Michał Starski Uniwersytet Warszawski ORCID: 0000-0001-7995-8788 Marek Truszkowski Uniwersytet Warszawski ORCID: 0000-0002-5691-8000 Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych Zamki krzyżackie stanowiły kłopotliwe dziedzictwo dla swych nowych właścicieli w czasach dawnej Rzeczpospolitej. Stare budowle, wznoszone w celach obronnych, zakonnych i administracyjnych często nie spełniały oczekiwań i wymagały adaptacji do potrzeb rezydencjonalnych. Przypisana im rola centrów administracyjnych dla starostw królewskich i związane z tym zmiany urzędników nie pomagały w kształtowaniu nowych koncepcji zagospodarowania tych założeń. Przy starych warowniach, wymagających znacznych nakładów na ich utrzymanie, podejmowano zazwyczaj jedynie doraźne inwestycje, co prowadziło do ich zaniedbania i powolnej Il. 1. Rekonstrukcja założenia zamkowego w Człuchowie Michał Starski, Marek Truszkowski 129 Il. 2. Rekonstrukcja zagospodarowania Drugiego Przedzamcza zamku w Człuchowie degradacji. Sytuacja ta powodowała, że tylko nieliczne zamki poddawano w miarę spójnym przekształceniom, które prowadziły jednak do znaczących zmian w funkcji poszczególnych ich części. Jednym z założeń zamkowych wpisujących się w powyższą problematykę jest zamek w Człuchowie. Należał on do jednych z największych fortyfikacji krzyżackich na terenie ich władztwa w Prusach. Obejmował ponad 4 ha i składał się z trzech przedzamczy oraz konwentualnego Zamku Wysokiego (il. 1). Na strategiczne znaczenie warowni oraz jej reprezentacyjny charakter z pewnością wpłynęło położenie na linii umocnień południowej granicy państwa oraz na szlaku wiodącym z Cesarstwa Niemieckiego. Budowę zamku, jak się uznaje, rozpoczęto na początku lat 20. XIV w., a więc w niedługim czasie po zajęciu Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków i wykupieniu ziemi człuchowskiej z rąk możnego wielkopolskiego Mikołaja z Ponieca1. O zaawansowaniu prac budowlanych w 1365 r. świadczy konsekracja ołtarzy w kaplicy zamkowej, choć niewykluczone, że pozostałe części założenia wznoszono także i później2. Pod rządami krzyżackimi zamek funkcjonował do wojny trzynasto1 2 130 Benwitz 1830, s. 7; Heise 1887, s. 391; Kościński 1907, s. 107–109; Popielas-Szultka 1975, s. 62; Czacharowski 1975, s. 73, 625–636; Haftka 1999, s. 66–71; Śliwiński 2005a, s. 239–240; Torbus 2014, s. 206–208; Trupinda 2016. Heise 1887, s. 391; Kościński 1907, s. 119; Trupinda 2016, s. 31–35. Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych letniej, później zaś przeszedł we władanie polskie tak jak całe Pomorze Gdańskie, a z dawnego komturstwa utworzone zostało starostwo człuchowskie, które funkcjonowało do pierwszego rozbioru Rzeczpospolitej3. W 2. połowie XV i w XVI w. starostwo człuchowskie należało do przedstawicieli różnych rodów szlacheckich, a czas ich urzędowania był najczęściej krótki. Skąpe są też informacje o dziejach zamku w tym czasie, a najstarsze źródło stanowi lustracja królewska z 1565 r.4 Od początku XVII w. starostwo znajdowało się w rękach rodów magnackich, a jego właściciele w bardziej gospodarski sposób zajmowali się zamkiem. Początkowo należał on do rodziny Wejherów, później zaś do Radziwiłłów5. W tym czasie zamkiem zarządzali najczęściej wyznaczeni przez właścicieli administratorzy. O dziejach warowni w tym okresie świadczą liczne i obszerne inwentarze i opisy zamku z lat 1610, 1676, 1696, 1748 i 17536. Kres