SE M IN A R E 1 9 9 9 ,1 5 Ma ł g o r z a t a T a t a l a R O Z W Ó J U C Z U Ć R E L I G I JN Y C H D Z I E C I P R Z E D S Z K O L N Y C H BA DA N IA EM PIR Y CZ N E W P R O W A D Z EN IE P r o b le m a t y k a r o z w o ju u c z u ć r e lig ijn y c h d z ie c i p r z e d s z k o l n y c h st a n o w i w a ż n e i r z a d k o p o d e jm o w a n e z a g a d n ie n ie . N in ie js z y a r t y k u ł p o d e jm u je b a d a n ia , k t ó r y c h c e le m j e s t p r ó b a u z y sk a n ia o d p o w ie d z i n a p y t a n ie : ja k i e r o d z a je u c z u ć r e lig ijn y c h w y st ę p u ją u d z i e c i i ja k się o n e z m ie n ia ją w r a z z w ie k ie m d z i e c k a ? W p i e r w sz e j c z ę śc i a r t y k u ł u p r z e d st a w i się p r o b le m a t y k ę u c z u ć r e lig ijn y c h , w d r u g ie j o p is b a ­ d ań , k t ó r ą st a n o w ił y w y w ia d y z d z ie ć m i i ic h m a t k a m i n a t e m a t u c z u ć r e lig ijn y c h d z ie c k a . Z b a d a n o 9 0 d z ie c i, p o 3 0 w 4 ., 5 . i 6 . r o k u ,ż y c ia . A n a liz ie p o d d a n o u c z u ­ cia r e lig ijn e j r a d o śc i , m ił o śc i , c i e k a w o śc i, s m u t k u i st r a c h u . O s t a t n i a c z e ś ć a r t y k u ł u z a w ie r a o m ó w i e n ie w y n ik ó w b a d a ń . P R O BLE M A T Y K A U C Z U Ć R E L I G I JN Y C H Z a i n t e r e so w a n ie p r o b le m a t y k ą u c z u ć st a l e w z r a s t a , św ia d c z y o t y m l i t e r a t u r a p o d e jm u ją c a t o z a g a d n ie n ie (F r ijd a , 1 9 8 6 ; 1 9 8 8 , 1 9 9 2 ; M a r u s z e w s k i i Śc ig a ł a , 1 9 9 5 ; Z a g ó r sk a , 1 9 9 4 ; 1 9 9 6 ; D ą b r o w sk i, 1 9 9 6 ; G o l e m a n , 1 9 9 7 ) . T r u d n o z n a le ź ć je d n o ­ z n a c z n e o k r e śle n i e e m o c ji o r a z u c z u ć i m o ż n a b e z k o ń c a s p i e r a ć s i ę o z n a c z e n ie t y c h słó w . G e n e r a ln ie is t n ie je t e n d e n c ja d o fo r m u ł o w a n i a d e f in ic ji w s p o s ó b , k t ó r y u w y d a t n ia in t e r e s u ją c e d la b a d a c z a a sp e k t y e m o c ji . Fiz jo lo go w ie , o k r e śla ją c e m o c je k o n c e n t r u ją się n a r e a k c ja c h fiz jo lo g ic z n y c h (p h y sio lo g ic a l r e a c t i o n s ) , b e h aw io ry śc i n a z a c h o w a n i a c h e m o c jo n a ln y c h (a r o u sa ls ), a t e o re t y cy k o gn it y w n i a k c e n t u ją z n a ­ M A ŁG O R Z A T A T A T A LA 234 c z e n ie p o z n a w c z e j o c e n y (c o g n it iv e a p p r a isa l) . S t ą d z ja w isk a e m o c jo n a ln e w zn lj.?. n o śc i o d o r i e n t a c ji t e o r e t y c z n o m e t o d o lo g i c z n e j są u jm o w a n e ja k o sp e c y fic z n y r0. d z a j p r o c e s ó w fiz jo lo g ic z n y c h , ja k o r e g u la t o r y d z ia ł a n ia lu b f a k t y św i