primo anno in prima solutione, exequendum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense setenbris ellapso ex instrumento Gerardi de Plastellis notarii. xlviiii Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Azolino muratori pro eius merito et labore quod substinuit Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, collegandoli alla parola notariis. 923 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, collegandoli alla parola laycis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata collega le tre coppie distinte di nomi elencati, ciascuno preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 924 Nel ms. (con)de(n)pda. 925 Segno - che indica l’andata a capo: t(er)mi|nu(m). 926 Segno di riempimento. 927 Segno di riempimento. 922 II. Edizione 194 pro reparatione et gisso presepii comunis ex parte domini capitanei ex precepto domini Bindi capitanei predicti scripto manu domini Benvenuti928 notarii domini929 capitanei. l Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo solidos bononinorum Iohanni de Schanello custodi masserie comunis pro expensis per eum factis in candelis et cartis occasione ellectionis future potestatis ex precepto domini Bindi capitanei predicti scripto manu domini Benvenuti sui notarii. Summa pagine librarum iiiC xlviii, solidorum xi, denariorum iiii bononinorum 66v li lii 55v Die sabati xvi intrante octubri Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Dominico Albertini nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit Bixanum ad portandum930 literas capitaneo et custodibus dicti castri mandato anzianorum et consulum et domini potestatis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti eius notarii ad rationem ii solidorum bononinorum pro qualibet die. Eodem die Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum fratri Renoardo Bernardi cappelle Sancte Catheline, fratri Henrigipti fratris Blanchi931 videlicet cuilibet eorum tres libras bononinorum pro eorum merito et labore quod substinuerunt et substinere debent in faciendum bullari castellatas et alia assagia civitatis932 Bononie exequendo formam refformationis Corretto su Bo(n)aiuti. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: pot(estatis). 930 Segno - che indica l’andata a capo: por|tand(um). 931 Un segno pararatestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 932 Segue ripetuto nel ms. et civitat(is). 928 929 195 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bolognitti notarii predicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die liii liiii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gerardo Iohannis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Sanctam Aghatam933 [ad cridandum] Bitinellum et Sighifredum et quosdam alios dicti loci contra quos proceditur per inquisitionem pro morte Alberti et Guidonis eius filii ad rationem duorum solidorum bononinorum pro die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti sui notarii. Eodem die Ursii934 treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Stephano Iohannis et Iohanni Ugolini935 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum [pro sedecim diebus] quibus quilibet eorum stetit et servivit ad descum Ursii inceptis die xxiii setenbris et conpletis die nono octubris ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum viiii, solidorum ii bononinorum Segno - che indica l’andata a capo: Agha|ta(m). La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 935 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 933 934 II. Edizione 67r 196 56r Eodem die Ursii treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Ugolino Petri et Gerardo Guiçardini937 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet xvi solidos bononinorum pro xvi diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad dischum Ursii inceptis die xxiii setenbris et conpletis die nono octubris ad rationem xii denariorum pro quolibet et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti eius notarii. 936 lv lvi Eodem die Mallefficiorum938 tres libras, quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Michaeli Severii et Alberto Iohannis, Boniohanni Bernardini et Benzevenni Bonachose939 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet eorum940 xvi solidos bononinorum [pro diebus] quibus quilibet stetit et servivit ad discum mallefficiorum comunis Bononie inceptis die xxiii setenbris et finitis die octavo octubris presenti ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die941 secundum formam statutorum ex duobus preceptis in una cedula domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 938 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 939 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 940 Segno di riempimento. 941 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: (et) q(u)alib(et) die. 936 937 197 lvii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Nuntiorum noctis942 treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Medico Nasinbenis et Alberto de Rofeno943 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet eorum sedecim944 solidos bononinorum pro sedecim noctibus quibus quilibet eorum stetit et servivit super pallatio comunis Bononie ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet nocte secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis inceptis die xxiii setenbris et conpletis nono [die] octubris. Eodem die lviii quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Medico Nasinbenis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Panichum ad cridandum Martinum et Iohannem domini Aldini pro homicidio perpetrato in personam presbiteri Martini ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum vi, solidorum xii bononinorum 67v lviiii 56v Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios [bononinorum] Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis ca[r]ceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna die sabbati, Solvit dictus depositarius La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 944 Seguono due lettere illeggibili a causa di una macchia di inchiostro e cassate con punti sottoscritti. 942 943 II. Edizione 198 dominico, lune, martis et merchurii945 futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lx lxi lxii Die lune xviii intrante octubri Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Stephano Iohannis nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit Parmam cum literis comunis Bononie misis anbaxatoribus comunis Bononie pro concordia et pace reginorum intrinsecorum et extrinsecorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Iacobino Federici notario pro remuneratione sui laboris quem substinuit et substinere debet in intrumentis faciendis omnibus solventium affictum possessionum lambertaciorum946 domino Ugolino iudice domini capitanei presentatis et presentandis ex precepto domini Bindi capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras bononinorum domino Betucio de Pavanensibus, domino Falchono de Venetiis947 scilicet dicto Betucio xl solidos bononinorum pro pretio octo brachiorum et dimidii zindonis ab eo e(m)ptorum pro faciendo penonem delato per pedites pro comuni Bononie destinatos ad custodiam948 civitatis Regii et castrorum ipsius civitatis et dicto domino Falchono xx solidos bononinorum Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: lam|b(er)tac(i)o(rum). 947 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 948 Ripetuto nel ms. ad custod(iam). 945 946 199 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 pro pretio zindonis rubei et purpurei949 ac syrichi pro cruce et armis domini regis Karuli Martelli appositis penoni dellato per supradictos pedites destinatos ad dictam custodiam950 Regii ex duobus preceptis dicti domini capitanei scripto manu domini Benvenuti951 notarii domini capitanei et pro sutura ipsius penonis. Summa pagine librarum vii, solidorum vi, denariorum iiii bononinorum 68r lxiii lxiiii 57r Eodem die Solvit dictus depositarius tredecim libras, decem solidos bononinorum domino Mathyolo de Ronchore notario ambaxatori comunis Bononie pro quindecim diebus quibus iturus est pro comuni Bononie in provinciam Romaniole ad p[re]sentandum domino comiti Romaniole centum stipendiarios ad dictum dominum comitem per comune Bononie destinatos et ad faciendum circam de stipendiariis supradictis ad rationem decem et octo solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii populii scripte manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum mense presenti octubris et precepti dicti domini Bindi capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim solidos bononinorum Guidoni Zanelli, Iohannino Benvenuti, Rolandino Alberti et Rolandino de Vedegheto952 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet ipsorum tres solidos bononinorum pro Segno - che indica l’andata a capo: pur|purei. Segno - che indica l’andata a capo: cu|stodia(m). 951 Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)|venuti. 952 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 949 950 II. Edizione 200 tribus diebus quibus quilibet eorum953 stetit in servitio comunis Bononie cum dominis presidentibus954 ad granaria comunis Bononie pro frumento causa vendendi ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex precepto dicti domini Bindi capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die lxv Solvit dictus depositarius viginti unam libras, quatuor solidos [bononinorum] domino Alberto Boniohannis Vixine et domino Bertholomeo Iacobi de Lago955 suprastantibus laborerii Alegralcoris pro quinquaginta956 tribus diebus quibus steterunt et stabunt ad dictum laborerium fieri faciendum videlicet cuilibet ipsorum decem libras, duodecim solidos bononinorum ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis scribendum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense setenbris proximo ellapso ex instrumento scripto manu Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum dicti mensis setenbris. Summa pagine librarum xxxv, solidorum vi bononinorum Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: p(re)si|dent(ibus). 955 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 956 Segno - che indica l’andata a capo: qui(n)|quagi(n)ta. 953 954 201 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 68v 57v Eodem die Nuntiorum sindicatus Solvit dictus depositarius treginta958 solidos bononinorum Zanbono de Monteaguto, Albertino Henrigipti959 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xv solidos bononin rum pro960 decim diebus quibus quilibet eorum961 ivit962 et servivit ad officium sy[n]dicatus963 domini Gerardi964 syndici965 comunis Bononie incipiendo die secundo mense octubris presenti et conpletis die dominico xvii dicto mense ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis per civitatem Bononie et burgos de mandato * * *. 957 lxvi lxvii Die martis xviiii intrante octubri octo solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Alberto Petri, Nicholao Phylippi, Bunino Petri, Andree Benintendi, Guidoni Ugolini, Iacobo Iacobini, Francischo Blaxii et Francischo Ugolini pueris scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum, qui dederunt dicta die brevia in conscilio iiM in pallatio veteri et novo comunis Bononie in quatuor quarteriis in quo fuerunt ellecti capitanei et custodes castrorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segue cassato con punti sottoscritti: duos. 959 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 960 Seguono cassate alcune lettere non intellegibili a causa di una macchia di inchiostro che le ricopre. 961 Segue cassato con tratto di penna: stet(it). 962 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 963 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: cum. 964 Segno - che indica l’andata a capo: Gerar|di. 965 Le vocali finali risultano corrette da o ad i modificando il caso delle tre parole da dativo a genitivo: d(omi)n<o>i Gerard<o>i syndic<o>i. 957 958 II. Edizione lxviii 202 Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, decem solidos bononinorum Leonardo, Bonvixino et Iohanni966 notariis ad dischum domini potestatis videlicet xl solidos bononinorum pro quinque instrumenta sy[n]dicatus de pace Regii, que habuerunt anbaxatores civitatis Parme, Regii et Cremone et anbaxatores Bononie qui iverunt Regium, et treginta solidos bononinorum quos dicunt se expendisse967 in cartis tam peccudinis quam banbuçinis pro brevibus omnium consciliariorum de conscilio duorum millium scilicet in tribus mensibus preteritis et in ellectione officialium et peditum ellectorum ex duobus preceptis in una cedula domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti968 notarii domini potestatis. Summa pagine librarum v, solidorum viii bononinorum 69r 58r Eodem die lxviiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Alexandro Iacobi nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Salam969 Aygonum ad requirendum quosdam testes occasione unius inquisitionis faciendi secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Nuntiorum potestatis treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Boninsegne Beliçonis et Maynardo Bonomi971 nuntiis 970 lxx Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 967 Segno - che indica l’andata a capo: expen|diss(e). 968 Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. 969 Segno di riempimento. 970 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 971 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 966 203 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 comunis Bononie scilicet cuilibet eorum sedecim solidos972 bononinorum pro sedecim diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum domini potestatis inceptis die xxiiii mense setenbris et conpletis die undecimo octubris ad rationem xii denariorum bononinorum pro qualibet die et quolibet eorum secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lxxi lxxii lxxiii Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Mirano de Mediolano qui ivit die xviiii octubris per civitatem Bononie cum Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos per civitatem Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Iacobo Leonis nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Castrum Episcopi mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad requirendum Beninum de dicto loco pro furto cere secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Anthonio filio Selvagni cursori qui reduxit literas victoriosas comunis Luche973 comuni Bononie de expugnatione et invaxione Castri Asciani dudum comunis Pisarum974 ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum iii, solidorum xvii bononinorum 972 973 974 Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Lu|che. Segno - che indica l’andata a capo: Pi|sca(rum). II. Edizione 69v 204 58v Eodem die lxxiiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro emendo oleum et quamdam975 lampadem pro lumine redendo et faciendo in cappellam pallatii976 comunis Bononie secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti977 notarii domini potestatis. Eodem die lxxv lxxvi Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Iohanni Aspectati nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Sanctum Iohanem978 in Persiceto ad requirendum Ghibertinum qui fuit de Mutina, qui moratur in molendino dicte terre, occasione unius inquisitionis que fit ex officio iudicis mallefficiorum ad rationem duorum solidorum bononinorum secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Bertholomeo domine Clare notario cancellerio comunis Bononie qui fecit scribi literas missas domino Anthonio de Fucirago979 potestatis comunis Bononie secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxvii 975 976 977 978 979 Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum fratri Petro domini Guillielmi napparii deputato per comune Segno - che indica l’andata a capo: qua(m)|dam. Segue ripetuto nel ms. pallatii. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Ioha|nem. Lettura incerta. 205 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bononie ad fieri faciendum980 unum pontem lapideum qui est in Burgo Strate Maioris iuxta seralium circle de foris et spondas ipsius pontis et ipse pons debeat refici, reaptari, salegari et predicte sponde relevari de bono muro et maxignis secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refforrmationes comunis et precepti domini981 potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii982 domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum xxvii, solidorum x bononinorum 70r 59r Eodem die lxxviii Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum Dondideo Guidonis de Castro Britonum et Bonrecupero filio domini Petroboni983 officialibus comunis Bononie ellectis ad vendendum res mobiles dicti comunis pro sex mensibus proximis scilicet cuilibet eorum tres libras bononinorum secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus984 mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dominorum anzianorum et consulum predictorum. Eodem die lxxviiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Albertino de Montorio et Magnano Nasinbenis985 nuntiis Segno - che indica l’andata a capo: faci|end(um). Segno di riempimento. 982 Segue cancellato: s. 983 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 984 Segno di riempimento. 985 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 980 981 II. Edizione 206 comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum. Qui nuntii iverunt per cappellas civitatis Bononie ad requirendum massarios et ministralles dictarum cappellarum pro coronis mandato notarii domini potestatis ex precepto domini986 potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxx lxxxi 986 987 988 989 990 Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Iohanello Ugolini nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit ad Rognaticum987, Podium et L’Uxelinum ad precipiendum massariis dictarum terrarum ut ad citationem testium conpareant coram domino potestate vel domino Ferro eius iudice ex eo quod dicitur eos receptare988 banitos comunis Bononie ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die sexaginta septem libras, decem solidos bononinorum domino Bonaprese quondam domini Michaelis Lamandine ambaxatori olim comunis Bononie in989 curia romana pro septuaginta quinque diebus ad rationem decem et octo solidorum bononinorum pro quolibet die quibus stetit in servitio comunis Bononie in curia romana occasione interdicti et excomunicationis cum fratre Iohanne de Anchona et socio exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum mense presenti et precepti domini Bindi Bascherie capitanei populi scripti manu domini Benvenuti notarii domini990 capitanei et quia placuit anzianis et consulibus Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Ro|gnaticu(m). Segno - che indica l’andata a capo: re|ceptar(e). Segno di riempimento. Segue cassato con punti sottoscritti: pot(estatis). 207 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 predictis ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii predicti. Summa pagine librarum lxxiii, solidorum xviii bononinorum 70v lxxxii lxxxiii 59v Die iovis vigesimo primo intrante octubri Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum domino Iacobo aurefici pro remuneratione reactationis marchorum comunis ex precepto dicti domini Bindi capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Zunte Venture et Zacherie Guidonis991 nuntiis comunis Bononie videlicet xvi992 solidos cuilibet993 eorum pro sedecim diebus quibus quilibet ipsorum servivit et stetit ad discum domini potestatis inceptis die xxiiii mense setenbris et conpletis die xi mense octubris ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secudum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxiiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Petro Bonachose nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Castrum994 Episcopi ad requirendum Beninum dicte terre contra quem proceditur per inquisitionem pro furto cere995 ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 992 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: int. 993 Segno - che indica l’andata a capo: cuili|bet. 994 Segno di riempimento. 995 Segno - che indica l’andata a capo: ce|re. 991 II. Edizione 208 domini996 potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lxxxv Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Bernardino Gerardini nuntio comunis Bononie pro eius merito et labore quia cytavit die nono997 octubris xxviiii homines pro quadam denunciatione super qua proceditur ex officio coram Palealogo notario domini potestatis super coronis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xl bononinorum 71r lxxxvi lxxxvii 60r Die veneris xxii intrante octubri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Argomento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Castrum Episcopi ad cridandum Boninum Ubertini de dicto loco contra quem proceditur per inquisitionem pro furto cere998 ad rationem duorum solidorum pro die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius sexaginta libras bononinorum domino Bonaventure de Savignano, domino Nigro Genarii dominis999, Ugoni Bo[r]ghexani eorum notarii officalibus ad granaria comunis Bononie pro sex mensibus presentibus videlicet cuilibet ipsorum1000 viginti libras bononinorum Segno di riempimento. Segue cassata con tratto di penna e punti sottoscritti una parola di lettura incerta. 998 Segno - che indica l’andata a capo: ce|re. 999 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Questi nomi sono collegati a quello del notaio tramite una seconda parentesi quadrata. 1000 Segno di riempimento. 996 997 209 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 pro dicto eorum officio exercendo1001 secundum formam statutorum et secundum preceptum domini potestatis scriptum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum populli. Eodem die lxxxviii Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum domino Petro de Funi cappelle Sancti Laurentio et domino Sachetto domini Iacobini Sachitti1002 notariis et officialibus ad armaria populli videlicet cuilibet ipsorum viginti quinque libras bononinorum pro1003 merito et sallario dicti eorum officii pro sex mensibus presentibus secundum formam statutorum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli notarii dictorum1004 anzianorum et consulum. Eodem die lxxxviiii Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum fratri Iohanni ordinis fratrum appostollorum procuratori et sindici dicti conventus fratrum appostolorum recipienti suo nomine et vice et nomine conventus dictorum fratrum appostollorum1005 de Bononia pro festivitate dictorum fratrum celebranda, exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu1006 domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum mense presenti et precepti domini capitanei predicti scripti manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei et quia placuit anzianis et consulibus Segno - che indica l’andata a capo: ex(er)|cendo. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1003 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d(i)c(t)o. 1004 Segno di riempimento. 1005 Segno - che indica l’andata a capo: apposto|lo(rum). 1006 Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 1001 1002 II. Edizione 210 populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii predicti. Summa pagine librarum cxxxv, solidorum ii bononinorum 71v lxxxx lxxxxi lxxxxii 1007 1008 1009 1010 1011 60v Eodem die Solvit dictus depositarius treginta septem solidos bononinorum magistro Foldo pro pretio lignaminis opportuni a reparacionem1007 dischorum ad scribendum1008 et fenestrarum pallatii novi et stabuli domini capitanei ab eo empti et pro magisterio1009 suo ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ccxxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro v diebus scilicet pro die iovis xxi octubris, hodierna die veneris, sabbati, dominico1010 et die lune futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos, sex denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie quos dedit et solvit de suis denariis uni magistro qui reparavit et reaptavit situlam que est in claustro1011 pallatii comunis Così nel ms. rep(ar)acio(n)em. Segno - che indica l’andata a capo: scri|bend(um). Segno - che indica l’andata a capo: ma|gisterio. Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: clau|stro. 211 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bononie secundum statuta Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die sabbati xxiiio intrante octubri lxxxxiii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum 1012 Iohanino de Brixia et Paganino de Cremona marochis qui iverunt die xxi octubris per civitatem Bononie ad capiedum porchos cum Peregrino notario domini potestatis super selegatis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa librarum iiii, denariorum xxii bononinorum 72r 61r Eodem die lxxxxiiii Solvit dictus depositarius viginti septem solidos, sex denarios bononinorum Alberto et Gerardo1013 assazatoribus qui sazaverunt frumentum comunis venditum et datum fornariis civitatis Bononie secundum formam refformationis conscilii populi scilicet mcvi corbes frumenti ad rationem duorum solidorum bononinorum et sex denariorum pro quolibet centonario ex precepto domini capitanei scripto manu domini1014 Benvenuti notarii domini capitanei. lxxxxv Die lune xxv intrante octubri Solvit dictus depositarius decem libras, quinque solidos bononinorum domino Bonaprese de Lamandinis recipienti vice et nomine illorum qui expenses fecerunt fratribus minoribus veniendo a curia romana et pro victuris equorum dictorum fratrum qui Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1013 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1014 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bonaiuti not(arii). 1012 II. Edizione 212 supervenerunt et etiam unius nuntii qui portavit literas a dicta curia romana sicut litere continebant Iacobi Aymoniti syndico comunis Bononie in dicta curia romana in hiis computatis gabellis comunis Bononie secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti1015 notarii ad refformationes comunis Bononie et precepti domini1016 potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Eodem die lxxxxvi Solvit dictus depositarius quinque libras, octo solidos bononinorum domino Iacobino de Medicina ambaxatori1017 pro sex diebus quibus ivit ad dominum comitem Romaniole ad excusandum comune Bononie si ad presens de mitendo ad ipsum miliciam Bononie1018 sua1019 petitione non audita sive adimpleta ad rationem decem et octo solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini1020 Yvani Bentivogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Eodem die lxxxxvii Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum Veneticho domini Michaelis Aymerii pro duobus diebus1021 quibus ivit et stetit ultra [terminum] de quibus nullam 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 Segno - che indica l’andata a capo: Bolo|gniti. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bonaiuti not(arii) d(omi)ni. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segue cassato con tratto di penna e punto sottoscritto: b. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punto sottoscritto: b. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 213 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 solutionem a comuni Bononie recepit. Qui ivit Florentiam pro comuni Bononie pro facto domini Anthonii de Fuxirago ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xviii, solidorum xvi, denariorum vi bononinorum 72v 61v Eodem die lxxxxviii Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Spinabello Giambonelli nuntio comunis Bononie. Qui nuntius ivit Galleriam in servitio comunis Bononie mandato domini potestatis pro domino Veneticho de Cazanimiçis et pro duobus anzianis et domino Alberto de Asinellis ut sociarent ipsum dominum potestatem ad castra comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxviiii Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Cato Guillielmi pro remuneratione sui laboris, qui1022 reduxit literas de pace reginorum1023 ex precepto domini1024 capitanei scripto domini Benvenuti notarii domini capitanei. c 1022 1023 1024 Die martis xxvi intrante octubri Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Petro Albertini nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit Regium ad potestatem et comune Regii cum literis comunis Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Lettura incerta. Segno - che indica l’andata a capo: re|gino(rum). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: pot(estatis) sc[ri]pt[o]. II. Edizione ci cii 214 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Stephano de Bagno nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Sala Aygonum ad requirendum quosdam homines dicti loci qui sunt numero xv pro quodam mallefficio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notario domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Baxanino de Mediolano et Bonamicho de Cremona1025 marochis scilicet pro quolibet eorum xii denarios bononinorum. Qui marochi iverunt dicta die cum Peregrino notario domini potestatis per civitatem Bononie ad capiendum porcos ex precepto domini potestatis scripto manu dicti domini Bonaiuti notarii Summa pagine solidorum xxii bononinorum 73r ciii ciiii 62v Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quatuor solidos bononinorum Dondideo bannnitori comunis Bononie sindico dicti comunis pro duobus diebus quibus superstetit in servitio comunis Bononie quando ivit Florentiam ad denuntiandum potestati domino Anthonio de Fixirago, de quibus duobus diebus nullam solutionem recepit a comuni Bononie ad rationem1026 duodecim solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Iohannino Benvenuti nuntio comunis Bononie pro v Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1026 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: duo(rum) s[olidorum]. 1025 215 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 diebus quibus ivit de mandato dicti domini capitanei ad requirendum xxvi comunia pro facto strate Ronchastaldi ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei. Eodem die cv Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Ianino de Sanbro nuntio comunis Bononie pro v diebus quibus ivit de mandato dicti domini capitanei ad requirendum xxvi comunia1027 pro facto strate Ronchastaldi ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti1028 notarii predicti. cvi cvii Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Bertholomeo de Labia notario pro remuneratione sui laboris, quem substinuit in conficiendo quoddam magnum instrumentum continens precepta facta comuni Bononie per venerabilem presulem dominum Bernardum cardinalem olim apostolice sedis legatum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos, octo denarios bononinorum magistro Beni pro uno discho et una bancha ad scribendum pro notario domini capitanei ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum iiii, solidorum xii, denariorum viii bononinorum 1027 1028 La a finale risulta corretta su altra lettera non distinguibile. Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)venu|ti. II. Edizione 73v cviii 216 62v Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios [bononinorum] Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus scilicet pro hodierna die martis, merchurii, iovis, veneris1029 et sabbati futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum statuta Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cviiii Solvit dictus depositarius quatuordecim solidos bononinorum magistro Iohanni [de] Schanello pro stanghis de suo lignamine factis et aptatis in pallatio1030 novo apud discum ubi sedet dominus Ugolinus iudex domini capitanei ex precepto ipsius domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei. Eodem die cx 1029 1030 Solvit dictus depositarius decem et octo libras bononinorum domino Ysnardo domini Iohannis de Argele, domino Gualengo domini Aldrevandini, domino Michilino domini Cambii, domino Lapo de Grecis, domino Petro de Argele, domino Cavalchaleone magistri Uxeppi, domino Donato Cambii, domino Aldrevandino domini Caravite, domino Alberico domini Sydonii, domino Hostexano domini Hostexani Diarolimi, domino Uguicioni de Sabbatinis, domino Iohanni Anthonii, domino Bonbologno de Culforatis, domino Perolino de Sala, domino Rodaldo quondam Petroboni, domino Ribaldino Petriçoli, domino Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: pal|lat(i)o. 217 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Iacobo domini Henrigitti Calanchi, domino Mathyolo de Malpiglis, domino Guidone de Liuciis, domino Guidoni quondam Giramontis, domino Petro de Rodaldis, domino Sinibaldo qui dicitur «Benvenutus», domino Lotto de Ferro, domino Ugolino quondam Iacobini de Granarolo millitibus qui de mandato domini potestatis iverunt ad terram Caxi causa sociandi dominum Bindum Bascherie venientem ad officium capitanerie populi Bononie pro tribus diebus pro quolibet eorum ad rationem v solidorum bononinorum pro quolibet et qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum xx, solidorum xii, denariorum iiii bononinorum 74r 63r cxi 1031 1032 Die merchurii xxvii intrante octubri Montisbellii1031 Solvit dictus depositarius quadraginta octo libras, quatuordecim solidos [bononinorum] Tucio sive Tuçolino quondam Ugolini de Querciis capitaneo, Petro Alberti, Iohanni Guidonis, Petruçolo Bellonis, Ghiberto Gerardi, Nicholao Bonazunte, Andree calçolario, Iohanni Anthonii, Iohanni Petriçoli, Iacobino Stagni, Anthonio Benvenuti, Dominico Boni, Anselmo Guillielmi, Albertino sartore, Alberto Petri, Prinçivalli1032 Sovrani, Bonachapto sartore, Mino fratris Egidii, Richolo Iacobini, Mathyolo Mathyoli, Gerardo Spinelli, Stephano Ruffi, Bitino Albiroli, Laurentio Petroni, Millino Arduyni, La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Petri. II. Edizione 218 Alberto Iacobi, Nigro Gerardi, Petro Raymundi, Iohanni Saglinbenis, Oxilitto de Sosizis, Venture de Bertalia, Uxeppo Aspectati, Placito Calandrini, Paulo Guidonis, Homodeo Iacobi et Iacobo Benvenuti capitaneo et custodibus terre Montisbellii videlicet capitaneo pro sedecim diebus et1033 custodibus pro tredecim diebus ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro dicto capitaneo et pro qualibet die et ad rationem duorum solidorum bononinorum pro dictis custodibus et pro quolibet1034 eorum et qualibet die quibus ultra terminum primi mensis steterunt in servitio dicti comunis, de quibus nullam1035 solutionem receperunt a comuni secundum formam duarum refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum1036 manu domini Bonvixini notarii supradicti et duorum preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. cxii Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Iohanni Ugolini qui dicitur «Rubeus» nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit Mutinam mandato domini Ferri cum literis comunis Bononie nomine et occasione unius inquisitionis que fit pro abbate et abbatia de Nunantula ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xlviiii bononinorum 1033 1034 1035 1036 Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segue ripetuto nel ms. nulla(m). Nel ms. sc(r)ipto(rum). 219 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 74v 63v Eodem die Stagni Solvit dictus depositarius quatuor libras, quatuor solidos bononinorum Iuliano Ubaldini cappelle Sancte Catherine, Bonavere Gerardi cappelle Sancti Homoboni, Dominico Anthonii cappelle Sancte Marie de Muradellis1038 custodibus castri Stagni qui steterunt ad custodiam dicte terre pro xiiii diebus1039 ultra terminum prime solutionis, de quibus nullam solutionem receperunt a comuni Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populli scripte manu1040 domini Bonvixini Bologniti notarii suprascripti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii. 1037 cxiii cxiiii Eodem die Bargi1041 sex libras, octo solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Verardino de Baragaça, Boniohanni Useppi, Alberto Bonafidei, Petro Placiti1042 custodibus castri Bargi pro sedecim diebus quibus steterunt pro comuni Bononie ad dictam custodiam ultra terminum eorum primi mensis, de quibus solutionem aliquam non habuerunt a comuni Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini1043 notarii predicti La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1039 Segno - che indica l’andata a capo: di|ebus. 1040 Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 1041 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1042 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1043 La lettera i in fine di parola è stata soprascritta alla lettera o. 1037 1038 II. Edizione 220 et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Eodem die Bixani viginti libras, sedecim solidos bononinorum Solvit dictus depositarius domino Ugolino de Codeghellis capitaneo, Petro domine Laurentie, Albertino Blaxii, Castelano Francisci, Iohanni Gerardi, Facio Guillielmi, Leonardo Gerardini, Aldrevando Rolandi, Bellotto Dominici Alberti, Bernardino Petrucii, Stephano Geminiani, Guillielmo Cavaça, Rodulfo Paxitti, 64r Iohanni Nicholay Baylardi, Dino Guidonis Muxiglani | 1045 Symoni Iacobini Bellitti, Dominico Alberti capitaneo et custodibus qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam castri Bixani pro sedecim diebus dicto capitaneo et dictis custodibus pro xi diebus quibus steterunt ultra terminum primi mensis ad dictam custodiam pro comuni Bononie faciendam ad rationem quatuor solidorum bononinorum1046 dicto capitaneo et pro qualibet die et dictis custodibus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet1047 eorum et qualibet die exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvisini1048 Bologniti notarii predicti et precepti potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii eiusdem domini1049 potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. 1044 cxv 75r Summa pagine librarum xxxi, solidorum viii bononinorum1050 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Continua l’elenco. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: quoli|b(et). Segno - che indica l’andata a capo: Bo(n)vi|sini. Segno di riempimento. La notazione contabile si trova a c. 74v (63v). 221 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die cxvi Castri Franchi1051 Solvit dictus depositarius viginti quatuor libras, quatuor solidos [bononinorum] Ugolini Bonaventure, Symoni Michaelis Predarii, Iacobo Iuliani, Dominico Martini, Iohanni Recevuti, Alexio Açolini, Bertholo Gratioli, Aldrevandino Ubertini, Montorio Iohannis, Petro Bonazunte, Paulo Benedicti, Aldrevando de Raxuriis, Iacobino Bixella, Dono Iohannis Fantalocii, Dominico Egidii, Charolo Arienti, Francischo domine Lixe, Petro Rudulfi, Benvenuto Ugolini, Paulo quondam Rovixii, Fino Guidonis de Muxiglano, Zunte Bavoxo1052 custodibus qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam Castri Franchi pro undecim diebus ultra terminum primi mensis, de quibus nullam solutionem recepererunt a comuni Bononie ad1053 rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulum populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Summa pagine librarum xxiiii, solidorum iiii bononinorum 75v 64v Eodem die Castri Sancti Petri viginti sex libras, octo solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Michilino Alberti, Iohanni de Sabluni, Ugolino Benvenuti, Bandino Petri, Bertholino Sylvestri, Cambiolo Benlafaremo, 1054 cxvii 1051 1052 1053 1054 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Aggiunta in interlinea la prima o. Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. II. Edizione 222 Bertholino Gandolfini, Nicholao selario, Bertholo Petri, Dominico Albertutii Amyghitti, Ugolino Bochone, Rolandino Bonaventure, Christiano Rolandi, Mathiolo Francisci, Nigro spadario, Giliolo Zanbonini, Petro Cavrenello, Bexe sartori, Guillielmo Zampa, Bonbello Petriçoli, Bonaventure Saglinbenis, Thomaxino Iohannis Boni, Pace sartore, Iohanni Petriçoli custodibus Castri Sancti Petri qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre pro undecim diebus ultra terminum primi mensis, de quibus solutionem aliquam non receperunt a comuni Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam duarum refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et duorum preceptorum domini1055 potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex duobus instrumentis scriptis manu domini Ivani Bentevogli1056 notarii dictorum anzianorum et consulum. cxviii Die iovis xxviii intrante octubri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Spinabello Gambonini nuntio comunis Bononie. Qui nuntius portabat literas ad1057 dictum dominum potestatem apud Crevalcore ad rationem duorum solidorum bononinorum pro die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xxvi, solidorum x bononinorum 76r 65r cxviiii 1055 1056 1057 Die veneris xxviiii octubris Solvit dictus depositarius viginti quatuor solidos bononinorum magistro Paganello Coradi ingegnerio ituro de mandato militis domini capitanei ad providendum opus et laborerium Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bona[iuti]. Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)tevo|gli. Segno di riempimento. 223 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 fiendum de ponte L’Uxelini, qui debet reffici per formam1058 refformationis conscilii populi Bononie ad incantum pro tribus diebus ad rationem octo solidorum bononinorum pro qualibet1059 die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti Oliverii notarii domini capitanei. cxx cxxi Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quatuor solidos bononinorum Laurentio de Magistris ingegnerio ituro de mandato militis domini capitanei ad providendum opus et laborerium fiendum de ponte L’Uxelini qui debet reffici per formam refformationis ad incantum pro tribus diebus ad rationem octo solidos bononinorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quatuor solidos bononinorum Guidoni domini Nicholai notario pro tribus diebus quibus ire debet cum magistris Paganello1060 et Laurentio ingeniariis de mandato militis domini capitanei ad reducendum in scriptis quid provisum fuerit de laborerio fiendo circa reaptationem pontis L’Uxelini1061 debentis reffici ad incantum ad rationem octo solidorum bononinorum pro die1062 ex precepto domini capitanei1063 scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die cxxii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Astoni de Panico nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Pradori et La Laguna1064 ad requirendum Aldebrandinum de dicto loco occasione unius inquisitionis que fit ex officio Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: qua|libet. 1060 Segno - che indica l’andata a capo: Pa|ganello. 1061 Segno - che indica l’andata a capo: Luxe|lini. 1062 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: p(ro) die. 1063 Segno - che indica l’andata a capo: ca|pitanei. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: not(arii) d[omini]. 1064 Segno - che indica l’andata a capo: La|laguna. 1058 1059 II. Edizione 224 contra eum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cxxiii Eodem die Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum domino Nicholao Rodolfini Ursi iudice olim ambaxatori comunis Bononie pro duobus diebus1065 quibus superstetit in civitate Ravenne pro comuni Bononie ultra dies, pro quibus, secundum refformationem iudicis, secundam solutionem recepit occasione questionis pontis Ydicis, que coram domno ravenati1066 archiepiscopo ventilata ad rationem xviii solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini1067 capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum v, solidorum x bononinorum 76v cxxiiii 1065 1066 1067 1068 1069 65v Eodem die Solvit dictus depositarius treginta quinque solidos bononinorum Royço de Roycis syndico et ambaxatori comunis Bononie pro duobus diebus quibus stetit Ravennam occasione questionis pontis Ydicis ultra terminum sibi per comune Bononie asignatum videlicet xxiiii solidos bononinorum pro dictis duobus diebus occasione dicte questionis pontis Ydicis ad rationem xii solidorum bononinorum pro quolibet die et undecim solidos bononinorum, quos1068 ipse de suo pro scripturis pro comuni Bononie opportunis in predicta questione se expendisse1069 iuravit ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Segno - che indica l’andata a capo: die|bus. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Lettura incerta. Segno - che indica l’andata a capo: ex|pendiss(e). 225 cxxv cxxvi Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Die sabbati xxx octubris Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Gerardo Ferarii notario pro remuneratione laboris quem substinuit in scribendo ellectionem futuri potestatis et omnes scripturas circa ipsam ellectionem neccessarias faciendas et etiam in faciendas et exemplandas scripturas omnes opportunas circa anbaxatam faciendas per ambaxatores comunis Bononie ad romanam curiam destinandos ex precepto domini capitanei1070 scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor libras, sedecim solidos bononinorum domino Brandelixio de Richadonis et domino Anthonio de Richolis1071 ambaxatoribus, domino Bernardino de Ba[m]baglolis eorum notario1072 ambaxatoribus et notario pro duobus diebus quibus steterunt1073 pro comuni Bononie ultra terminum eis inpositis in provinciam Romaniole a[d] dominos episcopos Faventie et Ymole et pro ipsius comunis Bononie negotiis pertractandis videlicet dictis ambaxatoribus ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die et dicto Bernardino notario ad rationem xii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii1074 ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento1075 scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum viii, solidorum xi bononinorum Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. 1072 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi dei due ambasciatori con quello del notaio, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1073 Segno - che indica l’andata a capo: ste|teru(n)t. 1074 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d(omi)ni. 1075 Segno di riempimento. 1070 1071 II. Edizione 77r cxxvii cxxviii 226 66r Die dominico xxxi mense octubris Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Dominico de Bononia marocho qui ivit cum Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum 1076 Baxanino et Potella marochis de Mediolano videlicet cuilibet eorum xii denarios bononinorum. Qui marochi iverunt per civitatem Bononie die xxx octubris cum domino Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cxxviiii Solvit dictus depositarius duomillia quingentas libras bononinorum domino Guillielmo de Monteumbrario nuntio1077 massarii et depositarii dominorum bladi pro solvendo dacio bladi forensis conducti ad civitatem Bononie exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu domini Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense setenbris ellapso …1078 facti per dominum Bindum Bascheriam capitaneum populi Bononie scripti manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum mense presenti octubris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini Bindi capitanei predicti et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii predicti. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1077 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 1078 Unità di scrittura non compresa. 1076 227 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 cxxx Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas viginti quinque libras bononinorum domino Bindo Bascherie de La Tosa capitaneo populi Bononie videlicet ducentas libras bononinorum pro ipsius domini capitanei salario presenti mense octubris et viginti quinque libras bononinorum pro cartis, incaustro, pennis et vernice secundum formam statutorum ex duobus preceptis dicti domini capitanei scriptis manu domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei in una cedula1079 et quia placuit anzianis et consulibus populi mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Summa pagine mm viiC xxv librarum, iii solidorum bononinorum 77v 66v Eodem die Solvit dictus depositarius treginta libras bononinorum Bindo Baldronis, Pagno Bandini, Fiorucio Guidi, Gualberto Bonafedis, Ianucio Martini, Symoni Michaelis, Bonizzo Meglorati, Betto Iunte, Zane Mannucii, Zacha Rinaldi beroariis ipsius domini capitanei pro eorum salario et mercede xxx dierum mense presenti octubris ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei1081 et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti octubris ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. Quod preceptum et consensus anzianorum et consulum sunt in una cedula cum precepto solutionis sallarii domini capitanei ex alio latere istius folii in signo cxxx. 1080 1079 1080 1081 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: i(n) una cedula. Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. Nel ms. pot(estatis). II. Edizione cxxxi 78r 1082 1083 1084 1085 228 Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas setuaginta tres libras bononinorum domino Morando notario de Zexena procuratori infrascriptorum conistabilis et stipendiariorum, qui pro comuni Bononie sunt in servitio domini comitis Romaniole, recipienti procuratorio nomine eorum scilicet pro domino Alberto de Verona conistabili, domino Guillielmo de Verona, domino Petriçolo de Ponticlo, domino Blaxio Malvicio, domino Iohanni de Ravenna, domino Thorixendo domini Alberti, domino Fulchitto de Barda, domino Lencio de Moglano, domino Petriçolo de Fano, domino Bulgaro de Badalo, domino Gigletto Beltramis, domino Richobono Donadei, domino Iohanni Aynaldi, domino Andree de Belbono omnibus predictis cum duobus equis videlicet equum armigerum et ronzinum, qui sunt numero xiiii et infrascripti cum uno equo armigero qui sunt numero xxii: | domino 67r 1082 Nordiglo de Nordiglis , domino Guidoni de Primadiciis, domino Princivalli de Lauxone, domino Ugucio Amato, domino Salino1083 quondam Domghi, domino Guillielmo Cleralbane, domino Petro Iacobini, domino Thome pichardo, domino Partucio Petriçoli, domino Zanne de Calcata, domino Bitino de Tubio, domino Pere de Blaces, domino Anthonio de Castel Novo, domino Iacobo Petriçoli, domino Zanne de Ecclesia, domino Pacino de Porta, domino Trombita de Regio cum uno tamburello, domino Ugetto de Belforte, Colino de Barleye, Ugetto Perotto, Guidoni de Parma, Guarino de Parma conistabili et stipendiariis comunis Bononie qui steterunt et stare debent pro comuni Bononie in servito domini comitis Romaniole pro xv diebus ultra illos quindecim dies de quibus a dicto comuni et massario stipendia receperunt videlicet1084 domino Alberto conistabili1085 decem et octo libras bononinorum pro paga dupla sue persone cum duobus equis ad rationem xxiiii solidorum bononinorum pro quolibet die et pro una banderia sex libras bononinorum ad rationem octo Continua l’elenco preceduto da: E(odem) d(ie). La i corregge precedente a. Segue cassato con tratto di penna: d(i)c(t)o. Segno di riempimento. 229 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 solidorum bononinorum pro quolibet die et cuilibet dictorum stipendiariorum habenti duos equos1086 videlicet armigerum et ronçinum novem libras bononinorum1087 ad1088 rationem duodecim solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die et cuilibet dictorum habenti solum unum equum armigerum sex libras bononinorum ad rationem octo solidorum bononinorum pro quolibet ipsorum et quolibet die exequendo formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum dicti mensis octubris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mensi octubris presenti ex instrumento scripto manu dicti domini Yvani notarii. Summa pagine librarum iiiC tres1089 bononinorum1090 Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium de dicto mense octubris scilicet1091 a die veneris primo dicti mensis octubris et cum ipsa die usque ad diem dominico ultimam dicti mensis et cum ipsa die capit et est viiM viiC xxxvii librarum, xi solidorum iiii denariorum bononinorum1092 78v 67v Kalende1093 Novembris1094 i Die lune primo novembris Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum domino Yvano Bentevoglo notario anzianorum et consulum Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: ad rat(ionem) xii s(olidorum) bon(oninorum). 1088 Segno di riempimento. 1089 Corretto su precedente non più leggibile. 1090 La cifra è vergata a c. 77v (66v). 1091 Segno di riempimento. 1092 La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 1093 Segue cassato con tratti di penna: octu[bris]. 1094 Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate. 1086 1087 II. Edizione 230 comunis Bononie mense octubris proximo ellapso pro suo sallario ipsius mensis secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto1095 manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense octubris ellapso ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii predicti. Eodem die Ursii tres libras, quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Ansalo Iacobi, Martino Ugolini, Corsolo Guasconis, Primerano Martinelli1097 nuntiis comunis Bononie videlicet cuilibet ipsorum xvi solidos bononinorum pro xvi diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum Ursi cum domino Tebaldo iudice domini potestatis inceptis die x° octubris et conpletis die xxvi dicto mense octubris ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secudum formam statutorum ex duobus preceptis in una cedula domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti1098 notarii domini potestatis. 1096 ii iii Eodem die viginti quatuor libras, quindecim solidos Solvit dictus depositarius bononinorum Iohanni Bencevennis notario, procuratori et sindico dominarum et sororum Sancti Salvatoris recipienti nomine et vice dictarum dominarum Sancti Salvatoris extra circla Sancti Stephani pro reaptatione domorum dicte ecclesie et ecclesie dictarum dominarum in qua celebratur divinum officium exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu domini Yvani Bentevogli1099 notarii anzianorum et consulum mense octubris ellapso et precepti domini capitanei Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1097 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1098 Segno - che indica l’andata a capo: Bo|naiuti. 1099 Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)te|vogli. 1095 1096 231 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi mense1100 octubris ellapso ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii predicti. Summa pagine librarum xxxiii, solidorum xviiii bononinorum 79r iiii v 68r Die martis secundo intrante novembri Solvit dictus depositarius ducentas septuaginta sex libras bononinorum domino Alberto domini Oddofredi legum doctori, domino Beccadino de Bechadellis, domino Gerardo Ferarii eorum notarii1101 ambaxatoribus et notario qui ituri sunt pro comuni Bononie pro xl diebus ad curiam domini pape pro interdicto et occasionis interdicti et excomunicationis comunis Bononie videlicet cuilibet dictorum ambaxatorum cxx libras bononinorum ad rationem trium librarum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die et dicto eorum notario treginta sex libras bononinorum ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam refformationum conscilii populi, que sunt due, scriptarum manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense octubris ellapso et duorum preceptorum domini capitaeni scriptorum manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense octubris ellapso ex instrumentis1102 scriptis manu domini Yvani Bentevogli notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Gerardo Iohannis nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit Corvariam et ad Sanctum Rophyllum ad requirendum Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1102 Segno di riempimento. 1100 1101 II. Edizione 232 massarios et syndicos dictorum locorum mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto1103 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. vi Eodem die quatuordecim libras, tredecim solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni Uguicionis, Iohanni de Roffeno, Duzolo Federici zavaterio, Laurentio Zagonello1104 custodibus turris comunis de subtus videlicet cuilibet eorum tres libras, xiii solidos, quatuor denarios bononinorum pro xxii diebus quibus ultra terminum sex mensium steterunt ad custodiam dicte turris, de quibus solutionem aliquam non habuerunt a comuni ad rationem pro rata treginta librarum bononinorum pro quolibet secundum tenorem refformationis conscilii populi facte tempore domini Brexani de Salis capitanei olim populi Bononie exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense octubris ellapso ex instrumento scripto manu domini Yvani notarii dictorum anzianorum et consulum dicti mensis octubris. Solvit dictus depositarius Summa pagine librarum cclxxxx, solidorum xv, denariorum iiii bononinorum 79v 68v Eodem die vii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis pro duobus diebus quibus de mandato domini capitanei ivit ad terram Sancte Aghate Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1103 1104 233 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ad cytandum massarium ipsius terre ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini1105 capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei. Eodem die viii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Laurentio Peregrini nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus de mandato domini Ferri iudicis ivit Mutinam cum literis comunis Bononie et ipsas presentavit potestati et capitaneo Mutine ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die viiii x 1105 1106 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Guidoni Ugolini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit Corvariam et ad Sanctum Rophyllum ad requirendum massarios et syndicos dictarum terrarum mandato domini Ferri iudicis ad rationem ii solidorum bononinorum pro die secundum statuta comunis ex precepto domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum domino Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro die dominico ellapso ultimo octubris, lune, martis hodierna die1106, merchurii et iovis futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Solvit dictus depositarius Segue cancellato l’inchiostro della lettera p. Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. II. Edizione xi 234 Die mercurii tercio intrante novembri Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum domino Alberto Poete aurifici pro remuneratione reaptationis marchorum comunis Bononie ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine solidorum liii, denariorum iiii bononinorum 80r 69r Eodem die xii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Petro Bonachose nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad terram Gleole1107 ad requirendum Zanni Alberti dicti loci pro quodam mallefficio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xiii Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Potella et Baxanino de Mediolano1108, Petro de Bononia1109 marochis scilicet pro quolibet eorum xii denarios bononinorum, qui iverunt dicta die per civitatem Bononie ad capiendum porchos cum Peregrino notario domini potestatis super selegatis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius1110 trescentas quinquaginta libras bononinorum domino Cursio de Donatis potestati civitatis Bononie pro merito et salario dicte sue potestarie mense presenti Segno - che indica l’andata a capo: Gleo|le. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati collegandoli alla città di provenienza. Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda collega questa alla posta precedente. 1109 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1110 Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 1107 1108 235 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 novembris exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie facte de mense octubris. Requiratur dicta refformatio in mense octubris in signo viiii. Eodem die Solvit dictus depositarius sexaginta libras bononinorum Baldixino Attaviani, Cionino Mainitti, Guillielmo Iacobi, Petrucio Martini, Bello Capitonis, Montone Baldantie, Zono, Bancho, Lapo fratribus et filiis Martini1112, Palono Ugolini, Zecho Gregorii, Meglore Gardi, C[h]ele Bonfigloli, Muntino Buoni, Paulo de Sancto Petro Maiore, Bertino de Sancto Geminiano, Arugino de Trento, Amadaxio de Mantua, Cursio Fabri, Cambio Rexalli beroariis dicti domini Bonachursii potestatis Bononie pro merito et sallario eorum presenti mensi novembris habenti xxx dies ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvisini Bologniti notarii supradicti facte de mense octubris ellapso. Requiratur dicta refformatio in mense octubris cum illa domini potestatis in viiii signo. 1111 Summa pagine iiiiC x librarum et v solidorum bononinorum 80v 69v Eodem die xiiii duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Laurentio Peregrini nuntio comunis Bononie pro merito et labore sue vie qui ivit Parmam cum literis1113 comunis Bononie ad ambaxatores dicti comunis mandato domini potestatis pro una die de qua nullam solutionem recepit a comuni scilicet pro ipsa una die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1113 Ripetuto nel ms. cu(m) lict(er)is. 1111 1112 II. Edizione xv xvi 236 Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum Sclarito domino Coradini, Iohanni Damiani1114 notariis ad armaria et acta comunis Bononie scilicet viginti quinque libras bononinorum pro quolibet eorum pro merito et sallario1115 eorum dicti eorum officii pro sex mensibus presentibus secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense octubris ellapso ex instr[umen]to scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulibus mense octubris preterito. Die iovis quinto intrante novembri Solvit dictus depositarius centum decem et octo libras bononinorum domino Iohanni Perini, domino Paci Rolandini spadarii, domino Henrigipto Feliciani et [domino] Phylippo de Guirçino notariis officio mallefficiorum1116, domino Iuliano Rovixii, [domino] Alberto Laurentii notariis officio extimatorum1117; [domino] Deudato1118 Nicholai, domino Petro Alixerii, domino Mateo domini Ioahannis, [domino] Egidio domini Bertolomei, domino Uguicioni de Soldaderiis, domino Iohanni domini Bencevenis1119 notariis ad discum Ursii; domino Bonvixino Bologniti, domino Leonardo de Magnanis, domino Iacobino Francholi, domino Iohanni de Rofeno1120 notariis ad discum domini potestatis, [domino] Bertholomeo Piçolpassi, Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1115 Segno di riempimento. 1116 Un duplice segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1117 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1118 Lettura incerta. 1119 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata e delle righe di collegamento tengono uniti i sei nomi elencati su due colonne; ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1120 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata e delle righe di collegamento tengono uniti i quattro nomi elencati; ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1114 237 81r Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 [domino] Iohanni Bonaventure notariis ad discum Grifonis1121; | domino1122 Lentio de Soris, [domino] Iacobo domini Guidonis de Montebellio, [domino] Iacobo domini Petroboni, [domino] Guillielmo de Pançis1123 notariis ad discum Aquile; domino Ioachino Arduini, [domino] Iohanni Iohannini Napparii1124 notariis ad discum Bovis; domino Guidoni Bontalenti, domino Petriçolo Albanixii, domino Symoni Iacobini, domino Princivalli de Canitullo, domino Petro de Floranis, [domino] Bertholo Venture de Albirolis1125 notariis officio bannitorum; domino Iohanni de Bixano, domino Boninchuntro Ca[m]bii1126 notariis ad discum procuratorum; domino Martino de Piçolo, domino Thome de Unçola1127 notariis ad discum Equi; domino Iohanni Butrigario, domino Paulo Venture1128 notariis ad discum Vulpis; domino Laurentio Michaelis de Butrio, domino Iacobo Symocarii1129 notariis ad discum Montonis officialibus comunis Bononie pro comuni Bononie ad supradicta officia deputatis pro presentibus sex mensibus scilicet cuilibet supradictorum quatuor notariorum deputatorum officio mallefficiorum quatuor libras bononinorum pro quolibet eorum pro cartis eorum officii neccesariis et dictis aliis notariis superius nominatis et specificatis1130 qui sunt numero xxxiiii cuilibet eorum tres libras bononinorum pro cartis dictis eorum officiis neccesariis1131 secundum formam statutorum 70r Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1122 Contina l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). 1123 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata e delle righe di collegamento tengono uniti i quattro nomi elencati; ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1124 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1125 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata e delle righe di collegamento tengono uniti i sei nomi elencati; ciascuno dei nomi è preceduto da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1126 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1127 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1128 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1129 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1130 Segno - che indica l’andata a capo: speci|ficatis. 1131 Nel ms. d(i)c(t)is eo(rum) officiis. 1121 238 II. Edizione exequendo forma v refformationum conscilii viiiC et populli scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et quinque preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia1132 placuit anzianis et consulibus mense octubris ellapso ex quinque instrumentis scriptis manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum clxviii, solidorum ii bononinorum1133 xvii Eodem die decem solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Spinabello Iambonini nuntio pro quinque diebus quibus ivit Cesenam et Faventiam cum literis comunis Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine solidorum x bononinorum 81v xviii 70v Eodem die treginta novem solidos bononinorum Solvit dictus depositarius magistro Benvenuto pro pretio lignaminis, stangarum et achutorum unius dischi1134 noviter facti in pallatio novo, ubi sedeat milex domini capitanei deputatus super viis et aquis et eius notarius, et pro assidibus pro duabus fenestris in stabulo domini capitanei factis et pro laborerio suo ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei. Eodem die xviiii 1132 1133 1134 Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. La cifra è vergata a c. 80v (69v). Segno - che indica l’andata a capo: dis|chi. decem solidos bononinorum 239 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Cherichino cursori de1135 Bononia pro merito et labore sue vie qui reduxit1136 literas comuni Bononie a romana curia ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xx Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Azolino qui reaptavit et reperavit cum suis pallanchis et gisso et clavis et clappis domum pallatii comunis Bononie quam inhabitant beroarii1137 domini potestatis et etiam pro laborerio et operibus qui misit in dicto opere perficiendo1138 ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. xxi Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Rolandino Raynuçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit mandato domini capitanei ad Bazanum ad videndum verum in castro Bazani aliqua fortilicia1139 de novo fabricentur ad rationem duorum solidorum bononinorum pro die secundum preceptum domini capitanei scriptum manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei. Eodem die xxii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Albertino Henrigipti nuntio comunis Bononie qui de mandato domini capitanei ivit ad Burgum Panichalis et Unçolam ad cytandum massarios ipsarum terrarum ex precepto domini capitanei1140 scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum iiii, solidorum xv bononinorum 1135 1136 1137 1138 1139 1140 Segue cassato con tratto di penna e una macchia d’inchiostro: p(ro). Segno - che indica l’andata a capo: re|dux(it). Segno - che indica l’andata a capo: bero|arii. Segno - che indica l’andata a capo: p(er)fi|ciendo. Segno - che indica l’andata a capo: fo(r)|tilicia. Segno di riempimento. II. Edizione 82r 240 71r Eodem die xxiii xxiiii xxv xxvi 1141 1142 1143 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Nasinbene Principini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Quartum de Super ad requirendum massarium et sindicum de dicto loco occasione unius inquisitionis de falso ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die veneris quinto intrante novembri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Medico Nasinbenis nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad terram1141 Spisi ad cridandum presbiterum Iacobum pro quadam inquisitione que fit contra eum per iudicem mallefficiorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo denarios bononinorum Iohanni de Schanello custodi massarie comunis Bononie pro una clave quam ipse emit pro camera Duci notarii domini potestatis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ccxxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt1142 numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna die veneris, sabbati, dominico, lune1143 et martis futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 241 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxvii Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Azolino Zacharie nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Puçichalvuli1144 ad requirendum massarium dicti loci et Thomaxium Bonefideis pro quadam inquisitione de vulneribus que fit ex officio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis Summa pagine solidorum xlv, denariorum x bononinorum 82v xxviii 71v Die sabbati sexto intrante novembri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Argomento Bonfigloli nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit ad Castrum Episcopi ad cridandum Mercatum et Iacobucium et Boniohannem et Iohannem et dominam Zaçam eius uxorem pro quadam inquisitione que fit contra eos ex officio pro quodam robaria ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxviiii 1144 1145 1146 Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gratiolo de Lerro nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Sanctum Iohannem in Persiceto et ad Sanctam Agatam et Unçolam et Burgum Panicalis ad requirendum massarios et sindicos dictorum locorum pro quadam inquisitione que fit ex officio1145 domini Palialoghi notarii domini potestatis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet1146 die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno - che indica l’andata a capo: Puçi|chalvuli. Segno - che indica l’andata a capo: offi|cio. Segno - che indica l’andata a capo: q(u)oli|bet. II. Edizione xxx 242 Eodem die Solvit dictus depositarius quindecim solidos bononinorum magistro Açolino qui reaptavit et reffecit quochinam pallatii1147 comunis Bononie et salam dicti pallatii super qua homines condolantur cum suis lappidibus integris, gisso1148 et calçina et allis rebus neccesariis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxxi Solvit dictus depositarius novem libras, duodecim solidos bononinorum domino Guidoni de Stiphunti, domino Vinçiguerre de Goçadinis1149 notariis pro comuni Bononie destinatis Paduam ad faciendam inquisitionem confinatorum partis lambertaciorum1150 de mense setenbris proximo ellapso pro octo diebus quibus dicta de causa steterunt1151 in eundo, stando et redeundo ut declararunt eorum iuramento1152 prestito corporali ad rationem duodecim solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei1153 et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti novembris ex instrumento scripto manu domini Uguicionis de Soldaderiis1154 notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum x, solidorum xiii bononinorum Segno di riempimento. Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 1149 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Nel ms. Gocadinis. 1150 Segno - che indica l’andata a capo: la(m)b(er)taci|o(rum). 1151 Segno - che indica l’andata a capo: ste|terunt. 1152 Segno di riempimento. 1153 Corretto su parola cassata tramite assorbimento dell’inchiostro: p[otestatis]. 1154 Segno - che indica l’andata a capo: Sol|daderiis. 1147 1148 243 83r xxxii xxxiii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 72r Eodem die Nuntiorum mallefficiorum1155 tres libras, quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Nasinbene de Gisso, Aççolino Zacharie, Beninchase Martini et Azzetto Benvenuti1156 nuntiis comunis Bononie scilicet sedecim solidos bononinorum pro1157 quolibet ipsorum [pro sedecim diebus] quibus quilibet servivit et stetit1158 ad discum mallefficiorum de mense octubris ellapso1159 inceptis die viiii octubris et finitis die dominico1160 xxiiii dicto mense ad rationem duodecim denariorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum1161 statuta comunis Bononie ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Nuntiorum noctis1162 treginta duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Iacobo Stephani et Petro de Varignana1163 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet ipsorum sedecim solidos bononinorum pro sedecim noctibus quibus quilibet eorum1164 servivit et stetit super pallatio comunis Bononie de mense octubris preterito inceptis nocte precedenti diei decimo octubris et completis nocte precedenti diei lune xxv octubris ad rationem xii denariorum pro quolibet eorum et qualibet nocte ex precepto domini potestatis scripto manu domini La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1157 Segno di riempimento. 1158 Segue nel ms. sedecim dieb(us). 1159 Segno di riempimento. 1160 Segno di riempimento. 1161 Segno di riempimento. 1162 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1163 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1164 Segno di riempimento. 1155 1156 II. Edizione 244 Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xxxiiii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Berto Petri, Michilino Ugolini, Iuliano Ugolini, Checho Ugolini, Nicholao Phylippi, Andree Benintendi pueris qui dederunt brevia dicta die in tribus quarteriis in pallatio veteri1165 et novo comunis Bononie. In quo conscilio ellecti fuerunt officiales comunis Bononie scilicet unus frater ad cavandum ramum de Reno et unus custos ad Castrum Franchum ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet et quolibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti potestatis. Summa pagine librarum v, solidorum ii bononinorum 83v xxxv xxxvi 1165 1166 1167 1168 72v Die lune viii intrante novembri Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Iacobino Federici notario qui exemplavit et autenticavit quedam acta, mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia, que supersint de actis depositis qualiter1166 dominis Lambertino et Paci de Pacibus doctoribus legum fuit satisfactum a comuni Bononie et pro quibus1167 diebus, cum ipsi essent advocati in facto Saragotie1168 ex precepto domini potestatis scriptu manu domini Bonaiuti notario domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum Argumento Bonfigloli nuntio comunis Bononie scilicet duodecim denarios bononinorum, qui de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ivit ad Burgum Panicalis ad Segno - che indica l’andata a capo: ve|teri. Segno - che indica l’andata a capo: quali|ter. Nel ms. quos. Segno - che indica l’andata a capo: Sa|ragotie. 245 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 requirendum1169 massarium et sindicum de dicto loco pro quadam inquisitione et duos solidos bononinorum qui de mandato dicti iudicis ivit ad Quartum Superiorem ad requirendum sindicum et massarium de dicto loco pro quadam inquisitione ex duobus preceptis domini potestatis1170 scriptis in una cedula manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. xxxvii xxxviii Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli, Guidolino de Bagnarola, Bernardino Bonzagnis et Michaeli Ugolini1171 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet ipsorum1172 sedecim solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus quilibet servivit et stetit ad discum domini potestatis inceptis die x° octubris et conpletis die xxvi octubris ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet1173 die ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos, sex denarios bononinorum Phylippo domini Bonaventure pro conçatura unius clavis rutte et duabus clavibus1174 positis ad unum scrineum et pro guercitis ipsius scrinei quod est comunis Bononie in quo Bernardinus domiçellus domini potestatis tenet panem ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum iii, solidorum xiii, denariorum vi bononinorum Segno - che indica l’andata a capo: req(ui)|rendu(m). Segno di riempimento. 1171 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1172 Segno di riempimento. 1173 Segno - che indica l’andata a capo: q(u)o|libet. 1174 Segno - che indica l’andata a capo: cla|vibus. 1169 1170 II. Edizione 84r 246 73r Die martis viiii intrante novembri xxxviiii Solvit dictus depositarius octuaginta libras bononinorum domino Iohanni Oddolini, domino Thome Albergi beccario, domino Michaeli de Schalainis, domino Mathyolo Paxolini Astanove1175 custodibus camere superioris scilicet cuilibet eorum xx libras bononinorum secundum formam statutorum pro merito1176 et labore eorum quod substinuerunt et substenere debent in dicto eorum officio exercendo pro sex mensibus presentibus exequendo formam precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense octubris ellapso ex instrumento1177 scripto manu domini Yvani Bentevogli notarii dictorum anzianorum et consulum. xl Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas quadraginta libras bononinorum domino Bicerno beccario, domino Bongerardo domini Iacobini Bongerardi, Petro domini Gilii cappelle Sancte Marie de Muradellis, Bitino Gerardini cappelle Sancti Martini de Sanctis1178, domino Teste de Rodaldis, domino Candaleoni de Gozadinis, domino Iohanni Nicholai de Bertalia et domino Cambio domini Petri cappelle Sancti Iosep aprobatoribus securitatum videlicet cuilibet eorum treginta libras bononinorum secundum formam statutorum pro merito et labore eorum quod substinuerunt et substinuere debent in dicto eorum officio exercendo pro sex mensibus secundum preceptum domini potestatis scriptum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1176 Segno - che indica l’andata a capo: me|rito. 1177 Segno di riempimento. 1178 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1175 247 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xli Eodem die quatuor libras, decem et septem solidos [bononinorum] domino Yvano domini Bentevogli notario videlicet xl solidos bononinorum pro remuneratione laboris quem substinuit in exemplando refformationes conscilii viiiC et populi ad romanam curiam destinatas et alios xl solidos bononinorum pro remuneratione laboris quem substinuit in [exemplando] refformationes conscilii populi super facto interdicti et excomunicationis et Medicine1179 per eum scriptas et publicatas et ad romanam curiam destinatas et decem et septem solidos bononinorum pro cartis operatis in officio anzianorum de mense octubris proximo preterito, quo ipse fuit notarius anzianorum ex tribus preceptis domini capitanei in una cedula scriptis manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Solvit dictus depositarius Summa pagine librarum iiiC xxiiii, solidorum xvii bononinorum 84v xlii xliii 1179 1180 73v Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Guidoni Ugolini nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus stetit cum domino capitaneo cum ivit ad Castrum Sancti Petri ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quinque solidos bononinorum magistro Symoni Ubaldini pro eius salario et labore unius fenestre per eum noviter1180 facte in sala pallatii domini capitanei et pro pretio gissi ibidem opportuni ex precepto Segno - che indica l’andata a capo: Me|dicine. Segno di riempimento. II. Edizione 248 domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. xliiii Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Petro Banbagloli notario pro remuneratione laboris quem substinuit in scribendo quedam ordinamenta sacrata et sacratissima delata per ambaxatores bononienses1181 imperatori romanorum occasione terre Medicine ex precepto domini capitanei scripto manu domini1182 Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die xlv Solvit dictus depositarius quatuor libras, quinque solidos bononinorum domino Iacobino Federici notario1183 scilicet xl solidos bononinorum pro remuneratione laboris quem substinuit de mandato ipsius domini capitanei in scribendo omnia comunia1184 comitatus Bononie et gabellas per ipsa communia debitas comuni Bononie et1185 xl solidos bononinorm pro remuneratione sui laboris quem substinuit de mandato1186 ipsius domini capitanei in scribendo omnes securitates massariorum comunium et terrarum comitatus1187 Bononie occasione gabellarum comuni Bononie debitarum et v solidos bononinorum pro remuneratione laboris quem substinuit in scribendo nomina ducentorum hominum debentium ire ad brevia occasione custodie Regii ex tribus preceptis domini capitanei in una cedula scriptis manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum vii, solidorum xiiii bononinorum 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Yva[ni]. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: co(mun)is Bon(onie). Segno - che indica l’andata a capo: co|munia. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: co|mitat(us). 249 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 85r 74r Eodem die xlvi Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Astisano Iacobi nuntio pro v diebus quibus ivit cum literis comunis Bononie Cesenam1188, Favenciam et Forlivium ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die xlvii Solvit dictus depositarius treginta sex solidos bononinorum domino Royço de Royçis procuratori domini Lambertini Artuxini administratoris pro comuni1189 Bononie possessionum hospitalis et pontis Ydicis, qui iturus est Ravennam tanquam ambaxator comunis Bononie occasione questionis ipsius pontis et hospitalis pro tribus diebus ad rationem1190 duodecim solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die xlviii xlviiii 1188 1189 1190 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Michaeli Ugolini nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit Maranum ad cridandum Iacobum vocatum «Minarellus» de dicto loco de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia pro quodam mallefficio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die mercurii decimo intrante novembri Solvit dictus depositarius quinque solidos et septem denarios bononinorum Iohanni clavario pro quadam seratura cum clavi posita per eum cippis pallatii domini capitanei deputatis ad captivorum Segno - che indica l’andata a capo: Ce|sena(m). Segno di riempimento. Segno di riempimento. II. Edizione 250 hominum ligaturam et pro quadam alia 1191 clavatura cum clavi posita hostio cuiusdam camere pallatii domini capitanei in qua detinentur comunis Bononie debitores ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. l Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Danieli Petri pro una clave porte claustri pallatii et reaptatione ipsius firmadure et clavis et pro duabus aliis clavibus positis ad arcibanchum quod est beroariorum domini potestatis in quo tenent panem et est comunis Bononie ipsum arçibanchum1192 ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum ii, solidorum xviiii, denariorum vii bononinorum 85v 74v Eodem die li Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Berto Petri, Bonino Petri, Chicho1193 Ugolini1194, Iohanni Petri, Andree Benintendi, Francisco Blaxii, Iacobo Iacobini, Nicholao Phylippi pueris qui dederunt [brevia] dicta die in conscilio duorum millium in pallatio1195 veteri et novo comunis Bononie in quo fuerunt ellecti officiales super blavo et mensuratores et aliqui custodes ad L’Uxolinum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: ar|çibanchu(m). 1193 Segue cassato con punti sottoscritti: Petri. 1194 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1195 Segno di riempimento. 1191 1192 251 lii liii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Die iovis undecimo intrante novembri Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Ubertello de Placentia, Iohanni de Urçellis, Zanuchulo de Forlivio, Dominico de Bono[nia]1196, item Dominico de Bononia, item Zanuchulo de Furlivio1197 marochis qui iverunt die x° novembris, scilicet dicti Ubertellus, Iohannes, Zanucholus et Dominicus ad capiendum porchos per civitatem Bononie cum domino Peregrino notario domini potestatis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum1198; et dictis Dominico de Bononia et Zanuchulo de Forlivio xii denarios bononinorum pro quolibet eorum in alia parte, qui iverunt ipsa die una alia vice1199 cum dicto notario ad capiendum porchos ex duobus preceptis domini potestatis1200 scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis in una cedula. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro herina die merchurii1201, pro hodierna die iovis, veneris, sabbati1202 et dominico futuris sequentibus1203 ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii predicti. Solvit dictus depositarius Summa pagine solidorum lii, denariorum iiii bononinorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1197 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1198 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: et quolib(et). 1199 Segno di riempimento. 1200 Segno di riempimento. 1201 Segno - che indica l’andata a capo: m(er)chu|rii. 1202 Segni a forma di virgola alta / o di punto fermo reiterati con la funzione di segnalare una pausa breve. 1203 Segno - che indica l’andata a capo: se|que(n)tib(us). 1196 II. Edizione 86r 75r liiii lv 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210 1211 252 Die sabbati xiii° intrante novembri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Rinerio Iohannis pro depositione et reaptatione et aplicatione campanelle comunis Bononie et pro tribus clavis infisis in spranghis1204 fereis et substentatione1205 campanelle prefate existentis super pallatio veteri comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die septingentas quadraginta quinque libras [bononinorum] 1206 fratri Raynerio de Ghisileriis ellecto ad faciendum fieri laborerium cluse de Reno et canalis et saiguatorii exequendo formam refformationis conscilii populi1207 scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum populi Bononie presenti mense novembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii eiusdem domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense novembris ex instrumento scripto manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum secundum provixionem factam super dicto laborerio faciendo et conplendo per dominos magistrum1208 Iohannem de Brisia, magistrum Bertholinum de Campo Bovum una cum domino Pace de Saliceto, domino Acharixio Raymundini et domino Laurentio Rolandi1209 missos1210 per dominum capitaneum anzianorum et consulum ad providendum quid sit faciendum super utilitate cluse capitalis ipsius et super canale et saiguatorio1211. Solvit dictus depositarius Ripetuto nel ms. in sp(r)angis. Segno - che indica l’andata a capo: subste(n)|tat(i)o(n)e. Nel ms. ellec(t)us. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: ma|gistru(m). Segno – che indica l’andata a capo: Rola|n(di). Nel ms. missi. Segno - che indica l’andata a capo: saiguato|rio. 253 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro pretio duarum learum quas pro comuni Bononie fecit fieri et ferari ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. lvi Summa pagine librarum viiC xlvi, solidorum ii bononinorum 86v lvii lviii lviiii 1212 75v Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad Badalum ad cridandum Francischum de dicto loco pro quodam mallefficio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Bertholomeo Iohannis nuntio comunis Bononie destinato ad Castrum Sancti Petri per dominum Ugolinum iudicem domini capitanei ad cytandum massarium dicti castri pro una die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Petriçolo Beloni nuntio comunis Bononie per dominum capitaneum destinato cum literis comunis Bononie Faventiam et Forlivium pro labore ipsius v dierum ad rationem duorum solidorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei1212 scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: not(arii). II. Edizione lx lxi 254 Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras bononinorum domino Egidio de Foscharariis doctori decretorum, domino Leonardo fratris Bonvixini notario1213 scilicet dicto domino Egidio xl solidos bononinorum pro allegatis per eum factis et per ambaxatorem comunis Bononie ad romanam curiam transmissis et viginti solidos bononinorum dicto domini Leonardo pro remuneratione laboris quem substinuit in scribendo alegationes predictas ex duobus preceptis domini capitanei scriptis in una cedula manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Die lune xv intrante novembri Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum domino Gualterio Bonapartis ligatori librorum pro assidibus et ligatura duorum magnorum librorum in quibus sunt possessione et bona rebellium ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum iiii, solidorum vi bononinorum 87r 76r Eodem die Solvit dictus depositarius centum decem et septem libras bononinorum domino Guillielmo de Monteumbrario nunc massario et depositario dominorum bladi pro solvendo datio bladi forensis conducti ad civitatem Bononie exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu domini Gerardi de Plastellis notarii anzianorum et consulum mense setenbris ellapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi mense octubris ellapso ex instrumento scripto manu domini Yvani Bentivogli tunc notarii anzianorum et 1214 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1214 Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 1213 255 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 consulum dicti mensis octubris pro conplemento denariorum datii vini perventi ad manos dicti depositarii. Requiratur dicta refformatio in mense octubris in signo cxxviiii. Eodem die lxii lxiii Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum et sex denarios bononinorum Zoanino de Parma, Zomfredo de Parisio, Benciveni Clerfantis1215 marochis scilicet dicto Zohanino duos solidos bononinorum in pluribus vicibus et dicto Zomfredo xii denarios bononinorum. Qui marochi dicta die iverunt cum Peregrino notario domini potestatis ad capiendum porchos per civitatem Bononie et dictus Benzevenne1216 vi denarios bononinorum qui emit cordas de suis denariis pro ligandis1217 porçis et ducendis ad pallatium comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris Bononie qui sunt1218 numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna die lune, martis, merchurii, iovis1219 et veneris futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii predicti. Solvit dictus depositarius Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1216 Sottinteso recepit o analogo. 1217 Segno - che indica l’andata a capo: liga(n)|dis. 1218 Segno di riempimento. 1219 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 1215 II. Edizione lxiiii 256 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Nasinbeni de Gisso nuntio comunis Bononie qui ivit mandato iudicis mallefficiorum Ceulam ad requirendum iiii homines de dicta terra occasione unius mallefficii ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum cxviiii, solidorum iii, denariorum x bononinorum 87v lxv 76v Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Guidoni Bontalenti notario pro se et sociis pro remuneratione laboris quem1220 substinuerunt in exemplando publice banna illorum de Medicina que nuper ad romanam curiam per ambaxatam comunis Bononie sunt delata ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die lxvi 1220 1221 1222 Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum Iacobo Zençoris1221 Melice notario qui scripsit refformationem de libro refformationum de absolutione1222 dicti domini potestatis et eius familie de laboreriis Machagnani et Cortixelle et quibusdam clavichis et pontibus, ad que dominus potestas et eius familia faciendum et fieri faciendum tenebantur ut in ipsa refformatione et absolutione plenius sunt expressa, ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Lettura incerta. Nel ms. Zencoris. Segno - che indica l’andata a capo: abso|lut(i)o(n)e. 257 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 lxvii lxviii lxviiii Die martis xvi intrante novembri Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro precio v librarum candellarum de cera conbustarum tempore noctis in conscilio populi ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro qualibet libra ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Iacobo Gilioli nuntio pro tribus diebus quibus ivit ad Montemveglum et ad Castrum Franchum cum literis comunis Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum domino Leonardo Bonvixini notario pro remuneratione instrumenti per eum confecti de absolutione excomunicationis facta per dominum Bernardum prepositum de Carpineta de potestate et comuni Bononie occasione detemptionis de eo facte pro concordia reginorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum iiii, solidorum xi bononinorum 88r 77r Eodem die lxx 1223 Solvit dictus depositarius ducentas libras bononinorum domino Bindo Bascherie de La Tosa capitaneo populi Bononie pro ipsius domini capitanei salario1223 presente mense novembris secundum formam statutorum exequendo formam Segno - che indica l’andata a capo: sala|rio. II. Edizione 258 precepti ipsius domini capitanei1224 scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense novembris ex instrumento scripto manu domini Uguicionis de Soldaderiis notarii dictorum anzianorum et consulum. Eodem die Solvit dictus depositarius1225 treginta libras bononinorum Bindo Boldeonis, Pagno Bandini, Fiorucio Guidi, Gualberto Bonafedis, Zacha Rinaldi, Ianutio Martini, Symoni Michaellis, Bonuntio Meglorati, Berto Iunte, Zane Mannucii beroariis domini Bindi capitanei predicti pro eorum sallario presenti mense novembris habente xxx dies ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum1226 formam statutorum ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi mense novembris ex instumento1227 scripto manu domini Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum predictorum. Quod preceptum et consensus anzianorum est in una cedula cum preterita solutione dicti capitanei. lxxi Eodem die quadraginta solidos bononinorum Solvit dictus depositarius 1228 magistro Benvenuto Auliverii pro pretio assidum et factura duorum hostiorum, unus videlicet in camera secreta domini capitanei et alterius in camera1229 sale superioris, et pro reactatura tribunalis et dischi sale pallatii domini capitanei et pro feramentis et eius labore ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Segno - che indica l’andata a capo: capi|tanei. Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda collega la presente posta, non numerata, a quella precedente. 1226 Segno di riempimento. 1227 Segno di riempimento. 1228 Segue cassato con punti sottoscritti: Al. 1229 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: sup(er). 1224 1225 259 lxxii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Alberto Boniohannis cappelle Sancti Laurentii, Bertholomeo Iacobi cappelle Sancti Ysaie1230 videlicet cuilibet eorum viginti solidos bononinorum pro duabus diebus quibus iverunt mandato domini potestatis ut suprastantes operis et laboreriorum terre Alegralcoris et ad ipsam1231 terram iverunt ad hostendendum ipsi domino potestati opera et laboreria dicte terre ad rationem decem solidorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini1232 potestatis. Summa pagine librarum iiC xxxiiii bononinorum 88v lxxiii lxxiiii 77v Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Ubertino Guidonis nuntio comunis pro salario quatuor dierum quibus ivit cum1233 literis comunis Bononie ad Castrum Sancti Petri et Regium ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti1234 notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Nasinbeni nuntio comunis destinato de mandato domini capitanei Casaliclum ad1235 cytandum massarium dicte terre ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti1236 notarii domini capitanei. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1231 Segno di riempimento. 1232 Nel ms. d(omi)no. 1233 Segno di riempimento. 1234 Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)venu|ti. 1235 Segno di riempimento. 1236 Segno di riempimento. 1230 II. Edizione lxxv lxxvi 260 Eodem die Solvit dictus depositarius viginti sex solidos bononinorum Iohanni portonario comunis Bononie quos recipere et habere debet a comuni Bononie pro purgatura schalarum pallatii et claustri comunis Bononie et domini potestatis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die mercurii xvii intrante novembri Solvit dictus depositarius quatuor libras bononinorum domino Lançalotto quondam Guidonis Taraffi, Belloto quondam Iacobini Bellocti notario, domino Iacobo de Despersonaldis, domino Castagnolo Iacobi1237 officialibus comunis Bononie qui extimaverunt equos domini capitanei presentis videlicet cuilibet eorum viginti solidos bononinorum secundum formam statutorum ex duobus preceptis domini capitanei scriptis in una cedula manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum v, solidorum xvi bononinorum 89r lxxvii 78r Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Rolandino Alberti nuntio comunis pro salario duorum dierum quibus de mandato domini1238 capitanei ivit Bixanum cum literis comunis Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro1239 quolibet1240 die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1238 Segno di riempimento. 1239 Segno di riempimento. 1240 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: eor(um). 1237 261 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 lxxviii Eodem die treginta octo solidos, quinque denarios bononinorum magistro Benvenuto Iohannini de Ferro pro pretio corigiarum ferearum ponendarum portis Castri Sancti Petri et duarum clavaturiarum et clavorum pro ipsius portis muniendis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Solvit dictus depositarius Die veneris xviiii intrante novembri lxxviiii Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Nasinbeni Cervati nuntio comunis Bononie per dominum Iohannem iudicem domini capitanei destinato1241 Bargi cum literis comunis Bononie pro remuneratione v dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripo manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Castri Franchi nonaginta libras bononinorum Solvit dictus depositarius Nicholao domini Iacobini de Boytis capitaneo, Iohanni domini Pacis, Carbono calçolario, Egidio Corvolini, Bençevenni Guidonis, Guidocto Ubaldi, Iohanni Deutalevi, Venantio Pergolane, Cambio Rolandi cartholario, Paulo Falechaze, Mathyolo Iohannis capitaneo et custodibus terre Castri Franchi qui ituri sunt ad custodiam dicte terre pro duobus mensibus pro comuni Bononie videlicet dicto capitaneo quindecim libras bononinorum pro dictis duobus mensibus ad rationem quinque solidorum bononinorum pro qualibet die et dictis custodibus septem libras et decem solidos bononinorum pro quolibet eorum pro dictis duobus mensibus ad rationem decem imperialium pro quolibet eorum et qualibet die exequendo formam quatuor refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini Bologniti 1242 lxxx 1241 1242 Segno - che indica l’andata a capo: de|stinat(o). La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. II. Edizione 262 notarii ad refformationes comunis et quatuor preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense novembris presenti ex quatuor instrumentis scriptis manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum lxxxxii, solidorum xii, denariorum v bononinorum 89v lxxxi lxxxii 1243 1244 1245 78v Die sabbati vigesimo intrante novembri Solvit dictus depositarius viginti quatuor solidos bononinorum magistro Egidio magistri Alberti pro suo sallario duorum dierum quibus ivit ad videndum laborerium Castri Sancti Petri ad rationem duodecim solidorum bononinorum pro qualibet die ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Castri Bixani1243 septuaginta quinque libras bononinorum Solvit dictus depositarius Guillielmo de Malpiglis, Petriçino de Riçiis, Galiçiano Bonaçunte, Thome Iacobi, Dominico Iohannis, Bonzagni Lambertini1244, Petro Placiti, Nicholao de Varegnana, Bertholino Martini cartholario, Dominicho Boni custodibus qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam terre Bixani pro duobus mensibus scilicet cuilibet eorum1245 septem libras et decem solidos bononinorum ad rationem decem imperialium pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam quatuor refformationium conscilii viiiC et populi Bononie scriptarum manu domini Bonvixini notarii predicti et quatuor preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Lettura incerta. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: decem imp(er)ial(ium). 263 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 et consulibus populi Bononie mense presenti novembris ex quatuor instrumentis scriptis1246 manu Uguicionis de Soldaderiis notarii dictorum anzianorum et consulum. lxxxiii Eodem die Montisbellii1247 septuaginta quinque libras bononinorum Solvit dictus depositarius Gratiano Bazerle, Rodulfo Zacharie, Vandolino Iohannis, Iacobo Uguicionis, Maxio Iohannis, Martino Ugolini, Benvenuto Bertholomee domine St[r]elle, Michaeli Bonachose, Adhygerio domini Alberti Aghinulfi, Michaeli Iohannis custodibus castri Montisbellii qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre pro1248 duobus mensibus scilicet cuilibet eorum custodi septem libras et decem solidos bononinorum ad rationem decem imperialium pro quolibet die secundum formam trium1249 refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini notarii supradicti et trium preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi presenti mense novembris ex tribus instrumentis scriptis manu dicti Uguicionis de Soldaderiis notarii. Summa pagine librarum cli, solidorum iiii bononinorum 90r 79r Eodem die Barçi1250 quadraginta quinque libras bononinorum lxxxiiii Solvit dictus depositarius Paulo Rovixii capitaneo, Santo Cambii, Alberto Bonafidei, Francisco domine Marie, Berto Petriçoli capitaneo et custodibus castri Barçi qui ituri sunt ad custodiam dicte terre 1246 1247 1248 1249 1250 Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: quatuor me(n)s(ibus). Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: p(re)cept(orum). La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. II. Edizione 264 pro comuni Bononie pro duobus mensibus scilicet dicto capitaneo xv libras bononinorum ad rationem1251 quinque solidos bononinorum pro quolibet die et dictis custodibus septem libras et decem solidos bononinorum pro quolibet ipsorum ad rationem decem imperialium pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam duarum refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini1252 Bologniti notarii predicti et duorum preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti1253 notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti novembris1254 ex duobus instrumentis scriptis manu Uguicionis Soldaderii notarii predicti. Eodem die Castri Sancti Petri nonaginta libras bononinorum Solvit dictus depositarius Thomaxino Corvolini capitaneo, Bertholo Paxitti, Iacobo Albertonis, Blaxio Leonardi, Iohanni Petriçoli, Guidoni Zunte, Rainerio corezario, Iacobo Zagonelli, Nicholao Iohannis, Piçolo Michaelis, Lambertino Petri capitaneo et custodibus Castri Sancti Petri qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre pro duobus mensibus videlicet dicto capitaneo xv libras bononinorum ad rationem quinque solidorum bononinorum pro quolibet die et dictis custodibus septem libras et decem solidos bononinorum cuilibet ipsorum ad rationem decem imperialium pro quolibet1256 eorum et quolibet die secundum formam quatuor refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini notarii predicti et quatuor preceptorum domini potestatis scriptorum1257 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus 1255 lxxxv 1251 1252 1253 1254 1255 1256 1257 Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Bo(n)vixi|ni. Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. Segno - che indica l’andata a capo: no|ve(m)br(is). La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: q(u)o|libet. Segno di riempimento. 265 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 populi Bononie mense presenti novembris ex quatuor instrumentis scriptis manu domini Uguicionis Soldaderii1258 notarii predicti. Summa pagine librarum cxxxv bononinorum 90v lxxxvi 79v Eodem die Stagni1259 quadraginta quinque libras bononinorum Solvit dictus depositarius Bertholomeo domini Benvenuti capitaneo, Dondo Zanini Zuzii, Gerardino domini Beldimandi, Bertholomeo Gandolfini, Zunte Coradini capitaneo et custodibus castri Stagni qui ituri sunt pro comuni Bononie ad custodiam dicte terre pro duobus mensibus scilicet dicto capitaneo xl libras bononinorum ad rationem quinque solidorum bononinorum pro quolibet die et cuilibet dictorum custodum septem libras et decem solidos bononinorum ad rationem decem imperialium pro quolibet eorum esequendo formam duarum refformationum conscilii viiiC et populi scriptarum manu domini Bonvixini notarii antedicti1260 et duorum preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti novembris ex duobus instrumentis scriptis manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die lxxxvii 1258 1259 1260 1261 1262 Peditum Regii1261 Solvit dictus depositarius quadrigentas quinquaginta sex libras [bononinorum] 1262 domino Nicholao domini Allamanni de Guarinis capitaneo Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: ante|d(i)c(t)i. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Segno - che indica l’andata a capo: Gauri|nis. II. Edizione 91r de quarterio Porte Steri, domino Henrigipto Corpiraxi, domino Rolandino Boni, domino Zanbonino Boniohannis, domino Iacobo Iohanini, domino Melegio Iohannis, domino Raynerio Alberti, domino Matheo Thomaxini, domino Cambio Mathei, domino Nicholao Bonaventure Pasqualis, domino Zessabo Bertholomei Zessabonis, domino Francisco Mathey, domino Alberto Cabrielis, domino Venture Iuliani de Bertalia, domino Petro Iacobi, domino Paulo Iuliani Rovixii, domino Gualengo Nigri, domino Dominico Oselli, domino Iohanni Zanboni, domino Beldoino Bertholomei Stardovelle1263, domino Auliverio Thomaxini, domino Benvenuto Ugolini Martini, domino Bernardino Thomaxini, domino Zanbonino Petriçoli Caldararii, domino Armanino de Abbalufis. De quarterio Sancti Petri domino Beccario1264 Lamdulfi capitaneo, domino Santo Bertollotti, domino Petro de Broylo, domino Bonachose Ghiselberti, domino Dominico Acharisii, | Thorilino1265 Alpexani, Iohanni domini Anthonii Auliverii, Nicholao Thomaxini, Paci Bonachursii, Martino beccario, Symoni Michaelis Predarii, Stephano Petri, Petriçolo Mercati, Gratiano calçolario, Alberto Daynixii, Palmirolo Cambii, Iohanni Blondi, Ubertino Donadei, Andree Iohannis Cavalerii, Zuço Marchixelli, Dominico Iohannis, Bonafidei Guidocti, Gavarello Iohannis Fabri, Petro Baronis, Benedicto Vicentii. De quarterio Sancti Proculi domino Blaxio Auliverii capitaneo, Bitino Ramberti, Bertholino Zohenis de Tencharariis, Baldançe Scappe, Iohanni Bonaventure de Bagno, Bertholino Iacobi, Phylippo Alberti, Iohanni Petricoli, Cambio Benlafaremo, Anthonio Henrigipti, Matheo Buvalelli, Guillielmo Andree, Raynerio Mancharolo, Michilino Benvenuti, Ducio de Aurixello, Maghynardo Alberti, Dominico Bertholi, Ugolino Andree, Dominico Iohannis de Pragatuli, Francisco sartori, Laurentio Uguicionis 266 80r Lettura incerta. Cassato con tratti di penna s in fine di parola: Beccario<s>. 1265 Continua l’elenco. I nomi vengono distribuiti su tre invece che su due colonne di testo, come avviene nella pagina che precede. L’elenco è preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). 1263 1264 267 91v Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Belle, Dominico Zannis barberio, Petro de Crespelano, Guidoni de Ymola, Andree Barnabe. De quarterio Porte Ravenatis Laurentio Benvenuti capitaneo, Ugolino spadario, Facio Guillielmi, Berto domini Iacobi, Ugolino Robba, Petro Iacobini, Iohanni domini Giberti, Bernardino beccario, Iacobo Benvenuti, Dominico Iacobini, Dominico Falecaze, Lotto de Ferro, Iohanni Serenario, Nicholao Nicholai, Martino Fabiani, Ugolino Boccone, Mathyolo Cambii, Bertholo Gratioli1266, Ghetto Petri Longhi, Bolognino Boninsegne, Bertholomeo de Guerçino, Ghiberto Deulay, Mengo fratris Iacobi, Iohanni Blanchitti, Petro domini Thederici1267 | supradictis1268 capitaneis et custodibus qui steterunt et stare debent pro comuni1269 Bononie pro uno mense in servitio comunis et hominum civitatis Regii videlicet dictis capitaneis et cuilibet eo[rum] sex libras bononinorum ad rationem quatuor1270 solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die et dictis custodibus pro quolibet eorum quatuor libras et decem solidos bononinorum ad rationem trium solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum populi Bononie presenti mense novembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti1271 notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense novembris ex instrumento scripto manu1272 Uguicionis notarii predicti. 80v Summa pagine librarum vC i bononinorum1273 Abbreviazione sopranumeraria. Tre righe di riempimento servono a colmare lo spazio bianco rimasto a disposizione nella parte conclusiva dell’ultima colonna di testo all’interno di una mise en texte della lista di nomi articolata su tre colonne. 1268 Continua il testo relativo alla posta, preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). 1269 Segno di riempimento. 1270 Segno di riempimento. 1271 Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)venu|ti. 1272 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d(omi)ni. 1273 La cifra è vergata a c. 90v (79v). 1266 1267 II. Edizione 268 Eodem die lxxxviii Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Corbelano Thomaxini nuntio comunis Bononie pro eius sallario duorum dierum quibus de mandato domini Gualandi militis domini capitanei ivit Centum et ad Plebem1274 ad cytandum massarios ipsarum terrarum occasione strate Gallerie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solutionis ambaxatorum Regii1275 ducentas septuaginta quatuor libras lxxxviiii Solvit dictus depositarius bononinorum domino Guillielmo de Ronbodevino legum doctori, domino Cervo de Boateriis et domino Anthonio de Migarano, domino Petro Merlino eorum notario1276 ambaxatoribus et notario pro comuni Bononie in partibus Lombardie pro conpositione et pace reginorum pertractanda videlicet1277 dicto domino Guillielmo lxvi libras bononinorum pro xxxiii diebus quibus stetit1278 in servitio comunis Bononie in ambaxata in partibus Lombardie occasione compositionis dicte pacis reginorum ultra treginta dies pro quibus solutionem recepit a comuni Bononie ad rationem xl solidorum bononinorum pro quolibet die et supradictis dominis Cervo et Anthonio pro quolibet eorum lxxxiiii libras bononinorum pro xlii diebus quibus steterunt in servitio comunis Bononie ultra solutionem xxx dierum pro quibus solutionem receperunt a comuni Bononie ad rationem xl solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet1279 die et dicto notario pro xl diebus xl libras bononinorum quibus stetit ultra solutionem Segno - che indica l’andata a capo: Ple|bem. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1276 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1277 Segno - che indica l’andata a capo: vide|licet. 1278 Segno - che indica l’andata a capo: ste|tit. 1279 Segno - che indica l’andata a capo: quo|libet. 1274 1275 269 92r Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xxviiii dierum pro quibus solutionem recepit a comuni Bononie ad rationem | viginti1280 solidorum bononinorum pro quolibet die secundum preceptum domini potestatis scriptum manu Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense novembris ex instrumento scripto manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum et exequendo etiam formam1281 refformationis conscilii populi Bononie mense augusti ellapso scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum dicti mensis augusti. Requiratur dicta refformatio in mense augusti in cxii signo. 81r Summa pagine librarum iiC lxxiiii, solidorum iiii bononinorum1282 lxxxx Die lune xxii intrante novembri decem solidos bononinorum Solvit dictus depositarius magisto Azolino de Bononia pro operibus et laboreriis per eum factis in reparatione et reaptatione ma[n]zaturiarum stabulorum pallatii comunis Bononie et pro scalis quas misit ad ipsas mançaturias de suo proprio et pro una clavaturia et una clavi quas posuit et fixit ad hostium domus comunis ubi reconditur fenum pro equis ipsius domini potestatis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxi Nuntiorum mallefficii tres libras, quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Mercadello Nasinbenis, Benino Anthonii, Guidoni Dianeli1283, Bertholo Viviani1284 nuntiis comunis Bononie Il testo continua ed è preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). Segno di riempimento. 1282 La cifra è vergata a c. 91v (80v). 1283 Il nome viene modificato cassando con un punto sottoscritto una lettera i e una lettera s: Danielis diviene così Dianeli, con la i aggiunta con segno di rimando /. 1284 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1280 1281 II. Edizione 270 scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus quilibet eorum servivit et stetit pro comuni Bononie ad discum mallefficiorum inceptis die xxv octubris et finitis die xii novembris presenti ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem xii denariorum pro quolibet [eorum] et quolibet die secundum formam statutorum. lxxxxii Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Arigo magistri lignaminis pro aptatione facienda de muro et assidibus1285 camere in qua stat notarius stratarum in pallatio sive domibus pallatii comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum v, solidorum xiiii bononinorum 92v 81v Eodem die lxxxxiii Solvit dictus depositarius tres libras bononinorum 1286 Petro de Vetrana, Stephano de Gisso nuntiis comunis Bononie scilicet xxx solidos bononinorum pro quolibet eorum pro treginta diebus quibus quilibet1287 eorum ivit per civitatem Bononie et bu[r]gos de mandato domini Gerardi iudicis domini potestatis et sindici comunis Bononie et eius notarii ad sindicati officium deputatis inceptis die xviii intrante octubri proxime preterito et finitis die merchurii xvii presenti mense novembris ex duobus preceptis domini potestatis scriptis in una cedula manu1288 domini Bonaiuti notarii domini potestatis Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1287 Segno - che indica l’andata a capo: quili|bet. 1288 Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 1285 1286 271 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ad [rationem] xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum1289 et quolibet die secundum statuta comunis Bononie. Eodem die lxxxxiiii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Iacobino Federici notario pro eius merito et labore quod substinuit in scribendo mandatum domini Tebaldi iudicis domini potestatis ad discum Ursi omnes debitores comunis Bononie tam daciorum circlarum quam aliorum daciorum diversorum et gabellarum terrarum comitatus Bononie cum eorum securitatibus ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. lxxxxv Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta1290 panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro die sabbati ellapso xx mense presenti novembris, dominica sequenti, hodierna die lune, martis1291 et merchurii futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti1292 notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxvi Solvit dictus depositarius treginta octo denarios bononinorum Bonaventure de Candelis pro oleo et soga et duobus clovis. Que omnia sunt apposita in cappella comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum vii, denariorum xviii bononinorum 1289 1290 1291 1292 Segno - che indica l’andata a capo: eo|ru(m). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: di|ebus. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. II. Edizione 93r 272 82r Die martis xxiii intrante novembri lxxxxvii Solvit dictus depositarius sedecim libras, sedecim solidos bononinorum domino Alberto de Asinellis, domino Cathelano de Malavoltis, domino Galixio de Vercellis, domino Angellello de Mançolino, domino Iohanni de Rofeno notario1293 ambaxatoribus et notario qui fuerunt et iverunt1294 cum domino potestate ad confinia comitatus videlicet ad Castrum Franchum et Alegralcoris1295 et alia castra confinium pro quatuor diebus1296 ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet dictorum quatuor ambaxatorum et quolibet die et dicto notario ad rationem xii solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini1297 notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti novembris ex instrumento scripto manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Nu[n]tii domini potestatis1298 treginta duas solidos bononinorum lxxxxviii Solvit dictus depositarius Iohanni de Pragatuli, Alberto Genoini1299 nuntiis comunis Bononie scilicet xvi solidos bononinorum pro quolibet eorum pro sedecim diebus quibus quilibet ipsorum stetit et servivit ad discum domini potestatis inceptis die xvii octubris proxime preterito et finitis die x° novembris presenti ad rationem xii Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1294 Segno - che indica l’andata a capo: ive|ru(n)t. 1295 Segno - che indica l’andata a capo: Alegral|coris. 1296 Segno - che indica l’andata a capo: di|ebus. 1297 Segno - che indica l’andata a capo: Bo(n)|vixini. 1298 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1299 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1293 273 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 denariorum bononinorum pro quolibet die et quolibet ipsorum secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxxxviiii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Iohanino de Parma, Guidoni de Vado1300 nuntiis comunis Bononie scilicet xvi solidos bononinorum pro quolibet eorum1301 pro sedecim noctibus quibus quilibet eorum stetit et servivit iudicem et notarium domini potestatis inceptis die xxv octubris et finitis die iovis xi novembris presenti ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet nocte secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die c Solvit dictus depositarius duodecim denarios bononinorum Baxanino de Mediolano marocho qui ivit die xxii dicti mensis cum Peregrino notario domini potestatis per civitatem Bononie ad capiendum porchos ex precepto domini potestatis scripto1302 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xx, denariorum xii bononinorum 93v ci 82v Die iovis xxv intrante novembri Nuntiorum Ursii1303 tres libras, quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Rustighello Timidei, Thomaxio Iohanini, Albertino de Montorio et Ugolino Guidocti1304 nuntiis comunis Bononie scilicet xvi solidos bononinorum pro quolibet ipsorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1301 Segno di riempimento. 1302 Segno di riempimento. 1303 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1304 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1300 II. Edizione 274 pro sedecim diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum Ursii inceptis die xxv octubris et finitis die xii presenti mense novembris1305 ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti1306 notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Symoni Ubaldini pro eius salario et mercede laboris quem ipse cum tribus manoalibus et sex barateriis substinuit in destruendo muros existentes in sala et camara pallatii superioris domini capitanei et disgonborando ex1307 ipsis muris ipsas salam et cameram ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. cii ciii Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Petrobono de Bagno pro pretio treginta duarum corbium gissi ab eo empti pro constructione muri noviter facti inter salam et camaram pallatii superioris domini capitanei ad rationem xv denariorum bononinorum pro qualibet corbe ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die ciiii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Galvano Manelli pro suo sallario et sex manoalibus constructionis muri noviter facti inter salam et camaram pallatii superioris dicti domini capitanei ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum viiii, solidorum iiii bononinorum 1305 1306 1307 Segno - che indica l’andata a capo: no|ve(m)br(is). Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. Segno di riempimento. 275 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 94r 83r Eodem die cv Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Vicentio Honebenis, Ture quondam Amadoris, Iohanni Andree, Andree Benintendi, Raynerio Iohannis, Iacobo Iacobini1308 pueris qui dederunt brevia die xxiiii novembris1309 in conscilio duorum millium in1310 quatuor1311 qua[r]teriis in pallatio veteri et novo comunis Bononie, in quo conscilio ellecti fuerunt officiales comunis Bononie, ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet dictorum Vicentii1312 et Ture1313, qui dederunt brevia in1314 dicto conscilio duorum millium in quarterio Porte Ravegnane et Steri, et dictis1315 aliis quatuor ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet ipsorum qui dederunt brevia1316 in conscilio duorum millium in iiii1317 quarteris ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cvi Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Guidoni Ugolini nuntio comunis Bononie destinato per dominum Iohannem iudicem domini capitanei ad Castrum Sancti Petri ad cytandum quosdam inhobedientes domini capitanei pro eius sallario duorum dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i sei nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Corretto l’ultimo nome, tramite l’espunzione della lettera finale s, modificando il caso: Iacobini<s>. 1309 Segno - che indica l’andata a capo: nove(m)|bris. 1310 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: quo (con)scili(o). 1311 Segno - che indica l’andata a capo: quatu|or. 1312 Segno - che indica l’andata a capo: Vicen|tii. L’ultima i corretta su o, modificando il caso da dativo a genitivo: Vicenti<o>i. 1313 Segue cassato con tratto di penna: (et) xii d[enarios]. 1314 Segue ripetuto nel ms. in. 1315 Segno di riempimento. 1316 Segno - che indica l’andata a capo: b(re)|via. 1317 Aggiunto in interlinea su parola cassata: qua(r)teriis. 1308 II. Edizione cvii 276 Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Ubaldino Petriçoli nuntio comunis Bononie destinato per dominum capitaneum cum literis1318 comunis Bononie Caxum ad dominum comitem Spinellum pro eius salario quatuor dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum per diem secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die cviii Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Spinabello Zanbonini nuntio comunis Bononie pro tribus diebus quibus ivit1319 mandato iudicis mallefficiorum ad cridandum Dominicum Belle ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine solidorum xxvi bononinorum 94v 83v Eodem die cviiii 1318 1319 1320 Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro pretio quinque librarum candellarum1320 de cera, de quibus tres libras habuerunt domini ellectores anzianorum et consulum futurorum pro eorum officium exercendo et due libre conbuste fuerunt in conscilio populi noturno die ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro libra ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Segno - che indica l’andata a capo: li|teris. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: ca(n)del|lar(rum). 277 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius sedecim solidos bononinorum Alexandro fabro de Bononia pro reaptatione et reparatione catene et gabie et sitularum putei existentis in claustro pallatii veteris comunis Bononie et pro eius feudo dicti operis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti1321 notarii domini potestatis. cx cxi Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bertholo Dominici nuntii comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad terram Alegralcoris ad requirendum quosdam homines dicte terre ex inquisitione que fit ex officio domini Ferri iudicis ad mallefficia pro quadam scriptura missa in capsa ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cxii Solvit dictus depositarius quindecim solidos bononinorum Açolino de Bononia pro reparatione et muramento unius hostii domus pallatii1322 comunis Bononie in qua morantur beroarii domini potestatis quod laborerium fecit de lapidibus et gisso ipsius Açolini et pro reparatione et aptatura unius fenestre camere in qua moratur dominus Guido notarius domini potestatis et pro operibus1323 et feudo ipsius domini Açolini ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti1324 notarii domini potestatis. Eodem die cxiii 1321 1322 1323 1324 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Mercadello Nasinbenis nuntio comunis Bononie per dominum Iohannem iudicem domini capitanei destinato Gessum ad Segno - che indica l’andata a capo: Bonaiu|ti. Segno - che indica l’andata a capo: pal|latii. Segno - che indica l’andata a capo: ope|ribus. Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. II. Edizione 278 cytandum quosdam1325 occasione cuiusdam inquisitionis pro eius salario unius diei ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto1326 manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine solidorum lvii bononinorum 95r 84r cxiiii cxv 1325 1326 1327 1328 1329 1330 Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro hodierna die iovis, veneris, sabbati, dominico1327 et lune futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet1328 eorum et pro quolibet die secundum formam statutorum comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Die veneris1329 xxvi intrante novembri Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Michaeli Guericci nuntio comunis Bononie scilicet duos solidos bononinorum pro una die qua ivit mandato iudicis mallefficiorum Ceolam ad requirendum quosdam homines dicte terre pro quodam1330 mallefficio et quatuor solidos bononinorum pro duobus diebus [quibus] ivit Pradori ad requirendum Orlandum Ubaldini de Reno pro quodam Sottinteso homines. Segno di riempimento. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: quoli|b(et). Segue cassato con tratto di penna: xxvii. Segno di riempimento. 279 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 mallefficio et in alia parte1331, quatuor solidos bononinorum pro duobus diebus quibus ivit ad Gargognanum mandato dicti iudicis ad requirendum massarium dicte terre cum octo hominibus dicti loci pro quodam testimonio ferendo super quadam causa criminali ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti1332 notarii domini potestatis. cxvi Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magisto Benvenuti Oliverii pro pretio unius novi hostii nuper facti in introitu1333 camere comunis seu comunalis pallatii domini capitanei et unius1334 hostii noviter facti in capitanei scallas1335 iuxta turrim domini capitanei et unius fenestre nove facte in camara inferiori dicte turris et pro accutis et feramentis dictorum hostiorum et pro una stangha et pro remuneratione unius fenestre et pro eius magisterio ex precepto domini capitanei scripto manu domini1336 Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die cxvii Solvit dictus depositarius sedecim solidos bononinorum Iacobo Petri cartholario pro pretio unius quaterni cartarum banbuçinorum1337 et octo cartarum peccudis pro scribendis nominibus futurorum anzianorum et consulum et pro brevibus1338 faciendis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum v, solidorum iiii, denariorum iiii bononinorum 1331 1332 1333 1334 1335 1336 1337 1338 Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. Segno - che indica l’andata a capo: introi|tu. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: fenestre nove f(a)c(t)e in cam(ar)a inferiori. Nel ms. scalla(rum). Segno di riempimento. Nel ms. banbuçinu(m). Segno - che indica l’andata a capo: brevi|bus. II. Edizione 95v 280 84v Eodem die cxviii cxviiii cxx 1339 1340 1341 1342 1343 Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum Iacobello quondam Benivegne converso syndico et procuratori dominarum sororum et conventus ecclesie Sancte Marie de Virginibus civitatis Bononie recipienti vice et nomine dictarum dominarum pro1339 reaptandis domibus et dormitorio1340 dicte ecclesie exequendo formam refformationis conscili populi scripe manu domini Uguicionis1341 de Soldareriis notarii anzianorum et consulum populi civitatis Bononie et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit1342 anzianis et consulibus populi presenti mense novembris ex instrumento scripto manu dicti Uguicionis de Soldareriis notarii supradicti. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta libras bononinorum domino Bertholomeo Labie notario et officiali comunis Bononie ad dandum et scribendum multas pro comuni Bononie pro eius sallario et mercede dicti sui officii pro sex mensibus presentibus secundum formam refformationis conscili viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti1343 notarii ad refformationes comunis scribendum et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti novembris ex instrumento scripto manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum fratri Petro nappario preposito et ellecto pro comuni Bononie Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: rep(r)e. Nel ms. do(r)mitori(or)um. Segno - che indica l’andata a capo: Ugui|tionis. Segno - che indica l’andata a capo: pla|cuit. Segno - che indica l’andata a capo: Bo|logniti. 281 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ad faciendum fieri laborerium pontis lapidei circle Burgi Strate Maioris, que defficiunt pro dicto laborerio faciendo et conplendo et pro ipso laborerio expediendo, exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense novembris ex instrumento scripto manu domini Uguicionis de Soldaderiis notarii dictorum anzianorum et consulum. cxxi Eodem die Solvit dictus depositarius treginta quinque solidos bononinorum magistro Guidoni Michaelis pro pretio asidum, planellarum et acutorum, ex quibus facte sunt nuper panche in sala superiori pallatii domini capitanei, ab eodem Guidone emptis1344 ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini1345 capitanei. Summa pagine librarum1346 lxxvi, solidorum xv bononinorum 96r cxxii 85r Die sabbati xxvii intrante novembri Solvit dictus depositarius duodecim solidos bononinorum magistro Guidoni Michaelis pro suo sallario trium dierum quibus stetit ad faciendum1347 quoddam hostium et panchas scranatas et pro feramentis in sala superiori pallatii domini capitanei ad rationem iiii solidorum bononinorum pro quolibet die ex precepto domini capitanei scripto1348 manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Nel ms. e(m)ptas. Se invece si riferisce alle panche sarà da intendersi empte e sarà da spostare dopo tale parola la virgola. 1345 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: pot(estatis). 1346 Segue cassato con tratti di penna e punti sottoscritti: cx bon(oninorum). 1347 Segno - che indica l’andata a capo: faci|end(um). 