funkcjonowania założenia wyznaczyły pożary Człuchowa w 1786 i 1793 r., a na prośbę jego mieszkańców król pruski wydał zgodę na rozbiórkę zabudowań zamkowych7. Dzięki systematycznym badaniom archeologicznym prowadzonym w obrębie założenia zamkowego od 2008 r. wiedza o jego dziejach znacznie się poszerzyła. Początkowo prace badawcze były związane z rozpoznaniem reliktów Zamku Wysokiego, który poddano następnie rewitalizacji. Dzięki badaniom ustalono m.in. fazy i technikę budowy oraz rozplanowanie i dzieje tej części zamku8. W dalszej kolejności wykopaliskami objęto fragmenty rozległego Trzeciego Przedzamcza, dokumentując tam relikty obwodu obronnego i zabudowę dookolną związane z dawnym zakonnym gospodarstwem hodowlanym9. Obecnie badania archeologiczne skupione są na Drugim Przedzamczu. Jego rola była niezwykle istotna już w czasach krzyżackich, bowiem mieścił się tam dom komtura (tzw. gemach) i pozostałe budynki związane z administracją komturii10. Ze względu na swoje centralne położenie – między pozostałymi przedzamczami i Zamkiem Wysokim – był to także kluczowy element w komunikacji na zamku (il. 2). Podjęte badania pozwoliły zatem znacząco poszerzyć ich problematykę o części pomocnicze założenia zamkowego, tj. właśnie przedzamcza, oraz podjąć tematykę ich zagospodarowania i funkcji zmieniających się w czasie. Na tle pozostałych części założenia zamkowego omawiane przedzamcze zostało w największym stopniu przekształcone w czasach nowożytnych. Przekazy źródłowe z XVI i XVII w. w jednoznaczny sposób informują o stopniowej degradacji Zamku 3 4 5 6 7 8 9 10 Kunzendorf-Samulowska, Kłosowski Ślaski, 1967, s. 64–70. Hoszowski 1961, s. 204–215. Fryda 2016, s. 45–47. Kościński 1907; Fryda 2008, 2011 (w druku). Heise 1887, s. 392. Do początku XIX w. przetrwały jedynie ostańce murów obwodowych Trzeciego Przedzamcza oraz wieża Zamku Wysokiego. W latach dwudziestych XIX w. na fundamentach dawnego północnego skrzydła zamku dobudowano do niej kościół ewangelicki, który zdesakralizowany po 1945 r. funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Starski 2016, 2018. Kurdwanowski, Starski 2015. Jóźwiak, Trupinda 2012, s. 109–146. Michał Starski, Marek Truszkowski 131 Il. 3. Rekonstrukcja zabudowy wschodniej części Drugiego Przedzamcza w świetle wyników badań archeologicznych Wysokiego, jego niedostosowaniu do potrzeb nowych właścicieli11. W rezultacie siedzibę starostów przeniesiono właśnie na Drugie Przedzamcze. Przebudowy lub remonty znajdujących się na nim budynków prowadzono od 2. połowy XVI i w XVII w., a najpewniej w 1. połowie XVII w. podjęto w jego obrębie budowę pałacu starostów, który wzniesiono na dawnym gemachu krzyżackim12. Zakres tych zmian mimo znacznego zasobu źródeł pisanych nie został jednak sprecyzowany i dopiero realizowane badania archeologiczne pozwalają spojrzeć na tę problematykę na nowo. Celem artykułu jest zatem charakterystyka zmian w zagospodarowaniu wschodniej części Drugiego Przedzamcza w czasach nowożytnych. Takie sprecyzowanie obszaru rozważań wynika z faktu, że tylko tę część omawianego przedzamcza poddano badaniom archeologicznym13, pozostała zaś – w tym relikty pałacu starostów – znajduje się w niedostępnej dla prac terenowych, bo znacznie bardziej zalesionej, części parku miejskiego. Nawet te cząstkowe rezultaty pozwalają jednak na omówienie specyfiki i charakteru zmian, jakim poddawano zamek człuchowski w czasach nowożytnych. 