a d o m o śc i. W l it e r a t u r z e a n g lo ję z y c z n e j, t e r m in e m o c je w y s t ę p u je n a jc z ę śc i e j, c h o ć o d ­ n o si się d o t y c h w sz y st k ic h z ja w isk , k t ó r e w n a sz e j k u l t u r z e p r z y ję ł o się u w a ż a ć za u c z u c i a , a n a w e t u c z u c ia w y ż sz e . M . G r z y w a k - K a c z y ń s k a ( 1 9 8 8 ) o k r e śl a je jak o t r w a ł y i u ś w ia d o m io n y s t o s u n e k d o o t a c z a ją c e j r z e c z y w ist o śc i, k t ó r e w p o r ó w n an iu z e m o c ja m i, c h a r a k t e r y z u ją się m n ie jsz ą in t e n sy w n o śc ią i są b a r d z ie j t r w a ł e . D o uczuć w y ż sz y c h n a le ż ą m . in . u c z u c ia e s t e t y c z n e , m o r a ln e i r e lig ijn e . U c z u c i a e st e t y c z n e c z y n ią je d n o s t k ę z d o ln ą d o r a d o śc i z b e z i n t e r e so w n e g o k o n t a k t u z k a ż d ą fo r m ą p ię k ­ n a. U c z u c i a m o r a ln e są z w ią z a n e z p r z y jm o w a n ie m p r z e z je d n o s t k ę n o r m sp o łe c z ­ n e g o w sp ó ł ż y c ia . U c z u c i a r e lig ijn e n a jo g ó ln ie j m o ż n a r o z u m ie ć ja k o z e sp ó ł p r z e ż y ć m a n ife st o ­ w a n y c h i u św ia d a m ia n y c h p r z e z c z ł o w ie k a w sy t u a c ji św i a d o m e g o i p o z y t y w n e g o o d n ie sie n ia d o T r a n sc e n d e n c ji, B o g a , A b so l u t u , b ó st w a , sac ru m . T w o r z ą o n e je d e n z 8 p a r a m e t r ó w w m o d e l u r e l ig ijn o śc i z a p r o p o n o w a n y m p r z e z C z . W a le sę (w d r u ­ k u ), n a k t ó r y sk ł a d a ją się : (1 ) ś w i a d o m o ść r e lig ijn a , (2 ) u c z u c i a i (3 ) d e c y z je r e ligij­ n e , (4 ) w ię ź z e s p o ł e c z n o śc ią o só b w ie r z ą c y c h , (5 ) p r a k t y k i r e lig ijn e , (6 ) m o r a ln o ść r e lig ijn a , (7 ) d o św ia d c z e n ia r e lig ijn e o r a z (8 ) fo r m y w y z n a n ia w iar y . U c z u c i a r e ligij­ n e p r z e ja w ia ją się n a jb a r d z ie j w d z ie d z in ie d o św ia d c z e n i a r e lig ijn e g o , a le r ó w n ie ż ja k o a sp e k t y e k sp r e sy w n e w d z ie d z in ie p r a k t y k r e lig ijn y c h , w i ę z i z u c z e st n ik a m i d a n e j w s p ó ln o t y r e l ig ijn e j, w d z ie d z in ie d e c y z ji r e lig ijn y c h , m o r a ln o śc i r e ligijn e j, a n a w e t w d z ie d z i n i e św ia d o m o ś c i r e lig ijn e j, c o st a n o w i b liż sz y k o n t e k s t w y st ę p o ­ w a n ia i fu n k c jo n o w a n i a u c z u ć r e lig ijn y c h . K a ż d y z w y o d r ę b n io n y c h p a r a m e t r ó w r e l i g i jn o śc i u jm u je w ja k i e jś m ie r z i; w sz y s t k ie t r z y a sp e k t y p sy c h i k i c z y a k t y w n o śc i c z ł o w ie k a , a w ię c p o z n a n ie , u st o ­ su n k o w a n ie i d z ia ł a n ie . P o z n a n ie w p ł y w a n a o c e n ę d a ją c n ie ja k o in n e w id z e n ie p r z e d ­ m io t u , r z e c z y c z y s y t u a c ji , d o s t a r c z a ja k o śc io w y c h r ó ż n ic m i ę d z y u c z u c ia m i, je st o d p o w ie d z ia ln e m .in . z a b o g a c t w o i r ó ż n o r o d n o ść ż y c ia u c z u c io w e g o , p r z e z c o u c z u ­ c ie r e lig ijn e u le g a w z n a c z n e j m ie r z e m o d y fi k a c ji. O b o k p o z n a n ia , w r a ż liw o ść r e li­ g ijn a w y d a je si ę st a n o w ić w a r u n e k sin e q u a n on z a ist n ie n ia u c z u ć r e l ig ijn y c h (W at t s & W illia m s, 1 9 9 6 ) . U c z u c i a r e lig ijn e m ie sz c z ą się r ó w n ie ż w u st o su n k o w a n i u d o B o g a o r a z w d z ia ł a n iu z m ie r z a ją c y m d o k o n t a k t u z N i m . K o m p o n e n t c z y a sp e k t u c z u c io w y t y c h d z ie d z in w y r a ż a się p o p r z e z e k s p r e s ję t o w a r z y s z ą c ą r ó ż n y m fo r ­ m o m z a c h o w a n ia , a z w ł a sz c z a w y p o w ie d z io m i d z ia ł a n iu . O u c z u c ia c h r e lig ijn y c h m o ż n a m ó w ić w se n s ie sz e r o k im i w ą sk im . T e m u d r g i e m u r o z u m ie n i u p o św ię c o n y b ę d z ie n in ie jsz y sz k ic . W p r z y p a d k u p o d e jś c i a p ie r w ­ sz e g o z w r a c a s ię u w a g ę n a t o , ż e są o n e w ł a ś c iw e k a ż d e m u c z ło w ie k o w i, z a k ła d a ją c , ż e k a ż d y c z ł o w ie k j e s t w sz e r o k i m se n si e re ligijn y , c z y li p o s i a d a ja k i ś s t o s u n e k d o U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 235 wartości t r a n sc e n d e n t n y c h i w z w ią z k u z t y m m o ż e p o t e n c ja l n ie p r z e ż y w a ć u c z u c ia r eligijn e (p o r . C h le w iń sk i, 1 9 9 1 ) . W B o r o w sk i ( 1 9 2 0 ) o k r e śla u c z u c ia r e lig ijn e ja k o p e w ie n z e s p ó l st a n ó w św i a ­ d o m o śc i, w y n i k a ją c y c h z p r z e k o n a n i a is t n ie n i a w y ż sz e g o p o r z ą d k u ś w ia t a , k t ó r y je st n i e d o st ę p n y e m p i r y c z n e m u p o z n a n iu . J. F a n c iu lli ( 1 9 3 1 ) u w a ż a , ż e u c z u c ia r eligijn e są w r o d z o n e i m o g ą w y s t ę p o w a ć c h o ć b y w fo r m i e z a r o d k o w e j u d z ie c k a . Jak o a r g u m e n t p o d a je p r z y k ł a d d z i e c k a w y c h o w y w a n e g o w o d e r w a n iu o d t r e ś c i r e ligijn y c h , u k t ó r e g o z a u w a ż o n o d ą ż e n i e k u b ó st w u i t w o r z e n i e się p e w n y c h n a w y ­ ków, k t ó r y m t o w a r z y sz y ł y w z r u s z e n ia r e lig ijn e . Z d a n i e m J. P a st u sz k i ( 1 9 5 7 ) u c z u ­ cia r e lig ijn e są w ł a ś c i w e k a ż d e m u