1348 Segno - che indica l’andata a capo: sc(r)ip|to. 1344 II. Edizione 282 Eodem die cxxiii cxxiiii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos, sex denarios bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie scilicet treginta solidos bononinorum pro purgatione platee iuxta portam pallatii domini capitanei, quam de mandato ipsius domini capitanei fieri fecit de lapidibus, calcinaciis et aliis ibidem existentibus, et decem et octo denarios bononinorum pro reactatione quam fieri fecit de duobus cistellis in scrineum massarie et xii denarios bononinorum pro candellis cere combustis in conscilio ex duobus preceptis domini1349 capitanei scriptis in una cedula manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Iacobo de Cosppis notario deputato cum dominis octo ad ellectiones futurorum1350 anzianorum et consulum anni futuri proxime deputatorum pro remuneratione scripturarum et laboris quem substinuit in ipso officio secundum formam statutorum populi Bononie ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die cxxv cxxvi 1349 1350 Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Nasinbeni Alberti nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad terram Paderni et de Caybola ad requirendum quosdam homines dictorum locorum pro quadam inquisitione fienda ex officio ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Petro Iacobelli ambaxatori pro comuni Bononie ituro Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: futuro|rum. 283 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Ymolam et ad alias partes pro eius sallario quatuor dierum ad rationem decem solidorum bononinorum pro qualibet1351 die ex precepto domini1352 capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum vi, solidorum vi, denariorum vi bononinorum 96v cxxvii cxxviii 85v Die lune xxviiii intrante novembri Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Orlanducio Albertini nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit ad Pegolam mandato domini Bonifatii iudicis et vicarii domini potestatis predicti ad portandum literas comunis Bononie dominis Bonangratie et Perbilino de Dongellis qui ibant Ferariam pro comuni Bononie ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum [domino] Rolando domini B[er]nardini et domino Dominico domini Bertholi1353 notariis pro remuneratione laboris quem substinuerunt in scribendo pro comuni Bononie xli cedulas nuper destributas inter ministrales omnium societatum civitatis Bononie ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die cxxviiii Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Dominico Albertini nuntio comunis Bononie destinato cum Segno - che indica l’andata a capo: qua|libet. Segue cassato con tratti di penna: pot[estatis]. 1353 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1351 1352 II. Edizione 284 literis comunis Bononie ad Maghynardum de Soxenana et ad Aledoxium pro eius salario quinque dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. cxxx Die martis xxx novembris Nuntiorum Ursii1354 tres libras, quatuor solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Martino de Ulgiano, Iohanni Bertholomei, Iohanni Aldrevandi, Gratiolo Erri1355 nuntiis comunis scilicet xvi solidos bononinorum pro quolibet eorum pro sedecim diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit pro comuni Bononie ad discum Ursi inceptis die xii novembris et finitis die xxvii dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet die secundum formam statutorum ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti1356 notarii domini potestatis. Summa pagine librarum v, solidorum xviii bononinorum 97r cxxxi 86r Eodem die quadraginta solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Petro domini Gerardelli de Butrio notario quos recipere debet a comuni Bononie nomine sui sallarii et mercedis. Qui notarius stetit pro comuni Bononie officialis ad cassam de mense novembris presenti1357 secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1356 Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. 1357 Segue cassato con tratti di penna: ex p(recepto). 1354 1355 285 cxxxii cxxxiii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris qui sunt numero xlvi1358 pro quinque diebus videlicet pro hodierna die martis, merchurii, iovis, veneris1359 et sabbati futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Solvit dictus depositarius Eodem die Nuntiorum mallefficiorum1360 tres libras, duos solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Naso Alberti, Iuliano Iohannis, Paulo Pellegrini, Henrigipto de Policino1361 nuntiis comunis Bononie scilicet xvi solidos bononinorum dictis Naso, Iuliano1362 et Paulo pro xvi diebus quibus quilibet ipsorum stetit et servivit ad discum mallefficiorum pro comuni Bononie inceptis die decimo novembris et finitis die xxvi dicti mensis ad1363 rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum et dicto Henrigipto1364 de Policino xiiii solidos bononinorum pro xiiii diebus quibus1365 stetit et servivit ad dictum officium inceptis die decimo novembris et finitis die xxiiii novembris ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet die ex duobus Seguono cassate con tratti di penna, verosimilmente, due lettere non distinguibili con chiarezza, forse: ad. 1359 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 1360 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1361 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1362 Segno - che indica l’andata a capo: Iuli|ano. 1363 Segno di riempimento. 1364 Segno - che indica l’andata a capo: H(e)nrigip|to. 1365 Segue nel ms. quilibet eo(rum). 1358 II. Edizione 286 preceptis domini potestatis in una cedula1366 scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Nuntiorum noctis1367 tregintas duos solidos bononinorum cxxxiiii Solvit dictus depositarius Iohanni Ugolini cappelle Sancte Lucie, Iacobo Gerardi1368 nuntiis comunis Bononie scilicet xvi solidos bononinorum pro quolibet eorum pro xvi noctibus quibus quilibet1369 eorum stetit et servivit comune Bononie in pallatio comunis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet nocte secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto1370 manu domini Bonaiuti notarii predicti inceptis die x° novembris et finitis die xxvii novembris. Summa pagine librarum viii, solidorum xii, denariorum iiii bononinorum 97v 86v Eodem die cxxxv quinque solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Vicentio Benamati, Iacobo Iacobini, Iohanni Petri, Guidoni Ugolini, Nicholao Phylippi1371 pueris qui dederunt brevia die lune penultimo mensis novembris in conscilio duorum millium in utroque pallatio comunis Bononie in quatuor1372 quarteriis, in quo ellecti fuerunt officiales pro comuni Bononie scilicet depositarius bladi et nuntius et alii officiales ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum Segno - che indica l’andata a capo: ce|dula. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1368 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1369 Segno - che indica l’andata a capo: q(ui)li|bet. 1370 Segno di riempimento. 1371 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1372 Segno di riempimento. 1366 1367 287 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. cxxxvi Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Alexandro Iacobi, Petro Bonachose, Bencevenni Clerfantis, Deutachorre Frugerii1373 nuntiis comunis Bononie pro quolibet ipsorum xvi solidos bononinorum pro secedim diebus quibus quilibet eorum stetit1374 et servivit comune Bononie ad discum domini potestatis inceptis1375 die duodecimo novembris proxime preterito et finitis die lune penultimo dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die ex duobus preceptis domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis in una cedula. Summa pagine librarum iii, solidorum viiii [bononinorum] Summa summarum omnium expensarum factarum per supradictum depositarium de dicto mense novembris scilicet a die lune primo novembris et cum ipsa die usque ad die martis ultimo1376 dicti mensis et cum ipsa die capit et est iiiM viC lxxxxi librarum, iiii solidorum, x denariorum [bononinorum]1377 98r 87r Kalende Decembris1378 i Die merchurii primo decembris quindecim libras bononinorum Solvit dictus depositarius Nicholucio Damiani campanario comunis Bononie quas Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1374 Segno - che indica l’andata a capo: ste|tit. 1375 Segno - che indica l’andata a capo: in|cept(is). 1376 Dal momento che ultimo è concordato con die, non si può presumere un lapsus calami dello scrivente per die(m) e, come si è potuto constatare in altri luoghi del testo, ad si trova a reggere il caso dativo o ablativo. 1377 La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 1378 Lettere di modulo maggiore e artificiosamente tracciate. 1373 II. Edizione 288 recipere et habere debet a comuni Bononie pro suo sallario et ratione dicti sui1379 sallarii et mercedis ex summa librarum xxv librarum bononinorum pro suo sallario sex mensium secundum statuta comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit1380 anzianis et consulibus mense novembris ellapso ex instrumento scripto manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum. ii iii Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas quinquaginta libras bononinorum domino Upiçino de Lamandinis et domino Iacobo Berardi notario1381 prepositis pro comuni Bononie ad faciendum fieri campanas populi pro expensis faciendis in faciendo fieri dictas campanas et aliis laboreriis et rebus opportunis pro dictis campanis1382 exequendo formam refformationis conscilii populi bononinorum scripte manu domini Yvani Bentevogli1383 notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense octubris ellapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie dicti mensis octubris ex instrumento scripto manu Yvani Bentevogli1384 notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius septem solidos bononinorum Bonzani Bernardini, Laurentio Pellegrini, Iacobo Gerardi, Zanino de Parma1385, Iohanni vocato1386 «Rubeus», Iohanni Segue cassato con tratti di penna: officii. Segno di riempimento. 1381 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1382 Segno - che indica l’andata a capo: ca(m)|panis. 1383 Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)|tevogli. 1384 Segno - che indica l’andata a capo: Be(n)te|vogli. 1385 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1386 Nel ms. vocatus. 1379 1380 289 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 de Bagno, Iacobo Leonis1387 nuntiis comunis Bononie pro quolibet eorum xii denarios bononinorum secundum formam statutorum. Qui interfuerunt fustigationi et iusticie facte de Raymundo qui dicitur «Guercius de Cremona1388» die penultimo mensis novembris ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti1389 notarii domini potestatis Summa pagine librarum iiC lxv, solidorum vii bononinorum 98v iiii v vi 87v Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Rodaldo domini Iacobini Bellavare pro victura unius ronzini et pro remuneratione laboris quem substinuit in portando quadrigentas sexaginta1390 libras bononinorum capitaneis et custodibus existentibus pro comuni Bononie in servitio1391 reginorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Die iovis secundo decembris Solvit dictus depositarius decem et novem solidos bononinorum magistro Bonacapto Dominici pro reaptatione camere secrete pallatii superioris domini capitanei et pro calcina et gisso et pro actatione parve campanelle1392 ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum domino Boniiacobo domini Ugolini Guiçardini notario pro Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1388 In alternativa: «Gue(r)cius» de C(re)mona. 1389 Segno di riempimento. 1390 Segno - che indica l’andata a capo: se|xagi(n)ta. 1391 Segno - che indica l’andata a capo: s(er)|vit(i)o. 1392 Segno - che indica l’andata a capo: ca(m)|panelle. 1387 II. Edizione 290 remuneratione laboris1393 quem substinuit in exemplando literas represaliarum bononiensium contra comune Mediolani ad romanam curiam nuper misas ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die vii Solvit dictus depositarius quatuor libras bononinorum domino Guillielmo de Ronbodevino, domino Gardino de Gardinis legum doctoribus1394, domino Nicholao Soldaderii, domino Iuliano Cambii iudicibus1395 scilicet viginti solidos bononinorum pro quolibet eorum. Qui iudices aprobaverunt officiales nuper1396 ellectos pro comuni Bononie in conscilio duorum millium et ipsis aprobatores interfuerunt et hoc secundum statuta comunis Bononie ex duobus preceptis domini potestatis scriptis in una cedula manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum vii, solidorum viiii bononinorum 99r viii 88r Die veneris tercio intrante decembri Solvit dictus depositarius novem libras bononinorum domino Gualando de Bargi ambaxatori comunis Bononie pro feudo et sallario treginta dierum quibus stetit in servitio comunis Bononie ad videndum et faciendum fieri laborerium castri Bargi ad rationem sex solidorum bononinorum pro quolibet die1397 secundum formam refformationis conscilii populi facte de mense octubris elapso1398 manu domini Segno - che indica l’andata a capo: la|boris. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1395 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. Un secondo segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1396 Segno - che indica l’andata a capo: nu|per. 1397 Segno di riempimento. 1398 Segue cassata con tratto di penna e punto sottoscritto una lettera. 1393 1394 291 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum populi Bononie dicti mensis octubris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit1399 anzianis et consulibus populi presenti mense decembris ex instrumento scripto manu1400 Rigutii Pacis1401 notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die viiii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Gerardino pictori quondam Gerardini de Bononia pro eius merito et labore1402 pro pictura quam pinsit super arengheriam pallatii veteris comunis Bononia ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti potestatis. Eodem die x Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Açolino Petriçini pro suo laborerio et feudo et pro gisso quem emit de suis denariis in aptatione et reparatione et smaltatione arengherie pallatii veteris comunis Bononie ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die xi 1399 1400 1401 1402 1403 Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum fratri Liazario de Boccafogaciis ambaxatori comunis Bononie expendendis per eum super reaptatione razalis quod est in navigio comunis Bononie apud Cortixellam et per reaptatione viarum de restariis secundum refformationem populi scriptam manu Uguicionis1403 de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense novembris ellapso et preceptum domini capitanei scriptum manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei et quia placuit anzianis et consulibus Segno di riempimento. Segue cassato con tratti di penna: d[omini]. Segno - che indica l’andata a capo: Pa|cis. Segno - che indica l’andata a capo: la|bore. Segno - che indica l’andata a capo: Uguiti|onis. II. Edizione 292 populi dicti mensis novembris ex instrumento scripto manu dicti Uguicionis notarii dictorum anzianorum et consulum populi Bononie. Summa pagine librarum lxiii bononinorum 99v xii 88v Die sabbati quarto intrante decembri Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum domino Laurentio Scharii notario pro expendendo in nuntiis mictendis et spiis in Romaniola, Tusciam et Lombardiam pro factis comunis secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense novembris ellapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti1404 notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense novembris predicto ex instrumento scripto manu Uguicionis Soldaderii notarii predicti. Eodem die xiii xiiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum magitro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro duabus taschis quas fieri fecit in quibus acta et scriptas comunis Bononie coram domino capitanei recondantur ex precepto domini capitanei scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta septem solidos bononinorum Astigiano de Asti, Benvenuto Quatropani1405 scilicet dicto Astigiano xxii solidos bononinorum, qui ivit Florentiam cum literis comunis Bononie, et dicto Benvenuto xv solidos bonononinorum, qui ivit Ferariam cum literis comunis Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1404 1405 293 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bononie, ex duobus preceptis domini potestatis scriptis in una cedula manu domini Bonaiuti notarii potestatis. xv Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos bononinorum Donino de Regio, Neri filio Brexani de Brixia1406 scilicet dicto Donino xvi solidos bononinorum, qui ivit ad dominum comitem Romaniole cum literis comunis Bononie, et dicto Nerio xxii solidos bononinorum, qui ivit cum literis comunis Bononie Mutinam, Regium, Parmam et Cremonam1407 ex duobus preceptis domini potestatis scriptis in una cedula manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xxviiii, solidorum iii bononinorum 100r xvi xvii 99r Die dominica quinto intrante decembri Solvit dictus depositarius undecim solidos bononinorum magistro Açolino Petriçini de Bononia quos debet recipere et abere a comune Bononie pro suo feudo et laborerio et pro lapidibus et gisso per eum de suis propriis denariis emptis pro aptatione et reparatione et1408 muratione duarum fenestrarum pallatii prope arengheriam1409 comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1407 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Nel ms. P(ar)me et C(re)mone. 1408 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: remutat(i)o(n)e. 1409 Nel ms. arenghenria(m). 1406 II. Edizione 294 xlvi pro quinque diebus scilicet pro die dominica hodierna, lune, martis, merchurii1410 et iovis futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die1411 secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. xviii xviiii Eodem die Solvit dictus depositarius tregintas sex solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro pretio xlviii librarum stupinorum de seppo1412 conbustorum nocte sabbati iiii huius mensis in pallatio comunis occasione rumoris ad rationem viii denariorum bononinorum pro qualibet libra ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei. Die lune sexto intrante decembri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Baxanino de Mediolano marocho qui ivit die sabbati quarto mense decembris per civitatem ad capiendum porcos pro comuni Bononie cum domino Peregrino notario domini potestatis duabus vicibus1413 dicta die ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum iiii, solidorum vii, denariorum iii bononinorum 100v xx 89v Die martis vii intrante decembri Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum 1414 Guidoni Ugolini, Iohanello Ugolini nuntiis comunis Bononie qui iverunt de mandato domini capitanei ad Castrum Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno di riempimento. 1412 Segno - che indica l’andata a capo: se|ppo. 1413 Segno - che indica l’andata a capo: vici|bus. 1414 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1410 1411 295 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Sancti Petri scilicet unus cum literis comunis et aliter ad cytandum quosdam1415 occasione pacis illorum de Castro Sancti Petri, uterque ipsorum pro duobus diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet ipsorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei. xxi xxii xxiii Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro quadam fenestra nuper facta in turi et remuratione alterius fenestre in pallatio domini capitanei et pro gisso et pretio laborature seu magisterii ex precepto domini capitanei scripto1416 manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Die merchurii octavo intrante decembri Solvit dictus depositarius tres solidos, novem denarios bononinorum Dominico Ghiberti pro pretio unius libre candellarum de cera combustis1417 coram dominis anzianis nocte presenti pro literis comunis Bononie faciendis ex precepto domini1418 capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta unum solidos bononinorum Leonardo de Magnanis notario videlicet soldos octo bononinorum quos dedit de1419 sua propria peccunia uni nuntio qui ivit Ferariam pro negotiis comunis et residuum pro cartis ab eo emptis pro scribendis militibus comunis Bononie Sottinteso homines. Segno di riempimento. 1417 Segno di riempimento. Il notaio corregge il sintagma, non evitando comunque una certa confusione dei casi. 1418 Segno di riempimento. 1419 Segno di riempimento. 1415 1416 II. Edizione 296 ex precepto domini potestatis scripto1420 manu domini Bonaiuti notarii domino potestatis. Summa pagine librarum iii, solidorum ii, denariorum viiii bononinorum 101r xxiiii xxv xxvi 1420 1421 90r Die iovis nono intrante decembri Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum domino Iacobino Francholi notario ad discum domini potestatis quos habere et recipere debet a comuni pro cartis officialium et hominum de conscilio duorum millium emptis de propriis denariis ipsius Iacobini ex precepo domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Corbellano Thomaxini nuntio comunis Bononie per dominum Gualandum militem domini capitanei destinato Centum et ad Plebem et alias partes ad cytandum massarios Centi et Plebis et xiiii alio occasione strate Pescarole pro eius solutione iiii dierum ad rationem duorum solidorum Bononie pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Die veneris x° intrante decembri Solvit dictus depositarius viginti quinque solidos bononinorum domino Petro Banbaglolo notario pro remuneratione et labore quem substinuit in scribendo pro comuni Bononie omnes confinatos comunis Bononie primi gradus ex precepto domini capitanei1421 scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 297 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xxvii Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ducentis treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos debet dare captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus scilicet pro hodierna die veneris, sabbati, dominica, lune1422 et martis futuris sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die1423 secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Solvit dictus depositarius Eodem die xxviii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iohannino Iohannis Caxarii1424, Iacobo de Unçola, Iohanni Ugolini1425, Nasinbene Albertini nuntiis comunis Bononie scilicet duos solidos Bononie pro quolibet eorum pro una die presenti1426 mense decembris presentis, qua iverunt cum domino Ferro iudice mallefficiorum pro comuni Bononie extra circlas comunis Bononie occasione inquisitionis facte per dictum iudicem super facto rumoris nuper1427 inimici in Burgo Sancti Felicis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti1428 notarii domini potestatis. Summa pagine librarum v, solidorum xviiii, denariorum iiii bononinorum 1422 1423 1424 1425 1426 1427 1428 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno di riempimento. Riga che unisce questo al nome seguente. Riga che unisce questo al nome seguente. Segno di riempimento. Lettura incerta. Segno di riempimento. Segno di riempimento. II. Edizione 101v xxviiii xxx 298 90v Die sabbati undecimo intrante decembri Solvit dictus depositarius centum decem libras bononinorum domino Guillielmo de Pavanensibus depositario predicto, domino Mercadante Octovrini, domino Bertholo Bellandini1429 notariis1430 scilicet quinquaginta libras bononinorum sibi ipsi depositario et cuilibet1431 dictorum notariorum treginta1432 libras bononinorum pro eorum sallario et mercede depositarie predicte pro sex mensibus presentibus secundum formam statutorum comunis Bononie et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu1433 Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius ducentas libras bononinorum domino Bindo Bascera de La Tosa capitaneo populi Bononie pro eius salario capitanerie presente mense decembris ex precepto dicti domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei secundum formam statutorum et quia placuit anzianis et consulibus1434 populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius1435 treginta unam libras bononinorum Bindo Boldronis, Pagano Bandini, Fiorucio Guidi, Gualiberto Bonafidei, Zacha Rainaldi, Ianutio Martini, Symoni Michaelis, Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata collega il nome del depositario con quello dei due notai, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1431 Segno - che indica l’andata a capo: cui|libet. 1432 Segno - che indica l’andata a capo: tre|gi(n)ta. 1433 Segue cassato con tratti di penna: d[omini]. 1434 Segno - che indica l’andata a capo: (con)su|lib(us). 1435 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda unisce questa alla posta precedente. 1429 1430 299 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bonizo Meglorati, Betto Zunte, Zono Manutii beroariis domini Bindi capitanei pro eorum paga et sallario presente mense decembris habenti xxxi dies ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum comunis Bononie et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Quod preceptum et consensus anzianorum sunt in una cedula cum solutione supradicti domini capitanei. Summa pagine librarum iiiC xli bononinorum 102r xxxi xxxii 1436 1437 1438 1439 91r Eodem die Solvit dictus depositarius novem libras bononinorum domino Petro Belino de Dongellis ambaxatori comunis Bononie pro decem diebus quibus ivit et stetit in partibus Romaniole pro quibusdam arduis1436 negotiis comunis Bononie pertractandis de mandato domini capitanei anzianorum et consulum ad rationem1437 xviii solidorum bononinorum pro qualibet die ex forma refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti1438 notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie1439 ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum mense decembris presenti. Eodem die Solvit dictus depositarius nonaginta novem libras bononinorum Iohanni Albertini, Alberto de Briçanella, Dominico Nel ms. arduinis. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Bo|naiuti. Segue cassato con tratti di penna: sc(ri)p[to]. II. Edizione 300 Gratiadei, Conpagnono Lamberti, Pergolano Thomaxini, Petro Albertini nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xxx solidos bononinorum. Qui servierunt de mense octubris1440 elapso domini capitanei iudicem et eius familiam totam1441 ad rationem duodecim denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum comunis Bononie et infrascriptis duodecim nuntiis qui serviverunt et servire debent comune Bononie, dominum capitaneum predictum et eius familiam1442 scilicet cuilibet eorum septem libras et decem solidos bononinorum pro quinque mensibus scilicet pro mensibus novembris, decembris, iannuarii, februarii1443 et martii proximis venturis ad rationem duodecim1444 denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die. Nomina quorum nuntiorum sunt hec scilicet: Iohaninus1445 Albertini, Albertus de Briçanella, Dominicus Gratiadei, Conpagninus Lamberti, Pergolanus Thomaxini, Bonave[n]tura Petri, Iohaninus de Sanbro, Iohaninus Benvenuti, Albertus Rofini, Petrus Nasinbenis, Rolandinus Alberti, Nasinbene Principini exequendo formam refformationis populi scripte manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum mense octubris preterito et precepti domini capitanei ex instumento scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Henrigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum cviii bononinorum Segno - che indica l’andata a capo: octu|br(is). Nel ms. tote, quasi come fosse un avverbio. 1442 Segno - che indica l’andata a capo: fa|milia(m). 1443 Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 1444 Segno - che indica l’andata a capo: duode|cim. 1445 Espunta tramite un punto sottoscritto la vocale i e modificata l’uscita del nome per cambiare il caso da dativo a nominativo, trasformando la o in u e aggiungendo una s: Io<i>h(ani)n<o>us. 1440 1441 301 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 102v xxxiii 91v Die lune xiii intrante decembri Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum Leonardo de Guirçino pro mendo et satisfactione unius sui equi scuri cum aliquot pili albi in fronte sibi mortui in stabulo morte naturali pro dimidio extimi dicti equi. Extimatio cuis fuit in comuni xl librarum bononinorum secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die xxxiiii xxxv 1446 1447 1448 Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum Prinzivalli de Cremona nuntio destinato a domino Iacobo Aymoniti cum literis de curia romana ad civitatem Bononie scilicet viginti quatuor toronensium1446 grossorum et xlii solidos bononinorum pro xiiii diebus quibus stetit in civitate Bononie1447 pro responsione habenda de literis supradictis quas portavit comuni Bononie secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu1448 Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die quindecim libras, decem et septem solidos, sex denarios [bononinorum] Guillielmo Butiglerio, domino Petro Iohannis Specialis scilicet dicto Guillielmo Butiglerio xii libras bononinorum pro eius Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Nel ms. Bononie. Segue cassato con tratto di penna: d(omi)ni. II. Edizione 302 merito et labore quod substinuit in portandis literis ex parte domini principis, in quibus continebatur de1449 relasatione carcerum et fortie ipsius illorum de Aragona et dicto Petro1450 Specialis tres libras, decem et septem solidos, vi denarios bononinorum pro xxiiii libris, iiii unçiis cere conbustis in dobleriis cum una libra candellarum de cera in conscilio populi facto de sero, die lune viii novembris ellapso, super facto domini abbatis Sancti Felicis et Iacobini Advocati ex duabus refformationis conscilii populi scriptis in una cedula manu Uguicionis de Soldareriis notarii populi mense novembris1451 ellapso et precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi presenti mense decembris ex instrumento scripto1452 manu1453 Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum xli, solidorum xvii, denariorum vi bononinorum 103r xxxvi xxxvii 92r Eodem die Solvit dictus depositarius viginti octo solidos bononinorum Petriçolo Belonis nuntio ituro cum literis comunis Florentie pro eius salario et mercede ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim libras, decem et octo solidos bononinorum domino Blancho Cose, domino Iacobo Baldoini, domino Richobono de Plastellis1454 ambaxatoribus pro comuni Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: relasa[t](i)o(n)e. Lettura incerta. 1451 Segno di riempimento. 1452 Segno di riempimento. 1453 Segue cassato con tratti di penna: d[omini]. 1454 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1449 1450 303 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bononie apud Ferariam ad dominum marchionem transmissis pro conducendo ad civitatem1455 Bononie Guillielmum de Saliceto et Benzevenem Blancholini scilicet dicto domino Blancho pro tribus diebus et dictis domino Iacobo et Richobono pro quatuor diebus, cuilibet ad rationem decem et octo solidorum pro quolibet et qualibet die secundum formam statutorum et predictis dominis Iacobo et Richobo[no] tres libras bononinorum pro expensis per eos factis in conductione predictorum ad civitatem Bononie tam in naulo navis et custodia ipsorum quam in aliis expensis dicta occasione secundum formam refformationis conscilii1456 populi scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum mense novembris et precepti domini capitanei scipti manu domini1457 Benvenuti notarii capitanei et quia1458 placuit anzianis et consulibus mense presenti decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die xxxviii Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum Bonbologno de Corbellariis et Ugolino de Dongellis notario1459 una cum Iacobo Falconi deputati[s]1460 officio granariorum pro comuni Bononie pro eorum1461 sallario et mercede quinque millium corbium venditorum per eos de mense madii et iunii exequendo formam refformationis populi scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: viiiC. 1457 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Uguit(i)o(n)is. 1458 Segno di riempimento. 1459 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1460 Segno di riempimento. 1461 Segno di riempimento. 1455 1456 II. Edizione 304 Eodem die xxxviiii Solvit dictus depositarius treginta septem solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro pretio unius dischi ad scribendum et unius hostii facti in pallatio domini capitanei et pro feraturiis et aliis feramentis et pro magisterio ipsorum laboreriorum, que ipse magister Iohannes fieri procuravit ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Summa pagine librarum xxxvi, solidorum iii bononinorum 103v xl 92v Die martis xiiii intrante decembri Solvit dictus depositarius treginta libras bononinorum domino Cervo de Boateriis, domino Anthonio de Migarano1462 ambaxatoribus pro comuni Bononie ituris Regium pro pace et concordia reginorum ad perfectionem ducendam pro decem diebus pro quolibet ad rationem treginta solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die xli Solvit dictus depositarius quinque solidos bononinorum domino Royço de Royçis notario quos de suo solvit Ravenne pro scripturis in causa pontis Ydicis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1462 305 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 xlii Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta solidos bononinorum domino Bonvixino Bologniti notarii ad discum domini potestatis scilicet viginti solidos bononinorum pro instrumentis sindicatus scriptis per eum et missis ad romanam curiam pro negotiis comunis Bononie ibidem expediendis et treginta solidos bononinorum pro refformationis factis per eum et exhybitis ambaxatoribus comunis et Parme et ambaxatoribus qui venerunt pro tractando compositione reginorum et ambaxatoribus Cremone pro dicto negotio expediendo1463 ex duobus preceptis domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii potestatis in una cedula. Eodem die xliii Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum magistro Açolino Petriçini de Bononia pro suo feudo et sallario et suis lappidibus et gisso et hediffictio et muratione per eum factis sub porthicu et curtili pallatii comunis Bononie et pro una ducia ligni quam posuit supra ipsam portichum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xxxiiii, solidorum xl bononinorum 104r xliiii 1463 1464 1465 93r Die merchurii xv intrante decembri Solvit dictus depositarius quatuor libras, sedecim solidos bononinorum domino Royço de Royçis notario ambaxatori comunis Bononie qui ivit Ravennam1464 occasione litis et cause hospitalis Ydicis pro octo diebus quibus stetit occasione dicte litis, quod nullam solutionem recepit, ad rationem xii solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis de Soldaderiis1465 notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense novembris Segno - che indica l’andata a capo: expedie(n)|do. Segno - che indica l’andata a capo: Ra|ve(n)na(m). Segno - che indica l’andata a capo: Solda|der(iis). II. Edizione 306 elapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii1466 anzianorum et consulum predictorum. xlv xlvi 1466 1467 1468 1469 1470 1471 1472 1473 Eodem die Solvit dictus depositarius decem octo libras bononinorum domino Anthonio de Richolis ambaxatori comunis Bononie ituro Mutinam, Savignanum1467, Parmam et Cremonam pro comuni Bononie occasione tractandi1468 conpositionem inter mutinenses intrinsecos et extrinsecos, qui sunt de parte ecclesie et Aygonum civitatis predicte, et quod mutinenses intrinseci et extrinseci se debeant conpromitere in civitatibus1469 Bononie, Parme et Cremone, pro quindecim diebus ad rationem xxiiii solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum, secundum formam refformationis [conscilii] viiiC et populi scripte1470 manu domini Bonvixini1471 Bologniti notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo libras bononinorum domino Rolando de Sabadinis ambaxatori comunis Bononie pro quindecim diebus quibus ivit Mutinam, Savignanum, Parmam1472 et Cremonam pro comuni Bononie occasione tractandi conpositionem1473 inter mutinenses intrinsecos et Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: Savi|gnanu(m). Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: pace(m). Segue ripetuto nel ms. civit(atibus). Segno di riempimento. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Segno a forma di virgola alta / reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Segno - che indica l’andata a capo: (con)po|sit(i)o(n)em. 307 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 extrinsecos, qui sunt de parte ecclesie et Aygonum1474 civitatis1475 predicte, ad rationem xxiiii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum, secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii supradictii et1476 precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense presenti decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die xlvii Solvit dictus depositarius decem et octo solidos bononinorum Laurentio Benvenuti cappelle Sancte Marie de Mascharella lactori seu portatori quarundam literarum missarum Cremone pro comuni Bononie et pro responsione habenda pro suo salario1477 et feudo dicti ytineris ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum xli, solidorum xiiii bononinorum 104v xlviii 1474 1475 1476 1477 93v Die iovis xvi intrante decembri Solvit dictus depositarius decem et octo solidos bononinorum Nasinbeni Alberti, Laurentio Peregrini, Astoni Maphei nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet ipsorum sex solidos bononinorum pro tribus diebus quibus quilibet eorum ivit ad Montaxigum ad requirendum et cridandum Laygonem de Scoveto, Casaliclum de Caxaliclum de Caxaliclo, Sandrum de Rofeno et quosdam alios pro inquisitione quadam que fit contra eos ex officio domini Ferri iudicis ad mallefficia ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Bon(onie). Segue cassato con tratti di penna: q(ui)a. Segno - che indica l’andata a capo: sa|lar(io). II. Edizione xlviiii l 308 Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Laurentio Peregrini nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit1478 ad terram Prade ad cridandum Maridellum Maynitti pro quodam mallefficio ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo solidos bononinorum Bernardino Gherardini, Iacobo Gerardi, Boniohanni Bernardini1479 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum sex solidos bononinorum pro tribus diebus quibus quilibet ipsorum ivit ad Scaregalasenum, scilicet duo nuntii1480 a[d] requirendum et tercius ad cridandum Zachariam filium olim Ausilitti de dicta terra de popolo Mongodoris pro quadam inquisitione facienda de mandato domini Ferri iudicis1481 ad mallefficia ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die li Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Iacobo Blasemaltorti notario et officiali ad cassam pro comuni Bononie pro presenti mense decembris pro sallario dicti sui officii ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii predicti. Summa pagine librarum iiii, solidorum iiii bononinorum Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1480 Sottinteso iverunt. 1481 Segno di riempimento. 1478 1479 309 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 105r 94r Die veneris xvii intrante decembri Barzi decem octo libras bononinorum Solvit dictus depositarius Zohenni Damiani Rophyni capitaneo, Petro Açonis, Iacobino Bixella, Megloramento de Sancto Colonbano, Zanino Bonangratie1483 capitaneo et custodibus olim terre Bargi1484, qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre, scilicet dicto1485 capitaneo pro treginta octo diebus ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro qualibet die et dictis custodibus quatuo[r] pro xxvi diebus quibus quilibet stetit ad custodiam dicte terre ultra terminum prime solutionis ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet et qualibet die secundum formam duarum refformationum conscilii populi scriptarum in una cedula manu Rigucii1486 Pacis notarii anzianorum et consulum populi Bononie presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini1487 capitanei et quia placuit anzianis et1488 consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. 1482 lii liii Eodem die decem et septem solidos bononinorum Solvit dictus depositarius magistro Açolino Petriçini pro reaptatione et remuratione camini pallatii superioris domini capitanei et pro gisso ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i cinque nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1484 Segno - che indica l’andata a capo: Ba(r)|gi. 1485 Nel ms. dictus. 1486 Segno - che indica l’andata a capo: Rigu|cii. 1487 Segue cassato con tratti di penna: p[otestatis]. 1488 Segno di riempimento. 1482 1483 II. Edizione 310 Eodem die liiii Solvit dictus depositarius viginti tres solidos et sex denarios bononinorum Alberto Viviani de Bononia quos habere et recipere debet a comuni Bononie pro lapidibus et gisso et magisterio unius hostii murati inter salam domini capitanei e domini potestatis. Quas res omnes predictus Albertus emit de sui denario pro ipso opere faciendo ex precepto domini potestatis scripto manu domini1489 Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die lv Solvit dictus depositarius viginti tres solidos, sex denarios bononinorum Alberto Viviani pro remuratione hostii quod erat inter pallatium domini potestatis1490 et pallatium domini capitanei nuper facti ex parte ipsius domini capitanei1491 ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum xxi, solidorum iiii bononinorum 105v 94v Die sabbati xviii intrante decembri Solvit dictus depositarius tres solidos bononinorum magistro Açolino quondam Petriçini quos habere debebat a comuni Bononie pro suo feudo et sallario quia fregit duas maxignas ad rengheriam seu pilastrum comunis Bononie in quo loco pinguntur ymagines ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. lvi Eodem die lvii 1489 1490 1491 Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Soldo magistro filio Raulis pro pretio hostiorum unius magne Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Ben(venuti). Segno - che indica l’andata a capo: po|testat(is). Segno di riempimento. 311 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 fenestre1492 nuper factorum in sala pallatii domini capitanei ubi ius reditur et pro feramentis ipsorum hostiorum et pro magisterio eorundem ex precepto domini capitanei1493 scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. lviii lviiii Eodem die Solvit dictus depositarius octuaginta novem libras bononinorum domino Bertholomeo de Scappis, domino Matheo domini Bonvixini dominis1494, domino Ugolino domini Ambroxii, domino Bencevenne de Saliceto notariis1495, Spinabello Petenarii eorum nuntio1496 officialibus et dominis, notariis et nuntio p[re]sidentibus pro comuni Bononie officio molendinorum1497 pro presentibus sex mensibus in dicto1498 officio scilicet cuilibet dictorum dominorum et notariorum viginti libras bononinorum et dicto nuntio novem libras bononinorum pro feudo et sallario ipsorum dicti eorum officii secundum1499 formam statutorum exequendo formam refformationis conscillii viiiC et populi Bononie scripte manu domini Bonvixini notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie mense novembris preterito ex instrumento scripto manu domini Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum Iacobo Falconis una cum Bobologno de Corbellariis et Ugolino de Dongellis deputatis officio granariorum pro comuni Bononie pro suo sallario et mercede quinque millium corbium * * * venditorum per eum una cum predictis de Segno - che indica l’andata a capo: fe|nestre. Segno - che indica l’andata a capo: ca|pitan(ei). 1494 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. 1495 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati. 1496 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata collega i cinque nomi elencati, preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1497 Segno - che indica l’andata a capo: mol(e)n|dino(rum). 