11 12 13 132 Hoszowski 1961, s. 209–211; Fryda 2008, s. 5–8; 2011, s. 3–5 (w druku); Starski 2018. Hoszowski 1961, s. 208; Fryda 2008, s. 3–5; 2011, s. 1-2 (w druku). Kurdwanowski, Starski, Truszkowski. 2018, 2020; Starski, Truszkowski 2021. Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych Na zagospodarowanie wschodniej części Drugiego Przedzamcza składały się w czasach krzyżackich dwie budowle (il. 2). Część północna zabudowana została długim murowanym i podpiwniczonym budynkiem o długości 30 sążni i szerokości 12 sążni (czyli ok. 53,6 × 21,4 m), określonym w 1565 r. jako „mieszkanie puste [...] nie jest przykryte ani zamczyste […] a k temu iż ściany dobre [...] szkoda jest, aby się kaziły”14, co świadczy o jego złym stanie lub nawet rujnacji już w latach 60. XVI w. Zajmował on całą długość przedzamcza od gemachu komtura w części zachodniej (opisanego w 1565 r. jako dom wielki murowany) do narożnika przedzamcza w części wschodniej. W taki sposób został on także zlokalizowany na planie zamku według C. Steinbrechta (il. 2)15. Przy południowo-wschodnim narożniku Drugiego Przedzamcza zlokalizowano natomiast masywną basztę, z której poprowadzono most zwodzony na Trzecie Przedzamcze. Obok baszty przechodziła zatem główna oś komunikacji w kierunku tego przedzamcza. W lustracji zamku z 1565 r. nie wymieniono tego budynku w obrębie zabudowań Drugiego Przedzamcza. Opisano go natomiast najpewniej jako element mostu zwodzonego wiodącego na Trzecie Przedzamcze, określając jako „wieża przy bramie po lewej stronie murowana z muru dobrego, niewysoka”16. Z dalszego opisu wynika, że była ona podpiwniczona, miała przyziemie i dwie kondygnacje naziemne oraz zyskała nowe pokrycie dachówką. Z nieznanych bliżej powodów opis ten został zinterpretowany odmiennie przez C. Steinbrechta17, który zaproponował dwie baszty z przejazdem i mostem zwodzonym pomiędzy nimi, położone w połowie długości wschodniej krawędzi Drugiego Przedzamcza (il. 2). Kwestię tę jednak wyjaśniono w toku przeprowadzonych badań archeologicznych, podczas których znaleziono relikty tylko jednej baszty, a w pozostałej nierozpoznanej przestrzeni na południe od niej zbyt mało jest miejsca, aby zmieścić drugą podobnej wielkości wieżę18. Wschodnią granicę omawianego przedzamcza zamknięto murem oporowym wytyczonym w przybliżeniu po osi północ–południe od narożnika południowo-wschodniego budynku w skrzydle północnym do wspomnianej baszty na południu. Lustratorzy z 1565 r. zwrócili uwagę na zły stan tego muru („zewsząd murem otoczony, jeno na wielu miejscach pokażony, potrzebuje wielkiego poprawienia”)19. Po jego zewnętrznej, wschodniej stronie znajdowała się sucha fosa oddzielająca Trzecie Przedzamcze od Drugiego Przedzamcza na północy i Zamku Wysokiego na południu. Powyższy stan wiedzy o sposobie zagospodarowania wschodniej części Drugiego Przedzamcza w późnym średniowieczu zweryfikowano w toku badań archeologicz14 15 16 17 18 19 Hoszowski 1961, s. 209. Steinbrecht 1920. Hoszowski 1961, s. 213. Zybajło 2003. W rejonie tym należy także rekonstruować fosę rozdzielającą Zamek Wysoki od Drugiego Przedzamcza. Hoszowski 1961, s. 209. Michał Starski, Marek Truszkowski 133 Il. 4. A – Widok korony fundamentów południowo-wschodniego narożnika budynku w skrzydle północnym Drugiego Przedzmacza; B – Widok ściany wschodniej budynku w skrzydle północnym Drugiego Przedzamcza nych prowadzonych