c z ł o w ie k o w i, c h o ć n ie k i e d y m o ż n a ic h n ie z a u w a ­ żyć z e w z g l ę d u n a n ie w ie lk ie ic h n a t ę ż e n i e , a lb o p r z e z t o , iż z w r a c a ją si ę k u fa ł sz y ­ w e m u p r z e d m io t o w i lu b s t a ją się w y ł ą c z n ie r e f le k s a m i p r z e ż y ć p o z n a w c z y c h . O r e - [ Igijnym, b ą d ź p o z a r e lig ijn y m c h a r a k t e r z e u c z u ć m o ż n a r o z st r z y g n ą ć p o s ł u g u ją c się p o z o st a ły m i k o m p o n e n t a m i r e l ig ijn o śc i, z w ł a sz c z a św ia d o m o ś c ią c z y d o ś w i a d c z e ­ n ie m r e lig ijn y m . D o z a g a d n ie ń n a jb a r d z ie j p o d st a w o w y c h n a le ż y p r o b le m k r y t e r ió w , d z ię k i k t ó ­ r y m m o ż n a u z n a ć , ż e d a n e u c z u c ie ja w i się ja k o r e lig ijn e i ż e r ó ż n i się o n o o d w s z y s t ­ k ich p o z o st a ł y c h u c z u ć . P r o b le m t e n m o ż n a u ją ć r ó w n ie ż w p y t a n i a c h : ( 1 ) Ja k i e są w z glę d n ie n i e z a le ż n e d z ie d z in y , sfe r y , w y m ia r y c z y p a r a m e t r y u c z u ć r e lig ijn y c h , k t ó r e o k r e śla ją ic h st r u k t u r ę ? (2 ) Ja k i e są sp e c y fi c z n e d l a p r z e ż y ć w y ż sz y c h w s k a ź ­ n ik i, k t ó r e o p e r a c y jn ie sp r o w a d z a ją się d o k r y t e r ió w z a k la s y fi k o w a n i a a lb o o k r e ś l e ­ n ia d a n y c h u c z u ć ja k o r e lig ijn e ? O d p o w ia d a ją c n a p o w y ż sz e p y t a n i a n a le ż a ł o b y z w r ó c ić u w a g ę n a fa k t , iż s p e ­ cy fik ą u c z u ć r e lig ijn y c h , c z y m ś, c o je o d r ó ż n ia o d w sz y st k ic h in n y c h e m o c ji je s t t o , że o d n o sz ą się o n e d o r z e c z y w is t o śc i , k t ó r a w y k r a c z a p o z a św i a t d o s t ę p n y z m y sł o ­ w e m u , e m p i r y c z n e m u p o z n a n iu , m a ją o n e o d n ie sie n ie d o B o g a ( D u p r e , 1 9 9 1 ) . U c z u c ia r e lig ijn e p r z e ż y w a n e w r e l a c ji c z ł o w ie k a d o B o g a , w z b o g a c a ją d o ś w i a d c z e ­ n ie k o n t a k t u z r z e c z y w i st o śc i ą n a d p r z y r o d z o n ą i p r z y c z y n ia ją się d o l e p s z e g o je j p o z n a w a n ia. St r o n a p r z e d m i o t o w a u c z u ć r e lig ijn y c h n a t e r e n i e p sy c h o lo g ii n ie je s t o c z y w ist a , j e s t n ie d o s t ę p n a b e z p o śr e d n i e m u p o z n a n iu . Je d y n y m , c o m o ż n a p o w i e ­ d z ie ć j e s t t o , ż e u c z u c ia w y k az u ją - i t o w sz c z e g ó ln y , d o ś w ia d c z a ln y s p o s ó b - i s t ­ n ie n ie w a r t o ś c i t r a n sc e n d e n t n y c h (p o r . R u se c k i, 1 9 8 9 ) . Z a l e ż n ie o d p r z e k o n a ń i r e ­ p r e z e n t a c ji p o z n a w c