1498 Segno di riempimento. 1499 Segno di riempimento. 1492 1493 II. Edizione 312 mensibus madii et iunii proximis preteritis secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum mense novembris elapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto1500 manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum ci, solidorum iii bononinorum 106r 95r Eodem die lx Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro pretio catenarum, quibus catenatum est statutum populi Bononie in pallatio novo et unius magne clavaturie cum clavi et clodis posite porte Castri Sancti Petri et duarum clavium positarum in scrineis existentibus in camara massarii comunis et pro portatura c stupinorum de sepo ad Castrum Sancti Petri. Que omnia idem magister Iohannes fieri fecit ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. lxi 1500 1501 Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro cc treginta panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceriis comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus scilicet pro die merchurii xv decembris, iovis, veneris, sabbati1501 et dominico [futuris] sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Solvit dictus depositarius Segno di riempimento. Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 313 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 lxii lxiii lxiiii Eodem die Solvit dictus depositarius quatuordecim denarios bononinorum Danieli fabro pro una clavi et aptatura unius catenacii ad hostium Melioris et Cursii beroariorum domini potestatis positum1502 in domo pallatii comunis Bononie in qua dicti beroarii hospitantur ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die viginti quatuor solidos, decem denarios bononinorum Nicholutio campanario pro xxviiii libris stupinorum quos denarios debet habere a comuni Bononie pro ipsis stupinis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Solvit dictus depositarius Eodem die viginti quatuor solidos, decem denarios bononinorum Iacobo de Muglolis de Bononie pro xxviiii libris stupinorum quos habere et recipere debet a comuni Bononie pro ipsis stupinis quos reduci fecit in pallatio comunis ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Solvit dictus depositarius Summa pagine librarum vi, denariorum xiiii 106v lxv 1502 95v Die lune xx intrante decembri Solvit dictus depositarius viginti libras bononinorum domino Iacobo de Bagno pro mendo et satisfactione unius sui equi mortui in stabulo, quem consignaverat in comuni secundum formam refformationis [conscilii] viiiC et populi scripte manu Bonvixini notarii supradicti et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis Segue nel ms. (et). II. Edizione 314 et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense decembris presenti. Eodem die lxvi lxvii lxviii Solvit dictus depositarius septem libras, quatuor solidos bononinorum domino Blancho Cose ambaxatori comunis Bononie pro viii diebus quibus ivit et stetit in servitio comunis Bononie ad civitatem Ferarie de mandato domini capitanei anzianorum et consulum ad rationem xviiii solidos bononinorum pro quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum populi Bononie presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu dicti Rigucii Pacis notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Primerano Martinelli nuntio comunis Bononie per dominum capitaneum destinato ad Castrum Franchum cum literis ipsius domini capitanei pro eius salario duorum dierum ad1503 rationem ii solidorum bononinorum per diem secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Die merchurii xxii intrante decembri Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Iacobo Gierlini, Bernardino Gerardini, Guidoni Ugolini1504 nuntiis comunis Bononie scilicet dicto Iacobo pro una die qua ivit Poliçinum a sero Reni duos solidos bononinorum et dicto Bernardino duos solidos bononinorum pro una die qua ivit Maranum et dicto Guidoni duos solidos bononinorum Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1503 1504 315 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 pro una die qua ivit ad Castrum Britonum1505. Qui nuntii iverunt ad dictam loca mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad requirendum massarios et sindicos dictarum terrarum occasione inquisitionis facte contra eos occasione quarundam1506 accusationum de falso factarum1507 in curia dicti domini potestatis ex precepto potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum xxvii, solidorum xiiii bononinorum 107r lxviiii 1505 1506 1507 96r Eodem die Solvit dictus depositarius undecim millia octuagentas quadraginta septem libras, quatuor solidos, novem denarios bononinorum De quarterio Porte Sancti Petri die xxv decembris domino Petro domini Ursolini de Ursiis, domino Laurentio Zagonelli, domino Montanario domini Iacobi Montanarii, domino Petro domini Nasini, domino Nicholao domini Aymerii, domino Ugolino de Garixindis, domino Alberto de Sabbadinis, domino Iuliano de Sabbadinis, domino Nicholao Borghexani, domino Zangarello de Burgo, domino Nicholao de Scappis; die xxvii setenbris domino Iohanni de Garixindis, domino Ugolino domini Ottoboni, domino Cabrieli de Calamatonibus, domino Benino Iacobini Cavalerii, domino Rumiolo quondam Yvani de Sancto Georgio, domino Bra[n]delixio de Garixindis; die xxviii setenbris domino Gandolino domini Zanelli de Regio, domino Bitino domini Dionixii, domino Prinçivalli de Ariostis, domino Gregorio Aççoguidi, domino Iohanni Petrini, domino Matheo de Saliceto, domino Francischo Gatti, domino Zino de Vitris, domino Guittofredo domini Colini, domino Bertholomeo de Soris, domino Dionisio domini Bitini Dionixii, domino Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: duos sol(idos) bon(oninorum). Lettura incerta. Lettura incerta. II. Edizione 107v 1508 1509 1510 1511 1512 1513 Berardo de Ronbolinis, domino Benvenuto domini Cabrielis; die vigesimo nono setenbris domino Monte de Cazanimicis, domino Dominico Iuliani Virtutis, domino Lambertino de Scappis, domino Guidoni de Bonromeis, domino Doxio domini Guillielmi Doxii, domino Andree de Sancto Alberto, cuilibet predictorum xl libras bononinorum; die xxx setenbris domino Iacobo domini Vandi, domino Marcho de Garixindis, domino Iacobo de Bentevoglis, domino Petro domini1508 Coradini de Sancto Georgio, domino Guillielmo de Guidozagnis, domino Iacobucio domini Amadoris de Preytis, domino Gerardo de Sabbadinis, domino Cabrieli de Pançonibus1509 cuilibet predictorum xxxviiii libras, xvii solidos et viiii denarios bononinorum; die primo octubris domino Munsio de Dongellis, domino Ugolino de Dongellis, domino Blaxio Malvicius, domino Rolandino de Albirolis cuilibet predictorum quatuor xxxviiii libras, xv solidos1510; die tercio octubris domino Alberto Novello, domino Cervaxino de Plantavignis cuilibet dictorum duorum xxxviiii libras1511, xi solidos bononinorum; die quinto octubris domino Iacobo domini Canonici, domino Paulo Trintinelli, domino Prividino de Prindipartibus1512 cuilibet dictorum trium xxxviiii libras, sex solidos et sex denarios bononinorum; die octavo octubris domino Nicholao de Bonromeis, domino Iacobino domini Guidonis Zagni, domino Useppo de Duglolo, domino Munsio de Sabbadinis, domino Bolognitto Gatti, domino Tadeo Muzighini, domino Lançe de Garixindis, domino Liaçario de Liaçariis, domino Boniohanni Bonaventure Cambii, domino Mathyolo Coppi, domino Zenoysio de Cazanimicis cuilibet dictorum xi xxxviii libras, xviiii solidos, viiii denarios bononinorum; | die1513 x° octubris domino Gerardo Zambraxii, domino Gerardino domini Petri marischalcho cuilibet predictorum duorum xxxviii libras, xv solidos et Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Iacobini. Nel ms. Pa(n)conib(us). Cassato con tratto di penna: (et) vi den(arios) bon(oninorum). Segue cassato con tratto di penna: xv s(olidos). Segue cassato con punto sottoscritto: d[omino]. Continua l’elenco, preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). 316 96v 317 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 tres denarios bononinorum; die xi octubris domino Petrono de Duglolo xxxviii libras. xiii solidos bononinorum; die xiii octubris domino Petro domini Iacobini de Prendipartibus xxxviii libras, viii solidos, sex denarios bononinorum; die xiiii octubris domino1514 Manfredocto de Burellis xxxviii libras, vi solidos, iii denarios; die xx octubris domino Nicholao Bonvixini xxxvii libras, xii solidos, viiii denarios bononinorum; die xxviiii octubris domino Ursolino domini Nicholai de Ursiis xxxvi libras, xii solidos, vi denarios; die xxx octubris domino Alberto de Castagnolo xxxvi libras, x solidos, iii denarios; die iiii novembris domino Iacobino de Coloreto xxxv libras, xviiii solidos bononinorum. De quarterio Porte Ravenate die xxv setenbris domino Beccadino de Beccadellis, domino Leonardo de Guirçino, domino Iohanni de Bixano, domino Bonaventure de Caldarariis; die xxvii setenbris domino Iohanni de Baxacomatribus, domino Angellello de Mançolino, domino Ugolino domini Ubertini de Butrio, domino Guillielmo domini Nicholai de Rodaldis, domino Petro de Bonzagnis, domino Zanocho de Beccadellis, domino Iacobino domini Abrami mariscalcho1515, domino Uguicionis de Algardis, domino Matheo de Rodaldis, domino Phylippo domini Pauli Calcoli, domino Bonrecupero Gerardini, domino Ugoni de Stiphunti, domino Bitino de Gardinis, domino Iohanni Michaelis Caxotti, domino Nicholao de Beccadellis, domino Lambertino de Stiphunti, domino Iohanni domini Iacobi, domino Leonardo de Magnanis; die xxviii setenbris domino Lançalotto de Goçadinis, domino Mathyolo domini Bonvixini, domino Roberto domini Phylippi de Asinellis, domino Bonino de Sardellis, domino Bobologno de Corbellariis, domino Galvano de Goçadinis, domino Iohanni de Ygnano, domino Rolando de Corbellariis, domino Petro domini Bonfantini de Rodaldis, domino Antholino domini Palmiroli; die xxviii setenbris domino Boniohanni domini Aççi Ramenghi, domino Thomaxio de Curionibus, domino Iacobo de Despersonaldis, 1514 1515 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Ger. Aggiunto nell’interlinea inferiore all’interno di una specie di cartiglio: -cho. II. Edizione 108r 1516 1517 1518 1519 domino Guillielmo de Despersonaldis, domino Rolandino de Ceroplano, domino Deutalevi domini Michaelis Zambraxii, domino Gruamonte de Lambertinis; die xxviiii setenbris domino Bonbologno de Pegoloctis, domino Bernabo de Goçadinis1516, domino Henrigipto domini Fabiani, domino Marcho Vachitini, domino Mathyolo de Malpiglis, domino Guidoni Giramontis, domino Gerardo Benacio, domino Guillielmo domini Tholomei, domino Brunino domini Blanchi Cose cuilibet predictorum xl libras bononinorum; die xxx setenbris domino Zandonato de Ygnano, domino Uberto de Baxacomatribus, domino Mino domini Beccadini, domino Bonachose de Baxacomatribus, domino Ansaldino Alberti Ansaldini cuilibet predictorum v xxxviiii libras, xvii solidos, viiii denarios bononinorum; | die1517 primo octubris domino Bobologno domini Rolandini, domino Zipirano1518 Algarde, domino Guillielmo de Lambertinis, domino Iacobo de La[m]b[er]tinis cuilibet dictorum quatuor xxxviiii libras, xv solidos, vi denarios; die octavo octubris domino Guillielmo de Algardis, domino Petriçolo Iuliani Doxii, domino Iohanni Petriçoli de Blanchutiis, domino Riçardo de Beccadellis, domino Petro de Lambertinis, domino Iacobo de Pegoloctis cuilibet dictorum vi xxxviii libras, xviiii solidos, viiii denarios bononinorum; die viiii octubris domino Precatio de Bixano1519, domino Bonachose de Granarolo, domino Petrobono domini Rodulfi Dactari, domino Alberto de Asinellis cuilibet dictorum quatuor xxxviii libras, xvii solidos, vi denarios; die xiii octubris domino Petro de Rocitis xxxviii libras, viii solidos, vi denarios bononinorum; die xiiii octubris domino Ugolino Marischotti, domino Yvano Brunitti cuilibet dictorum duorum xxxviii libras, vi solidos et iii denarios; die xviiii octubris domino Rubeo domini Coradini xxxvii libras, xv solidos bononinorum; die xxviiii octubris domino Bonachose de Purpuribus, domino Piçacharino marischalcho cuilibet dictorum duorum xxxvi Nel ms. Gocadinis. Continua l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). Lettura incerta. Lettura incerta. 318 97r 319 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 libras, xii solidos, vi denarios bononinorum; die xxx octubris domino Iacobo domini Francischini Gandonis xxxvi libras, x solidos, iii denarios bononinorum; die iiii novembris domino Guillielmo domini Iohannis de Baxacomatribus xxxv libras, xviiii solidos bononinorum; die v novembris domino Maiolino de Sardellis xxxv libras, xvi solidos, viiii denarios bononinorum; die vii novembris domino Nicholao de Baxacomatribus xxxv libras1520, xii solidos, iii denarios. De quarterio Porte Steri die xxv setenbris domino Iacobo de Malavoltis, domino Catelano de Malavoltis, domino Alberto de Malavoltis, domino Bonavolte de Malavoltis, domino Nigro Borghexini; die xxvii setenbris domino Veneticho de Caçanimiçis, domino Gerardo de Plastellis, domino Iacobo domini Antholini, domino Rofino de Symonis Specialis, domino Gurono domini Alberti de Sala1521; die xxviii setenbris domino Ugolino Osberti, domino Petropino de Castello, domino Capucio de Schappis, domino Petro Muxolino, domino Danixio domini Sovrani, domino Thomaxio de Ghisileriis, domino Uguicioni de Banbaglolis, domino Iacobo de Tebaldis, domino Cazanimigho Iohannini Dogole, domino Guidesto de Romanciis, domino Buvalino de Sala, domino Amadaxio de Ghisleriis, domino Iacobo de Bagno, domino Benvenuto domini Alberti de Argelata, domino Bertholomeo de Pavanensibus, domino Iacobo Benvenuti Iohannis Rubei, domino Bertholomeo de Saviolis, domino Zacharia de Ghisleriis, domino Spinabello quondam Ribaldini, domino Petro domini Bonaventure de Argelata; die xxviiii setenbris domino Lodoycho domini Marchixini, domino Iacobo quondam domini Iacobi de Cazanimiçis1522, domino Iuliano Rovixii, domino Francischo domini Iacobi de Ghisileriis1523, domino Thomaxio de Unçola, domino Iacobino Artuxini, domino Martino domini Iacobi Cultelerii, domino 1520 1521 1522 1523 Segue cassato con tratto di penna e punto sottoscritto: b. Nel ms. de Sala domini Alberti. Segno - che indica l’andata a capo: Ca|zanimiçis. Segno - che indica l’andata a capo: Ghi|sileriis. 108v 1524 1525 1526 II. Edizione 320 Iacobo domini Guidonis de Cazanimiçis1524, | domino1525 Guidoni de Cazanimiçis, domino Guillielmo domini Iacobi Caçanimicis, domino Fucio de Graydanis, domino Iacobo domini Bonvilani, domino Zacharie de Boateriis, domino Iacobo Flaminghi, domino Petro de Bagno, domino Guiducio de Malavoltis cuilibet predictorum xl libras bononinorum; die xxx setenbris domino Priori de Tebaldis, domino Royço de Royçis, domino Ghigexio de Malavoltis, domino Martino de Piçolo, domino Nicholao Odaldi cuilibet predictorum v xxxviiii libras, xvii solidos, viiii denarios bononinorum; die primo octubris domino Iacobo de Boateriis xxxviiii libras, xv solidos, vi denarios bononinorum; die iii octubris domino Dino de Tebaldis, domino Perolino de Sala, domino Bonifatio de Samaritanis, domino Nicholao de Bazaleriis, domino Guidoni domini Guillielmi de Mançolino, domino Raynerio domini Frulani cuilibet predictorum sex xxxviiii libras, xi solidos bononinorum; die v octubris domino Gerardo de Choca, domino Stephano Iacobi cuilibet dictorum duorum xxxviiii libras1526, vi solidos, vi denarios bononinorum; die viii octubris domino Ribaldino de Bagno notario, domino Zacharie de Riçiis, domino Richobono de Plastellis, domino Petro domini Bonachursii cuilibet dictorum quatuor xxxviii libras, xviiii solidos, viiii denarios bononinorum; die x° octubris domino Guillielmo de Pavanensibus, domino Rainerio de Ghisleriis cuilibet dictorum duorum xxxviii libras, xv solidos, iii denarios bononinorum; die xiii octubris domino Bertholino de Sala, domino Palamadexio de Marçaloliis, domino Perolino domini Aliotti Sallaroli cuilibet dictorum trium xxviii libras, viii solidos, vi denarios bononinorum; die xviii octubris domino Iacobino domini Iuliani de Aposa, domino Rodaldo Petroboni, domino Gualtirino domini Napuleonis de Panicho, domino Liaçario Arpinelli, domino Bono Iohannis, domino Açolino Mataçolo, Controlo domini Albertini de Guastavilanis cuilibet predictorum septem xxxvii libras, xvii solidos, iii denarios bononinorum; 97v Aggiunto nell’interlinea inferiore all’interno di una specie di cartiglio: -miçis. Continua l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). Segno di riempimento. 321 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 109r 1527 1528 die tercio novembris domino Petro domini Frulani xxxvi libras, xv denarios bononinorum; die v novembris domino Anthonio de Aldigheriis, domino Arardo Signorelli cuilibet predictorum duorum xxxv libras, xvi solidos, viiii denarios bononinorum. De quarterio Porte Sancti Proculi die xxv setenbris domino Gualtirono de Foscharariis, domino Dalfino Prioris, domino Taurello de Taurellis, domino Bitino domini Zunte de Zovençonibus, domino Candaleoni domini Egidii de Lobia1527, domino Guillielmo de Sala; die xxvii intrante setenbri domino Acharixio de Savignano, domino Brandelixio de Argele, domino Berholucio domini Mathey Ardicionis, domino Buvalello domini Lambertini Buvallelli, domino Thomaxino Useppi, domino Ugolino Attolini, domino Alberico domini Laygonis de Ceula; | die1528 xxviii setenbris domino Galixio de Urçellis, domino Bitino domini Comacii, domino Alexandro de Taurellis, domino Comacio de Galluciis, domino Maregnano domini Guidonis Tansi, domino Fredo de Argele, domino Gerardo domini Rolandini de Galluciis, domino Iohanni de Tencharariis, domino Iohanni quondam domini Conforti de Tencharariis, domino Thomaxino de Querci[i]s, domino Dondideo de Masimillis, domino Ysinardo de Argele, domino Iacobino domini Iohannis de Mulnariis, domino Sanguinio quondam domini Laygonis Açonis Agnexie; die xxviiii setenbris domino Zanpetro quondam Iohannis Bertolotti, domino Gerardino domini Acharixii de Lobia, domino Petro de Boytis, domino Hostexano Diarolini, domino Gardo Vedoacii, domino Phylippo Alberti Pasqualis, domino Nicholao domini Iacobini Clarissimi, domino Francischo domini Alberti Oddofredi, domino Buvalino domini Guidonis domine Inide, domino Bonbologno de Masimillis cuilibet predictorum xl libras bononinorum; die xxx setenbris domino Henrigipto de Seravalle, domino Alberto Viviani, domino Veschonte de Vescontibus domini Iacobini Viscontis, domino Lance Genoysii, domino Boyto Segno - che indica l’andata a capo: Lo|bia. Continua l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). 98r II. Edizione 109v de Boytis, domino Bonavogle fratris Paxini, domino Ubaldino de Passipoveris, domino Mathyolo de Galluciis1529 cuilibet predictorum viii xxxviiii libras, xvii solidos, viiii denarios bononinorum; die tercio octubris domino Nicholao de Pritonibus, domino Anthuniolo de Galutiis, domino Ugolino domini Zunte de Zovençonibus cuilibet predictorum trium xxxviiii libras, xi solidos; die v octubris domino Tebaldo domini Bonifacii de Sala, domino Bitino domini Açcolini domini Guidonis Buvalelli cuilibet predictorum duorum xxxviiii libras, vi solidos, vi denarios bononinorum; die viii octubris domino Guillielmo domini Guidocherii de Galluciis, domino Baxilio Egidii A[m]broxii, domino Michilino domini Cambii, domino Iacobo Petri Taurelli, domino Bonachursio domini Bulgarini, domino Guillielmo domini Alberti Grinçi, domino Blaxio Auliverii, domino Matheo Schorniti, domino Iacobo Bertini becario, domino Bertholomeo de Dottis, domino Iacobino de Doctis cuilibet dictorum xi xxxviii libras1530, xviiii solidos, viiii denarios bononinorum; die viiii octubris domino Gualengho domini Aldrevandini De Gualinghis, domino Manuello domini Iacobini de Sabluni cuilibet dictorum duorum xxxviii libras, xvii solidos, vi denarios bononinorum; die x° octubris domino Bertholomeo de Sala, domino Raynerio Zançi Fabri, domino Donato domini Cambii Malorecla cuilibet predictorum trium xxxviii libras, xv solidos, iii denarios bononinorum; die xi octubris domino Iacobino de Lobia xxxviii libras, xiii solidos bononinorum; | die1531 xiii octubris Saglinguerra domini Taurelli et domino Guillielmo domini Benvenuti1532 cuilibet dictorum duorum xxxviii libras, viii solidos, vi denarios bononinorum; die xviiii octubris domino Gerardino Brachani xxxvii libras, xv solidos bononinorum; die ultimo octubris domino Iohanni 322 98v Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: d. Segno di riempimento. 1531 Continua l’elenco preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). I nomi sono, a differenza delle carte precedenti, distribuiti su due colonne. I nomi dell’intera lista sono preceduti da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1532 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1529 1530 323 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Barbarossa xxxvi libras, x solidos bononinorum millitibus civitatis Bononie qui sunt numero iiiC. Qui assignaverunt equos in comuni in termino et ad terminum per comune Bononie ordinatum scilicet in festo Sancti Michaelis1533 mense setenbris proxime preterito vel antedictum festum cuilibet xl libras bononinorum pro uno anno et etiam cuilibet qui asignavit vel asignabit equum in dicto comuni post dictum festum Sancti Michaelis secundum quod tangit quemlibet asignante pro1534 rata temporis ad rationem xl librarum bononiorum pro quolibet pro uno anno. Qui1535 annus incipit in festo Sancti Michaelis mense setenbris proxime preterito et finit in festo Sancti Michaelis mense setenbris proxime venturo exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu domini Yvani Bentevogli notarii anzianorum et consulum mense octubris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum xiM viiiC xlvii, solidorum iiii, denariorum viiii bononinorum1536 Eodem die lxx 1533 1534 1535 1536 novem libras bononinorum Solvit dictus depositarius domino Benedicto de Fulianis pro xxx diebus quibus stetit in servitio comunis Bononie pro ambaxatori in terra Castri Sancti Petri pro certis negotiis dicti comunis ad rationem sex solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum populi Bononie mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti Segno - che indica l’andata a capo: Mi|chael(is). Segno di riempimento. Segno di riempimento. La cifra si trova trascritta alla c. 107r (96r). II. Edizione 324 mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum viiii bononinorum 110r lxxi 99r Die iovis xxiii intrante decembri Solvit dictus depositarius treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ccxxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque diebus videlicet pro die lune xx mense decembris presenti, martis, merchurii1537, iovis et veneris1538 futura sequenti ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestais. Eodem die lxxii 1537 1538 1539 Castri Franchi1539 Solvit dictus depositarius sexaginta quatuor libras, octo solidos bononinorum Apolonio domini Cambii Gratiadei capitaneo, Ugolino Francischi, Coradino Gilioli, Iuliano Ribaldini, Yvano Ubertini, Bonamicho Quinçani, Cambio Guidonis, Petro Rodulfi, Symoni qui dicitur «Monçellus», Phylippo Bonazunte, Benvenuto Ugolini, Bonaventure Iacobi Bergençonis, Vinçiguerre Benvenuti, Guillielmo Petri, Iohanni zavaterio, Vinturino Marchoaldi, Albertinello de Tiçano, Riçardo Iohannis, Guillielmo Ghiberti calçolario, Octobono calcolario, Iacobo Petri, Francischo Iacobini, Iacobino Ubaldini, Petro Raynaldini, Mathyolo Francischi capitaneo et custodibus Castri Franchi qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre ultra terminum Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. Nel ms. feneris. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 325 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 prime solutionis scilicet dicto capitaneo pro xxxiiii diebus ad rationem1540 quatuor solidorum bononinorum et dictis custodibus pro xxxiiii diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine lxvi librarum, vi solidorum, iiii denariorum bononinorum 110v 99v Eodem die lxxiii 1540 1541 1542 Castri Bixani1541 Solvit dictus depositarius treginta octo libras, octo solidos bononinorum Gratiolo Michaelis cappelle Sancte Cecilie, Iohanni Gerardi cappelle Sancti Remedii, Bertholomeo zavaterio cappelle Sancti Bertoli, Malatigne Nicholai cappelle Sancti Leonardi, Guillielmo de Malpiglis cappelle Sancti Michaelis, Iohanni Iacobi Berghençonis1542 cappelle Sancti Nicholai, Thomaxio Bonmartini de Equis, Bondi Guidonis calçolario cappelle Sancte Caterine, Dominico Guidonis Rube, Iacobo Bartholi cappelle Sancte Cristine, Ugolino Amirati cappelle Sancti Leonardi, Symoni Iacobini cappelle Sancti Donati, Baxio Federici cappelle Sancte Marie de Mascharella, Petro Bonandi cappelle Sancti Dominici, Benvenuto Gilioli Sachacii, Iohanni Iacobi cappelle Sancte Catherine custodibus castri Bixani qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre ultra terminum prime solutionis pro xxiiii diebus ad rationem Segno - che indica l’andata a capo: ra|tio(ne)m. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Nel ms. B(er)ghenconis. II. Edizione 326 duorum solidorum bononinorum pro quolibet et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis Soldaderii1543 notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presente mense1544 decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die lxxiiii 111r 1543 1544 1545 1546 1547 1548 Castri Sancti Petri1545 Solvit dictus depositarius sexaginta quatuor libras, octo solidos bononinorum domino Zanbonino de Fosato qui dicitur «Raibeta» capitaneo, Benvenuto Blanchitti, Baçalerio Gratiani1546, Laurentio Iohanini sedazarii, Mateo sartori, Paxolino Bonazunte, Guillielmo Benvenuti, Bonbello Rolandini, Bolognito Nicholai, Guillielmo calçolario, Guidocto Henrec, Petro magistri Dominici, Bonmartino Albertini, Raynerio corezario, Octonello sartori, Albertucio de Beveraria, Nicholao Cambii, Thomaxino Petri, Iacobo de Ferro, Albertino Iacobi tintoris, Gerardo Iacobi, Bertholino Alberti Venture, Nicholao Iohannis, Machaferro de Turlionibus, Mino Maltalenti capitaneo et custodibus Castri Sancti Petri qui pro comuni 100r Bononie steterunt ad custodiam | dicte1547 terre ultra terminum prime solutionis videlicet dicto Zanbonino capitaneo pro xxxiiii diebus ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro qualibet die et dictis1548 custodibus pro xxiiii diebus ad rationem duorum solidos bononinorum pro quolibet ipsorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii predicti et precepti domini capitanei scripti manu Segno di riempimento. Segno di riempimento. La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. Lettura incerta. Continua il testo della posta, preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). Segno di riempimento. 327 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Paci notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum cii bononinorum, solidorum xvi bononinorum1549 lxxv Eodem die Castri Montisbelii1550 viginti quatuor libras bononinorum Solvit dictus depositarius Bertholo Petri de Unçola, Phylippo Michaelis, Laurentio Bonazu[n]te, Iohanni Gerardini, Guidoctino Parixii, Gerardo Guillielmi de Liuciis, Francischo Iacobi, Iacobo Cavalchantis, Iohanni de Regio calçolario, Iohanni Guidocti custodibus Montisbellii qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre ultra terminum1551 prime solutionis pro xxiiii diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii predicti et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Stagni Solvit dictus depositarius 1552 lxxvi quindecim libras, decem et octo solidos bononinorum Gerardo Alberici cappelle Sancte Marie Maioris, Marchixino Bonazunte, Benucio Bonandree, Guidoni Rolandini1553 La cifra si trova trascritta alla c. 110v (99v). La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1551 Segno - che indica l’andata a capo: t(er)|minu(m). 1552 La rubrica è vergata nel margine di sinistra della pagina accanto alla posta. 1553 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1549 1550 II. Edizione 328 capitaneo et custodibus terre Stagni qui pro comuni Bononie steterunt ad custodiam dicte terre ultra terminum prime solutionis scilicet dicto capitaneo pro xxxviiii diebus ad rationem iiii solidorum bononinorum pro quolibet die et dictis custodibus pro xxvii diebus ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum populi Bononie presenti mense decembris et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie dicti mensis decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii predicti et precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei. Summa pagine librarum xxxviiii, solidorum xviii bononinorum 111v 100v Eodem die lxxvii 1554 1555 Solvit dictus depositarius septem libras, quatuor solidos bononinorum Bonaventure Ugolini Pauli, Ubaldino fratris Arduini, Bertholo Iacobi, Rumiolo Lamberti, Thomaxio1554 Alberti Adelli, Fucio Gerardini, Bertholocto Petriçoli, Gerardino Albini et Contro Iohanitti custodibus pro comuni Bononie ad civitatem Regii et missi fuerunt ad custodiam terre Raçoli pro quatuor diebus1555 quibus steterunt ad custidiam dicte terre Raçoli ultra terminum eorum prime solutionis ad rationem quatuor solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii populli scripte manu Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Ade[lli]. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: ultra. 329 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. lxxviii Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Bertolo et Bunino1556 fratribus et filiis Petri cuilibet eorum duodecim denarios bononinorum, qui dederunt brevia in conscilio duorum millium quando cercha facta fuit in Campo Fori ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die lxxviiii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Bernardino Gerardini, Bertholomeo Iohannis1557 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro sedecim noctibus quibus quilibet eorum servivit et stetit super pallatio comunis Bononie pro ipso comuni incipiendo die xxviii novembris proxime preterito et finitis xiiii decembris presentis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet nocte secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. lxxx Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Bertholo Dominici, Iohanino Iohannis1558, Orlanducio Albertini1559, Nasinbene Alberti1560 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet1561 eorum xvi solidos bononinorum quibus quilibet servivit et stetit pro xvi diebus ad discum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1557 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1558 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1559 Cassata una vocale con un punto sottoscritto: Alb(er)<i>tini. 1560 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1561 Segno - che indica l’andata a capo: cui|lib(et). 1556 II. Edizione 330 mallefficiorum domini potestatis inceptis die xxvii novembris proxime preterito et finitis die tercio decimo decembris presentis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet ipsorum et quolibet die secundum statuta comunis Bononie ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum xii, solidorum ii bononinorum 112r lxxxi lxxxii 1562 1563 101r Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Bertholomeo Uguicionis nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit Varegnanam ad cridandum quinque homines dicti loci pro mallefficio mandato domini Ferri iudicis mallefficiorum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu dicti domini Bonaiuti notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, decem solidos bononinorum magistro Henricho quondam Anselmi scilicet xl solidos bononinorum quos recipere et habere debebat1562 a comuni Bononie pro reaptatione et exbasatione discorum et stangarum pallatii veteris comunis Bononie, que reducta sunt ad mensuram trium pedum secundum formam statutorum et xxx solidos bononinorum pro dischis et stanghis pallatii novi comunis Bononie et pro dischis et stanghis que sunt in domo1563, in qua moratur dominus capitaneus, et sub portichu domus, in qua moratur dominus potestas, pro comuni Bononie. Que omnia sunt reducta ad menssuram predictam ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 331 lxxxiii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Iohannino Benvenuti nuntio comunis Bononie destinato per militem domini capitanei Cadrianum1564 ad citandum massarium occasione cuiusdam strate ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die lxxxiiii Solvit dictus depositarius quatuordecim libras, octo solidos bononinorum domino Anthonio de Richolis et [domino] Rolando de Sabbatinis1565 ambaxatoribus comunis Bononie pro sex diebus quibus steterunt in Lombardiam pro comuni Bononie ultra terminum1566 prime solutionis ad rationem xxiiii solidorum bononinorum pro quolibet eorum secundum formam statutorum exequendo1567 formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die lxxxv Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum domino Anthonio de Richolis iudici quos de suo expendit causa significandi comuni Bononie nova que erant in partibus Lombardie ipso existente pro ambaxata comunis Bononie in partibus memoratis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii dicti capitanei. Summa pagine librarum xviii, solidorum xiiii bononinorum Segno - che indica l’andata a capo: Ca|drianu(m). Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1566 Segno - che indica l’andata a capo: t(er)mi|nu(m). 1567 Segno - che indica l’andata a capo: exe|quend(o). 1564 1565 II. Edizione 112v 332 101v Eodem die lxxxvi 1568 1569 1570 Solvit dictus depositarius duo millia quadraginta octo libras bononinorum infrascriptis stipendiariis qui habent et habere debent equum armigerum et ronzinum, in primis domino Guillielmo catelano, domino Guarino de Veis provinciali, domino Maynel de Arbeorena picardo, domino Belingherio de Burgo Bono1568, domino Guillielmo Malfanec, domino Rostagno Malsanghus provinciali, domino Petro de Sallo provinciali, domino Petro de Nerbona provinciali, domino Fulcherio de Castronovo provinciali, domino Henrigipto de Maldecho, domino Restanino de Sancto Marino, domino Benedicto de Ronchati, domino Beltrami de Chel, domino Martino Petri provinciali, domino Bastardo de Dallo, domino Restagno de Speroni provinciali, domino Petrucio de Corneta, domino Berardo Montaleo provinciali, domino Raymundo Cavoglono, domino Guillielmo de Panpaglano, domino Ugoni Sordo provinciali, domino Ughetto de La Guarda, domino Bertholomeo Raynaldi, domino Berardo de Buto de Campagna, domino Hostagno Ghigho, domino Galano domini Pasqualini, domino Corado de Landres, domino Crispolo de Torenes, domino Bertholagla de Riva, domino Buillando de Totona1569, domino Corado de Unisobres, domino Ghiberto de Busco, domino Bernardo de Salo, domino Iohanni de Costa, domino Zacheis de Nerbona, domino Duranti de Rubione, domino Bonfantino de Aposegla, domino Zanocho de Landes, domino Ugoni de Belfort, domino Bonaventure de Roma, domino Raynaldo de Sancto Georgio, domino Iacobino de Lambro, domino Teduno de Sancta Rosuna, domino Andree de L’Aquila, domino Andree domini Aymonti de Monteausello1570, domino Raynerio de Gentilis, domino Nicholao de Turena, domino Petro sive Peruchulo de Vio, domino Rolino de Salice, domino Lettura incerta. Lettura incerta. Spostato al segno di rimando a forma di uguale attraversato da una piccola barra =≠. 333 113r Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Guillielmo Cocerello de Francia1571. Infrascripti sunt qui habunt et habere debent solummodo equum armigerum, in primis domino Arnulfo de Ghobe, domino Robino danes picardo, domino Iohanni de Formia picardo, domino Raymundo Arnolfi provinciali, domino Guillielmo de La Guarda, domino Guillielmo de Barcelona, domino Raymondo Cofredi, domino Petro de Barçelona, domino Francischino de Vinigula, domino Rigo de Onello, domino Ghiberto Dardona, domino Colino de Vals, domino Iacobo de Bucio, domino Beltrami de Vachis, domino Iohanni de Vals, domino Raynaldo bergognono, domino Manfredo de Fano domini Amadei, domino Zani de Chaynel, domino Bertholino de Ravano, domino Paltrono de Corneto, domino Lorino de Cruce, domino Henricho marischalcho, domino Drudeto de Villeriis, domino Curado de Rigito, domino Petro Ghizardo, domino Francischino tanburello, domino Zarabudano, domino Petro de Runçivagli, domino Bonaventure de Brixia, domino Petro Martino de Strella, domino Petro Segnano, domino Hydino de Mais, domino Ausaloto de Carpialo, domino Mayngo de Tureta, domino Rau de Porta, | domino1572 Andree de Montenigro, domino Petrucio de L’Aquila, domino Corado de L’Aquila, domino Guillielmo de Cignachi, domino Berardo de L’Aquila, domino Thome Ramberti, domino Rigutio de Spolito, domino Boglardo domini Phylippi, domino Pichardo de Auto, domino Balducio de Caym, domino Boglicho Robetino, domino Bonfantino gonfalonerio, domino Princivalli de L’Ausimo, domino Todino domini Raynaldi, dominio Gerardino de Sans, domino Cabrino de Placentia, domino Albertino de Trombeta millitibus et stipendiariis comunis Bononie qui serviunt et servire debent comune Bononie duobus mensibus incipiendis a die tercio decimo novembris preterito1573 usque ad duos menses proximos 102r La trascrizione di questi nomi e di quelli seguenti presenta non infrequenti casi di incertezza. Continua l’elenco, preceduto dal sintagma: E(odem) d(ie). I nomi sono distribuiti su due colonne, a differenza della carta precedente, in cui sono articolati su tre. Tutti i nomi sono preceduti da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1573 Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 1571 1572 II. Edizione 334 venturos videlicet dicto domino1574 Guillielmo pagam duplam quantitate pro sua propria persona scilicet viginti quatuor libras pro quolibet mense et cuilibet habenti equum armigerum et roncinum xii libras bononinorum pro quolibet eorum et quolibet mense et cuilibet habenti solum equum armigerum octo libras bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die iii setenbris, dicto Francischino tanburello quatuor libras bononinorum pro media pagha et octo libras bononinorum dicto domino Guillielmo pro paga integra unius banderie secundum formam refformationis conscilii populi Bononie scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. Summa pagine librarum iiM xlviii bononinorum1575 lxxxvii Die veneris xxiiii intrante decembri sex libras, decem et octo solidos Solvit dictus depositarius bononinorum 1576 Nasinbeni Guidocti, Iohanni de Bagno nuntiis comunis Bononie pro eorum salario et mercede quod substinuerunt in custodia scripturarum et librorum statutorum comunis facienda de die et note pro uno mense et quindecim diebus scilicet pro toto mense octubris habenti xxxi die et xv diebus mense novembris ad rationem xviii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die, prout eis solutum est per1577 tempora preterita, quibus steterunt ad dictam custodiam faciendam secundum formam refformationis populi scripte manu Uguicionis notarii anzianorum et consulum mense Segno di riempimento. La cifra si trova trascritta alla c. 112v (101v). 1576 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1577 Nel ms. p(ro) corretto in p(er). 1574 1575 335 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 novembris et precepti domini capitanei scripti manu1578 domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die lxxxviii Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Bonaventure Bertholomei, Ansalo Iacobi1579, Iohanni Ubaldini, Maynardo de Mutina1580 nuntiis comunis Bononie cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro xvi diebus quibus quilibet eorum servivit et stetit ad discum Ursii inceptis die xxviiii mense novembris et finitis die xv decembris presentis ad rationem xii denarios pro quolibet [eorum] et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii predicti. Que precepta sunt duo scripta in una1581 cedula. Summa pagine librarum x, solidorum ii bononinorum 113v 102r Eodem die lxxxviiii Solvit dictus depositarius quindecim libras bononinorum Iuliano Mediglaltri de Tederixiis capitaneo ituro ad castrum Bixani1582 pro duobus mensibus ad rationem v solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis conscilii populi scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum populi Bononie presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: Rigucii Pacis not(arii). Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1580 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1581 Segno di riempimento. 1582 Segno di riempimento. 1578 1579 II. Edizione 336 anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu dicti Rigucii Pacis notarii. lxxxx lxxxxi Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta quinque libras bononinorum domino Deodato Benedicti coaiutori Iohannis sui fratris capitanei L’Uxolini pro presentibus sex mensibus pro suo feudo et salario dicti capitanei secundum formam statutorum exequendo1583 formam refformationis conscilii populi scripte manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Benceveni Iacobi nuntio comunis Bononie ituro ad Castrum Franchum1584 cum literis comunis Bononie ad cytandum quosdam homines de mandato domini capitanei quod conparerent coram eo pro eius salario trium dierum ad rationem duorum solidorum bononinorum pro quolibet die1585 secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Eodem die lxxxxii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Viviano Iacobi, Laurentio Peregrini1586 nuntiis comunis Bononie cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro xvi diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum domini potestatis incipiendo die xxviii novembris et finitis1587 Segno - che indica l’andata a capo: exe|quendo. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 1585 Segno di riempimento. 1586 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. Lettura incerta. 1587 Segno - che indica l’andata a capo: fi|nit(is). 1583 1584 337 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 die xiiii decembris presentis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii. Eodem die lxxxxiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Açolino Zacharie et Gerardo Zanboni1588 nuntiis comunis Bononie scilicet dicto Açolino iiii solidos bononinorum pro duabus diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad requirendum comites de Panico et dicto Gerardo iiii solidos bononinorum pro duobus diebus quibus ivit ad cridandum mandato dicti iudicis dictos comites ut conparere deberent coram domino potestate vel eius iudice ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum lxii, solidorum vi bononinorum 114r 103r Eodem die lxxxxiiii Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Iohanni Ugolini nuntio comunis Bononie misso mandato domini potestatis Ferrariam pro comuni Bononie ambaxatoribus dicti comunis ibi existentibus pro v diebus ad rationem ii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii dicti potestatis. Eodem die lxxxxv Solvit dictus depositarius sex solidos bononinorum Azetto Benvenuti et Iohanni Ugolini 1589 nuntiis comunis Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1589 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1588 II. Edizione 338 Bononie scilicet dicto Açeto iiii solidos bononinorum pro duobus diebus et dicto Iohanni duos solidos bononinorum pro una die. Qui ambo iverunt mandato domini Palialo notarii domini potestatis super coronis 1590 per comitatum Bononie ad requirendum quosdam massarios et homines occasione cuius[dam] inquisitionis facte per dictum notarium spectantis ad ipsius officium ad rationem duorum solidorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die lxxxxvi Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Guillielmo de Padua, Paci Iohanini1591 nuntiis comunis Bononie cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro1592 xvi diebus quibus quilibet eorum stetit et servivit ad discum domini potestatis incipiendo die xxviii novembris et finitis die xiiii decembris presentis1593 ad rationem duodecim denariorum pro quolibet [eorum] et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die lxxxxvii Solvit dictus depositarius septem libras, quatuor solidos bononinorum Uguicionis de Soldaderiis notario anzianorum et consulum pro comuni Bononie de mense novembris proxime preterito scilicet sex libras bononinorum pro salario dicti sui officii secundum formam statutorum et xxiiii solidos bononinorum pro cartis per eum emptis in dicto officio operatis ex precepto domini capitanei scripto1594 manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie Segno - che indica l’andata a capo: coro|nis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1592 Segno di riempimento. 