w latach 2016–2021. W ich trakcie rozpoznano blisko 400 m2 powierzchni zamku oraz zlokalizowano i przebadano basztę bramną, wschodni skraj budynku w skrzydle północnym, wschodni mur oporowy oraz rozpoznano ukształtowanie fosy zamkowej (il. 3). Prace badawcze wiązały się z usunięciem dochodzących do dwóch metrów miąższości późnonowożytnych i współczesnych zasypisk od wysokości ok. 168,5 m n.p.m. na południu i 166,5 m n.p.m. w części północnej. W części wschodniej obszaru badań poziom terenu opadał wzdłuż stoku dawnej fosy do wysokości 165,6 m n.p.m. w części południowej oraz 164,5 m n.p.m. w części północnej. W północnej części omawianego obszaru, po usunięciu dwumetrowej miąższości warstw zasypiskowych z XVIII i XIX w., na wysokości 164,4 m n.p.m. natrafiono na koronę fundamentów późnośredniowiecznych zabudowań północnego skrzydła Drugiego Przedzamcza. Odsłonięto jedynie ich południowo-wschodni narożnik, bowiem cała pozostała część znajdowała się pod drzewami lub użytkowanymi chodnikami (il. 4A). Z tego powodu i z uwagi na bezpieczeństwo prowadzonych wykopalisk prace przerwano na głębokości ok. 163 m n.p.m. bez odsłonięcia poziomu piwnic. Dane dotyczące fundamentowania budowli uzyskano jedynie dla terenu po wschodniej stronie budynku, a więc już w obrębie fosy. Pozwalają one jednak rekonstruować charakter omawianej zabudowy. W nawiązaniu do wcześniejszych wyników badań archeologicznych zrekonstruowano szerokość omawianej zabudowy na ok. 16 m., co nie do końca odpowiada szerokości odnotowanej w 1565 r. (il. 2, 3). Ściany budynku miały grubość 1,5 m. Wzniesiono je na kamiennym fundamencie, którego stopę posadowiono na głębokości 161 m n.p.m. Mur zbudowano z głazów narzutowych wiązanych zaprawą wapienną, układanych warstwowo i uzupełnianych mniejszymi okrzeskami (il. 4B). Koronę fundamentu kamiennego zarejestrowano na wysokości 163,1 m n.p.m. Powyżej za- 134 Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych Il. 5. A – Widok furty we wschodnim murze kurtynowym; B – Widok północnej szkarpy wspierającej mur kurtynowy we wschodniej części Drugiego Przedzamcza chowała się partia murowana z cegieł ułożonych w wątku gotyckim. Na odsłoniętym odcinku muru, 2,5 m na północ od południowego narożnika budynku, odsłonięto otwór okienny o kształcie szczelinowym, wysokości 55 cm i szerokości 18 cm, będący oknem doświetlającym piwnicę. Mając na uwadze szerokość budynku, można też zakładać, że w jego ścianie wschodniej znajdował się jeszcze przynajmniej jeden taki otwór. Dane uzyskane dla wewnętrznej części zabudowy pozwalają rekonstruować jej piwnicę jako pomieszczenie jednoprzestrzenne przesklepione sklepieniem krzyżowo-żebrowym z masywną kolebą po osi budynku. Odsłonięto jednak – i to tylko fragmentarycznie – jedno przęsło omawianego sklepienia, co utrudnia rekonstrukcję rozplanowania całego budynku. Sklepienie zachowało się szczątkowo, jedynie przy narożniku budynku, a całe wnętrze zabudowania jest zasypane gruzem ceglanym z ziemią. Nie zachowały się partie naziemne budynku. Chronologia znalezisk wydobytych z tych nawarstwień wskazuje na ich powstawanie w XVII i XVIII w. i może świadczyć o tym, że jeszcze w tym czasie użytkowano budynek. Przemawia to za tym, że po rujnacji budynku odnotowanej w 1565 r. przeprowadzono przy nim prace remontowe i użytkowano go jeszcze przynajmniej w XVII w. Do podobnych przesłanek prowadzą rezultaty badań w