z y c h n a t e m a t t r a n sc e n d e n c ji, c z ł o w ie k k s z t a ł t u je sw o je r e la c je d o Bo g a . U c z u c i a r e lig ijn e b i o r ą c sw ó j p o c z ą t e k z p o z y t y w n e j r e l a c ji c z ł o w ie k a d o B o g a w y w ie r a ją w p ł y w n a in t e n s y w n o ść t y c h p r z e ż y ć . D o t y k a si ę t u c z e g o ś, c o d l a u c z u ć r e lig ijn y c h w y d a je się b y ć n a jb a r d z ie j is t o t n e , z n a m ie n n e i c o je o d r ó ż n ia o d c z y st o so m a t y c z n e j r e a k t y w n o śc i. Z w r a c a si ę t u u w a g ę n ie t y le w a r t o ś ć p r z e ż y c ia , ile p r z e ­ ż y c ie w a r t o ś c i t r a n sc e n d e n t n y c h . P r z e ż y w a n ie B o g a ja k o I st o t y N i e sk o ń c z o n e j b u ­ M A ŁG O R Z A T A T A T A LA 236 d z i u c z u c ia p o d z i w u i n a d z ie i, n a t o m ia st ja k o M ił o ś ć - r o z b u d z a u c z u c ia m iłości r a d o śc i , sz c z ę śc i a , w d z ię c z n o śc i i z a c h w y t u r e lig ijn e g o . P r z e d m i o t e m d a lsz y c h r o z w a ż a ń b ę d z i e p r ó b a z d e fin io w a n ia i k la sy fik a c ji ticx,ug r e lig ijn y c h . O K R E ŚL E N I E U C Z U Ć R E L I G I JN Y C H W o b e c p o w y ż sz y c h st w ie r d z e ń , n a le ż a ł o b y d l a p o t r z e b n in ie jsz y c h r ozw ażań z a p r o p o n o w a ć o k r e śle n i e u c z u ć r e lig ijn y c h ja k o c z a so w o - se k w e n c y jn y c h , dynamicz­ n y c h i k o m p le k s o w y c h k o m p o z y c ji w ie lu w sp ó ł d z i a ł a ją c y c h k o m p o n e n t ó w lu d z­ k ie g o z a c h o w a n ia . U c z u c i a t e : ( 1 ) m a ją ja k o ś c i p o z y t y w n e lu b n e g a t y w n e (t z n . ja k o ś c i o ch a­ r a k t e r z e p r z y je m n o ś c i l u b p r z y k r o ś c i ) i o k r e ś lo n ą i n t e n s y w n o ść , k t ó r ą p o p r z e d z a o s z a c o w a n i e w a r t o ś c i u ją c e (c o g n it iv e e v a l u a t i o n ) ; ( 2 ) p o w s t a ją w s y t u a c ji o so b i­ s t e j i p o z y t y w n e j r e l a c ji c z ł o w ie k a d o B o g a ( s y t u a c ja t a j e s t s w o i s t y m sie d lisk ie m u c z u ć r e l i g i jn y c h ) ; i ( 3 ) p o b u d z a ją ( z w r o t n i e ) p r z e ż y w a ją c y j e p o d m i o t d o z a c h o ­ w a ń o c h a r a k t e r z e r e l ig i jn y m (c h o d z i t u o z a c h o w a n i a u w e w n ę t r z n i o n e lu b u ze ­ w n ę t r z n io n e ). U c z u c i a r e lig ijn e c h a r a k t e r y z u je : 1. p r z y je m n o śc i o w y c h a r a k t e r t y c h p r z e ż y ć , o d w a r t o ś c i sk r a jn ie d o d a t n ie j aż d o u je m n e j, w se n si e t y lk o k u (u k a z u ją c e o k r e ślo n ą w a r t o ś ć ) a n ie o d w o b r y b ie sz e r o k o p o ję t e j r e l a c ji z B o g ie m ; 2 . in t e n sy w n o ść lu b n a sile n ie o r a z t r e ś ć c z ę s t o p o p r z e d z o n e p r z e z o sz a c o w a ­ n ie p r z e ż y w a n e j r e l a c ji r e lig ijn e j; 3 . z a k o t w ic z e n ie w r e l a c ji c z ł o w ie k a d o B o g a , k t ó r a w z b u d z a g o t o w o ś ć d o z a ­ c h o w a ń o c h a r a k t e r z e r e lig ijn y m . U c z u c i a r e lig ijn e ja k o sw o i st e p o t e n c ja ln o ś c i c z ł o w ie k a i p o d s t a w a je g o g o t o ­ w o śc i d o o k r e ślo n y c h d z ia ł a ń i p r z e b i e g ó w r o z w o jo w y c h , w y m a g a ją r ó w n ie ż z w r ó ­ c e n ia sz c z e g ó ln e j u w a g i n a ic h n a sile n ie c z y in t e n sy w n o ść . I n t e n sy w n o ś ć w z b u d z o n e g o p r z e z o k r e ślo n e z d a r z e n i a u c z u c ia r e lig ijn e g o k o ­ r e l u je p o z y t y w n i e z g ł ę b o k o śc i ą p r z e św ia d c z e n ia c o d o t e g o , ż e są t o z d a r z e n ia r ze ­ c z y w ist e . I c h n a sile n ie w a r u n k u je , c z y d a n e u c z u c ie p o ja w i a się ja k o d o z n a n ie , st an lu b in n e p r z e ż y c i e o c h a r a k t e r z e e m o c jo n a ln y m . U c z u c i a t e są t y m b a r d z i e j in t e n ­ sy w n e , im b a r d z i e j o k a z u ją się in t e n c jo n a ln ie w y t r w a ł e c z y n a w e t u p o r c z y w e , im d ł u ż e j t r w a ją i s t a ją się w y r a ź n ie j u s t r u k t u r y z o w a n e . C h o d z i t u o t e n r o d z a j n a sile ­ n ia , k t ó r y j e s t r e le w a n t n y r e lig ijn ie , a w ię c o so b o w o is t o t n y w k s z t a ł t o w a n iu z a c h o ­ w a ń , a n ie o n a si le n i e o k r e śl o n e j r e a k c ji, ja k n p . siln e d o z n a n ie g ł o ś n o śc i d a n e go d ź w ię k u c z y w ie lk ą e k s p r e s y jn o ś ć p ł a c z u (W a le sa , w d r u k u ) . U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 237 N ie k t ó r z y m y ślic ie le i b a d a c z e , ja k n p . G . A ll p o r t ( 1 9 8 8 ) , W Ja m e s ( 1 9 5 8 ) sp r o w a d z a ją r e lig ijn o ść d o u c z u c ia r e lig ijn e g o , r ó ż n ie z r e sz t ą r o z u m ia n e g o . W e d łu g np G . A l l p o r t a ( 1 9 8 8 ) d o jr z a ł y se n t y m e n t r e lig ijn y j e s t sy n t e z ą t y c h w sz y s t k ic h c z y n n ik ó w , k t ó r y c h fu n k c ją je s t se n s o w n e u s t o su n k o w a n i e je d n o s t k i d o c a ł o śc i I s t ­ nien ia- U c z u c ie m o ż e b y ć r o z u m ia n e ja k o su b ie k t y w n e o d c z u c i e ( p r z y je m n e lu b nje p ]- zy je m n e ) c z y t e ż p o b u d z e n i e o c h a r a k t e r z e fiz jo lo g ic z n y m , p r z e n o s z ą c e o k r e ­ ślon e z n a c z e n ie w y r a ż a ją c e się p o p r z e z r ó ż n e g o r o d z a ju e k s p r e s je . U W . Ja