1593 Segue cassato: s(ecundu)m for(mam) stat(utorum). 1594 Segno di riempimento. 1590 1591 339 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 presenti mense decembris ex instrumento Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die lxxxxviii Solvit dictus depositarius novem solidos bononinorum Guidoni1595 Michaelis pro pretio unius stanghete ferate posite ad discum1596 sale pallatii domini capitanei ubi ius reditur et pro una feratura posita hostio1597 camere domini Iohannis ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Summa pagine librarum x, denariorum xii bononinorum 114v 103v Eodem die lxxxxviiii Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum fratri Donusdeo quondam domini Zannis de Burgo Gallerie ellecto pro suprastante ad faciendum fieri molendina cupporum, que de novo facta sunt per comune Bononie, pro eius merito et sallario centum dierum quibus stetit in dicto officio seu opere fieri1598 faciendo ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam refformationis populi scripte manu Henrigipti de Querciis notarii anzianorum et consulum mense augusti preterito et precepti domini1599 capitanei scripti manu domini Gregorii de Gaçeris notarii1600 [domini] Bresani de Salis tunc capitanei1601 populi1602 Bononie et quia placuit anzianis et consulibus supradictis ex instrumento scripto manu Henrigipti de Querciis notarii predicti. 1595 1596 1597 1598 1599 1600 1601 1602 Nel ms. Guidonis. Segno di riempimento. Segno - che indica l’andata a capo: ho|stio. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Cassato con tratti di penna: anz(ianorum) (et) (con)sul(um). Cassato con tratti di penna: anz(ianorum) (et) (con)sul(um). Nel ms. precede (et). II. Edizione c ci cii 340 Eodem die Solvit dictus depositarius tredecim libras, decem solidos bononinorum domine Sibilie quondam domini Iacobini domini Simonberti de Ubertis, domine Laurentie, domine Diane et domine Simone1603 sororum et filiarum quondam dicti domini Iacobini1604 quas habere debebant et recipere a comuni pro pensione [domus], in qua dominus potestas tenet fenum et paleam pro equis, secundum formam refformationis populi scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti decembris ex instrumento scripto manu dicti Rigucii Pacis notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum Nasinbeni nuntio pro una fenestra quam fieri fecit in turri domini capitanei ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iohanni Petri, Iuliano Ugolini, Binino Petri, Alberto Petri, Checho Ugolini, Guidoni Ugolini, Michaeli Ugolini, Bunino Michaelis pueris qui dederunt1605 brevia die xxiii unius mensis in conscilio duorum millium in pallatio veteri comunis Bononie, in quo fuerunt ellecti capitanei, custodes et alii officiales ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum1606 ex precepto domini potestatis scripto manu domini1607 Bonaiuti notarii domini potestatis. Summa pagine librarum xxiiii, solidorum viii bononinorum Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata collega i quattro nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1605 Segue cassata parola con tratti di penna. 1606 Segue nel ms. (et) q(u)olib(et) eo(rum). 1607 Segue cassato con tratti di penna: Benvenuti. 1603 1604 341 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 115r ciii ciiii 104r Die lune xxvii intrante decembri Solvit dictus depositarius tres libras bononinorum Petriçolo Bellondi nuntio qui portavit literas conflictus pisanorum pro suo merito1608 et labore secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti1609 notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu dicti Rigucii Pacis notarii. Eodem die Solvit dictus depositarius decem et octo libras, quindecim solidos bononinorum Thomaxino Gerardini Vagucii merçario pro pretio centum librarum cere combuste in servitio comunis Bononie ad rationem trium solidorum et viiii denariorum bononinorum pro qualibet libra secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii predicti. Eodem die cv 1608 1609 Solvit dictus depositarius quatuor libras, decem solidos bononinorum domino Bertholo Bellondini notario et ambaxatori comunis Bononie pro quinque diebus quibus ivit et stetit ad civitatem Regii cum duobus equis in servitio comunis Bononie causa faciendi pagam custodum populi Bononie pro uno mense, qui sunt ad custodiam dicte terre, ad rationem Segno - che indica l’andata a capo: me|rito. Segno - che indica l’andata a capo: Benvenu|ti. II. Edizione 342 xviii solidorum bononinorum pro quolibet die secundum formam statutorum, secundum1610 refformationem populi scriptam manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum predicto mense decembris et preceptum domini capitanei scriptum manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. cvi Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta libras bononinorum sibi ipsi Guillielmo depositario pro remuneratione duorum millium librarum bononinorum, quas1611 prestitit comuni Bononie pro faciendo paga domino Guillielmo catelano cum suis stipendiariis pro duobus mensibus secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis1612 notarii anzianorum et consulum presente mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini1613 Bonaiuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie prensenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii predicti. Summa pagine librarum lxxvi, solidorum v bononinorum 115v cvii 1610 1611 1612 1613 104v Eodem die Solvit dictus depositarius octo libras, quatuor solidos bononinorum Clerighino et Princivalli de Cremona cureriis qui de precepto domini capitanei anzianorum et consulum iverunt pro eorum merito et remuneratione cum literis et scripturis Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Segno di riempimento. 343 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ambaxatoribus1614 comunis Bononie, qui sunt in curia romana secundum formam refformationis conscilli populi scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum dicti mensis decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii predicti. cviii Eodem die Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum domino Bonvixino Bologniti notario ad refformationes comunis Bononie scribendum pro remuneratione sui salarii et laboris quod substinuit et substinere debet in exemplandis refformationibus comunis Bononie in cartis peccudinis et ipsas in armario comunis Bononie ponere post depositum officii1615 ipsius secundum formam refformationis conscilii1616 populi scripte1617 manu Uguicionis de Soldaderiis notarii anzianorum et consulum mense novembris preterito et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die cviiii Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum Iuliano fratris Paxini, Iohanni Petri Pistoris1618, Gerardino Bonazunte, Rigucio domini Pacis1619 notariis ad inventaria pro comuni Bononie ellectis et deputatis, cuilibet eorum tres libras bononinorum pro cartis emendis in dicto eorum officio operatis secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto1620 manu domini Bonaiuti notarii Segno - che indica l’andata a capo: am|baxator(ibus). Nel ms. offitiu(m). 1616 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: viiiC (et). 1617 Segno di riempimento. 1618 Trascrizione alternativa: pistoris. 1619 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1620 Segno di riempimento. 1614 1615 II. Edizione 344 domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die cx Solvit dictus depositarius septem libras duodecim denarios bononinorum domino Rigucio Pacis notario dominorum anzianorum et consulum mense presenti decembris scilicet sex libras bononinorum pro eius merito et salario dicti sui officii secundum formam statutorum et xxi solidos bononinorum pro cartis ab eo emptis pro dicto suo officio secundum preceptum domini capitanei scriptum manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum Summa pagine librarum xxxvii, solidorum v bononinorum 116r 105r Eodem die cxi 1621 Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum domino Iohanni fratris Bolognitti de Artinixiis quos expendidit in cereis et dopleriis offerendis1621 per dominum potestatem et capitaneum anzianis et consulibus et officialibus comunis Bononie festivitatibus Sancti Stephani, Petronii et Floriani factis de presenti mense decembris secundum formam statutorum de mandato domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Segno - che indica l’andata a capo: of|ferendis. 345 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 cxii Eodem die Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum domino Petriçolo Albanixie quos expendit in faciendo fieri cereos et dopleria causa1622 offerendi per potestatem et capitaneum anzianis et consulibus et eius familiis1623 et officialibus comunis Bononie festivitati1624 Sancti Iohannis in Monte facte1625 de presenti mense decembris secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populli Bononie ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum mense presenti decembris. Eodem die cxiii Solvit dictus depositarius octo solidos bononinorum Iacobo Gerbini nuntio comunis Bononie pro quatuor diebus quibus ivit mandato domini Ferri scilicet pro duobus diebus1626 quibus ivit Panichum ad requirendum comites de Panicho quod conparerent certo termino coram domino potestate vel eius iudice et aliis duobus diebus quibus ivit1627 ad Castrum Episcopi ad requirendum Beninum et pro una die qua ivit Policinum ad requirendum massarium dicte terre ad rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die cxiiii 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum Rigucio Pacis notario anzianorum et consulum presenti mense decembris pro remuneratione1628 sui laboris que[m] substinuit in scribendis provisionibus et ponendis in libro statutorum Segno di riempimento. Lettura incerta. Segno - che indica l’andata a capo: festi|vitati. Nel ms. f(a)c(t)i. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. Nel ms. ripetuto: quib(us) ivit. Nel ms. remun(er)ac(i)o(n)is. II. Edizione 346 comunis et populi Bononie secundum provisionem anzianorum et consulum, ministralium duarum societatum - que presunt aliis societatibus populi, sapientes, p[re]consul societatis notariorum et alii sapientes scilicet unus pro qualibet societate artium et armorum, cambii et mercadandie populi Bononie - scriptam manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense et preceptum domini capitanei scriptum manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit1629 anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii1630 predicti ex a[r]bitrio concesso dictis anzianis et consulibus et uni1631 sapienti pro qualibet societate ellecto ab eis scripto manu dicti Rigucii. Quod arbitrium est insimul cum dicta provisione. Summa pagine librarum xlvii, solidorum viii bononinorum 116v cxv 1629 1630 1631 1632 1633 105v Die martis xxviii intrante decembri Solvit dictus depositarius decem libras bononinorum domino dompno Iacobino rectori ecclesie Sancti Ambroxii pro oblatione cereorum1632 facta in die festivitatis proxime preterita per dominum potestatem, capitaneum et eorum1633 familias anzianis et consulibus secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. Segno di riempimento. Segno di riempimento. Nel ms. uni(u)s. Segno - che indica l’andata a capo: ce|reorum. Segno di riempimento. 347 cxvi cxvii Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius septem solidos bononinorum Symoni Iacobi pro gisso opportuno focholario faciendo in pallatio1634 primicereorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius decem libras, sedecim solidos bononinorum domino Bonagratie Armani et domino Petrobelino de Dongellis, domino Petriçolo de Medicina1635 ambaxatoribus comunis Bononie scilicet predictis dominis Bonagratie et Petrobelino, qui iverunt Ferariam1636 mandato domini potestatis et capitanei pro ambaxatoribus, tres libras et xii solidos bononinorum pro quolibet eorum pro quatuor diebus ad1637 rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die et predictis dominis Bonangratie1638 et Petriçolo de Medicina, qui iverunt ad sociandum1639 dominum potestatem ad Castrum Sancti Petri pro ambaxatoribus, treginta sex solidos bononinorum cuilibet eorum pro duobus diebus ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi Bononie scripte manu domini Bonvixini notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis1640 notarii anzianorum et consulum predictorum. Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i tre nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1636 Segno - che indica l’andata a capo: Fe|raria(m). 1637 Segno di riempimento. 1638 Segno - che indica l’andata a capo: Bona|gr(ati)e. 1639 Nel ms. adsociatu(m). 1640 Segno - che indica l’andata a capo: Ri|gucii. 1634 1635 II. Edizione cxviii 348 Eodem die treginta octo solidos, quatuor denarios bononinorum Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Bononie pro ccxxx panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro quinque die scilicet pro die sabbati xxv intrante decembri, dominica, lune, martis1641 et merchurii futuris sequentibus ad rationem unius pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Benvenuti notarii potestatis. Solvit dictus depositarius Summa pagine librarum xxiiii, denariorum xvi bononinorum 117r cxviiii cxx 1641 106r Die merchurii xxviiii intrante decembri Solvit dictus depositarius duos solidos bononinorum Zanino de Parma nuntio comunis Bononie pro una die qua ivit de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad Caxaliclum ad requirendum massarium et sindicum dicti loci occasione inquisitionis facte contra eos occasione cuiusdam accusationis de falso ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum domino Francisco de Gatto, domino Martino de Piçoli[s], domino Rolandino de Ceroplano, domino Lombardo de Montumbrario qui fuerunt ad estimandum iiiC equos militum comunis Bononie pro presente anno pro eorum metiro et labore cuilibet, secundum provisionem anzianorum et consulum super hiis factam, tres libras bononinorum secundum formam refformationis [conscilii] viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis et precepti domini potestatis scripti manu domini Bonaiuti notarii Segno a forma di punto fermo reiterato con la funzione di segnalare una pausa breve. 349 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto1642 manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. cxxi cxxii Eodem die Solvit dictus depositarius duodecim libras bononinorum domino Gardino de Gardinis, domino Iacobino Sassolini, domino Iacobo Berardi, domino Matheo Blanchitti, domino Thebalducio de Tebaldis, domino Alberto de Marxiliis, domino Ardicioni de1643 Libris, domino Ugolino de Montombrario cuilibet eorum treginta solidos pro expensis factis per eos cum steterunt in pallatio domini capitanei in servitio comunis Bononie a[d] ponendum in sachitis nomina hominum societatum pro ellectione anzianorum et consulum facienda ex viii preceptis domini capitanei in una cedula1644 scriptis manu1645 domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum magistro Bene filio1646 Baldensis, magitro Dominico filio Albertini scilicet dicto magistro Bene decem libras bononinorum pro operatura et reffectione pallatiorum et domorum1647 comunis Bononie, in qua mora[n]tur dominus potestas et eius familia, videlicet pro fenestris, hostiis1648 et porticibus dictorum domorum et pallatiorum et pro reffectione scalarum et pro labrenchis et aliis lignis et dicto magistro Dominico xv libras bononinorum pro copertura et reaptatione1649 domorum et pallatiorum comunis Bononie, Segno di riempimento. Segue cassato con tratti di penna: m. 1644 Segno di riempimento. 1645 È verosimile credere che nelle operazioni di copia sia saltata una parte del periodo: domini Benvenuti notarii. 1646 Corretta in o la i finale, trasformando il caso da genitivo a dativo. 1647 Segno di riempimento. 1648 Segno - che indica l’andata a capo: ho|stiis. 1649 Segno - che indica l’andata a capo: re|aptat(i)o(n)e. 1642 1643 II. Edizione 350 in quibus morantur dominus potestas et capitaneus et eorum familie secundum formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini notarii predicti et duorum1650 preceptorum domini potestatis scriptorum manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii. Summa pagine librarum xlviiii, solidorum ii bononinorum 117v cxxiii cxxiiii 1650 1651 1652 106v Eodem die Solvit dictus depositarius sex libras bononinorum domino Soldano de Aççis officiali ellecto claverio Pontis Merlati pro eius salario sex mensibus ad rationem xx solidos pro quolibet mense secundum formam statutorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti1651 notarii domini capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii1652 Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum. Eodem die Solvit dictus depositarius duos solidos, quatuor denarios bononinorum Bonaventure de Candelis pro oleo quod emit de suis denariis pro lampade cappelle pallatii comunis Bononie et lumine in ea redendo ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Nel ms. duob(us). Segue cassato con punti sottoscritti: ma[nu]. Segno - che indica l’andata a capo: Rigu|cii. 351 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 cxxv cxxvi Eodem die Solvit dictus depositarius quinquaginta quatuor libras bononinorum domino Iuliano Cambii Gratiadei, domino Nicholao de Rodaldis, domino Iacobino Petri Grassi anziano, domino Francischo Gatti, domino Petrobelino de Dongellis, domino Paci de Saliceto anziano, domino Robaconti de Pançonibus, domino Petrobono de Batagluciis, domino Bonachursio Ayghini anziano, domino Iacobo de Baldoynis, domino Iohanni domini Conforti, domino Boniohanni de Zevenini de Zovençonibus anziano1653 anzianis et ambaxatoribus ituris pro comuni Bononie Ferariam ad dominum marchionem hestensem pro negotiis comunis, cuilibet eorum pro quinque diebus ad rationem xviii solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis populi Bononie scripte manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit1654 anzianis et consulibus dicti mensis decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii predicti. Die iovis xxx decembris Solvit dictus depositarius viginti tres solidos bononinorum domino Iohanni de Scanello custodi massarie comunis Boninie pro cxxxviii panibus a duobus denariis pro quolibet quos dare debet captivis carceris comunis Bononie qui sunt numero xlvi pro tribus diebus scilicet pro hodierna die iovis, veneris et sabbati futuris1655 sequentibus ad rationem unius panis pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum lxi, solidorum v, denariorum iiii bononinorum 1653 1654 1655 Aggiunto nell’interlinea inferiore all’interno di una specie di cartiglio: -bus anz(iano). Segno - che indica l’andata a capo: pla|cuit. Segno - che indica l’andata a capo: fu|tur(is). II. Edizione 118r 352 107r Eodem die cxxvii cxxviii Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum Petro Nasinbenis nuntio comunis Bononie pro x diebus quibus ivit et stetit cum literis comunis de mandato domini capitanei Ferarie pro eius salario et mercede ad1656 rationem duorum solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex precepto domini1657 capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Eodem die Solvit dictus depositarius quadraginta solidos bononinorum Zechonie et Corvo pictoribus1658 scilicet cuilibet eorum xx solidos bononinorum pro eorum merito et labore1659 quod substinuerunt in pi[n]gendo dominum Rambertum de Baçaleriis in pallatio veteri et novo comunis Bononie ex forma precepto domini potestatis scripto1660 manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die cxxviiii Solvit dictus depositarius quatuor libras bononinorum domino Iacobo de Despersonaldis, domino Bellotto Iacobini Bellotti, domino La[n]çalocto Guidonis Taraffi, domino Castagnolo Bertholi Avançaroli officialibus ellectis pro comuni Bononie ad extimandum equos dominorum potestatis et capitanei et ambaxatorum comunis Bononie, qui sunt apud romanam curiam, scilicet cuilibet eorum xx solidos bononinorum. Qui extimatores extimaverunt equos domini Alberti Oddofredi, domini Beccadini de Artinisiis1661 et Gerardi Ferarii notarii eorum ex duobus preceptis domini Segno di riempimento. Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: pot(testatis) sc(ri)p[to]. 1658 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1659 Segno - che indica l’andata a capo: labo|re. 1660 Segno di riempimento. 1661 Segno - che indica l’andata a capo: A(r)tini|siis. 1656 1657 353 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 potestatis in una cedula1662 scriptis manu domini Bonaiuti notarii potestatis. cxxx Eodem die Solvit dictus depositarius viginti solidos bononinorum domino magistro Amorocto et Guillielmo1663 medicis cuilibet eorum decem solidos bononinorum quia iverunt de mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia ad videndum Cosolam domini Petri de Verona si erat mortuus necne ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum viii bononinorum 118v cxxxi 107v Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, duodecim solidos bononinorum Stephano de Gisso et Petro de Vetrana1664 nuntiis comunis Bononie cuilibet eorum treginta1665 sex solidos bononinorum pro xxxvi diebus quibus quilibet eorum servivit et ivit in servitio comunis Bononie per civitatem et burgos de mandato domini Gerardi iudicis potestatis et sindici comunis Bononie et eius notarii ad sindicati officium deputati inceptis die iovis xviii mense novembris proxime preterito et finitis die veneris xxiiii huius mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum comunis1666 ex duobus preceptis domini potestatis scriptis manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis in una cedula. Segno di riempimento. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1664 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1665 Segno - che indica l’andata a capo: tregi(n)|ta. 1666 Aggiunto al termine della posta con un segno di rinvio ≠: s(ecundu)m for(mam) stat(utorum) co(mun)is. 1662 1663 II. Edizione cxxxii cxxxiii 354 Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras et quatuor solidos bononinorum Ugolino Petri, Gerardo Zaniboni, Nasinbeni de Gisso, Nicholao Guidonis nuntiis comunis Bononie cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro xvi diebus1667 quibus quilibet eorum stetit et servivit pro comuni Bononie ad discum Ursii incipiendo die xv decembris et finitis die xxx dicti mensis decembris presentis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex duobus [preceptis] domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Eodem die Solvit dictus depositarius tres libras, quatuor solidos bononinorum Guidoni de Rofeno, Cursulo Guasconis, Iacobo Stephani, Stephano Iohannis nuntiis comunis scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum quibus quilibet ipsorum stetit et servivit ad discum domini potestatis incipiendo die xiii decembris et finitis die xxviii dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum ex duobus preceptis domini potestatis in una cedula1668 scriptis manu domini Bonaiuti notarii predicti. Eodem die cxxxiiii Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Michaeli Severii, Ubaldino Petriçoli1669 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum quibus quilibet ipsorum stetit et servivit ad discum malleficiorum pro comuni Bononie incipiendo die xiii decembris et finitis die xxviii dicti mensis decembris presentis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum Segno di riempimento. Segno di riempimento. 1669 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1667 1668 355 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum xi, solidorum xii bononinorum 119r cxxxv cxxxvi 108r Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Argomento Bo[n]figloli, Iacobo Nasinbenis1670 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro sedecim diebus quibus quilibet ipsorum stetit et servivit ad discum mallefficiorum pro comuni Bononie incipiendo die lune xiii mense decembris presenti et finitis die xxviii dicti mensis decembris ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum. Eodem die Solvit dictus depositarius treginta duos solidos bononinorum Dominico Albertini, Iohanni Bertholomei1671 nuntiis comunis Bononie scilicet cuilibet eorum xvi solidos bononinorum pro xvi noctibus quibus quilibet eorum stetit et servivit super1672 pallatio comunis Bononie inceptis die xiii decembris et conpletis die xxviiii dicti mensis ad rationem xii denariorum bononinorum pro quolibet eorum et qualibet nocte secundum1673 formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1671 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1672 Segno di riempimento. 1673 Segno di riempimento. 1670 II. Edizione 356 Eodem die cxxxvii Solvit dictus depositarius treginta novem solidos bononinorum Clerichino Guidonis curerio qui reduxit literas ab ambaxatoribus comunis Bononie in romanam curiam existentibus pro eius salario et mercede ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. Die veneris xxxi decembris cxxxviii Solvit dictus depositarius decem et septem solidos, quatuor denarios bononinorum domino Bonaventure de Savignano quos dedit et expendit de suis denariis in quatuor1674 sestoriis pro frumento comunis et in faciendo portari predacium de ipso frumento et in faciendo mundari et purgari ipsum frumentum occasione ignis qui fuit in pallatio veteri dicti comunis super dicto frumento ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. Eodem die cxxxviiii Solvit dictus depositarius sex libras1675 et decem solidos bononinorum domino Ugolino Iohannis Gozoli capitaneo castri Bixani pro xxvi diebus quibus stetit in servitio comunis Bononie ultra {termi}num1676 eius solutionis ad dictam custodiam dicte terre ad rationem v solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum ex forma refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis tunc notarii populi Bononie et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. Summa pagine librarum xii, solidorum x, denariorum iiii bononinorum Segno - che indica l’andata a capo: qua|tuor. Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^. 1676 La lacuna materiale del supporto, a seguito dello strappo della carta e della perdita dell’inchiostro, non rende leggibile parte della parola. 1674 1675 357 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 119v 108v Eodem die {cx}l 1677 cxli Solvit dictus depositarius ducentas libras bononinorum fratri Tiberto qui moratur1678 ad locum Sancte Agnetis pro labarerio1679 fieri faciendo unius clavige1680 longitudinis xl pedum et in bocca sex pedum et totidem in altitudine ante posterlam contrate Saragoçie ex averso loco dominarum Sancte Agnetis splanando rivam fossati in1681 quantum protenditur dicta claviga ab utraque parte dicte clavige faciendo alipas de muro ita quod homines dicte contrate possint ire et redire cum personis, bestiis et curibus per dictam posterlam et clavigham et etiam persone que vadunt ad locum dominarum Sancte Agnetis secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii supradicti et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. Eodem die Solvit dictus depositarius quindecim libras bononinorum Michaeli Petri de Duglolo capitaneo terre Montisbellii pro duobus mensibus quibus ire et stare debet ad custodiam dicte terre ad rationem quinque solidorum bononinorum pro qualibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis conscilii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii populi presenti mense decembris et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii capitanei et quia placuit1682 anzianis et consulibus populi Bononie presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. La lacuna materiale del supporto, a seguito della perdita di un lembo del margine del foglio di carta, spinge a ricostruire per via indiziaria il numero della posta. 1678 Seguono cassate con tratto di penna e punti sottoscritti alcune lettere, forse ab (poi corretto in ad) lo[co]. 1679 Segno - che indica l’andata a capo: la|borerio. 1680 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: lond. 1681 Segno di riempimento. 1682 Segno di riempimento. 1677 II. Edizione {cxlii 358 Die sabbati {primo1683} ianuarii } Solvit dictus depositarius quatuor solidos bononinorum Gerardo Zaniboni nuntio comunis Bononie pro duobus diebus quibus ivit mandato domini Ferri iudicis ad mallefficia pro comuni Bononie ad precipiendum dominis contibus de Panicho de parte ieremiensium quod conparire deberent coram ipso domino potestati ad penam et bannum C librarum bononinorum ad rationem duorum solidorum bononinorum secundum formam statutorum ex precepto domini potestatis scripto manu domini Bonaiuti notarii potestatis. 1684 Eodem die {cxliii1685} Solvit dictus depositarius duo millia libras bononinorum sibi ipsi domino Guillielmo {depositario} predicto quos dedit et prestitit comuni Bononie causa dandi et {solvendi} domino Guillielmo cathelano et s{ui}s stipendiariis pro duobus mensibus secundum formam refformationis consiclii populi scripte manu Rigucii Pacis notarii predicti et precepti domini capitanei scripti manu1686 domini Benvenuti {notarii} capitanei et quia placuit anzianis et consulibus populi presenti mense decembris ex instrumento scripto manu Rigucii notarii predicti. Requiratur dicta refformatio in filo mense presenti decembris in cvi signo. {Summa pagine librarum iiM ccc xv, solidorum iiii1687} bononinorum La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non rende perfettamente intellegibile il testo. 1684 La lacuna materiale del supporto, a seguito della smarginatura del foglio di carta, costringe a ricostruire per via indiziaria il numero della posta. 1685 La lacuna materiale del supporto, a seguito della smarginatura del foglio di carta, costringe a ricostruire per via indiziaria il numero della posta. La carta in questa parte finale presenta numerose lacerazioni, strappi e parti di testo in cui l’inchiostro è svanito. 1686 Segue cassato con tratti di penna: Rigucii. 1687 Lettura per via ipotetica di molte unità di scrittura di questa posta a causa delle cattive condizioni del supporto. 1683 359 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 120r 109r Eodem die Solvit dictus depositarius centum octuaginta quinque libras 8 9 1689 {bononinorum } fratri Petriçolo sindico et procuratori capitulli et conventus Sancte Marie de Val de Preta vigintiquinque libras bononinorum, fratri Alberto Antholini syndico et procuratori capitulli et conventus fratrum Sancti Iacobi Strate Sancti Donati quinquaginta libras bononinorum, Gerardo Bertholi Fabri sindico et procuratori capitulli et conventus Sancte Marie ordinis cistellorum1690 extra circlam Porte Steri decem libras bononinorum, domino Iacobino Gerardelli notario sindico et procutatori capituli et conventus monasterii dominarum et sororum Sancti Petri Martiris duodecim libras, decem solidos bononinorum, Viviano de Usvegis cappelle Sancti Leonardi sindico et procuratori capituli et conventus monasterii Sancte Marie de Veça de Nugareto septem libras, decem solidos bononinorum, Iohanni Bencevenis notario sindico et procuratori capituli et conventus dominarum et sororum [Sancti] Eusebii seu Sancti Salvatoris quinque libras bononinorum, Ugoni Admirati sindico et procuratori dominarum et sororum Sancte Marie de Misericordia viginti quinque libras bononinorum, fratri Iacobello Benevengni converso sindico et procuratori dominarum et sororum Sancte Marie de Virginibus duodecim libras, decem solidos bononinorum, domino Iacobo de Lastignano notario sindico et procuratori dominarum et sororum de convertitis Sancte Marie Magdalene viginti quinque libras bononinorum, fratri Uguicioni ordinis servorum Sancte Marie duodecim libras, decem solidos bononinorum, cuilibet dictorum sindicorum pro medietate eius quod habere et recipere debent a comuni Bononie occasione ellimosinarum secundum formam statutorum loquentium de elimosinis recipienti vice et nomine dictorum1691 monasteriorum, 1688 1 6 Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non rende intellegibile il testo ricostruito per via indiziaria. 1690 Segno - che indica l’andata a capo: ci|stello(rum). 1691 Segno di riempimento. 1688 1689 II. Edizione 360 capitullorum et conventuum supradictorum locorum et quia placuit anzianis et consulibus mense presenti decembris ex instrumento scripto manu Rigucii Pacis notarii anzianorum et consulum predictorum et precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. cxliiii Eodem die Solvit dictus depositarius viginti quinque libras bononinorum sibi ipsi domino Guillielmo depositario supradicto pro emendis cartis pro libris faciendis1692, cera, vernice, inclaustro et aliis officio sue massarie opportunis secundum formam refformationis conscilii populi scripte manu domini Yvani Bentivogli notarii anzianorum et consulum mense octubris ellapso et precepti domini capitanei scripti manu domini Benvenuti notarii domini capitanei et quia placuit1693 anzianis et consulibus poppulli Bononie mense novembris preterito ex instrumento Uguicionis Soldaderii notarii anzianorum et consulum predictorum. Summa pagine librarum ccx bononinorum 120v 109v Eodem die Solvit dictus depositarius trescentas quinquaginta libras [bononinorum] domino Cursio de Donatis potestati civitatis Bononie pro merito et salario dicte sue potestarie mense presenti decembris exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie scribendum facte de mense octubris preterito. Requiratur dicta refformatio in filo octubris in signo viiii1695. 1694 Segno di riempimento. Segno di riempimento. 1694 Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. 1695 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda collega questa alla posta successiva, che per questa ragione non viene numerata. 1692 1693 361 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Eodem die Solvit dictus depositarius1696 sexaginta quatuor libras bononinorum Baldixino Attaviani, Cionino Maynicti, Guillielmo Iacobi, Petrucio Martini, Bello Capitonis, Montone Baldantie, Zono, Bancho, Lapo1697 fratribus et filiis Martini, Polono Ugolini1698, Zecho Gregorii, Meglor Gardi, Chele Bonfigloli, Martino Buoni, Paulo de Sancto Petro Maiore, Bertino de Sancto Geminiano, Arughino de Trento, Amadixio de Mantua, Cursio Fabri, Cambio Rexalli1699 beroariis domini Cursii Donati potestatis supradicti pro merito et sallario eorum presenti mense decembris habenti xxxi dies et pro prima dies mensis ianuarii. Qua dies est dictorum beroariorum1700 ad rationem II solidorum bononinorum pro quolibet eorum et quolibet die secundum formam statutorum exequendo formam refformationis conscilii viiiC et populi scripte manu domini Bonvixini Bologniti notarii ad refformationes comunis Bononie scribendum facte de mense octubris ellapso. Requiratur dicta refformatio1701 in mense octubris cum illa domini potestatis in viiii signo. cxlv Eodem die quadraginta solidos bononinorum Solvit dictus depositarius Paulo Bellondini notarii pro remuneratione sui laboris quem substinuit1702 in scribendo carticellas missas1703 omnibus societatibus pro comuni Bononie pro arbitrio dando dominis anzianis et sapientibus ex precepto domini capitanei scripto manu1704 domini Benvenuti notarii dicti domini capitanei. Summa pagine librarum iiiiC xvi bononinorum Salta la numerazione consueta della posta in numeri romani. Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i nomi. 1698 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i dieci nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1699 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i dieci nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1700 Segno - che indica l’andata a capo: be|reoario(rum). 1701 Segue cassato con tratto di penna e punti sottoscritti: cum. 1702 Segno - che indica l’andata a capo: substi|nuit. 1703 Segue cassato con punti sottoscritti: o(mn)ib(us). 1704 Segno - che indica l’andata a capo: ma|nu. 1696 1697 II. Edizione 121r 362 110r Eodem die {cxlvi} Solvit dictus depositarius decem solidos bononinorum domino Paulo de Cazano notario pro remuneratione1705 laboris quem substinuit in exemplando quadam statuta ex statuto comunis Bononie de mandato domini Gualandi militis domini capitanei1706 seu eius notarii ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Eodem die {cxlvii} Solvit dictus depositarius decem et septem so{lidos bononinorum1707} magistro Iohanni custodi massarie comunis Bononie pro levatura xxxv balistarum existentium in pallatio novo et portatura et aptatura in pallatio veteri de mandato domini capitanei et anzianorum ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. 1707 Eodem die {cx}lviii Solvit dictus depositarius treginta solidos bononinorum Iohanni Bondiei quos Costolus de Piçichotis pro eo solvatur ultra quam debuerat per erorem in solvendo die xxiii decembris pro conplemento affictus possessionum domini Amadoris de Piçichotis contentorum in xii brevi[bus] cum in veritate appareat eos solvisse ultra debitam1709 quantitatem ex precepto domini capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii capitanei. 1708 cxlviiii Eodem die Solvit dictus depositarius octo libras bononinorum [domino] Leonardo de Magnanis notario pro quarterio Porte Ravenatis, domino Bonvixino Bologniti notario pro Porta Aggiunto in interlinea con segno di rimando ^: p(ro) remun(er)at(i)o(n)e. Segno di riempimento. 1707 La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non rende intellegibile il testo ricostruito per via indiziaria. 1708 La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non rende intellegibile il testo ricostruito per via indiziaria. 1709 Segno - che indica l’andata a capo: de|bita(m). 1705 1706 363 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 Steri, domino Iacobino Francholi notario pro Porta Sancti Petri, domino Iohanni de Roffeno notario pro Porta Sancti Proculi1710 scilicet dicto Leonardo xl solidos bononinorum pro exemplatura brevium conscilii duorum millium et pro cartis eorundem anni proximi futuri et dicto domino Bonvixino xl solidos bononinorum pro exemplatura brevium conscilii duorum millium et pro cartis eorundem anni proximi futuri et dicto Iacobino xl solidos bononinorum et pro exemplatura brevium conscilii duorum millium et pro cartis eorundem anni proximi futuri et dicto Iohanni de Roffeno xl solidos bononinorum pro exemplatura1711 brevium conscilii duorum millium et pro cartis eorundem anni proximi futuri exequendo formam quatuor preceptorum domini potestatis scriptorum in una cedula manu domini Bonaiuti notarii potestatis. Summa pagine librarum x, solidorum xvii bononinorum 121v {cl1712} 110v Eodem die Solvit dictus depositarius octo libras bononinorum [domino] Leonardo de Magnanis notario ad discum domini potestatis, domino Bonvixino Bologniti notario ad discum domini potestatis, domino Iacobino Fra[n]choli notario ad discum domini potestatis, domino Iohanni de Roffeno notario ad discum domini potestatis1713 notariis ad discum domini potestatis presentis scilicet dicto Leonardo1714 xl solidos bononinorum pro exemplatura conscilii1715 duorum millium et conscilii viiiC tam in cartis peccudinis quam Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1711 Segno di riempimento. 1712 La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non rende possibile avere neppure la certezza che il testo ricostruito per via indiziaria fosse presente. 1713 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i quattro nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1714 Segno - che indica l’andata a capo: Leo|nardo. 1715 Segno di riempimento. 1710 II. Edizione 364 banbuçinis et pro cartis neccesariis ad predicta, quas1716 denarios idem Leonardus de sua peccunia solvit pro quarterio Porte Ravenatis; et dicto domino Bonvixino xl solidos bononinorum pro exemplatura conscilii duorum millium et conscilii viiiC tam in cartis peccudinis quam banbuçinis et pro cartis neccesariis ad predicta, quas de sua peccunia solvit pro quarterio Porte Steri; et dicto domino Iacobino xl solidos bononinorum pro exemplatura conscilii duorum millium et conscilii viiiC tam in cartis peccudinis quam banbuçinis et pro cartis neccesariis ad predicta, quas de sua peccunia solvit pro porta Sancti Petri; et dicto Iohanni de Roffeno xl solidos bononinorum pro exemplatura conscilii duorum millium et conscilii viiiC tam in cartis peccudinis quam banbuçinis et pro cartis neccesariis ad predicta, quas de sua peccunia solvit pro porta Sancti Proculi ex quatuor preceptis domini potestatis in una cedula scriptis manu domini Bonaiuti1717 notarii domini potestatis1718. Eodem die Solvit dictus depositarius quatuor libras bononinorum Leonardo de Magnanis notario, Iohanni de Roffeno notario1719 scilicet dicto Leonardo xl solidos bononinorum pro suo sallario et mercede laboris, quem substinuit in scribendo milites comunis Bononie omnium portarum de mandato domini potestatis et eorum nomina et cognomina, assignantiones et conscignationes equorum ipsorum millitum, et dicto1720 Iohanni de Roffeno xl solidos bononinorum pro remuneratione sui laboris, quem substinuit1721 in scribendo consignationes equorum factes1722 a militibus comunis Bononie et ipsorum extimationes in quatuor libris et pro Nel ms. quos. Segno - che indica l’andata a capo: Bona|iuti. 1718 Un segno paratestuale a forma di parentesi tonda collega questa alla posta successiva, per questa ragione non viene numerata. 1719 Un segno paratestuale a forma di parentesi quadrata tiene uniti i due nomi elencati preceduti ciascuno da un segno di paragrafo a forma di piede di mosca. 1720 Segno di riempimento. 1721 Segno - che indica l’andata a capo: sub|stinuit. 1722 Nel ms. f(a)ctis. 1716 1717 365 Il Liber Expensarum del Comune di Bologna del 1288 cerchis faciendis super dictis libris de dictis militibus ex duobus preceptis domini potestatis scriptis in una cedula cum supradictis quatuor1723 manu domini Bonaiuti notarii domini potestatis. {c}li 1724 Eodem die Solvit dictus depositarius novem solidos et sex denarios bononinorum Azzolino Petriçini scilicet vii solidos bononinorum pro reactatione camini et presepii1725, stabuli domini capitanei et duos solidos et sex denarios bononinorum pro una clavi ex precepto domini1726 capitanei scripto manu domini Benvenuti notarii domini capitanei. Summa pagine librarum xii, solidorum viiii, denariorum vi bononinorum 122r 111r Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium de dicto mense decembris scilicet a die merchurii primo dicti mensis et cum ipsa die usque ad die[m] sabbati primo ianuarii et cum ipsa die capit et est xviiiM v C lxxxiiii librarum, xx1727 Summa summarum omnium expensarum factarum per dictum depositarium toto tempore sue depositarie incipiendo a die veneris secundo iullii proximo ellapso et cum ipsa die usque a[d] die[m] sabbati primo ianuarii mense presenti et cum ipsa die capit et est, salvo erore calcholi xliM vC lxx1728 Segno - che indica l’andata a capo: qua|tuor. La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno a strappo della carta, non rende intellegibile l’intero numero assegnato alla posta ricostruito per via indiziaria. 1725 Segno di riempimento. 1726 Segue cassato con tratti di penna: pot(estatis) sc(ri)pto manu d(omi)ni. 1727 La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non rende intellegibile la parte finale della cifra ricostruibile con alcuni dubbi per via indiziaria. La somma è isolata nella colonna di destra della pagina. 