rejonie muru kurtynowego. Jego przebieg rozpoznano na całym odcinku między skrzydłem północnym i basztą bramną, a więc na długości 20 m, a w wybranych punktach ustalono sposób murowania i posadowienia fundamentów (il. 3). Analiza zachowanych reliktów tego odcinka fortyfikacji wskazuje jednoznacznie na dostawienie muru kurtynowego do budynku w skrzydle północnym, ale jeszcze w okresie wznoszenia warowni przez Krzyżaków. Stopa fundamentu kurtyny została stwierdzona na wysokości 163,4 m n.p.m., a więc w ok. dwóch trzecich wysokości kondygnacji piwnicznej. W południowej części tego muru, a więc bliżej baszty bramnej, stopę fundamentu stwierdzono na wysokości 163 m n.p.m., a więc na podobnym poziomie co stopa fundamentu Michał Starski, Marek Truszkowski 135 wieży, a obydwa elementy zabudowy były ze sobą przewiązane. Struktura muru kurtynowego na badanym odcinku nie była jednolita, a jego grubość wahała się od 0,8 do 2 m. Spoczął on na fundamencie z warstwowo układanych nieobrobionych głazów granitowych wiązanych zaprawą wapienną, a puste przestrzenie między nimi wypełniono mniejszymi okrzeskami oraz sporadycznie gruzem ceglanym. W najniższej partii fundamentu elementy spajano gliną. Górną część muru wzniesiono jako pełny mur ceglany w wątku gotyckim. Analiza wątku wskazuje na wznoszenie zachowanej części muru jako jeden proces budowlany. W połowie długości badanego muru (ok. 11,5 m na północ od baszty) odsłonięto furtę umożliwiającą wyjście z dziedzińca Drugiego Przedzamcza w kierunku fosy (il. 5A). Otwór ten miał 1,3 m szerokości i zachował się do wysokości ok. 1,2 m. Przy ścianie południowej budynku w skrzydle północnym zarejestrowano także otwór o szerokości 0,3 × 0,3 m, który stanowił najpewniej kanał odprowadzający wodę poza obwód przedzamcza. W północnym odcinku muru kurtynowego zarejestrowano półmetrowej wysokości nadmurówkę ceglano-kamienną ułożoną bez wątku, która powstała najpewniej w czasach nowożytnych. Nadmurowanie muru w tym czasie mogło wynikać z jego wcześniejszego uszkodzenia lub zawalenia się, co było konsekwencją niewielkiej grubości i lokalizacji na krawędzi skarpy. Zwężenie kurtyny w środkowym odcinku jej biegu wskazuje na fakt, że omawiany mur nie stanowił kluczowego elementu umocnień zamkowych i jego budowniczowie świadomie wznieśli konstrukcję lżejszą niż pozostałe struktury murowane. Istotnie znajdowała się ona w obrębie wewnętrznego odcinka umocnień. Wzniesienie na krawędzi fosy tak wąskiego muru doprowadziło jednak do jego niestabilności i zapewne częściowego zawalenia. W celu jego podreperowania wzmocniono go w dwóch miejscach masywnymi szkarpami. Pierwszą z nich wzniesiono na południe od odkrytej furty, drugą zaś na spojeniu z budynkiem w skrzydle północnym (il. 5B). Stopa kamiennego fundamentu północnej szkarpy została wykonana na głębokości 162,5 m n.p.m. i miała wymiary 3 × 3,3 m. Od wysokości 163,4 m n.p.m. była ona murowana z cegieł, a rdzeń konstrukcji wypełniono głazami, co widoczne jest w zachowanej górnej części szkarpy. Obydwa te wzmocnienia stanowią zatem kolejne świadectwa nowożytnego wzmacniania murowanego obwodu Drugiego Przedzamcza, jednak nie można doprecyzować momentu ich budowy. Ostatnim elementem zabudowy omawianego przedzamcza jest odkryta w południowo-wschodniej części baszta bramna (il. 3). Jej dokumentacja ujawniła największy proces zmian wniesionych do tej budowli w czasach starościńskich. Basztę