m e s a (1 9 5 8 ) s fe r a e m o c jo n a ln a b a r d z o m o c n o w ią ż e si ę z d o ś w ia d c z e n i e m r e lig ijn y m , a n a w e t s ię d o n ie g o sp r o w a d z a . W a r t o r ó w n ie ż w s p o m n ie ć o t y m , iż z je d n e j st r o n y u c z u c ia r e lig ijn e są z a k a ż ­ d y m r a z e m in n e , c z y li je d y n e i n ie p o w t a r z a ln e , a w ię c n a d a ją z n a m ię n o w o śc i c a ł e ­ m u p r z e ż y c iu r e lig ijn e m u . Z d r u g ie j z a ś m o ż e m y st w ie r d z ić , ż e w ś r ó d r ó ż n y c h u c z u ć r e ligijn y ch p o ja w i a ją się p o d o b n e p o d w z g lę d e m sw e j e m o c jo n a ln e j t r e ś c i , p o n i e k ą d te sa m e , d z ię k i c z e m u p r z e ż y c ia t e m o ż e m y k a t e g o r y z o w a ć i u jm o w a ć w r ó ż n e k l a ­ sy u c z u ć . P o m i m o t e g o p o d o b i e ń st w a , p o z o s t a je w n ic h c o ś n o w e g o i św ie ż e g o , c o można p o r ó w n a ć d o r z e k i, k t ó r e j k o r y t o j e s t n ie z m ie n n e , n a t o m i a s t p ł y n ą c a w n im w o d a je s t c ią g le n o w a (p o r . W o jt y ł a ,1 9 9 4 ; W a łę sa , w d r u k u ) . K L A SY F I K A C JA U C Z U Ć R E L I G I JN Y C H W sk a z a n ie i u p o r z ą d k o w a n i e u c z u ć r e lig ijn y c h b y ł o b y t r u d n e i w r ę c z n ie m o ż ­ liw e b e z p e w n e g o m o d e lu u c z u ć , w k t ó r y m w y o d r ę b n io n e k a t e g o r ie u c z u ć r e l ig ij­ n y ch z n a jd u j sw o je u z a sa d n i e n i e . W o p r a c o w a n iu u c z u ć r e l ig i jn y c h ja k o w y jś c i o ­ w y p o sł u ż y ł m o d e l e m o c ji z a p r o p o n o w a n y p r z e z K . W F is c h e r a , P .R. Sh a v e r a i P. C a r n o c h a n a ( 1 9 9 0 ) , c o p o z w a la n a a n a liz ę u c z u ć n a t r z e c h p o z io m a c h : p o d s t a w o ­ w y m (b a si e c a t e g o r ie s) , n a d r z ę d n y m ( s u p e r o r d in a t e c a t e g o r ie s) i p o d p o r z ą d k o w a ­ n y m (s u b o r d in a t e c a t e g o r ie s) . Je d n a k p r z e d e w sz y st k im , c o j e s t sz c z e g ó l n ie c e n n e z p u n k t u w i d z e n ia p r e z e n t o w a n e j p r a c y , d z ię k i t e j p r o p o z y c ji is t n i e je m o ż li w o ść r o z p a t r y w a n ia u c z u ć r e lig ijn y c h r ó w n ie ż n a t r z e c h p o z io m a c h : o d n a d r z ę d n y c h p r z e z p o d st a w o w e d o p o d r z ę d n y c h . P o z w a la t o n a le p sz e z r o z u m ie n i e s p e c y fi k i r o z w o ju u c z u ć r e lig ijn y c h . G ł ó w n ą fo r m a l n ą c e c h ą p o z io m u p o d st a w o w e g o j e s t o d d z i e l n o ść i u n i k a ln o ść . P o d st a w o w e u c z u c ia są p r a w d o p o d o b n i e u n iw e r sa l n e , o b e c n e o d o k r e s u n i