1728 La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non consente di trascrivere correttamente il testo. La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 1723 1724 II. Edizione 366 Millesimo ducentesimo octuagesimo nono, indictione secunda, die iovis tertia decima intrante ianuario, recipiunt domini Millançius de Çovençonibus et frater Iacobus de Caçano depositarii comunis ducentas viginti quatuo{r} librarum, quatuordecim sol{idorum}1729 et novem denariorum bononinorum1730 a domino Guillielmo de Pavanensibus massario comunis Bononie tempore domini Bonacursii Donati olim potestatis Bononie pro sex mensibus proxime preteritis de denariis superatis eidem depositario ab officio sue massarie sive depositarie presentibus Francesco Cleravalla1731 familiari domini Bindi capitanei populi Bononie et domino Yvano Bentivogli notario. Et Ego Michael magistri Adami nunc notarii dictorum depositariorum scripsi. Millesimo ducentesimo octuagesimo nono, indictione secunda, die martis vigesimo octavo iunii recepit frater Iacobus de Caçano massarius et depositarius comunis Bononie viginti novem librarum, tres solidorum et quatuor {denariorum}1732 bononinorum1733 a domino Guillielmo de Pavanensibus olim massario comunis Bononie tempore domini Cursii de Donatis potestatis Bononie de denariis et pecunia ad eius manus perventis1734 occasione dicti sui officii. Ego Michael magistri Adami nunc notarius dicti depositarii scripsi et subscripsi. La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non impedisce di congetturare verosimilmente il testo perduto. 1730 La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 1731 Aggiunte in interlinea con segno di rimando ^ le lettere: ra. 1732 La lacuna materiale del supporto, a seguito di uno strappo della carta, non impedisce di congetturare verosimilmente il testo perduto. 1733 La descrizione monetaria è isolata nella colonna di destra della pagina, come usuale nella mise en texte del ms. 1734 Nel ms. pervenire. 1729 III INDICI a cura di Marco Conti AVVERTENZE AGLI INDICI L’indice si articola in due parti, rispettivamente riservate ad accogliere rispettivamente i nomi di persona e di luogo. Si riportano le principali varianti grafiche dei lemmi. Ciascun lemma sarà indicizzato una unica volta. Se non fosse nota l’uscita al nominativo dei lemmi essa verrà ricostruita per via di congettura. Tavola delle abbreviazioni: l in apicel = luglio a in apicea = agosto s in apices = settembre o in apiceo = ottobre n in apicen = novembre d in apiced = dicembre * Segue un numero in apice per indicare una posta non numerata nell’originale che segue il numero seguito da asterisco n = scritture vergate nell’ultima carta del Liber pr = protocollo d. = domini/domine f. = filius q. = quondam s./S. = sanctus/Sanctus, Sanctum, Sancta ss. = Sancti INDICE DEI NOMI DI PERSONA Abbaluffis, Abalufis (de), Armaninus 42o, 87n; Ugolinus 42o Acharixius Andree 42o Acharixius de Savignano 69d Acharixius Guidonis 27l, 64, 87, 83a Acharixius Raymundini 55n Achuriglatri Guidonis 142s Adelaxia de Camugnano 74l Adhygerius d. Alberti Aghinulfi 83n Albericus d. Laygonis de Ceula 69d Albericus d. Sydonii 110o Alberixius Zanini 128s Albertanus Zepie 100l Albertinellus de Tiçano 136s, 72d Albertinus Amighitti 42s Albertinus Ardiçionis 78s Albertinus Blaxie (Blaxii) 65a, 115o Albertinus cui dicitur Tuschus 78s Albertinus de Caçago 15l, 22a, 75s Albertinus de Forlivio (Furlivio) 19s, 84, 2o, 26 Albertinus de Montorio 79o, 101n Albertinus de Trombeta 86d Albertinus Henregipti (Henrigipti) 79l, 99, 34a, 66o, 22n Albertinus Iacobi doctor 56l Albertinus Iacobi tintor 32s, 135, 74d Albertinus Rainaldini 42o Albertinus sartor 55a, 111o Albertonis (de), Iacobus 85n; Iohannes f. de Albertonis 35s Albertonzellus de Solaria 14o Albertucius Astanove 78s Albertucius de Beveraria 135s, 74d Albertucius de Montorio 86l Albertus f. Antholini 33a, 143d Albertus Ariverii 22s, 150 Albertus assazator 94o Albertus Aymerii 44s Albertus Bonafidei 52a, 114o, 84n Albertus Boniohannis 72n Albertus Chabrielis (Cabrielis) 42o, 87n Albertus Daynixii 42o, 87n Albertus de Briçanella 99l, 32d Albertus de Castagnolo 69d Albertus de Flexo 48o Albertus de Mançolinus 85s Albertus de Panicho 68l, 3o Albertus de Rofeno 57o Albertus de Sancta Aghata 53o Albertus de Verona 30o, 131 Albertus Genoini 98n Albertus Iacobi 55a, 111o Albertus Iohannis 132s, 56o Albertus Iohannis (Boniohannis) Vixine 24l, 62s, 65o Albertus Laurentii 16n Albertus Miglatio 19l, 81a III. Indici Albertus Novellus 69d Albertus d. Oddofredi legum doctor 4n, 129 Albertus Petri custos 55a, 111o Albertus Petri puer 2l, 67o, 102d Albertus Poete 11n Albertus (Albertinus) Rophini (Roffini, Rofini, Rophyni) 33l, 98, 102, 24a, 73, 44s, 79, 132, 32d Albertus Viviani 54d, 55, 69 Albertus Zacharie 42o Albertus Zagni de Coloreto 78s Albertus q. Zannis de Spezano 95s, 141, 149 Albirolis (de), Bertholus Venture 16n; Bictinus (Bitinus, Bittinus) 55a, 111o; Rolandinus 69d Aldebrandinus de Pradori 122o Aldevrandus Bonagratie 18a, 19 Aldigheriis (de), Anthonius 69d; Ponzius 28o Aldrebandus Rolandi de Syrano 65a Aldrevandinus d. Caravite 110o Aldrevandinus Ubertini 66a, 116o Aldrevandus Rolandi 115o Aledoxius 129n Alexander faber de Bononia 110n Alexander Iacobi 23a, 108, 43s, 69o, 136n Alexander Marçolini 59s Alexander Uguicionis 86l Alexius Açolini (Aççolini) 66a, 116o Alexius straçarolus 86l Algardis (de), Guillielmus 69d; Uguicione 69d Alixandris (de), Coradinus 99l Amadaxius (Amadixius) de Mantua 9o, 13n, 140d Amadore assessor 21o Amadore Clarissimi 33l 372 Amadore Iohannis Teste 60l Amadore iudex 4a, 8, 35, 82, 63s Amadore magister lignaminis 96a Amaysantus Iacobi 86l Ambrosius Petriçoli 13l Amedeus (Amodeus) Iacobi 97l, 55a Amiratus Mondacori 86l Amoroctus magister 130d Andreas Albertini 86l Andreas Andree 34s Andreas d. Aymonti de Monteausello 86d Andreas barberius 86l Andreas Barnabe 42o, 87n Andreas Benintendi (Benitendi) 3l, 7, 6a, 46, 95, 119s, 17o, 67, 34n, 51, 105 Andreas calçolarius 55a, 111o Andreas de Belbono (Belboni) 28o, 131 Andreas de L’Aquila 86d Andreas de Montenigro 86d Andreas de Roffeno 42o Andreas de Sancto Alberto 69d Andreas Iohannis Cavalerii 42o, 87n Andreas Martini Cavalli 95s, 104, 109 Andreas Pasqualis 56l, 32s Andreas Petri 28a Andreas Ugolini 102l, 74a Andreas zubonerius 86l Andriolus d. Benintendi 7o Angelellus de Mançolino 97n, 69d Ansaldinus Alberti Ansaldini 69d Ansalus Iacobi (Iacobini) 40l, 69s, 2n, 88d Anselmus Guillielmi 111o Antholinus d. Palmiroli 69d Anthonius Benvenuti Drudi 55a, 111o Anthonius de Castel Novo 131o Anthonius de Fixirago (Fucirago, Fuxirago) de Laudo 23o, 76, 97, 103 Anthonius (Anthoninus) de Migarano 32a, 112, 92s, 27o, 89n, 40d 373 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Anthonius de Policino (Pollicino, Poliçino, Polliçino, Puliçino) 15l, 18, 24, 34, 37, 41, 49, 52, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 64, 66, 73, 76, 81, 82, 86, 87, 90, 91, 92, 93, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 2a, 22, 31, 33, 50, 81, 100, 35s, 75, 91, 124, 30o Anthonius fornarius 86l Anthonius Henrigipti 78s, 42o, 87n Anthonius Macharini 86l Anthonius f. q. Marini 35s Anthonius Morandi 86l Anthonius q. Petri 96l Anthonius Rodulfi 55l, 25s Anthonius f. Selvagni 73o Appolonius (Apolonius) d. Cambii Gratiadei 66a, 72d Arardellus Iacobi 47o Arardus Signorelli 69d Ardicio de Libris 121d Ardicio (de), Berholucius d. Mathey Ardicionis 69d Argottus de Corbano 28o Argumentus (Argomentus) Bonfigloli 21l, 74, 71a, 37s, 109, 86o, 28n, 36, 135d Argumentus Petriçoli 86l Arighus (Arigus) magister 10o, 91n Arigus Thodischo 103a Ariostis (de), Prinçivalle 69d Ariverius de Muxiglano 78s Armaninus sartor 42o Armanus de Sauleto 28o Arnaldus de Syvrano 28o Arnoldus de Malamorte 28o Arnulfus de Ghobe 86d Arpinellis (de), Iacobus Danilis 56l, 32s; Liaçarius 69d Arrughinus (Arughinus, Aruginus) de Trento 9o, 13n, 140d Artinisiis, Artinixiis (de), Beccadinus 129d; Buvalellus d. 101a, 142s; Iohannes f. Bolognitti 111d Asiatus de Pallaço (Pallaçolo) 15l, 22a, 75s Asinellis (de), Albertus 112a, 92s, 27o, 98, 97n, 69d; Robertus d. Phylippi 69d Astigianus de Asti 14d Astis (de), Pellegrinus, Pelegrinus 56l, 32s; Pellegrinus Lambertini 42o Astisanus Iacobi 46n Astolfus Benvenuti 86l Astolfus Mathey 80s Asto Maphei 48d Asto de Panico (Panicho) 129s, 122o Auliverius Thomaxini 42o, 87n Aulverius de Montebellio 18a Ausalotus de Carpialo 86d Avancinus Orechini 97l Aymericus Albertini (Alberti) de Cento 68s, 71 Aymericus Iacobi 42o Aymericus (Aymerichus) Iacobini 55l, 25s Aymus Auxelitti (Auxilitti) 28l, 29, 36 Açolinus Mataçolo 69d Açolinus (Aççolinus, Azolinus, Azzolino) Zacharie 29l, 38, 24a, 35, 36, 74, 100s, 116, 4o, 27n, 32, 93d Açus (Azzettus) Benvenuti 22a, 32n, 95d Aççis (de), Egidius 34l, 61; Soldanus 123d Aççolinus (Açolinus, Azolinus, Azzolinus) magister q. Petriçini de Bononia 10l, 49o, 20n, 30, 90, 112, 10d, 16, 43, 53, 56, 151 Aççus (Azzus) Mychaelis (Michaelis) 49l, 6s Azzittus de Regio 65s Baldança (Baldançe) Schappe (Scappe) 42o, 87n Baldaxinus (Baldixinis) Attaviani 9o, 13n, III. Indici 140d Baldiçionis (de), Iohaninus 42o Baldinus Bertholomei Scardevelle 42o Baldoynis, Baldoinis (de), Iacobus Baldoini 37d, 125 Balducius de Caym 86d Bambaglolis, Banbaglolis, (de), Bernardinus 65l, 77, 143s, 126o; Petrus d. Uguicionis 14l, 13a, 57, 1o, 44n, 26d; Uguicio 69d Banchus de Mognis 98a Banchus f. Martini 9o, 13n, 140d Bandinus Bernardi 11o Bandinus Petri 58a, 117o Bardus d. Ariverii de Muxiglano 42o Bastardus de Dallo 86d Bastardus de Tignano 98a, 71s, 75, 93, 12o, 13, 19 Batagluciis (de), Petrobonus 125d Baxacomatribus (de), Bonachose 69d; Guillielmus d. Iohannis 69d; Iohannes 64a, 69d; Nicholaus 69d; Ubertus 69d Baxaninus de Mediolano 103a, 55s, 83, 102o, 128, 13n, 100, 19d Baxianinus de Mediolano 103a Baxilius Egidii Ambroxii 69d Baxius (Boxius) Federici 55l, 25s, 138, 73d Bayninus de Mediolano 31s Bazalerius (Baçalerius) Gratiani 135s, 74d Beccadellis, Bechadellis (de), Beccadinus 4n, 69d; Nicholaus 69d; Riçardus 69d; Zanochus 69d Becharius (Beccarius) d. Landulfi (Lamdulfi) 42o, 87n Beldoinus Bertholomei Stardovelle 87n Belingherius de Burgo Bono 86d Bella uxor Martini 87a, 41s Bellamore Ricii 74l Bellottus (Belitus) Dominici Alberti 65a, 374 115o Bellottus (Belloctus) q. Iacobini Bellocti (Bellotti) 76n, 129d Bellus Capitonis 9o, 13n, 140d Beltraminus notarius 54l Beltramus Botto 28o Beltramus de Chel 86d Beltramus de Manuascha 28o Beltramus de Mirlino 28o Beltramus de Traus 28o Beltramus (Beltrame) de Vacheriis (Vachis) 28o, 86d Beltramus provincialis 30o Benamatus Bernardi 86l Benaxaia Guidonis 42o Bencevene Andree 86l Bencevene (Benzevenne) Bonachose 132s, 56o Bencevene Gillioli Saccacii 138s Bencevene (Bençevene) Iacobi 20l , 91d Bencevenne Clerfantis nuntius 42s, 136n Bencevenne de Saliceto 58d Bençevenne Guidonis 80n Bencivene Clerfantis marochus 62n Bendideus Albertucii 78s Bendideus calçolarius 42o Bendideus Ugolini 5l, 6, 9, 26, 32, 35, 43, 51, 95 Bene Baldensis 122d Bene magister 31a, 107o Benedictus calçolarius 57l, 26s Benedictus de Ronchati 86d Benedictus Pauli Amodei 42o Benedictus Vicentii 42o, 87n Beninchasa Martini 32n Beninus Anthonii 91n Beninus de Castro Episcopi 72o, 84, 113d Beninus (Bononius) Guidonis 55l, 25s Beninus Iacobini Cavalerii 69d 375 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Beninus Petriçoli 100l Bennus cui dicitur Ricius 42o Benollus Bonvixini 58l Bentevoglis (de), Iacobus 69d Bentevoglus magister lignaminis 96a Bentevoglus Petri 86l Benvenutus d. Alberti de Argelata 69d Benvenutus Auliverii 28o, 71n Benvenutus Azzobelli 86l Benvenutus Bertholomee d. Strelle 83n Benvenutus (Benucius) Bonandree 26a, 137s, 76d Benvenutus d. Cabrielis 69d Benvenutus de Stignano 78s Benvenutus Gilioli Sachacii 73d Benvenutus f. Gregorii 86l Benvenutus Iohanninis de Ferro 78n Benvenutus f. Lovati 35s Benvenutus magister 18n Benvenutus Oliverii magister 116n Benvenutus Oliverii notarius 32o, 42, 46, 49, 50, 61, 62, 63, 64, 81, 82, 89, 90, 94, 99, 104, 105, 106, 107, 109, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 129, 130, 131, 1n, 3, 4, 7, 11, 17, 18, 21, 22, 31, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 55, 58, 59, 60, 61, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 81, 87, 88, 102, 103, 104, 106, 107, 109, 113, 116, 117, 118, 121, 122, 123, 124, 126, 128, 129, 2d, 4, 5, 6, 11, 12, 18, 20, 21, 22, 25, 26, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 41, 44, 52, 53, 55, 57, 59, 60, 66, 67, 69, 70, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 83, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 97, 98, 100, 101, 103, 104, 105, 107, 108, 110, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 123, 125, 127, 137, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146, 148, 151 Benvenutus Quatropani 14d Benvenutus d. Strelle 57l, 26s Benvenutus Ugolini 66a, 136s, 116o, 72d Benvenutus Ugolini Martini 42o, 87n Benzevene Blancholini 37d Berardus de Buto de Campagna 86d Berardus de L’Aquila 86d Berardus de Ronbolinis 69d Berardus Montaleo 86d Bergaminus notarius 19s Bergognonus faber 86l Berius de Caçago (Cazago) 15l, 22a, 75s Bernardinus beccarius 42o, 87n Bernardinus (Bernardus) Bellicti (Belicti, Bellocti, Bellitti) 102l, 74a, 111, 68s, 88 Bernardinus Boniohannis 132s Bernardinus de Baragaza 55l Bernardinus de Parma 100l Bernardinus Dominici 78s Bernardinus domizellus 38n Bernardinus Gerardini (Gherardini) 79s, 115, 145, 38o, 85, 50d, 68, 79 Bernardinus Petrucii 65a, 115o Bernardinus Thomaxini 42o, 87n Bernardinus Thomaxini cappelle Sancti Laurentii 57l, 26s Bernardus Benlengerii 28o Bernardus Bergognonis 23a Bernardus cardinalis 106o Bernardus de Carpineta 69n Bernardus de Salo 86d Bernardus de Sancto Pontio 28o Bernardus famulus 144s Bernardus Salimbeni 86l Berthalottus Iacobi 42o Bertholacius magister 83l Bertholacius Talamacii 78s Bertholagla de Riva 86d Bertholdus de filliis Ursiis 38a, 39, 40, Bertholinus Alberti Venture 135s, 74d Bertholinus cui dicebatur Bitinus de III. Indici Prato 60l Bertholinus de Brixia 20s, 65 Bertholinus de Campo Bovum 55n Bertholinus de Ravano 86d Bertholinus de Sala 69d Bertholinus Dominici 86l Bertholinus doncellus 86l Bertholinus Gandolfini 58a, 117o Bertholinus (Bertholus) Iacobi 42o, 87n, 77d Bertholinus (Bertholus) Iohannis 55l, 25s Bertholinus Martini 82n Bertholinus Michaelis 89s Bertholinus Michaelis Corvi 42o Bertholinus Richobaldi 86l Bertholinus Silvestri (Sylvestri) 58a, 117o Bertholinus Uguicionis 42o Bertholoctus Petriçoli 77d Bertholomeus 3s Bertholomeus Albertini 82a Bertholomeus Angelelli 56l, 32s Bertholomeus d. Benvenuti 86n Bertholomeus Bologniti 123s Bertholomeus calçolarius 78s Bertholomeus d. Clare 9s, 8o, 76 Bertholomeus de Guerçino (Guirçino) 42o, 87n Bertholomeus de Sala 69d Bertholomeus de Sancto Georgio 28s, 56 Bertholomeus de Saviolis 69d Bertholomeus Francisci 42o Bertholomeus Gandolfini 86n Bertholomeus gualcitor 78s Bertholomeus Guidonis 101l Bertholomeus Guidonis cappelle Sancti Barbaciani 78s Bertholomeus Iacobi cappelle Sancti Ysaie 72n Bertholomeus d. Iacobi de Lago (Laygo) 376 24l, 62s, 65o Bertholomeus Iohannis 106a, 126s, 47o, 58n, 79d Bertholomeus Iohannis de Varegnana 8a Bertholomeus Labie (de Labia) 19l, 106o, 119n Bertholomeus pelliparius 78s Bertholomeus Piçolpassi 16n Bertholomeus Raynaldi 86d Bertholomeus s. 3s Bertholomeus Uguicionis 81d Bertholomeus zavaterius 138s, 73d Bertholottus Guillielmi 86l Bertholucius Petri 42o Bertholus Bellandini (Bellondini) 29d, 105 Bertholus Beltramini 86l Bertholus Bonaventure 79a Bertholus Dominici 111n, 80d Bertholus Gracioli (Gratioli) cappelle Sancti Thome 55l, 66a, 25s, 116o Bertholus Gratioli 42o, 87n Bertholus Paxitti 85n Bertholus pelliparius 100l Bertholus Petri cappelle Sancte Marie Maioris 97l Bertholus Petri custos 58a, 117o Bertholus Petri de Unçola 75d Bertholus (Beccus, Berthus, Bertolus, Bertus, Bininus) Petri puer, 30l, 6a, 7, 28, 46, 59, 95, 34s, 52, 81, 7o, 17, 24, 34n, 51, 78, 102d Bertholus Vitalis 86l Bertholus Viviani 91n Berthus (Bertus) d. Iacobini (Iacobi) 42o, 87n Berthus (Bertus) Petriçoli 42o, 84n Berthus (Bertholus) Petriçoli (Petruçoli) cappelle Sancte Thome 55l, 25s, 140 377 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Berthus Ruphini 28s Bertinus de Sancto Geminiano 9o, 13n, 140d Bertus (Bettus) Iunte (Zunte) 130o, 70n, 30d Bexa mulier Bernardi 19a Bexe sartor 117o Bicernus beccarius 40n Billionis, Bellionis (de), Pars 56l, 32s Bindus Baldronis (Boldronis, Boldeonis) 130o, 70n, 30d Bindus Bascherie de La Tosa (Baschere) 16l, 18, 44, 67, 22o, 28, 32, 42, 46, 49, 50, 61, 63, 64, 81, 82, 110, 129, 130, 70n, 30d, n Bitinellus de Sancta Aghata 53o Bitinus 80s Bitinus Arardi 42o Bitinus d. Açcolini d. Guidonis Buvalelli 69d Bitinus d. Comacii 69d Bitinus de Truvo (Tubio) 30o, 131 Bitinus d. Dionixii 69d Bitinus Gerardini 40n Bitinus Guidolini 17s Bitinus Iacobini 144s Bitinus Ramberti 87n Bitinus Roberti 42o Bitinus Silvestri 86l Bixellus de Poleceno 98s Bixius sartor 58a Blanchittis, Blanchutiis (de), Benvenutus 135s, 74d; Iohannes 42o, 87n; Iohannes Petriçoli 69d; Matheus 121d Baçaleriis, Bazaleriis (de), Bitinus 42o; Nicholaus 69d; Rambertus 128d Blanchus Cose 37d, 66 Blaxius Auliverii custos 87n, 69d Blaxius Auliverii notarius 42o Blaxius cui dicitur Baxilius 105s Blaxius Leonardi 85n Blaxius Malvicii (Malvicio, Malvicius) 30o, 131, 69d Boateriis (de), Cervus 112a, 92s, 27o, 89n, 40d; Gratiolus 5s; Iacobus 69d; Zacharia 69d Bobolognus d. Rolandini 69d Boccaderospo (de), Alexander 86l Boccafogaciis (de), Liazarius 11d Boglardus d. Phylippi 86d Boglichus Robetinus 86d Bologninus f. 35s Bologninus Iohannini 42o Bolognittus Gatti 69d Bolognittus f. notarius 35s Bolognitus Nicholai (Nicholay) 100l, 135s, 74d Bolognitus Zagni 78s Bonacaptus Dominici 5d Bonacaptus (Bonachaptus) sartor 55a, 42o, 111 Bonachosa de Granarolo 69d Bonachosa Ghisilberti (Ghiselberti) 42o, 87n Bonachursius Ayghini 125d Bonachursius d. Bulgarini 69d Bonafides Guidocti (Guidotii) 42o, 87n Bonafinus Bonafini 78s Bonagratia de Pegola 127n Bonaiutus Iohannis 42a, 68, 69, 72, 77, 80, 82, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 98, 99, 103, 104, 105, 106, 109, 1s, 2, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, III. Indici 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146, 148, 150, 151, 152, 153, 2o, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 43, 45, 47, 48, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 91, 92, 93, 95, 97, 98, 100, 101, 102, 103, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 122, 126, 127, 128, 2n, 5, 6, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 62, 63, 64, 66, 72, 75, 80, 82, 83, 84, 85, 85, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 105, 108, 110, 111, 112, 114, 115, 119, 120, 125, 127, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 1d, 3, 7, 9, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 23, 24, 27, 28, 29, 31, 40, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 54, 56, 58, 61, 62, 63, 64, 65, 68, 71, 79, 80, 81, 82, 84, 88, 92, 93, 94, 95, 96, 102, 106, 109, 111, 112, 113, 120, 122, 124, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 138, 142, 149, 150 Bonamichus de Cremona 102o Bonamichus de Guinçano (Quinçano) 58l, 23s Bonamichus Quinçani 136s, 72d Bonangratia d. Armani 48o, 117d Bonangratia Guidolini 127s Bonatus (Benaçus) Dominici 56l, 32s Bonaventura Albergipti 42o Bonaventura Bertholomei 88d 378 Bonaventura de Brixia 86d Bonaventura de Candelis 96n, 124d Bonaventura de Roma 86d Bonaventura de Savignano 87o, 138d Bonaventura Gabarolo (Ganbari) 58l, 23s Bonaventura Iacobi Bergençonis 72d Bonaventura Iacobi Sinibaldi 78s Bonaventura Iacobini 136s Bonaventura Petri 104a, 28s, 47, 14o, 32d Bonaventura Saglinbenis (Saglinbeni) 58a, 117o Bonaventura Ugolini Pauli 42o, 77d Bonaveris Gerardi 56a, 113o Bonaveris (de), Vilanellus 31o Bonavogla f. Paxini 69d Bonazunta (Zunta) Venture 69a, 83o Bonbellus Petriçoli 58a, 117o Bonbellus Rolandini 135s, 74d Bonbolognius (Bologninus) Boninsegne 42o, 87n Bondominichus Thomaxini 29a Bondus Guidonis 138s, 73d Bonfantinus de Aposegla 86d Bonfantinus gonfalonerius 86d Bonfantis (de), Iacobinus 58l, 23s Bongerardus d. Iacobini Bongerardi 40n Bongerardus f. Ugolini 35s Bonifatius assessor 88a, 131 Boniiacobus Andree 14o Boniiacobus d. Ugolini Guiçardini 6d Boninchuntrus Cambii 16n Boninsegna Beliçonis 70o Boninus de Mirlino 28o Boninus d. Petri 119s, 24o, 51n Boninus Ubertini 86o Boniohannes d. Aççi Ramenghi 69d Boniohannes Bonaventure Cambii 69d Boniohannes de Casto Episcopi 28n Boniohannes Useppi 52a, 114o 379 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Bonmartinus Albertini 135s, 74d Bonnollus Bonixini 23s Bonrecuperus Gerardini 69d Bonrecuperus f. d. Petroboni 78o Bonromeis (de), Guido 5s, 69d; Nicholaus 69d Bonromeus de Calçina 85a Bonsavere Geminiani 42o Bonucius (Benucius) Guidonis de Florentia 54a Bonuntius (Bonizus, Bonizzus) Meglorati 130o, 70n, 30d Bonus Iohannis 69d Bonvisinus (Bonvixinus) Bologniti (Bolognicti, Bolognitti) 18l, 24, 34, 37, 49, 55, 56, 57, 58, 59, 73, 81, 97, 100, 101, 102, 103, 3a, 5, 14, 25, 26, 29, 54, 55, 56, 58, 65, 66, 78, 79, 109, 3s, 6, 15, 23, 25, 26, 27, 32, 38, 42, 52, 58, 62, 125, 133, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 143, 144, 153, 8o, 9, 23, 28, 30, 41, 43, 48, 52, 65, 68, 77, 95, 96, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 126, 6n, 13, 16, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 97, 119, 120, 31d, 40, 42, 45, 46, 58, 65, 84, 108, 117, 120, 122, 140, 149, 150 Bonzagnis (de), Bernardinus 37n; Petrus 69d Bonzagnus (Bonazaninus, Boniohannes, Bonzaninus, Bonzanne, Bonzanus) Bernardini 90a, 28s, 79, 129, 132, 56o, 3d, 50 Bonzagnus Lambertini 82n Boytis (de), Boytus 69d; Nicholaus d. Iacobini 80n; Petrus 69d Boytulis, Boyculis (de), Guido 49l, 6s Brandelixius Benutii (Bennutii) 66a, 25s Brandelixius de Argele 69d Brandilixius Benacii 55l Bresanus (Brexanus) de Salis pr, 1l, 10, 14, 15, 18, 19, 20, 24, 27, 91, 93, 1a, 13, 22, 29, 31, 33, 110, 75s, 124, 1o, 9, 30, 31, 32, 6n, 99d Brexaninus nuntius 11l Brunettus de Ferro 39l Bruninus d. Blanchi Cose 69d Buillandus de Totona 86d Bulgarus de Badalo 28o, 131 Buninus (Boninus) Petri 28a, 46, 67o, 78d Buninus Michaelis 102d Burellis (de), Manfredoctus 69d Buvalellus Iohannis 86l Buvalellus d. Lambertini Buvallelli 69d Buvalinus d. Guidonis Inide 69d Buvalinus de Sala 69d Cabrinus de Placentia 86d Cadenellis (de), Bonachursius 70a Calamatonibus (de), Cabriele 69d Calamonus f. de Butrio 35s Caldarariis (de), Bonaventura 69d Cambiolus (Cambius) Benlafaremmo (Benlafaremo) 58a, 42o, 117, 87n Cambius barberius 78s Cambius Guidonis 136s, 72d Cambius Mathei 42o, 87n Cambius d. Petri 40n Cambius Rexalli 9o, 13n, 140d Cambius Rolandi 80n Candaleo d. Egidii de Lobia 69d Carbonus calçolarius 80n Carbonus Florii 97l Castagnolus Bertholi Avançaroli 94s, 129d Castagnolus Iacobi 76n Castelanus Francischi de cappelle Sancti Thome 86l, 65a Castelanus Francisci 115o III. Indici Castellana uxor Ricii 74l Cathelanus speciali 86l Cathelanus f. q. d. Tuçimanni 50a Catus Guillielmi 86l, 99o Cavalchaleo Uxeppi 110o Cavalchantis (de), Iacobus 55l, 25s, 140, 75d Cavedonis (de), Henrigiptus d. Pacis 65l Caxalixliis (de), Casaliclus 48d Cazanimicis, Cazanimiçis, Caçanimicis (de), Guido 69d; Guillielmus d. Iacobi 69d; Iacobus d. Guidonis 69d; Iacobus q. d. Iacobi 69d; Mons 69d; Venetichus 98o, 69d; Zenoysius 69d Cazanimighus Iohannini Dogole 69d Cechus Iohannis 8l Cervasius de Mirlino 28o Cervelerris (de), Marchus 42o Checholus (Chechus, Chichus, Ceccus) Ugolini 34s, 7o, 34n, 51, 102d Chele Bonfigloli 9o, 13n, 140d Cherichinus cursor 19n Christianus Rolandi 58a, 117o Cichonia miniator 78s Cioninus Mainitti (Maynicti, Maynitti) 9o, 13n, 140d Clarençuolus (Clarenzuolum) de s Capognano 150 , 151 Clarus q. Lamberti de Florentia 22o Clavaturiis (de), Symon 42a Cleriginus (Clerichinus, Clerighinus) Guidonis 45l, 77a, 89, 72s, 19n, 107d, 137 Codeghellis (de), Ugolinus 58l, 115o Cola (Coloa) Phylippi 95a, 7o Colinus de Barlexe (Barleye) 28o, 131 Colinus de Taunino 28o Colinus de Vals 86d Conpagninus (Compagninus, Conpagnonus) Ramberti (Lamberti) 99l, 32d 380 Contis (de), Albertus 100l Contisellus de Savigno 10s Contrus Iohanitti 77d Coradinus Gilioli 136s, 72d Coradus de L’Aquila 86d Coradus de Landres 86d Coradus (Conradus) de Montemagno 3l, 14, 34, 50, 60, 61, 73, 13a Coradus de Unisobres 86d Corbelanus (Corbellanus) Thomaxini 88n, 25d Corbelariis, Corbellaris, Corbellariis (de), Bobolognus (Bombolognus) 73l, 38d, 59, 69; Dondideus 34l; Rolandus de Corbellariis 69d Corra Rolandini 25o Corvus pictor 128d Cosola d. Petri de Verona 130d Cosolus q. Petri 69l Cospis, Cosppis (de), Iacobus 80l, 124n Crispolus de Torenes 86d Culforatis (de), Bonbolognus 110o Curadus de Rigito 86d Curionibus (de), Thomaxius 69d Cursinus 68l Cursius beroarius 62d Cursius calçolarius 86l Cursius Fabri 9o, 13n, 140d Cursolus Guillielmi 78s Cursulus (Corsolus) Guasconis s n d (Guaschonis) 146 , 2 , 133 Dactari (de), Petrobonus d. Rodulfi 69d Damianus Petri 97l Dandolus Gandulfi 34s Danielis Petri 46s, 96, 45o, 46, 50n, 62d Danixius d. Sovrani 69d Dentamis (de), Gerardus 41l Deodatus Benedicti 90d 381 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Deodatus Guidonis 42o Deomeldis Raymundini 53l Despersonaldis, Spersonaldis (de), s n d Iacobus 106 , 76 , 69 , 129; Guillielmus 69d Deudatus Nicholai 16n Deutachorre Frugerii 136n Deutalevi d. Michaelis Zambraxii 109a, 69d Dexius sartor 97l Diana Iacobini 100d Dina de Pietra Colora 3o, 5 Dinus Achorsitti (Achursitti) 56l, 32s Dinus Guidonis 65a Dinus Guidonis de Muxiglano l o (Muxigliani) 86 , 115 Dionisius d. Bitini Dionixii 69d Ditalibus (de), Iacobus f. 35s Doctis (de), Iacobinus 69d Dominichus Egidii Anbroxii 42o Dominichus (Dominicus) d. Iacobini 42o, 87n Dominichus Mathey cappelle Sancte Marie de Muradellis 97l Dominicus b. 50a Dominicus (Dominiusus) Acharixii (Acharisii) 42o, 87n Dominicus Alberti 65a, 115o Dominicus Alberti cappelle Sancte Marie de Baronçella 86l Dominicus Alberti (Albertini) nuntius 24a, 78, 51o, 129n, 136d Dominicus Albertini magister 122d Dominicus Albertutii Amighiti (Amyghitti) 58a, 117o Dominicus Andree cappelle Sancti Barbaciani 100l Dominicus Andree cappelle Sancti Thome de Mercato 55l, 25s Dominicus Anthonii cappelle Sancte Cecilie 8l, 56 Dominicus Anthonii cappelle Sancte Marie de Mascharella 56a Dominicus Anthonii cappelle Sancte Marie de Muradellis 113o Dominicus Belle 108n Dominicus Benvenuti 18l Dominicus d. Bertholi notarius 128n Dominicus Bertoli (Bertholi) custos 42o, 87n Dominicus Boni (Bonomi) 55a, 25s, 111o, 82n Dominicus de Bononia 127o, 52n Dominicus de Falachaze (Falecaze) 42o, 87n Dominicus de Feraria 84s Dominicus de Labante 86l Dominicus Dondidei 86l Dominicus Egidii 66a, 116o Dominicus Ghiberti 64l, 22d Dominicus Gratiadei 99l, 32d Dominicus Guidonis Rubbe (Rube) 138s, 73d Dominicus Iohannini 57l, 26s Dominicus Iohannis 82n Dominicus Iohannis de Pragatuli 42o, 87n Dominicus Iohannis de quarterio Sancti Petri 42o, 87n Dominicus Magnani 100l, 42o Dominicus Martini 66a, 116o Dominicus Mathey Buvalelli 78s Dominicus Mathey cappelle Sancte Cecilie 32s Dominicus Morandi 55l Dominicus Oxelli (Oselli) 42o, 87n Dominicus Petri 86l Dominicus sartor 8l Dominicus Stephani 78s III. Indici Dominicus Venture 22o Dominicus Zannis (Zanini) barberius 42o, 87n Dominicus Zannis cappelle Sancte Christine 97l Donatis (de), Bonachursius (Bonacursius, Cursius) pr, 88l, 89, 90, 103, 3a, 29, 30, 31, 56, 63s, 94, 106, 9o, 13n, 144d, n Donatus d. Cambii Malorecla 110o, 69d Dondideus Bençevenis 23o, 103 Dondideus cappelle Sancte Catherine 86l Dondideus Guidonis de Castro Britonum 78o Dondideus Zanconis de Ponticlo 63s Dondinus cappelle Sancti Proculi 86l Dondus Bernardini 42o Dondus Zanini Zuzii 86n Dongellis (de), Bonagratia 127n; Petrus Belinus (Perbilinus, Petrusbelinus) 127n, 31d, 117, 125; Munsius 69d; Ugolinus 73l, 38d, 59, 69 Doninus de Regio 15d Donus Iohannis Fantalocii 56l, 66a, 32s, 116o Donusdeus f. q. d. Zannis 99d Dottis (de), Bertholomeus 69d Doxinus de Boviano 28o Doxius d. Guillielmi Doxii 69d Doxius Iohannis 86l Drudetus de Villeriis 86d Ducius (Duçolus) de Orexello (Aurixello) 42o, 87n Ducius Floravantis 59s Ducius notarius 25n Dulce soror 81l Durante de Rubione 86d Duzolus Federici 6n Egidius d. Bertolomei 16n 382 Egidius Corvolini 80n Egidius magistri Alberti 81n Egidius f. scriptor 35s Faciolus barberius 59l, 27s Facius Guillielmi 57l, 65a, 33o, 42, 115, 87n Falchettus (Fulchittus) de Barda 28o, 131 Falconis, Falchonis (de), Iacobus 73l, 38d, 59 Faraone q. Faraonis de Lastignano 76s, 79, 112 Federicus de Ello 111a, 88s Federicus miles 32l Ferrus iudex 69a, 80, 87, 94, 98, 99, 105, 106, 7s, 30, 37, 46, 48, 49, 51, 59, 61, 67, 68, 69, 71, 74, 75, 80, 95, 97, 100, 105, 109, 110, 115, 117, 118, 120, 130, 150, 151, 16o, 45, 72, 80, 112, 5n, 8, 9, 35, 36, 48, 57, 111, 125, 28d, 48, 50, 68, 81, 93, 119, 130, 142 Ferucius Migloris 54a Finittus faber 38s Finus Guidonis de Muxiglano 100l, 66a, 42o, 116 Fiorucius Guidi 130o, 70n, 30d Flavianus de Sancto Amanti 28o Floranis (de), Petrus 79a, 16n Florianus s. 111d Foldus magister lignaminis 90o Foscharariis (de), Egidius legum doctor 60n; Gualtironus 69d; Rolandus 93a, 18s Francescus Cleravalla n Franchus Albertini 7o Franchus (Francischus, Checcolus) Blaxii 95a, 34s, 81, 17o, 24, 67, 51n Franchus Petri 17o Francischinus de Vinigula 86d Francischinus (Francischus) Iacobini 57l, 383 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 26s Francischinus Iacobini d. Zalice 17s Francischinus tanburellus 86d Francischus d. Alberti Oddofredi 69d Francischus d. Bonaventure 101a Francischus de Badalo 57n Francischus de Gatto 102a, 120d Francischus de Guirçino 42o Francischus de Tortoreto 28o Francischus f. de Ygnano 43o Francischus q. Dominici 78s Francischus Gatti ambaxator 64a, 125d Francischus Gatti miles 69d Francischus Iacobi 140s, 75d Francischus Iacobini 136s, 72d Francischus Lixie (Lixe) 97l, 66a, 116o Francischus Mathei (Mathey) 42o, 87n Francischus Petri 100l Franciscus 43o Franciscus Cor de Lione de Bononia 20s Franciscus d. Marie 84n Franciscus Mathey sartor 87n Franciscus (Francischus) Ugolini 7a, 59, 95, 52s, 81, 67o Franciscus sartor 42o, 87n Frederichus de Mirlino 28o Fredus de Argele 69d Freschobaldis (de), Ubertus 122s Fucius Gerardini 42o, 77d Fulcherius de Castronovo 86d Fulianis (de), Bendictus 41l, 70d Gabriel de Burgo 30o Galanus d. Pasqualini 86d Galixius de Urçellis 69d Galixius de Vercellis 97n Galiçianus Bonaçunte 82n Galluciis, Galutiis (de), Anthuniolus 69d; Comacius 32a, 69d; Gerardus d. Rolandini 69d; Guillielmus d. Guidocherii 69d; Mathyolus 69d Galvanus Manelli 104n Galvanus qui dicitur Ganellus 78s Gandolinus d. Zanelli de Regio 69d Gandonis de, Iacobus d. Francischini Gardinis (de), Bitinus 69d; Gardinus legum doctor 38a, 39, 7d, 121 Gardolus Iacobi 135s Gardus Vedoacii 69d Garellus becharius 17s Garixindis (de), Brandelixius 69d; Iohannes 69d; Lançe 69d; Marchus 69d; Ugolinus 69d Gaudencius de Faventia 103a Gaudentius de Ravenna 104a Gaçeris, Gaçerris, Gazeris (de), Gregorius 1l, 2, 5, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 91, 92, 93, 95, 99, 100, 102, 1a, 2, 9, 10, 11, 12, 16, 22, 27, 31, 32, 33, 34, 37, 41, 44, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 63, 64, 67, 70, 81, 83, 86, 93, 96, 97, 100, 101, 102, 107, 110, 111, 112, 3s, 4, 5, 12, 13, 14, 16, 17, 21, 35, 45, 53, 63, 64, 78, 88, 89, 90, 91, 92, 123, 124, 142, 147, 1o, 99d Gentilis (de), Raynerius 86d Gerardinus d. Acharixii de Lobia 69d Gerardinus Albini 42o, 77d Gerardinus Beldomandi (Beldimandi) 86l, 86n Gerardinus Bonazunte 109d Gerardinus Brachani 69d Gerardinus de Arbusto 15l, 22a, 75s III. Indici Gerardinus de Parma 83s, 87, 2o Gerardinus de Sans 86d Gerardinus Dondidei 42o Gerardinus Gerardi 42o Gerardinus d. Petri 69d Gerardinus pictor q. Gerardini de Bononia 9d Gerardonus Michaelis Laçari 56l, 32s Gerardus d. Adhygherii 29a Gerardus Alberici (Albiçi) 56a, 76d Gerardus Aliserni 19o Gerardus assazator 94o Gerardus Benacius 69d Gerardus Benatii 67a Gerardus Benvenuti 60l Gerardus Bertholi Fabri 143d Gerardus q. d. Bolognitti de Cocha 14s Gerardus de Bubus 78s Gerardus de Choca 69d Gerardus de Iosano 97a Gerardus de Lixerna 50s Gerardus (Gerardinus, Girardinus) de Mutina 103a, 104, 20s Gerardus de Pisis 96l Gerardus Ferarii 125o, 4n, 129d Gerardus Giuçardini 55o Gerardus Guazonis de Castro Franchi 73s Gerardus Iacobi 74d Gerardus Iohannis 107a, 53o, 5n Gerardus iudex et sindicus 101s, 66o, 93n, 131d Gerardus (Cinus, Zinus) Pandeboni 90a, 10s, 44, 146 Gerardus Pasqualis 55l, 25s Gerardus Spinelli 55a, 111o Gerardus Ugolini 86l Gerardus Uguicionis de Panicho 86l Gerardus Zambraxii 69d Gerardus Zanboni (Zaniboni) 124s, 93d, 384 132, 142 Ghavarellus (Gavarellus) Iohannis fabri 42o, 87n Gherius Alberti Aghynulfi 78s Ghettus Petri Longhi 42o, 87n Ghetus Iohanniti 42o Ghibertinus de Mutina 75o Ghibertus Dardona 86d Ghibertus de Busco 86d Ghibertus Deulai (Deulay) 42o, 87n Ghibertus Gerardi 55a, 111o Ghisleriis, Ghisileriis (de), Amadaxius 69d; Francischus d. Iacobi 69d; Gerardus d. Albertini 125s; Rainerius (Raynerius) 55n, 69d; Thomaxius 69d; Zacharia 69d Giliolus de Cremona 104a Giliolus (Gilliolus) Zanbonini 58a, 117o Giliolus faber 86l Giliotus (Giglettus) Beltrami (Beltramis) 28o, 131 Gillottus de Lagnino 28o Girmiolus Bonachose 78s Giullielmus de Monteumbrario 129o, 61n Gonborutis (de), Dominicus 55l, 25s Goçadinis, Gozadini, Gozadinis (de), Bennus q. d. Gozadini 21s; Bernabus 69d; Brandelixius 31o; Candaleo 40n; Galvanus 69d; Iulianus f. 35s; Lançalotus (Lançalottus) 76l, 10a, 69d; Vinçiguerra 110a, 45s, 31n Graciolus (Gratiolus) Erri 105s, 130n Gratianus Bazerle 83n Gratianus calçolarius 42o, 87n Gratianus (Gratriolus) Michaelis 138s, 73d Gratiolus de Lerro 64s, 37o, 29n Graydanis (de), Paulus Sucii de Graydanis 38l, 40, 54; Fucius 69d Grecis (de), Lapus 110o 385 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Gregorius Attholini 86l Gregorius Aççoguidi 69d Gregorius calçolarius 86l Gregorius de Navi 34o Gregorius Rodolfini 55l, 25s Grimaldus f. de Bonpetris 35s Gualandus de Bargi 8d Gualandus miles 88n, 25d, 146 Gualbertus (Gualiberto) Bonafedis (Bonafidei) 130o, 70n, 30d Gualenghus (Gualengus) Nigri 42o, 87n Gualinghis (de), Gualenghus (Gualengus) d. Aldrevandini 110o, 69d Gualterius Bonapartis 61n Gualterius miles 96s Gualtirinus d. Napuleonis de Panicho 69d Guarinus de Fano 28o Guarinus de Maleto 28o Guarinus de Parma 131o Guarinus de Veis 86d Guastavilanis (de), Controlus d. Albertini 69d Guercius de Ianua 103a Guidestus de Romanciis 69d Guido Benedicti 100l Guido Bontalenti 79a, 48o, 16n, 65 Guido Cipriani 86l Guido de Castro Forti 28o Guido f. de Filo 35s Guido de Parma 28o, 131 Guido de Roffeno (Rofeno, Roffeio) 69l, 29s, 48, 133d Guido de Sancta Aghata 53o Guido de Stiphunti 110a, 31n Guido de Vado 99n Guido de Ymola 42o, 87n Guido Dianeli 91n Guido fornarius 97l Guido q. Giramontis 110o, 69d Guido d. Guillielmi de Mançolino 69d Guido Margarite 100l Guido Michaelis 121n, 122, 98d Guido d. Nicholai 121o Guido notarius 112n Guido Rolandini 137s, 76d Guido Rustighelli 127s Guido f. Signoricti 35s Guido d. Symonis de Foglano 101l Guido (Guidoctus) Ubaldini (Ubaldi) 57l, 26s, 80n Guido Ugolini nuntius 80a, 94, 9n, 42, 106, 20d, 68 Guido d. Ugolini puer 81s, 7o, 67, 135n, 102d Guido Zanelli 40s, 64o Guido Zunte 85n Guidoctinus Parixii 140s, 75d Guidoctus Henrec 135s, 74d Guidoctus Iohannis 107s Guidolinus de Bagnarola 37n Guidottus Thomaxini 57l, 26s Guidozagnis (de), Guillielmus 69d Guiducius Benenpace 58l Guiducius Benimpare 42o Guiducius de Romaniola 43s Guiducius de Val de Roncho 98a Guiducius f. Guidolini 107a Guidutius Bonapartis 23s Guillielmucius (Guillielmus) calçolarius 135s, 74d Guillielmucius q. comitis Alexandri de Mangone 105a, 2s, 22 Guillielmus f. 33s Guillielmus Accursitti 58l, 23s Guillielmus Achursii 42o Guillielmus d. Alberti Grinçi 69d Guillielmus d. Albertini Alexii 42o Guillielmus Andree 42o, 87n III. Indici Guillielmus Anthonii 86l Guillielmus Baxani 28o Guillielmus Benvenuti 97l, 135s, 74d Guillielmus d. Benvenuti 69d Guillielmus Butiglerio 35d Guillielmus catelanus 86d, 106, 143 Guillielmus Cavaça (Cavaçe) 65a, 115o Guillielmus Cleralbane 131o Guillielmus Cocerello de Francia 86d Guillielmus Confanonerio (Confaloneri, Confani) 20l, 79, 82, 83, 34a, 107 Guillielmus dayneges 28o Guillielmus de Barcelona 86d Guillielmus de Cignachi 86d Guillielmus de La Guarda 86d Guillielmus de La Mota 28o Guillielmus de Padua 50l, 70s, 96d Guillielmus de Palaraga 28o Guillielmus de Panpaglano 86d Guillielmus de Ronbodevino legum doctor 112a, 92s, 27o, 89n, 7d Guillielmus de Sala 69d Guillielmus de Saliceto 37d Guillielmus de Sancto Anthonio 28o Guillielmus de Verona 30o, 131 Guillielmus de Villanova 28o Guillielmus de Xena 28o Guillielmus Gerardi 86l Guillielmus Ghiberti 136s, 72d Guillielmus Iacobi 9o, 13n, 140d Guillielmus Iacobini 30o Guillielmus d. Iacobini de Layguna fuit de Aglano 63s Guillielmus Malfanec 86d Guillielmus medicus 130d Guillielmus f. Pançono 35s Guillielmus Pasqualis 78s Guillielmus Petri 136s, 72d Guillielmus d. Tholomei 69d 386 Guillielmus Verardi 144s Guillielmus Zampe (Zampa) 58a, 117o Guittofredus d. Colini 69d Guramons Venture 44s Guronus d. Alberti de Sala 69d Henrichus q. Anselmi 82d Henrichus (Richus) Dalmaxini 90a, 11s Henrichus de Salinbatto 28o Henrichus marischalchus 86d Henricus Petri Cleri 42o Henrigiptus f. Blanchi 52o Henrigiptus Corpiraxi (Corporaxo) 42o, 87n Henrigiptus de Maldecho 86d Henrigiptus de Policino 126s, 133n Henrigiptus de Seravalle 69d Henrigiptus d. Fabiani 69d Henrigiptus Feliciani 16n Henrigiptus notarius 1a Henrigiptus Pacis de Brayna 47l Henrigiptus q. Ubertini 42o Homodeus Iacobi 111o Honebene de Castraxonno 15l, 22a, 75s Hostagnus Ghigho 86d Hostaxinus Bondiei 42o Hostexanus d. Hostexani Diarolimi (Diarolini) 110o, 69d Hydinus de Mais 86d Iacobellus f. Benevengni 143d Iacobellus q. Benivegne 118n Iacobellus (Zafobellus) f. Nasinbenis 56l, 32s Iacobinus d. Abrami 69d Iacobinus Advocati 35d Iacobinus (Iacobus) Amici 58l, 23s Iacobinus Artuxini (Artuximi) 64a, 69d Iacobinus Bellocti 82s 387 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Iacobinus Beltramis 78s Iacobinus Beltramis puer 46a Iacobinus Bertholini 86l Iacobinus Bixella 66a, 139s, 116o, 52d Iacobinus f. Braçii 35s Iacobinus de Coloreto 69d Iacobinus de Lambro 86d Iacobinus de Lobia 69d Iacobinus de Medicina 96o Iacobinus Federici 61o, 35n, 45, 94 Iacobinus Francholi 16n, 24d, 149, 150 Iacobinus Gerardelli 143d Iacobinus d. Guidonis Zagni 69d Iacobinus Iacobi 55l, 25s Iacobinus d. Iohannis de Mulnariis 69d Iacobinus d. Iuliani de Aposa 69d Iacobinus Martini 86l Iacobinus Petri Grassi 125d Iacobinus Petriçoli de Vetrana 55l, 25s Iacobinus rector 115d Iacobinus Sassolini 121d Iacobinus Schagni 55a, 42o Iacobinus sedazarius 15l, 22a, 75s Iacobinus Stagni 111o Iacobinus Ubaldini 136s, 72d Iacobinus Zagniboni 29a Iacobucius de Castro Episcopi 28n Iacobus b. 33a Iacobus Alberti 86l Iacobus d. Antholini 69d Iacobus aurifex 82o Iacobus Aymonitti (Aimoniti, Aymoniti) 23l, 3a, 70, 41o, 95, 34d Iacobus barberius 42o Iacobus Bartholi 138s, 73d Iacobus beccarius 42o Iacobus Benvenuti 42o, 87n Iacobus Benvenuti cappelle Sancte Lucie 55a, 111o Iacobus Benvenuti de Pino 42o Iacobus Benvenuti Iohannis Rubei 69d Iacobus Berardi custos 121d Iacobus Berardi notarius 2d Iacobus Bernardi 42o Iacobus Bernardi Predarii 42o Iacobus Bertini 69d Iacobus Blasemaltorti 51d Iacobus Bonagratie 42o Iacobus Bonavitis 86l Iacobus Bonitti 42o Iacobus d. Bonvilani 69d Iacobus calçolarius 86l Iacobus d. Canonici 69d Iacobus f. Cursii 69l Iacobus de Bagno 90l, 20a, 65d, 69 Iacobus de Bucio 86d Iacobus de Caçano n Iacobus de Ferro 135s, 74d Iacobus de Lastignano 48o, 143d Iacobus de Padua 103a Iacobus de Unçola 28d Iacobus Flaminghi 69d Iacobus d. Francischini Gandonis 69d Iacobus Gerardi 134n, 3d, 50 Iacobus Gerbini 113d Iacobus Gierlini 68d Iacobus Gilioli 68n Iacobus Gnochus 42o Iacobus Guidonis 99l Iacobus d. Guidonis de Montebellio 16n Iacobus d. Henrigitti Calanchi 110o Iacobus f. Horii 35s Iacobus d. Iachoboni Becharii 16s Iacobus Iacobini 7l, 30, 95a, 81s, 17o, 67, 51n, 105, 135 Iacobus Iohanini 42o, 87n Iacobus Iohannis 86l Iacobus Iohannis fabri 42o III. Indici Iacobus Iohannis nuntius 42s Iacobus iudex potestatis 75a Iacobus Iuliani 66a, 116o Iacobus Leonis 23a, 108, 2s, 36, 43, 85, 98, 104, 118, 120, 15o, 72, 3d Iacobus Mathei 78s Iacobus medicus 76s Iacobus Mediglaltri 78s Iacobus Nasinbenis 42o Iacobus Nasinbenis cappelle Sancti Christofori 58l, 23s Iacobus Nasinbenis nuntius 135d Iacobus Paxolini 86l Iacobus pelliparius 56l, 32s Iacobus Petri cartholarius 117n Iacobus Petri custos 136s, 72d Iacobus Petri Tercii 42o Iacobus Petriçoli 30o, 131 Iacobus Petriçolli Bonbelli 42o Iacobus d. Petroboni 16n Iacobus presbiter 24n Iacobus q. Rodulfi 83l Iacobus Rubeo 86l Iacobus sartor 57l, 26s Iacobus scriptor 78s Iacobus Stephani custos 58l, 23s Iacobus Stephani nuntius 33n, 133d Iacobus Symocarii 16n Iacobus Uguicionis 42o, 83n Iacobus d. Vandi 69d Iacobus Venture 86l Iacobus vocatum Minarellus 48n Iacobus Zaghonelli (Zanbonelli) 58l, 23s Iacobus Zagonelli 85n Iacobus Zençoris Melice 66n Iannes (Zannus) de Ecclesia 30o, 131 Ianucius (Ianutius) Martini 130o, 70n, 30d Ioachinus Arduini 16n Iohanellus Bonincuntri 57l, 26s 388 Iohanellus Iacobi 14o Iohanellus Vitte 54s Iohaninus de Fabro 32d Iohaninus (Ianinus, Iohanninus, Zaninus, Zoaninus) de Parma 23a, 24, 108, 28s, 79, 132, 62n, 99, 3d, 119 Iohaninus Parola 15l, 22a, 75s Iohaninus Seraphyni (Serafini) 57l, 26s Iohannes 98d Iohannes f. 33s Iohannes Albertini custos 86l Iohannes (Iohaninus) Albertini nuntius 32d Iohannes Aldevrandi 130s, 130n Iohannes d. Aldini 58o Iohannes Amighiti 64l Iohannes Andree 52s, 17o, 105n Iohannes Anthonii Auliverii 42o, 87n Iohannes Anthonii custos 55l, 55a, 25s, 78, 111o Iohannes Anthonii miles 110o Iohannes Arlotini 86l Iohannes Arnaldi (Aynaldi) 28o, 131 Iohannes Aspectati 75o Iohannes Barbarossa 69d Iohannes barberius 78s Iohannes d. Bencevenis (Bencevennis) 38a, 3n, 16, 143d Iohannes Bendicti 90d Iohannes Bendidei 37a, 153s Iohannes Benvenuti Rustici 58l, 23s Iohannes Bernardini 55l, 25s Iohannes Bertholomei 130n, 136d Iohannes Blaxii 86l Iohannes Blondi 42o, 87n Iohannes q. d. Bonachursii Lodoyci 125s Iohannes Bonaventure 16n Iohannes Bonaventure de Bagno 42o, 87n Iohannes Bonaçunte 78s 389 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Iohannes Bondidei 121s, 148d Iohannes q. Bondominici 78s Iohannes Bonfantini 123s Iohannes Butrigario 20a, 16n Iohannes calçolarius 86l Iohannes Cambii 57l, 86, 26s Iohannes clavarius 49n Iohannes Coradini 86l Iohannes Cortelli 86l Iohannes Damiani 15a, 77s, 15n Iohannes f. de Anchona 81o Iohannes de Bagno 41a, 3d, 87 Iohannes de Bergadelli 42o Iohannes de Bixano 16n, 69d Iohannes de Brisia 55n Iohannes de Calcharia 30o Iohannes de Castro Episcopi 28n Iohannes de Costa 86d Iohannes de Formia 86d Iohannes de Frichorte 28o Iohannes de Pragatuli 47s, 149, 98n Iohannes de Ravenna 30o, 131 Iohannes de Regio 140s, 75d Iohannes de Roffeno custos 6n Iohannes de Roffeno (Rofeno) notarius 16n, 97, 149d, 150 Iohannes de Sabluni 58a, 42o, 117 Iohannes de Scanello (Schanello) 62l, 70, 89, 9a, 47, 48, 49, 61, 68, 75, 76, 91, 92, 1s, 24, 60, 86, 103, 133, 148, 6o, 18, 29, 50, 59, 74, 91, 92, 108, 109, 10n, 25, 26, 53, 63, 95, 114, 132, 17d, 27, 61, 71, 118, 126 Iohannes de Seravalle 31s Iohannes de Urçellis 52n Iohannes de Vals 86d Iohannes de Ygnano 69d Iohannes Deutalevi 80n Iohannes Gerardi cappelle Sancte Marie de Carariis 97l Iohannes Gerardi cappelle Sancti Benedicti 65a Iohannes Gerardi cappelle Sancti Remedii 73d Iohannes Gerardi custos 138s, 115o Iohannes Gerardi Paltonerii 78s Iohannes Gerardini 140s, 75d Iohannes Ghiberti 42o Iohannes d. Giberti 87n Iohannes Guidocti 140s, 75d Iohannes Guidonis 55a, 111o Iohannes Henriçi 78s Iohannes Henrigipti 78s Iohannes hosbergherius 86l Iohannes d. Iacobi 69d Iohannes Iacobi Berghençonis 73d Iohannes Iacobi cappelle Sancte Catherine 73d