zbudowano na planie kwadratu o boku 10 m, a grubość jej murów dochodziła do 3 m (il. 6). Budynek wzniesiono analogicznie do innych budowli zamkowych, tj. na kamiennym fundamencie wykonanym z głazów granitowych ułożonych warstwowo, wiązanych zaprawą wapienną i uzupełnianych okrzeskami. Stopę fundamentu 136 Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych Il. 6. Rzut poziomy reliktów baszty bramnej we wschodniej części Drugiego Przedzamcza odnotowano na wysokości 162,5 m n.p.m., a koronę fundamentu kamiennego na wysokości 165,9 m n.p.m. Wewnątrz baszty pierwotnie istniały dwie kondygnacje piwniczne. Niższa, o wymiarach 4,2 × 4,6 m, miała drewnianą podłogę, której relikty odkryto na dnie wypełniska baszty na poziomie 163,5 m n.p.m. Strop tego pomieszczenia najpewniej tworzyły belki lub deski, które wsparto na odsadzce widocznej w ceglanej partii muru na wysokości ok 166 m n.p.m., co pozwala rekonMichał Starski, Marek Truszkowski 137 struować wysokość tej piwnicy na 2,5 m (il. 7). Komunikacja z wyższym poziomem odbywała się najpewniej drewnianymi schodami lub drabiną. Wyżej znajdowało się pomieszczenie o wymiarach 4,2 × 5,1 m, a większe wymiary wynikały z szerokiej na ok. 30 cm odsadzki wykonanej w ścianie wschodniej i zachodniej (ściany północna i południowa na całej zachowanej wysokości mają równe lico). Wyższy poziom piwnicy służył jako izba związana z obsługą kondygnacji naziemnych, w tym pieca hypokaustycznego rozprowadzającego ciepłe powietrze kanałami wykonanymi w grubości muru20. Dolną komorę pieca odkryto w północnej ścianie baszty (il. 7). Palenisko miało 2 m długości, 0,8 m szerokości oraz tyle samo wysokości. W jego zasypisku odkryto dużą ilość kamieni, które mogły być wykorzystywane jako akumulatory ciepła w okresie funkcjonowania pieca. Zachowało się także jedno żebro rusztu komory paleniskowej. Niestety nie zachowały się kanały wentylacyjne do wyższych, nieistniejących już poziomów baszty. Piwnica była doświetlana przez otwór okienny o szerokości 1 m, o skośnym szybie wyprowadzonym stromo do góry. Zlokalizowano go w północnej ścianie, obok komory pieca. Pierwotnie pomieszczenie przykryte było sklepieniem krzyżowym bądź krzyżowo-żebrowym. Łuki sklepienne były wyprowadzone z filarów znajdujących się w narożnikach pomieszczenia, które zaprojektowano jako integralny element konstrukcji baszty przez dodanie wnęk w zachodniej i wschodniej ścianie budynku. Do piwnicy prowadziła klatka schodowa ze schodami zabiegowymi zlokalizowana w południowej ścianie. Z pierwotnej konstrukcji zachowało się jedynie siedem stopni, natomiast ich dalszy bieg zapewne prowadził na wyższe kondygnacje i znajdował się także w grubości zachodniego muru baszty. Do elementów infrastruktury budowli należał także szyb odkryty w północno-wschodniej części murów. Jest to pionowy kanał w rzucie mający wymiary 0,5 × 0,5 m, schodzący aż do poziomu fundamentu, gdzie skręca w kierunku fosy. Na jego dnie w pustej przestrzeni wewnątrz muru gromadzi się woda gruntowa. Ujście szybu skierowane na zewnątrz na poziomie stopy fundamentu zamurowano cegłami już w czasach budowy baszty. Zostały one związane zaprawą wapienną z otaczającymi je głazami, lecz pomiędzy samymi cegłami znajdowały się szczeliny. Był to najpewniej zabieg intencjonalny umożliwiający filtrację. Szyb z pewnością nie służył do jakiejkolwiek komunikacji, gdyż jego ujście pozostawało zamurowane i znajdowało się ok. 2 m poniżej stropu gliniastego calca i najpewniej pełnił on funkcję wentylacyjną. Z omawianej baszty nie zachowała się część naziemna, co znacząco utrudnia identyfikację zmian w jej zagospodarowaniu. Niemniej jednak w obrębie górnej kondygnacji piwnicznej odnotowano liczne zmiany. Zamurowany został piec hypokaustyczny (il. 7), który zapewne jeszcze w 1565 r. służył do ogrzewania wyższych kondygnacji, 20 138 Bis 2003, s. 6–9; Buśko 1995, s. 149–152. Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych Il. 7. Widok północnego (A) i południowego (B) lica we wnętrzu baszty bramnej odkrytej we wschodniej części Drugiego Przedzamcza Michał Starski, Marek Truszkowski 139 bowiem w przeprowadzonej wówczas lustracji nie odnotowano pieców kaflowych. Zamurowano też klatkę schodową prowadzącą zarówno na wyższe kondygnacje, jak i do niższego poziomu piwnic (il. 7). W tym czasie użytkowano zapewne tylko jedną (górną) kondygnację piwniczną, bowiem najniższa część zasypiska wieży datowana jest na podstawie znalezisk ceramicznych na okres od 2. połowy XIV do początku XVI w. Nowy poziom chodzenia w piwnicy baszty wyznaczała posadzka ceglana odsłonięta na wysokości ok. 165 m n.p.m. Rozebrano też wówczas sklepienia i wymurowano proste ściany pod osadzenie stropu drewnianego. Wszystko to wskazuje na znaczącą przebudowę górnej kondygnacji piwnicznej, co potwierdzają również wzmianki w źródłach pisanych. O ile w 1565 r. opis baszty nie zawiera informacji o elementach nowych, to w kolejnych relacjach z XVII w. w wieży są już „piece zielone kachlowe”, funkcjonuje jeszcze więzienie na dole, ale „chodzenie” jest tylko do góry21. W 1753 r. opatrzono to opisem: „więzienie na spodzie […], jama w ziemi okrągła, dziurą na wierzchu dla spuszczania excesantów”22. Krótki przegląd zmian odnotowanych we wschodniej części Drugiego Przedzamcza pozwala przypuszczać, że w jej obrębie prowadzono szeroko zakrojone prace budowlane, które wiązały się zarówno z podtrzymaniem stanu budynków oraz muru kurtynowego, jak i adaptacją pomieszczeń do nowych potrzeb. Do pierwszego rodzaju prac należy zaliczyć wzmacnianie fundamentów szkarpami i nadmurowanie muru kurtynowego, do drugiego zaś – zmianę urządzeń grzewczych oraz schodów do komunikacji w baszcie bramnej . Na marginesie warto zauważyć, że tak znaczące zmiany musiały się wiązać z nowym zagospodarowaniem i stałym użytkowaniem naziemnej części baszty, jednak ani badania archeologiczne, ani źródła pisane nie dostarczają na ten temat żadnych informacji. W świetle uzyskanych wyników należy uznać, że omawiane zmiany nastąpiły po 1565 r., bowiem większość elementów architektury Drugiego Przedzamcza nie nosi żadnych zmian z tego czasu. Przebudowy przeprowadzono z pewnością przed 1676 r., gdyż odnotowano je w sporządzonym wówczas inwentarzu. Mając na uwadze datowanie znalezisk ruchomych, czas prowadzenia prac budowlanych można zawęzić do lat przed potopem szwedzkim. Wskazuje na to skarb ortów koronnych odkryty w górnych poziomach zasypiskowych baszty. Składał się on z 18 numizmatów Zygmunta III Wazy, Jana Kazimierza oraz księcia pruskiego Jerzego Wilhelma, a także jednej monety o nominale 10 krajcarów arcyksięcia Austrii Leopolda. Wszystkie znaleziska datowane są na 1. połowę XVII w. i najpewniej ukryto je podczas oblężenia zamku w latach 1655–1656. Dalsze próby zawężenia okresu nie są możliwe do wsparcia odkryciami archeologicznymi i konieczne jest powiązanie ich z dziejami zamku w okresie wczesno21 22 140 Fryda 2011, s. 3. Fryda 2008, s. 5. Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych nowożytnym. Czas ten wiązał się z urzędowaniem Latalskich w 2. połowie XVI w. – a ponieważ dłużej zarządzali starostwem, to najpewniej jako pierwsi mogli dokonać zmian w obrębie założenia zamkowego. Wiele jednak wskazuje na to, że omawiane prace budowlane mogły się wiązać z okresem starostowania Wejherów, którzy objęli zamek człuchowski w 1610 r. Istnieją bowiem przesłanki, że to oni podjęli szeroko zakrojone prace związane z przebudową pałacu starostów w północnej jego części, które ukończono ok. 1638 r.23 Inicjatywa budowlana podjęta za czasów starostowania Melchiora Wejhera stanowi bowiem jedną z największych akcji budowlanych zrealizowanych w czasach polskich w obrębie założenia zamkowego w Człuchowie. W miejscu dawnego gemachu krzyżackiego (domu wielkiego murowanego) powstała wówczas dwukondygnacyjna kamienica murowana z trzecim piętrem w murze pruskim, do której przeniesiono siedzibę starostów z Zamku Wysokiego. Jej obszerny opis zawarto w inwentarzach zamkowych z 4. ćwierci XVII i z XVIII w.24 Zaprezentowana charakterystyka przekształceń wschodniej części Drugiego Przedzamcza w czasach nowożytnych stanowi z pewnością fragmentaryczny wątek w dziejach zamku w Człuchowie. Dopóki nie zostaną uzyskane szersze wyniki prac badawczych w innych rejonach zamku, dotychczasowe dane stanowić będą jedyną podstawę źródłową do rekonstrukcji zakresu prac budowlanych przeprowadzonych w Człuchowie w czasach staropolskich. Liczyć jednak należy, że w przyszłości możliwe będzie rozpoznanie rejonu położonego bliżej pałacu starostów i pełniejsze określenie ich wkładu w rozwój założenia zamkowego w Człuchowie. 23 24 Fryda 2016, s. 49. Fryda 2008, s. 3–5; 2011, s. 3–5 (w druku). Michał Starski, Marek Truszkowski 141 NEW FUNCTION VERSUS OLD STRUCTURE. ARCHAEOLOGY ON THE SECOND OUTER BAILEY AT CZŁUCHÓW IN THE EARLY MODERN TIMES This article aims to characterise the changes in the development of the eastern part of the Second Outer Bailey at Człuchów in the early modern era. Although the analysed part of Człuchów castle had an auxiliary function to the central part of the fortress, it played an important role because the buildings of monastic administration were located here and due to communication with other parts of the castle. This function changed in early modern times. Because of the poor technical condition of the High Castle, in the sixteenth and seventeenth centuries, the starosts’ palace was erected within the Second Outer Bailey, and this part of the castle was adapted to a representative role. Despite the abundance of data from written sources, this process has not yet been recognised, both in terms of the scope of the works and the chronology of their realisation. The results of an archaeological survey covering the entire eastern strip of this part of the castle provide new insights. Archaeological excavations uncovered a fragment of the buildings in the northern wing of the Outer Bailey, the gate tower and the curtain wall connecting them. The text discusses the changes registered within these buildings’ relics and attempts to determine their completion time. 142 Nowa funkcja a dawna struktura. Archeologia o Drugim Przedzamczu w Człuchowie w czasach nowożytnych