Iohannes Iacobi cappelle Sancte Marie Muradellis 86l Iohannes Iacobi cappelle Sancti Vitalis 86l Iohannes Iacobi custos 138s Iohannes Iacobi nuntius 36l, 108s Iohannes d. Iacobini 138s Iohannes in Monte 112d Iohannes Iohannini 42o Iohannes Iohannini Napparii 16n Iohannes iudex 79n, 113 Iohannes Iuliani de Coloreto 86l Iohannes f. Levaldi 35s Iohannes magister 56n, 67, 109, 123, 13d, 18, 21, 39, 60, 145 Iohannes medicus 84l Iohannes Michaelis Caxotti 69d Iohannes Nicholai de Bertalia 40n Iohannes Nicholay Baylardi 65a, 115o Iohannes notarius 68o Iohannes nuntius 88d 390 III. Indici Iohannes Oddolini 39n Iohannes f. ordinis fratrum appostollorum 89o Iohannes d. Pacis 80n Iohannes Pauli 72l Iohannes Paxitti 78s Iohannes Perini 16n Iohannes Petri calçolarii 3l, 30, 7a, 46, 95 Iohannes Petri custos 42o Iohannes Petri faber 43a Iohannes d. Petri puer 7l, 28a, 46, 34s, 119, 7o, 51n, 135, 102d Iohannes Petrini 69d Iohannes Petriçoli cappelle Sancte Cicilie 58a Iohannes Petriçoli cappelle Sancti Proculi 55l, 55a, 25s, 111o Iohannes Petriçoli cappelle Sancti Sysmondi 86l Iohannes Petriçoli custos castri Sancti Petri 117o, 85n Iohannes Petriçoli (Petricoli) custos Regii 42o, 87n Iohannes piscator 78s Iohannes portonarius 75n Iohannes Receputi (Recevuti) 66a, 116o Iohannes Rolandi 86l Iohannes Saglinbene (Saglinbenis) 55l, 55a, 25s, 111o Iohannes (Iohanninus) Symonis 4l, 12, 64 Iohannes Ugolini custos 42o Iohannes (Iohanellus, Iohannellus) Ugolini nuntius 28s, 57, 54o, 80, 134n, 20d, 28, 94, 95 Iohannes Ugolini qui dicitur Rubeus 112o, 3d Iohannes Uguicionis 123s, 6n Iohannes Vitalis 97l Iohannes Zacharie 57l, 26s Iohannes Zanboni custos 87n Iohannes q. d. Zanboni notarius 111s Iohannes zavaterius 136s, 72d Iohanninus (Iohaninus) Benvenuti 129s, 64o, 104, 32d, 83 Iohanninus (Zaninus) de Brixia (de Brisia) 20s, 31, 55, 89, 20o, 93 Iohanninus de Regio 104a Iohanninus f. de Varegnana 35s Iohanninus de Ypra 31s Iohanninus Iohannis Caxarii 28d, 80 Iohanninus Lanfranchi 128s Iohanninus Nicholai 78s Ingheleschis (de), Bernardus 19a, 21 Iulianus Cambii Gratiadei 48o, 7d, 125 Iulianus Iohannis cappelle Sancte Marie Madalene 86l Iulianus Iohannis nuntius 90a, 54s, 116, 133n Iulianus f. Paxini 109d Iulianus Raynerii Naxi 86l Iulianus Ribaldini 136s, 72d Iulianus Rovixii 16n, 69d Iulianus Ubaldini 56a, 113o Iulianus (Ziulianus, Zuliano) Ugolini 6a, 28, 46, 95, 34s, 81, 7o, 102d Iustus de Camurata 31l Ivanus (Yvanus) Bentivogli (Bentevogli, Bentevoglo) 23o, 28, 31, 32, 42, 43, 44, 52, 63, 77, 78, 81, 87, 88, 89, 95, 96, 110, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 126, 129, 130, 131, 1n, 3, 4, 6, 15, 16, 39, 41, 61, 2d, 8, 32, 69, 144, n Karolus (Karllo, Carullus) Falechace 55l, 66a, 25s, 116o Karulus Martelli 62o Lamandinis (de), Arienti Bonaprese q. 391 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 d. Michaelis 81o, 95; Upiçinus de Lamandinis 2d Lambertinis (de), Gruamons 69d; Guillielmus 69d; Iacobus 69d; Petrus 69d ; Ugo Pauli 17s Lambertinus de Stiphunti 69d Lambertinus Iacobelli de Sangueneta 55l, 25s Lambertinus legum doctor 35n Lambertinus Petri 85n Lambertinus Rampone legum doctor 112a, 92s, 27o Lambertus (Lambertius) Artuxini (Artuxino) 2a, 51, 53, 63, 12s, 47n Lambertus Ubaldini (Ubalducii) 87a, 30s Lameriis (de), Nicholaus d. Rodolfini 2a, 51, 12s, 44o Lance Genoysii 69d Lanfranchinus de Brixia 72l Lanfranchus f. Ubertini 35s Lançaloctus (Lançalottus, Lanzalottus) q. Guidonis Taraffi 82s, 76n, 129d Lapus de Grecis 110o Lapus f. Martini 9o, 13n, 140d Lapus Saglibene de Caxaliclo 144s Laurentia Iacobini 100d Laurentius Alberti 78s Laurentius Benvenuti custos 42o, 87n Laurentius Benvenuti portator 47d Laurentius Bonacapti 16l Laurentius Bonaçunte 6s Laurentius Bonazunte 140s, 75d Laurentius Iohanini 74d Laurentius Iohannis 135s Laurentius Michaelis de Butrio 16n Laurentius Peregrini (Pellegrini) 74s, 75, 114, 8n, 14, 3d, 48, 49, 92 Laurentius Petroni (Petronis) 97l, 55a, 111o Laurentius Roberti 42o Laurentius Rolandi 55n Laurentius Scharii 48o, 12d Laurentius Ugonis (Ugucionis) Belle 42o, 87n Laurentius Zagonello (Zagonelli) 6n, 69d Laygone de Scoveto 48d Laçarinus aurifex 78s Lencius de Muglano (Moglano) 28o, 131 Lencius d. Gerardi 56l, 32s Leonardus f. Bonvixini 60n, 69 Leonardus de Guirçino 91s, 33d, 69 Leonardus Gerardini 65a, 115o Leonardus notarius 68o Leuciis, Liuciis (de), Gerardus Guillielmi 140s, 75d; Guido 110o Liaçarius de Liaçariis 69d Lippus Bonazunte 27s Loctus (Lottus) de Ferro 27s, 42o, 110, 87n Lodoychus d. Marchixini 69d Lombardus de Montumbrario 120d Lorinus de Cruce 86d Lucha Venture 42o Machaferrus de Sancta Maria de Turlionibus 135s, 74d Magardus d. Gerardi de Layguna fuit de Aglano 63s Maghinardus (Maghynardus) Alberti 97l, 42o, 87n Maghynardus de Soxenava 129n Magistris (de), Laurentius 120o, 121 Magnanis (de), Leonardus 16n, 23d, 69, 149, 150 Magnanus Nasinbenis custos 78s Magnanus Nasinbenis nuntius 79o Malatigna Nicholai 138s, 73d Malavoltis (de), Albertus 69d; Bonavolta III. Indici 69d; Cathelanus (Catelanus) 97n, 69d; Ghigexius 69d; Guiducius 69d; Iacobus 69d Malpiglis (de), Guillielminus (Guillelmus) 55l, 100, 25s, 138, 82n, 73d; Mathyolus 110o, 69d Manducius de Pedona 150s, 151 Manencinus de Vedegheto q. Yvani 98a Manfredus de Fano d. Amadei 86d Manuellus d. Iacobini de Sabluni 69d Marçaloliis (de), Palamadexius 69d Marcelinius de Panicho 98a Marchixinus Bonazunte 25a, 137s, 76d Marchixinus curerius 113s Marchus de Contraguerra 28o Marchus de Erciis 42o Marchus f. de Sancto Georgio 35s Marchus magister 83l Maregnanus d. Guidonis Tansi 69d Maria 100a Maridellus Maynitti 49d Marsilius Guidonis 90a Martinellus Iacobini Palmerii 80a, 106, 51s Martinellus marochus 65s Martinus Alexii 85a Martinus Aymeriçi 23a Martinus Bagnarole 122s Martinus beccarius 42o, 87n Martinus de Canitulo 91l Martinus de Granarolo 78s Martinus de Panicho 58o Martinus de Piçolo 16n, 69d Martinus de Ugiano (Ulgiano) 78a, 130n Martinus de Vernatia 34l Martinus Dominici 78s Martinus Fabiani 42o, 87n Martinus Feragallo 108a, 40s Martinus Guillielmi 87a, 36s, 41 392 Martinus d. Iacobi Cultelerii 69d Martinus Iohannis 131s Martinus Octaviani 86l Martinus Petri 86d Martinus Pini 8l Martinus presbiter 57o Martinus Ugolini custos 83n Martinus Ugolini nuntius 2n Marxiliis (de), Albertus 121d Marxilius Guidi 5o Mascharonis (de), Domenicus 44l Masimillis (de), Bonbolognus 69d; Dondideus 69d Mateus d. Ioahannis 16n Matheus Andrioli 67s Matheus d. Bonvixini 58d Matheus Buvalelli 42o, 87n Matheus de Abellis 42o Matheus de Lastignano 18l Matheus de Saliceto de quarterio Sancti Petri 69d Matheus de Saliceto notarius 82l Matheus Dominici Maymeline 30o Matheus Laurentii 57l, 26s Matheus (Mateus) sartor 135s, 74d Matheus sartor cappelle Sancti Ambroxii 86l Matheus Schorniti 69d Matheus Thomaxii (Thomaxini) 42o, 87n Mathyolus d. Bonvixini 69d Mathyolus Cambii 42o, 87n Mathyolus Coppi 69d Mathyolus de Caxagla 59s Mathyolus de Flexo 42o Mathyolus de Ronchore 63o Mathyolus de Unzola 42o Mathyolus Facii 59l, 27s Mathyolus (Mathiolus) Francisci (Francischi) 56l, 58a, 32s, 117o 393 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Mathyolus Francisci (Francischi) Donadini 97l, 136s, 72d Mathyolus Iohannis 80n Mathyolus Mathyoli 55a, 111o Mathyolus Migloris 42o Mathyolus Paxolini Astanove 39n Maxignis (de), Iohannes 15s Maxius Iohannis 83n Maxius sive Thomaxinus Alberti de Ello 25a, 42o Maxus Alberti 98l Maynardus Bonomi 78a, 28s, 70o Maynardus de Mutina 88d Maynel de Arbeorena 86d Mayngus de Tureta 86d Maynus q. d. Bendidei de Canitulo 97a Medicus (Medichus) Nasinbenis (Nascinbenis) 71l, 102, 24a, 73, 108, 79s, 97, 132, 152, 57o, 58, 24n Megloramentus de Sancto Colonbano (Columbano) 139s, 52d Meglore Gardi 9o, 13n, 140d Melchionus Iacobini 86l Melior beroarius 62d Mellegius (Melegius) Iohannis 42o, 87n Mellus de Capognano 150s, 151 Menabos de Rocho 86l Menghinus d. Petri 7l Menghus (Mengus) f. Iacobi 42o, 87n Mercadante Octovrini 29d Mercatus de Castri Episcopi 28n Merchadellus (Mercadellus) Nasinbenis 102l, 91n, 113 Michael Adami n Michael Bentevogli 58s Michael Bonachose 83n Michael Bonmartini 82l Michael Bontevogli 42o Michael Guericci 115n Michael Mulitti (de Mulitis) 58l, 23s Michael Petri de Duglolo 141d Michael f. Petri de Varegnana 35s Michael Severii (Siverii) 102l, 23a, 24, 74, 90, 57s, 132, 56o, 134d Michael Ugolini nuntius 37n, 48 Michael (Michilinus) Ugolini puer 34n, 102d Michelinus (Michilinus) Benvenuti 42o, 87n Michilinus Alberti 55l, 58a, 117o Michilinus Alberti Gualterini 100l, 25s Michilinus d. Cambii 110o, 69d Michilinus (Michilitus) cui dicitur Ançianus 55l, 25s Michilinus (Michel) Iohannis 100l, 83n Milanus de Mediolano 103a Millinus Arduini (Arduyni) 55a, 111o Minghinus Chambii 78s Minus d. Beccadini 69d Minus q. d. Dandi de Saliceto 11s Minus f. Egidii 42o, 111 Minus f. Gillii 55a Minus mutinens 86l Minus sartor 42o Minus sartor cappelle Sancti Michaelis 86l Mirandus de Parma 84s Miranus (Mirandus) de Milano (Mediolano) 104a, 65s, 84, 99, 2o, 36, 71 Misinus Iohannis 86l Mixinus domicellus 94l Montanarius d. Iacobi Montanarii 69d Montone Baldancie (Baldantie) 9o, 13n, 140d Montorius Iohannis custos 66a, 116o Montorius Iohannis de Burgo Sancti Petri 78s Morandus de Mognis 98a III. Indici Morandus de Zexena 131o Morganellus Constantini (Constantinis) 56l, 32s Muglolis (de), Iacobus 64d Muntinus (Martinus) Buoni 9o, 13n, 140d Mynus (Minus) Maltalento (Maltalenti) 135s, 74d Nardus de La Motta 28o Nascinbene (Nasinbene) de Gisso 72l, 7s, 124, 32n, 64, 132d Nasinbene (Naxinbene) Adelardi 57l, 26s Nasinbene Alberti (Albertini) 17a, 90s, 16o, 125n, 28d, 48, 80 Nasinbene Açolini 86l Nasinbene Cervati 79n Nasinbene Guidocti 41a, 87d Nasinbene nuntius 74n, 101d Nasinbene Petri 78s Nasinbene Principini 23n, 32d Navis (de), Iacobus 67l Nax Alberti cappelle Sancte Catherine 86l Nax Alberti nuntius 98l, 102, 24a, 73, 108, 133n Nerius Boninchuntri 42o Nerus Brexani de Brixia 15d Nicholaus d. Allamanni de Guarinis 42o, 87n Nicholaus d. Aymerii 69d Nicholaus Bardonis 78s Nicholaus Bonaventure Pasqualis 42o, 87n Nicholaus Bonaçunte (Bonazunte) 55a, 111o Nicholaus Bonvixini 69d Nicholaus Borghexani 69d Nicholaus Cambii 135s, 74d Nicholaus de Galiana 25l Nicholaus de Pritonibus 69d 394 Nicholaus de Turena 86d Nicholaus de Varegnana 82n Nicholaus Gratiani 49l, 6s Nicholaus Guidonis nuntius 132d Nicholaus Iacobini 55a Nicholaus d. Iacobini Clarissimi 69d Nicholaus Iohannis 135s, 85n, 74d Nicholaus napparius 42o Nicholaus Nicholini (Nicholai) 42o, 87n Nicholaus notarius 94l Nicholaus Odaldi 69d Nicholaus Paini 78s Nicholaus Phylippi 2l, 3, 48, 6a, 28, 46, 34s, 52, 81, 119, 17o, 24, 67, 34n, 51, 135 Nicholaus Receputi 58l, 23s Nicholaus Rodolfini Ursii 123o Nicholaus d. Rodolphini 2a Nicholaus Saglibene de Caxaliclo 144s Nicholaus selarius 117o Nicholaus selarius cappelle Sancti Thome 58a, 78s Nicholaus Thomaxini 56l, 32s, 42o, 87n Nicholaus Tuschi 60l Nicholaus Ursii 86l Nicholucius (Nicholutius) Damiani 14a, 84, 1d, 63 Nigrus Borghexini 69d Nigrus Genarii 87o Nigrus Gerardi 55a, 111o Nigrus spadarius 58a, 117o Nigrus Zanini 55l, 25s Nordiglis (de), Nordiglous (Nordiglus) 30o, 131 Octavianus Guidonis 86l Octobanus (Octobonus) calçolarius 136s, 72d Oddinus de Mirapesce 30o Oddonis (de), Guillelmus 16l, 25 395 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Oliverius 17s Oliverius de Montevellio 24a Omgnabene de Verona 103a Orlanducius Albertini 127n, 80d Orlandus Ubaldini de Reno 115n Ottonellus Iohannis cappelle Sancti Martini 97l Ottonellus (Octonellus) Iohannis sartor 86l, 135s, 74d Oxilinus Guillielmi 55a Pacinus de Porta 131o Pacinus de Prata 30o Paganellus Coradi 119o, 121 Paganinus de Cremona 87s, 26o, 93 Pagnus (Paganus) Bandini 130o, 70n, 30d Palialogus d. (Palealoghus, Palialoghus, Paliologus, Paliolus, Palialus, Pallialus) 88l, 89, 90, 94, 96, 97, 98, 101, 103, 3a, 4, 5, 6, 7, 8, 13, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 31, 35, 36, 38, 39, 40, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 65, 66, 71, 73, 74, 75, 76, 78, 79, 84, 85, 108, 41o, 85, 29n, 95d Palmerius Ghiberti 151s Palmirolus Cambii 42o, 87n Palmirolus Iohannis Tariçani 78s Palonus (Polonus) Ugolini 9o, 13n, 140d Paltonerius calçolarius 86l Paltronus de Corneto 86d Pançis (de), Guillelmus 16n Pançonibus (de), Cabriele 69d; d Robacontus 125 Pançonis (de), Iacobus 117s Papaçinus becharius 78s Papaçonibus (de), Symon d. Petri 34l Parixellus de Vigo 74l Partucius Petriçoli 30o, 131 Passagerii (de), Iohannes Petriçoli 42o; Landinus Petriçoli 123s Passipoveris (de), Ubaldinus 69d Paulus Advocati 21o Paulus Bellondini pr, 77l, 145d Paulus Benedicti 66a, 116o Paulus de Cazano 146d Paulus de Sancto Petro Maiore 9o, 13n, 140d Paulus Falechaze 80n Paulus Guidonis 55a, 111o Paulus f. Iacobi de Savignano 140s Paulus Iuliani Rovixii 42o, 87n Paulus Lanfranchini 42o Paulus Martini 56l, 65a, 32s Paulus Pelegrini (Pellegrini) 78l, 56s, 133n Paulus Petri 42o Paulus Raynaldi 42o Paulus q. Rovixii 66a, 116o, 84n Paulus Trintinelli 69d Paulus Venture 16n Pavanensibus (de), Bertholomeus 31o, 69d; Betucius 62o; Guillielmus pr, 144s, 29d, 69, 106, 143, 144, n; Nauclerius 48o Pax Albertis 7a Pax Bonachursii 42o, 87n Pax Boninsegne 56l, 32s Pax d. de Pace 112a, 92s, 27o Pax de Pacibus legum doctor 35n Pax de Saliceto 55n, 125d Pax Iohanini 96d Pax f. prior de Sancte Marie Carminis 100a Pax Rolandini 16n Pax sartor 58a, 117o Pax Ysinardi 26a Paxaninus de Mediolano 26o Paxinus de Mediolano (de Milano) 103a, 104, 31s, 65, 99, 2o, 26 Paxolinus Bonazunte 135s, 74d III. Indici Pegoloctis, Pegolotti (de), Bonbolognus 69d; Iacobus 69d; Pax Iacobini 37a, 152s Pelegrinus d. comitis Maghinardi de Panicho 98a Pellegrinus Petriçoli 86l Pere de Blaces 131o Peregrinus notarius 103a, 20s, 31, 47, 65, 83, 84, 99, 127, 2o, 20, 26, 35, 36, 71, 93, 102, 127, 128, 13n, 52, 62, 100, 19d Pergolanus nuntius 54l, Pergolanus q. Paxitti 132s, 40o Pergolanus Thomaxini 99l, 32d Perolinus de Sala 110o, 69d Perus de Platex 30o Perus Iohannis de Bononia 103a Petricolus Bellonis 55a, 111o Petriçanus barberius 15l, 22a, 75s Petriçinus Riçii 78s, 82n Petriçolus f. 143d Petriçolus (Petrus) Albanixie (Alanixie, Albanixii, Albinixii) 65l, 79a, 16n, 112d Petriçolus Beloni (Belonis, Bellondi, Bollondi) 59n, 36d, 103 Petriçolus de Maxena 86l Petriçolus de Medicina 48o, 117d Petriçolus de Ponticlo 30o, 131 Petriçolus Iuliani Doxii 69d Petriçolus Merchati (Mercati) 42o, 87n Petriçolus sartor 86l Petrobonus calçolarius 56l, 32s Petrobonus de Bagno 103n Petrobonus de Mutina 103a Petrobonus Symonis 1a Petronius s. 111d Petronus de Duglolo 69d Petropinus de Castello 69d Petrucius de Corneta 86d Petrucius de L’Aquila 86d Petrucius Martini 9o, 13n, 140d 396 Petrus Alberti 55a, 111o Petrus Alberti Sosciçe 42o Petrus Albertini 30s, 41, 93, 100o, 32d Petrus Alixerii 16n Petrus Arnaldi 28o Petrus Açonis (Aççonis) 100l, 139s, 52d Petrus Azzi (Aççi) 55l, 25s Petrus Barone (Baronis, Barono) 55l, 25s, 42o, 87n Petrus d. Benvenuti 42l Petrus Bonachose (Bonaschose) 88a, 99, 79s, 129, 84o, 12n, 136 Petrus d. Bonachursii 69d Petrus Bonagratie 78s Petrus Bonandi 138s, 73d Petrus d. Bonavenute de Argelata 69d Petrus Bonaçunte (Bonazunte) 66a, 116o Petrus d. Bone de Panicho 98a Petrus calçolarius 42o Petrus Cambii 86l Petrus cavalerius 86l Petrus Cavrenello 58a, 117o Petrus d. Coradini de Sancto Georgio 69d Petrus cui dicitur Parmexanus 103a Petrus de Argele 110o Petrus de Bagno 69d Petrus de Barçelona 86d Petrus de Bononia 103a, 13n Petrus de Broilo (Broylo) 42o, 87n Petrus de Crespelano (Crespellano) custos 42o, 87n Petrus de Crespelano notarius 31o Petrus de Funi 88o Petrus de la Strata 50s Petrus de Nerbona 86d Petrus de Petra 33l, 98 Petrus de Quarto 56l, 32s Petrus de Roffeno (Rofeno) 1l, 63, 98a, 151s 397 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Petrus de Runçivagli 86d Petrus de Sallo 86d Petrus de Sancto Iohanne 21a Petrus de Unçola 42o Petrus de Varignana (Varegnana) 51s, 33n Petrus de Vetrana 93n, 131d Petrus Dominici 57l, 97, 26s Petrus d. Frulani 69d Petrus Galiane 78s Petrus Gerardi (Geraradelli) de Butrio 31o, 131n Petrus Gerardini 42o Petrus Ghiberti 97l Petrus Ghizardus 86d Petrus d. Gilii 40n Petrus Gondus 107a Petrus Gualfredi 28o Petrus d. Guillielmi 77o, 120n Petrus Guillielmi Grinçi 78s Petrus Iacobelli 126n Petrus Iacobi 42o, 87n Petrus Iacobini custos 42o, 87n Petrus Iacobini miles 30o, 131 Petrus Iohannis 1a, 7 Petrus Iuliani Hungelerii 78s Petrus Lamberti 28o Petrus Laurentie 65a, 115o Petrus (Pietrus) Lazari (Laçari) de Monseverio 12o, 13, 19 Petrus magistri Alberti 67s Petrus magistri Dominici 135s, 74d Petrus Martino de Strella 86d Petrus Merlino 112a, 92s, 27o, 89n Petrus Muxolinus 69d Petrus Nasinbenis 40l, 102, 23a, 24, 73, 108, 134s, 32d, 127 Petrus d. Nasini 69d Petrus pellipparius 42o Petrus Pichoti (Pichotti) 15l, 22a, 75s Petrus Placiti 52a, 114o, 82n Petrus Rainerii 86l Petrus Rainucini (Rainuçini) 11a, 12 Petrus Raymundi 55a, 111o Petrus Raynaldini 136s, 72d Petrus q. Richardi 58l, 23s Petrus Rodulfi (Rudulfi) 66a, 136s, 116o, 72d Petrus Rodulphi (Rodulfi) 56l, 32s Petrus Segnano 86d Petrus sive Peruchulus de Vio 86d Petrus straçarolus 86l Petrus Thederiçi (Thederici) 42o, 87n Petrus Ysnardi 28o Petruçolus (Petriçolus) de Fano 28o, 131 Phylippus q. Alberti 42o, 87n Phylippus Alberti Pasqualis 69d Phylippus Bencevenis 94l Phylippus d. Bonaventure 38n Phylippus Bonaçunte (Bonazunte) 136s, 72d Phylippus Bonaçunte cappelle Sancte Cecilie 59l Phylippus de Guircino (Guirçino) 100l, 16n Phylippus Gerardini 42o Phylippus magister 17l, 8s Phylippus Michaelis 140s, 75d Phylippus d. Pauli Calcoli 69d Phylippus sartor 57l, 26s Pichardus de Auto 86d Piglus Mirapesse 30o Pistoris (de), Iohannes Petri 109d Pizinus d. Giraldini de Monseverio 98a Piçacharinus mariscalchus 69d Piçichotis (de), Amadore 148d; Costolus 148d Piçinus Aygonis de Monseverio 98a Piçolis (de), Martinus 16n, 69d, 120 III. Indici Piçolus Gerardi d. Anthonio de Castro Novo 30o Piçolus Michaelis 85n Placitus Caladrini (Calandrinis) 55a, 111o Planellis (de), Bondius Ugolini 86l Plantavignis (de), Cervaxinus 69d Plastellis (de), Gerardus d. Richoboni 25s, 32, 38, 58, 62, 91, 92, 125, 133, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 143, 144, 147, 153, 8o, 9, 32, 48, 65, 129, 61n, 69d; Richobonus 48o, 37d, 69 Polonus de Panicho 98a Poncius de Aquilano 28o Potella de Mediolano 128o, 13n Precatius de Bixano 69d Prendipartibus (de), Petrus d. Iacobini 69d Prevede de Parma 65s, 83, 84, 87, 2o Preyte capellarius 78s Preytis (de), Francischus 57l, 26s; Iacobucius d. Amadoris 69d Primadiciis (de), Guido 30o, 131 Primeranus Martinelli 2n, 67d Princivalle barberius 86l Princivalle d. Canitulo (Canitullo) 79a, 16n Princivalle (Prinçivalle, Prinzivalle) de Cremona 3a, 5, 66s, 34d, 107 Princivalle de L’Ausimo 86d Princivalle de Lausone (Lauxone) 30o, 131 Prinçivalle Sovrani 55a, 111o Prindipartibus (de), Prividinus 69d Prioris (de), Dalfinus 69d Provinçalinus de Ugono 28o Purpuribus (de), Bonachose 69d Querciis, Querçiis (de), Henrigiptus 2a, 3, 12, 14, 25, 26, 29, 32, 37, 41, 50, 52, 54, 398 55, 56, 58, 63, 64, 65, 66, 78, 79, 85, 93, 97, 100, 101, 102, 109, 110, 112, 3s, 4, 5, 6, 12, 14, 15, 16, 17, 21, 24, 26, 27, 33, 35, 45, 53, 63, 78, 92, 123, 27o, 41, 89n, 32d, 99; Thomaxinus 69d; Tucius (Tuçolinus, Tuzolinus) q. Ugolini 55l, 111o; Ugolinus 101a, 142s Quiriagus Alerarii 32a Raimundus de Uglacietis 28o Raimundus de Villa 28o Rainerius Aymerici 23a Rainerius q. Bernardi 100l Rainerius (Raynerius) Mancharolus 42o, 87n Rainerius Nasi 78s Ramisinis, Ramixinis (de), Bertholucius 98l; Iacobus f. 103l Ramixinus cui dicitur Lilus 60l Rau de Porta 86d Raxuriis (de), Aldrevandus 66a, 116o; Bernardus 97l Raymundus Arnaldi 28o Raymundus Arnolfi 86d Raymundus Cavoglonus 86d Raymondus Cofredi 86d Raymundus de La Gorça 28o Raymundus de Mayneto 28o Raymundus de Ragna 28o Raymundus qui dicitur Guercius de Cremona 3d Raynaldus bergognonus 86d Raynaldus de Sancto Georgio 86d Raynerius Alberti 42o, 87n Raynerius Bernardi 86l Raynerius (Rainerius) corezarius 135s, 85n, 74d Raynerius de Monseverio 98a Raynerius d. Frulani 69d 399 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Raynerius Iohannis 105n Raynerius d. Leonardi de Tuscholis 41o Raynerius nuntius 47o Raynerius Zançi Fabri 69d Raynierus Nax 42o Recevetus (Recevutus) f. Cursii 68l, 69 Recuprus Ugolini 50l Renoardus f. Bernardi 52o Restagnus de Speroni 86d Restaninus de Sancto Marino 86d Ribaldinus de Bagno 69d Ribaldinus Petriçoli 32s, 110o Riçardus sive Zardolo Andree Naparii 101l Richadonis, Richardonis (de), s o Brandelixius 143 , 126 Richardus Buxolarie 15s Richardus (Riçardus) Iohannis 136s, 72d Richobonus de Donadeo (Donadei) 28o, 131 Richolis (de), Anthonius 143s, 126o, 45d, 84, 85 Richolus Iacobini 111o Richoverus Ugolini 70s Richulfis (de), Iohannes 90l Riçius faber 86l Ricius sartor 74l Rigucius (Henrigucius, Rigutius) Pacis 8d, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 40, 44, 45, 46, 52, 59, 65, 66, 69, 70, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 84, 86, 87, 89, 90, 97, 100, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 117, 120, 121, 122, 123, 125, 139, 140, 141, 143 Rigus de Onello 86d Rigutius de Spolito 86d Rinerius Iohannis 54n Robertus de Manoascha 28o Robertus Richardi 56l, 32s Robinus danes 86d Rocitis (de), Petrus 69d Rodaldis (de), Guillielmus d. Nicholai 69d; Matheus 69d; Petrus d. Bonfantini 110o, 69d; Nicholaus 125d; Testa 40n Rodaldus d. Iacobini Bellavare 4d Rodaldus Lamandine 85a Rodaldus q. Petroboni 110o, 69d Rodulfus Paxitti 65a, 115o Rodulfus Zacharie 83n Rogerius Aymerici 23a Rogerius Iohannis 108a Rognategus de Uxilino 69a Rolandinus Alberti 99l, 64o, 77n, 32d Rolandinus Andree 29a, 30 Rolandinus Bonaventure cappelle Sancti Stephani 97l, 58a Rolandinus Bonaventure custos 117o Rolandinus Boni 42o, 87n Rolandinus de Canosa 14l Rolandinus de Ceroplano 69d, 120 Rolandinus de Vedegheto 64o Rolandinus Fasinelli 42o Rolandinus (Orlandinus) Rainuçoli (Rainucioli, Raynucii, Raynuçoli) 22l, 28, 4a, 105, 61s, 71, 152, 13o, 21n Rolandinus Tranchedi 31l Rolandus d. Bernardini 128n Rolandus Christiani 42o Rolandus de Regio 65s Rolinus de Salice 86d Romeus Alberti 28o Ronbolinis (de), Berardus 69d Rostagnus Malsanghus 86d Roycis, Royçis (de), Roycus (Royçus) 2a, 53, 63, 12s, 13, 44o, 124, 47n, 41d, 44, 69 Rubeus d. Coradini 69d Rubeus Iacobelli de Argellata 124s Rugerius de Trochaffe 28o III. Indici Rugerius Iohannis 62a, 43s, 39o Rumiolus Lamberti 55l, 25s, 42o, 77d Rumiolus q. Yvani de Sancto Georgio 69d Rustighellus Timidei 101n Rustighinus Raynerii de Layguna 63s Sabadinis, Sabbadinis, Sabbatinis (de), Albertus 69d; Gerardus 69d; Iulianus 69d; Munsius 69d; Uguicione 110o; Rolandus 46d, 84 Sachettus d. Iacobini Sachitti 88o Sallaroli (de), Perolinus d. Aliotti 69d Samaritanis (de), Bonifatius 69d Sandrus de Rofeno 48d Sanguinius q. d. Laygonis Açonis Agnexie 69d Santus Bertholotti (Bertollotti) 42o, 87n Santus Cambii 84n Santus Petriçoli 58l, 23s Sardellis (de), Buninus (Boninus) 52l, 69d; Maiolinus 69d; Zochus Paxolini 78s Savinus (Salinus) q. Damgli (Domghi) 30o, 131 Scalanis, Schalainis, Schalanis (de), Benedictus 97l, 26s; Petrus d. 101a; Michael 60a, 39s, 112, 40o, 39n Scappis, Schappis (de), Bertholomeus 58d; Capucius 69d; Lambertinus 69d; Nicholaus 69d Sclaritus d. Coradini 20a, 15n Segnorettus (Signoritus, Signoretus) Avenantis 134s, 145, 4o Sementis (de), Iacobus Benzevenis 20a Serenariis (de), Iohannes 42o, 87n Sibilia q. d. Iacobini d. Simonberti de Ubertis 100d Sighifredus de Sancta Agatha 53o Sighizellus Bugli (Bagli) 55l, 25s Simona Iacobini 100d 400 Sinibaldus qui dicitur Benvenutus 110o Soldareriis, Soldaderiis (de), Nicholaus 38a, 40, 7d; Uguicione 16n, 31, 55, 70, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 97, 118, 119, 120, 1d, 11, 12, 33, 34, 35, 37, 38, 44, 58, 59, 70, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 87, 90, 97, 108, 144 Soldus Raulis 57d Soris (de), Bertholomeus 69d; Lentius 16n Sosicis, Sosizis, Sosize (de), Oxeletçus (Oxilittus) Iacobini 55l, 55a, 25s, 111o Specialis (de), Petrus Iohannis 35d; Rofinus de Symonis 69d Spinabellus Gambonini (Iambonini, Giambonelli) 98o, 118, 17n Spinabellus Petenarii 58d Spinabellus q. Ribaldini 69d Spinellus comes 107n Spinellus Zaniboni (Zambonini, Zanbonini) 79s, 121, 108n Stephanus s. 111d Stephanus de Bagno 101o Stephanus de Gisso 69l, 93n, 131d Stephanus de Verçuni 28o Stephanus Geminiani 65a, 115o Stephanus Iacobi 69d Stephanus Iohannis 86a, 90, 49s, 54o, 60, 133d Stephanus Petri 42o, 87n Stephanus Ruffe (Ruffi) 55a, 111o Stephanus Trafini 28o Stephanus Zagniboni 28a Symon de Nugareto q. Iacobi 66l Symon Iacobi 116d Symon Iacobini Bellitti 65a, 138s, 115o, 73d Symon Iacobini notarius 79a, 16n Symon Michaelis (Michaellis) 130o, 70n, 30d 401 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Symon Michaelis Predarii 66a, 42o, 116, 87n Symon (Simon) qui dicitur Monçellus (Monzellus) 136s, 72d Symon Ubaldini 64l, 43n, 102 Syronis (de), Galvaninus (Galvanus) 58l, 23s Tadeus Muzighini 69d Taurellis (de), Alexander 69d; Iacobus Petri 69d; Saglinguerra d. 69d; Taurellus 69d Taurellus Bonaçunte 78s Tavianus pellipparius 57l, 26s Tebaldis, Thebaldis (de), Antholinus d. Rolandini 13l, 37; Dinus 69d; Iacobus 69d; Prior 69d; Thebalducius 121d Tedaldus f. Ariti (Henrici) 23l, 88 Tebaldus Bertholi 78s Tebaldus d. Bonifacii de Sala 69d Tebaldus iudex 2n, 94 Tederixiis (de), Iulianus Mediglaltri 89d Tedunus de Sancta Rosuna 86d Tencharariis (de), Bertholinus d. Zohenis 42o, 87n; Iohannes 69d; Iohannes q. d. Conforti 69d, 125 Thomas Albergi 39n Thomas de Brayna 122s Thomas de Unçola 16n Thomas Iacobi 82n Thomas Ramberti 86d Thomaxinus Belleboni 86l Thomaxinus Corvolini 85n Thomaxinus de Duglolo 15s Thomaxinus de La Tonba 118s Thomaxinus de Mezacholora 32a Thomaxinus Gerardini Vagucii 104d Thomaxinus Ghibertelli 86l Thomaxinus Gratiadei 86l Thomaxinus Iohannis 86l Thomaxinus Iohannis Boni 117o Thomaxinus Iohannis Bonomini 58a Thomaxinus Petri 135s, 74d Thomaxinus (Thomas) pichardus 30o, 131 Thomaxinus sartor 86l Thomaxinus (Mixinus) Tercii 57l, 100, 26s Thomaxinus Useppi 69d Thomaxius Alberti Adelli 77d Thomaxius d. Bertholomei de Schiva 101a Thomaxius Bonefideis 27n Thomaxius (Thomaxinus) Bonmartini de Equis 138s, 73d Thomaxius de Unçola 69d Thomaxius Iohanini nuntius 101n Thomaxius nuntius 39l Thomaxius Petriçoli 55l, 25s Thomaxius Petriçoli Bonbelli 42o Thorexendus de Verona 30o Thorixendus d. Alberti 131o Tibertus f. 140d Todinus d. Raynaldi 86d Torellus (Thorelinus, Thorilinus, Thoulinus) d. Alpexani 57l, 26s, 42o, 87n Transmondus Cadelli 28o Travisinus Gabiani 28o Trintinelli (de), Paulus 69d Trivixanus 27a, 44 Tronbita (Trombita) de Regio 30o, 131 Tura q. Amadoris 105n Tura Baldicionis 86l Tura Iacobi 78s Tura qui dicitus Savorinus 17s Tura Rolandini de Ferro 42o Tuschetus (Toschettus, Tuschettus) de Casentino 85l, 16a, 27, 102s III. Indici Tuscholis (de), Raynerius d. Leonardi 41o Ubaldinus f. Arduini 42o, 77d Ubaldinus de Sancta Elena 28s Ubaldinus Petriçoli custos 30o Ubaldinus Petriçoli nuntius 56s, 79, 95, 110, 117, 141, 12o, 7n, 37, 57, 107, 134 Ubertellus (Ubertinus) de Placentia 65s, 52n Ubertinus cui dicitur Contexelus (Contixellus) de terra Savigni 48s, 61 Ubertinus de Papia 35o Ubertinus Donadei 42o, 87n Ubertinus Guidonis (Guidi) 25l, 72, 72a, 90, 42s, 131, 73n Ubertinus Iohannis 86l Ubertinus Paxini 97l Ugetus miles 30o Ughettus de La Guarda 86d Ughettus de Verçena 28o Ughettus (Ugettus) Perotti (Perotto) 28o, 131 Ughetus (Ugo, Ugettus) de Belforte (Belfort) 28o, 131, 86d Ughetus Provinçiali (Provinciali) 2o, 20, 26 Ugo Admirati 143d Ugo Borghexani 87o Ugo de Chachegnano 83l, 84 Ugo de Riveria 28o Ugo de Stiphunti 69d Ugo Savino 28o Ugo Sordo 86d Ugolinellus cui dicitur Malabestia 150s, 151 Ugolinus d. Ambroxii 58d Ugolinus Amiritti (Amirati) 138s, 73d Ugolinus Andree 42o, 87n 402 Ugolinus Attolini 69d Ugolinus Aymerici (Aimerici, Aymeriçi) 3l, 30, 28a, 17o Ugolinus Benvenuti 58a, 117o Ugolinus Boccone (Bochone) 58a, 42o, 117, 87n Ugolinus Bonaventure 57l, 66a, 26s, 116o Ugolinus calçolarius 86l Ugolinus Cavaza qui dicitur Scarpellatus 17s Ugolinus Chinerici 81s Ugolinus de Montombrario 121d Ugolinus de Sancto Marino 56s Ugolinus de Schoveto 28s, 39 Ugolinus Francischi 26a, 136s, 72d Ugolinus Guidocti 101n Ugolinus q. Iacobini de Granarolo 110o Ugolinus d. Iohannis Goçoli (Gozoli) 138s, 139d Ugolinus iudex 61o, 109, 58n Ugolinus Marischotti 69d Ugolinus Martini 86l Ugolinus Osberti 69d Ugolinus d. Ottoboni 69d Ugolinus Petri custos 78s Ugolinus Petri nuntius 78a, 55o, 132d Ugolinus Riçardi napparii 42o Ugolinus Rolandi 99l Ugolinus Rope (Robba) 42o, 87n Ugolinus spadarius 86l, 42o, 87n Ugolinus Speçane 34l Ugolinus d. Ubertini de Butrio 69d Ugolinus Ugolini 42o Ugolinus Uguicionis 25a Ugucius Amato 131o Uguicio f. 143d Uguicio de Aybo 116s, 134 Uguicio ordinis servorum Sancte Marie 53s 403 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Ungarellus Appaglati 60l Ursiis (de), Petrus d. Ursolini 69d; Ursolinus d. Nicholai de Ursiis 31o, 69d Useppus de Duglolo 69d Usepus (Uxeppus) Aspectati 100l, 55a, 111o Uxilinus 69a Vachitinis (de), Ghinus 17s; Marchus 69d Valente notarius 8s Valexinus famulus 144s Valinus Palmeri 78s Vallis (de), Rolandinus 35s Vandinus magister 75l, 45a Vandolinus Iohannis 83n Venantius Pergolane 80n Venetichus d. Michaelis Aymerii 23o, 97 Venetiis (de), Falchonus 62o Ventura (Vintura) q. Iuliani de Bertalia 55l, 55a, 25s, 42o, 111, 87n Ventura Thomaxini 78s Verandinus (Verardinus) de Baragaça (Baragaza) 52a, 25s, 114o Verleus de Turtoreto 28o Vicentius Benamati 135n Vicentius Honebenis 105n Vignonis Lanfranchi de Laguna (Layguna) 60a, 63s Vinçiguerra (Vinçigura) Benvenuti 136s, 72d Vinçiguerra Rolandi 86l Vinçiguerra Rovixii 46l, 31o Vinturinus Marchoaldi 136s, 72d Virtutis (de), Dominicus Iuliani 69d Viscontibus, Viscontis (de), Veschonte de Vescontibus d. Iacobini 34l, 69d Vitalis Zanioli 86l Vitreis, Vitris (de), Richardinus d. Cambii de Vitreis 34l, Zinus 69d Vivianus de Usvegis 143d Vivianus Iacobi 92d Vivianus Petri 42o Ysinardus (Ysnardus) d. Iohannis de Argele 110o, 69d Ysinardus zavaterius 100l Yvanus Brunitti 69d Yvanus Ubertini 136s, 72d Zacha Rinaldi (Rainaldi) 70n, 130o, 30d Zacharia f. Ausilitti 50d Zacharia de Riçiis 69d Zacharia (Zacheria) Guidonis 87a, 83o Zacheus de Nerbona 86d Zamboninus de Fossato (Fosato) qui dicitur Raibeta 58a, 74d Zanboninus Boniohannis 42o, 87n Zanboninus Pacis 57l, 26s Zanboninus (Zanbonus) Petriçoli Caldararii 55l, 25s, 42o, 87n Zanbonus de Monteaguto 66o Zandonatus de Ygnano 69d Zane de Chaynel 86d Zanellus capellarius 86l Zangarellus de Burgo 69d Zaninus Bonagratie (Bonangratie) 139s, 52d Zaninus de Cremona 103a Zaninus (Ianinus, Iohaninus) de Sanbro 99l, 105o, 32d Zannus Alberti 12n Zannus de Calcata 131o Zannus de Pietra Colora 3o, 5 Zanochus de Landes 86d Zanonus (Zonus) de Belletreçe (Belletreze, Belletrezze) 15l, 22a, 75s Zanpetrus q. Iohannis Bertolotti 69d Zanpolus Ganbalunga (Gambelunghe) III. Indici 57l, 26s Zanuchullus (Zanuchulus) de Forlivio (Furlivio) 19s, 99, 35o, 36, 52n Zanus (Zane, Zonus) Mannucii (Manutii) 70n, 130o, 30d Zarabudanus miles 86d Zauletus de Altari 28o Zaça de castro Episcopi 28n Zecholus puer 48l Zechonia pictor 128d Zechus Gregorii 9o, 13n, 140d Zeffalus (Zessabus) d. Bertholomei Zenna Scharpa 42o Zensabonis (Zessabonis) 42o, 87n Zenus Longus 31l Zipiranus Algarde 69d Zogolus Petriçoli 42o Zohennes (Zannus) Damiani Rophyni 52a, 52d Zomfredus de Parisio 62n Zonus f. Martini 9o, 13n, 140d Zovençonibus, Çovençonibus, Çovenzonibus (de), Bitinus d. Zunte 69d; Boniohannes de Zevenini 48o, 125d; Milançolus (Millançolus) 76l, 10a, 64, n; Ugolinus d. Zunte 69d Zubonibus (de), Iohannes 42o Zunte (Iunte) Bavoxo (Bavoxio) 66a, 116o Zunte (Zante) Coradi (Choradi, Coradini) 59l, 26a, 27s, 86n Zuçus (Zuzus) Marchixelli 42o, 87n 404 INDICE DEI NOMI DI LUOGO Aglanum (Castel d’Aiano) 29s Aglugata (Gugliara di Monzuno) 80s Alegralcore cfr. Crevalchore Anchona (Ancona) 82l; 32a Aragona (Aragona) 35d Arecium, Arectium (Arezzo) 77a, 89; 72s Argelata (Argelato) 82a Aybum (Aibo di Monteveglio) 116s Badalum (Bàdalo) 57n Bargi, Barçi, Barzi (Bargi) 59l; 26a, 52; 27s, 124, 139; 38o, 114; 79n, 84; 8d, 52 Bazanum (Bazzano) 21n Bertalia (Bertalia) 88s Bixanum (Bisano) 47l, 58; 11a, 59, 65; 23s, 138; 51o, 115; 77n, 82; 73d, 89, 139 Bononia (Bologna) pr; 1l, 4, 5, 6, 10, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 50, 51, 54, 60, 61, 62, 63, 64, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 78, 79, 80, 85, 86, 88, 89, 90, 91, 93, 97, 101, 102, 103; 2a, 3, 4, 8, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 22, 23, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 47, 48, 49, 51, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112; 1s, 2, 5, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152; 1o, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 47, 48, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131; 1n, 2, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 42, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, III. Indici 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 70, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 118, 119, 120, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136; 1d, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 51, 52, 54, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 131, 132, 134, 135, 136, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 150, n Bononia, burgus: – Gallerie 78s – Lamarum 1a; 78s, 125 – Malpertuxum 78s – Mascharelle 78s – Panichalis 37s, 131; 22n, 29, 36 – Peradelli 78s – S. Felicis 1a; 78s, 124; 28d – S. Mamme 30a – S. Petri 78s – S. Ysaie 78s – Strate Maioris 77o; 120n Bononia, campus: – Fori 78d Bononia, cappella (parrocchia): – S. Alberti 55a – S. Ambroxii 86l – S. Andree 55a, 58; 78s – S. Andree de Ansaldis 78s 406 – S. Andree de Platisiis 86l – S. Antholini 56l; 32s – S. Anthonii 55l, 86 – S. Archangeli 86l, 100; 55a – S. Barbaciani (Barbaçiani, Barbatiani) 55l, 86, 100; 58a; 78s – S. Benedicti 8l, 56; 65a; 32s, 78 – S. Bertholomei Porte Ravennatis 97l; 66a – S. Bertholi, Bertoli 86l; 32s; 73d – S. Blaxii 55l, 56, 57, 58, 86; 55a, 66; s 23 , 26, 32, 78 – S. Cataldi 57l; 26s – S. Caterine, Chatarine, Chateline, Katerine, Katherine 57l, 58, 86, 97; 55a, 56, 65; 23s, 26, 78; 52o, 113; 73d – S. Cecilie, Cicilie 8l, 55, 56, 59, 86; a 58 ; 32s; 73d – S. Christine 55l, 57, 97; 52a, 55, 58, 65, 66; 26s, 32; 73d – S. Christofori 55l, 56, 58, 86; 55a, 58; 23s, 32, 78 – S. Colombani, Colonbani 55l, 58, 100; 55a; 23s, 78, 139 – S. Damiani 78s – S. Dominici 78s; 73d – S. Donati 55l, 57; 58a; 26s; 73d – S. Egidii (Sant’Egidio) 100l; 78s – S. Fabiani 58l; 66a; 23s – S. Felicis 55l, 57, 86, 97, 100; 52a, 55, 66; 26s, 78 – S. Georgii 86l, 97; 58a; 78s – S. Gillii (Sant’Egidio) 86l – S. Homoboni 86l; 55a, 56, 58, 65, 66; 78s; 113o – S. Iohanni in Monte 55l, 58, 100; 23s – S. Iosep 56l, 86, 100; 55a, 58, 65, 66, 32; 40n 407 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 – S. Iuliani 49l, 55, 57, 86; 55a; 6s, 26, 78 – S. Laurentii 57l, 86; 6s, 78; 88o; 72n – S. Leonardi 49l, 55, 56, 57, 58, 59, 86, 97; 55a, 65, 66; 6s, 23, 26, 32; 73d, 143 – S. Lucie 55l, 57, 86, 97; 52a, 55; 26s, 78; 134n – S. Malgarite 57l; 26s – S. Mamme, Mame 59l, 86 – S. Marchi 86l – S. Marie 100l; 66a; 32s – S. Marie de Apoxa 26s – S. Marie de Baroncella, Baronçella, Baronzella 86l, 100; 78s – S. Marie de Bulgaris 86l – S. Marie de Carariis 97l; 66a – S. Marie de Guidoschalchis 56l; 32s – S. Marie de Karitate 78s – S. Marie de Mascarella, Mascharella 55l, 56, 57, 86; 56a, 58; 26s, 78; 47d, 73 – S. Marie de Muradelis 86l, 97; 52a, 55; 6s, 23; 113o; 40n – S. Marie de Templo 86l, 100; 58a – S. Marie de Turlione, Turlionibus l 86 , 100; 135s – S. Marie Madalena, Magdalena 86l; a 58 , 65, 66; 78s – S. Marie Maioris, Magioris 55l, 56, 57, 58, 59, 86, 97, 100; 56a, 58, 65, 66; 23s, 26, 32, 78; 22o; 76d – S. Marie Porte Ravennatis 86l, 97; a 58 – S. Martini 56l, 86, 97; 55a; 32s; 40n – S. Martini de Aposa, Apoxa, Apposa 57l, 86 – S. Michaelis 55l, 56, 86, 100; 66a; 23s, 26, 32; 73d – S. Michaelis de Lebroxeto 57l – S. Nicholai 55l, 57, 86; 55a, 58; 26s, 78; 73d – S. Proculi 55l, 56, 57, 86; 55a, 58, 66; s 26 , 78 – S. Prosperi 56l; 32s – S. Remedii 73d – S. Senixii, Sinixii 55l, 86; 65a – S. Sismundi, Sysmundi 86l, 97; 55a, 66 – S. Spiriti 78s – S. Stephani 55l, 86, 97; 58a – S. Tecle 86l – S. Thome 55l, 56, 57, 58, 86, 97, 100; 52a, 55, 58, 65, 66; 23s, 26, 32, 78 – S. Thome de Mercato 55l, 57, 100; s 26 , 78 – S. Thome Strate Maioris 8l, 55 – S. Thomaxii 100l; 58a; 32s – S. Vitalis 55l, 86; 55a; 78s – S. Ysaie 55l, 58, 86; 55a, 58, 66; 23s, 78; 72n – SS. Petri et Marçelini 56l, 86; 55a, 66; 32s – SS. Symonis et Iude 86l Bononia, carcer: – Comunis 5l, 9, 26, 35, 43, 51, 62, 70, 89; 47a, 48, 49, 60, 61, 68, 91; 1s, 24, 60, 86, 103, 148; 18o, 29, 40, 91, 108; 10n, 26, 53, 64, 95, 114, 132; 17d, 27, 61, 71, 118, 126 Bononia, circla: – Pontis Merlorum, Merlati 78s, 125; 123d – S. Mamme 78s – S. Stephani 3n Bononia, contrata: – de Puglola 1a – de Saragotia, Saragoçia 65l; 78s; 35n; 140d Bononia, granarium: – Comunis 73l; 64o, 87; 20n 75, 90 III. Indici Bononia, loca religiosa (abatia, ecclesia, conventus, locum, monasterium): – S. Agnetis (Sant’Agnese) 140d – S. Ambroxii 115d – S. Felicis 35d – S. Eusebii 143d – S. Iacobi Strate S. Donati 143d – S. Marie Carminis 100a – S. Marie de Misericordia 143d – S. Marie de Val de Preta 143d – S. Marie de Virginibus 118n; 143d – S. Marie extra circlam Porte Steri 143d – S. Marie Magdalene 143d – S. Petri Martiris 143d – S. Salvatoris 143d Bononia, palatium: – Capitani 43n, 49, 71, 102, 103, 104, 106, 121, 122, 123; 5d, 21, 39, 53, 55, 57, 98, 121 – Comunis 42a, 45; 46s, 54, 57, 96, 126; 10o, 25, 46, 74, 92; 30n, 62, 92, 112, 134, 135; 16d, 18, 43, 62, 64, 79, 122, 124, 136 – Comunis et populi 27l; 122d – Novus 17o, 67, 109; 18n, 51; 82d, 128, 145 – Populi 10l – Vetus 50l, 71; 59a, 95; 119s; 7o, 11, 17, 21, 24, 67; 51n, 54, 110; 9d, 10, 82, 102, 128, 138, 145 Bononia, pons, portus: – Apose 1a; 78s – Machagnani 66n – Navilii 90l Bononia, quarterium, porta: – Gallerie 53l – S. Iacobi 78s – Ravignane, Ravegnane 73l; 20a; 42s, 408 119; 42o; 87n, 105; 69d, 149, 150 – S. Petri 20a; 42s; 42o; 87n; 69d, 149, 150 – S. Proculi 20a; 42s; 42o; 87n; 69d, 149, 150 – Sterii 20a; 42s; 42o; 87n, 105; 69d, 143, 149, 150 Bononia, strata: – Castilionis 14s, 78 – de Fraxino 111a – Maior 78s, 119 – S. Donati 33a; 78s – S. Stephani 78s – S. Vitalis 78s Cha’ de dicto districto Parme, A la (A Cha’ de Deo) 112s, 113 Cadrianum (Cadriano) 98l; 83d Camugnanum, Camugnanum de S. Martino (Camugnano) 68l, 69, 74 Capognanum (Capugnano) 69l; 150s, 151 Carpineta (Carpineta) 69n Casaliclum, Caxaliclum (Casalecchio) 59l; 59s, 74, 144, 119, 74n Castagnolus Maior (Castelmaggiore) 71a; 88s Castrum Asciani (Asciano) 73o Castrum Britonum (Castel dei Britti) 78o; 68d Castrum Episcopi (Castel del Vescovo) 29s; 14o, 72, 84, 86, 28; 113d Castrum Franchum (Castelfranco l a Emilia) 46 , 57, 97; 37 , 66, 107, 112; 26s, 58, 64, 73, 90, 92, 136, 153; 33o, 37, 116; 34n, 68, 80, 97; 67d, 72, 91 Castrum S. Petri (Castel San Pietro Terme) 47l, 56, 78; 8a, 58, 94; 32s, 90, 135; 39o, 117; 42n, 58, 73, 78, 81, 85, 106, 409 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 107; 20d, 60, 70, 74, 117 Caxagla (Casaglia) 59s Caxium, Caxum (Castel di Casio) 110o; 107n Caybola (Gaibola) 125n Cedricla, Cidricla, Cydricla (Cedrecchia) 20l, 21, 22; 4a, 87 Centum (Cento) 111a; 68s, 71; 88n; 25d Ceola, Ceula, Çeula (Zola Pedrosa) 25l, 72, 79; 72a, 131; 64n, 115 Cesena, Zexena (Cesena) 131o; 17n, 46 Cortixella (Corticella) 66n Cortona (Cortona) 77a Corvaria (Croara) 5n, 9 Cremona (Cremona) 68o; 15d, 42, 45, 46, 47 Crevalchore (Crevalcore) 4l, 24, 31, 46; 62a; 62s; 65o, 118; 72n, 97, 111; Curia Quarantule (Quarantoli) 27a, 44 Cuçanum (Cuzzano) 118s Dalmançatigum (Dalmanzatico) 88s Farnetum (Farneto) 33s Faventia, Favencia (Faenza) 64a; 143s; 126o; 17n, 46, 59 Feraria, Ferraria (Ferrara) 39l, 127; 47o; 127n; 14d, 23, 37, 66, 94, 117, 125, 127 Florentia (Firenze) 67l; 54a; 122s; 97o, 103; 14d, 36 Forlivium (Forli) 46n, 59 Gaçum (Gaggio Montano) 78l Galleria (Galliera) 36a, 111; 68s, 71, 88; 98o; 88n Gambararium (presso Galliera) 111a Gargognanum (Gorgognano) 115n Gessum, Gissum (Gisso) 72l; 131s; 113n Gleola (Iola) 12n Guinçanum (Quinzano) 58l Laguna (Le Lagune) 108a; 122o Lignanum (Liano) 80a, 106; 49s, 51 Lombardia (Lombardia) 12d, 84 Lucha (Lucca) 82l; 73o Mandria (località nei pressi di San Giovanni in Persiceto) 118s Mantua (Mantova) 27a, 44 Mançolinum, Manzolinum (Manzolino) 95s, 104, 109 Maranum (Marano) 48n; 68d Medicina (Medicina) 76l; 41n, 44, 65 Mediolanum (Milano) 6d Mogne, A le (Mogne) 98a, 99; 29s Monçonum (Monzuno) 80s Monghidoro cfr. Scaregalaseno Mons Achutus (Monteacuto) 29s Monseverium (Montesevero) 29s; 12o, 13, 19 Monslongum (Montelungo) 33l Mons S. Savini (Monte San Savino) 77a, 89 Montaxigum (Montasico) 48d Montebellum, Montevelium, Monteveglum (Castello di Monteveglio) 46l, 55, 63, 100; 55a; 25s, 116, 118, 134, 140, 145; 4o, 37, 111; 68n, 83; 75d, 141 Montechurunum (Montecoronaro) 1l Montefraschune (Monte Frascone) 130s Mutina (Modena) 11l, 13, 37; 5s, 16; 75o, 112; 8n; 15d, 45, 46 Nugareto, conventus S. Marie de Veça (Nugareto) 143d Nunantula, Abbatia (Nonantola) 112o Oxilinus, Uxelinus, Uxulinus, (Uccellino, III. Indici torre presso Poggio Renatico) 35a, 69; 80o, 119, 120, 121; 51n; 90d Padernus (Paderno) 125n Padua (Padova) 45l, 50, 82; 31n Padule Sale (Padulle di Sala Bolognese) 69s, 100, 115 Panichum (Panico) 98a, 99; 29s; 58o; 113d Parma (Parma) 102s, 114; 60o, 68; 14n, 15; 15d, 42, 45, 46 Pegola (Pegola) 127n Pescarola (Pescarola) 25d Pietra Colora (Pietracolora) 3o, 5 Piçanum (Pizzano) 22a Pisa (Pisa) 27a; 73o Placentia (Piacenza) 82l Plebs (Pieve di Cento) 88n; 25d Podium (Poggio) 80o Poleçenum, Poliçinum, Pollicinum (Pollicino) 71a; 97s, 98, 105; 68d Pons Ydicis (Ponte dell’Idice) 2a, 51, 53, 63; 12s, 13; 44o, 123, 124; 47n; 41d Prada (Prada) 49d Predoris (Praduro) 122o; 115n Predosa (Predosa) 117s Puçichalvulum (Pizzocalvo) 120s; 27n Quartum (Quarto) 56l Quartum de Supra (Quarto Superiore) 23n, 36 Ravenna (Ravenna) 51a, 53, 63; 12s, 13; 44o, 123, 124; 47n; 41d, 44 Regium (Reggio Emilia) 86a; 17o, 24, 42, 62, 68, 100; 45n, 73, 87; 15d, 40, 77, 105 Rognatecum, Rognaticum (Poggio Renatico) 69a; 80o Romaniola (Romagna) 41l, 76, 85; 64a, 38, 39, 40, 109; 28o, 30, 63, 96, 126, 131; 410 12d, 15 Ronchastaldum (Roncastaldo) 104o, 105 Ronchore (Ronchi) 88s Russum (Russi) 120s Sala Aygonum (Sala Bolognese) 15o, 69, 101 ; 46d Salicetum (Saliceto) 11s Samodia (Samoggia) 29s Sanchielnum (San Chierlo) 131s S. Agatha, Aghata (Sant’Agata Bolognese) 46l; 141s, 149; 53o; 7n, 29 S. Albertus (Sant’Alberto) 88s S. Andreas in Curiglano (Sant’Andrea in Corneliano) 118s; 16o S. Iohannes in Persiceto (San Giovanni in Persiceto) 46l; 17a; 75o; 29n S. Maria in Donis (Santa Maria in Duno) 42l; 34a S. Marinus (San Marino di Bentivoglio) 38l, 40, 54 S. Paulus (Castello di S. Polo) 47l S. Rophyllus (San Ruffillo) 5n, 9 S. Stephanus (S. Stefano di Modena) 27a S. Vincentius (S. Vincenzo di Galliera) 111a Sasso, Al 130s cfr. Praduro Savignanum (Savignano) 121s; 45d, 46 Savignum (Savigno) 10s, 48, 61 Scaregalasenum, Scharegaglasinum l (Monghidoro) 28 , 36, 47; 50d Scovetum, Schovetum (Scopeto) 7s, 110, 130; 12o, 13, 19 Serravallis (Castello di Serravalle) 46l Sivraticum (Siviratico) 88s Spisum (Spiso) 24n Stagnum (Stagno) 8l, 49, 66; 25a, 56, 105; 2s, 6, 137; 38o, 113; 86n; 76d 411 Il Liber expensarum del Comune di Bologna del 1288 Tignanum (Tignano) 29s, 75, 93; 12o, 13, 19 Trasera, Trassera (Trassera) 87a; 36s, 41 Tuscia (Lazio settetrionale, Toscana, Umbria occidentale) 12d Unçola (Anzola dell’Emilia) 22n, 29 Val de Roncho (Val di Ronco) 98a, 99; 29s Varegnana (Varignana) 81d Veçola (Vezzola) 33s Vighum, Vigum (Vigo) 68l, 74 Vignanum (Vignano) 108a Ymola (Imola) 52l; 143s; 126o; 126n Finito di stampare nel mese di dicembre 2023 ISBN 978-88-7125-355-8