e m o w lę ­ c e go , z w ią z a n e z e k s p r e s ją t w a r z o w ą i p r y m it y w n y m i s k r y p t a m i d z ia ł a n ia . O k r e ś l e ­ n ia t y c h u c z u ć , k t ó r e u ż y w a ją d z ie c i, są t y p o w y m i p i e r w sz y m i n a z w a m i e m o c ji, k t ó r y c h o n e si ę u c z ą , a sł o w a z w ią z a n e z n im i w y s t ę p u ją w w ie lu k u lt u r a c h . N a t y m p o z io m ie m o ż n a w y r ó ż n ić t a k ie u c z u c ia r e lig ijn e , ja k : r a d o ść , m i ł o ść , c i e k a w o ść , z a u fa n ie , sm u t e k , st r a c h . M A ŁG O R Z A T A T A T A LA N a p o z i o m ie n a d r z ę d n y m w y r ó ż n ia się k a t e g o r i e u c z u ć p r z y je m n y c h i p r f. k r y c h , n ie sp r o w a d z a ln y c h je d n a k d o u c z u ć t y p u d o i o d sa c r u m . R e lig ijn e u czu cja p r z y je m n e u w a r u n k o w a n e s ą z d a r z e n ia m i, k t ó r e u ł a t w i a ją o sią g a n ie c e lu , ja k im jest ja k n a jś c iś le jsz a w i ę ź z B o g ie m . Ź r ó d ł e m u c z u ć p r z y k r y c h są z d a r z e n ia , k t ó r e zak łó­ c a ją p r o c e s o sią g a n ia t e g o c e lu . Z b ió r p o d p o r z ą d k o w a n y c h k a t e g o r ii u c z u ć r e lig ijn y c h j e s t z a sa d n ic z o o t w ar t y O b e jm u je b a r d z ie j z ł o ż o n e i w y t w o r z o n e sp o ł e c z n i e u c z u c ia o d n o sz ą c e si ę d o kon ­ k r e t n y c h sy t u a c ji r e lig ijn y c h o r a z u w a r u n k o w a ń ż y c io w y c h , d o o k r e śl o n y c h przez p o z io m r o z w o ju p r z e ż y w a ją c y c h je o só b . P R O BL E M W ś w ie t le t e g o , c o z o s t a ł o p o w i e d z ia n e , p o d st a w o w y m p r o b l e m e m p r a c y je st p r ó b a o k r e śle n ia , ja k ie r o d z a je u c z u ć r e lig ijn y c h w y s t ę p u ją u d z ie c i w 4 . 5 . i 6 . roku ż y c ia ? O d p o w ie d z i n a p o w y ż sz e p y t a n ia n a le ż a ł o b y sz u k a ć o d w o ł u ją c się d o p sy c h o ­ lo gii p o z n a w c z o - r o z w o jo w e j o o r ie n t a c ji e k o lo g ic z n e j. W t e j k o n c e p c ji p r z y jm u je się , ż e g ł ó w n y m c z y n n i k ie m r o z w o ju u c z u ć r e l ig i jn y c h s ą s t r u k t u r y p o z n a w c z o o r ie n t u ją c e ja k o r e g u lu ją c e z a c h o w a n ie . R o z w ó j p o z n a w c z y z a p e w n i a c o r a z le p sz ą i b a r d z ie j st a b il n ą r ó w n o w a g ę z o t o c z e n ie m fi z y c z n y m i sp o ł e c z n y m . O sią gn ię c ie t a k i e j r ó w n o w a g i o z n a c z a z d o ln o ść d o a n t y c y p o w a n ia i k o m p e n so w a n i a z m ia n z a ­ c h o d z ą c y c h w śr o d o w is k u . Z d o ln o ś ć d o z a c h o w a n ia si ę a d a p t a c y jn e g o , k t ó r e J. Piag e t r o z u m ie ja k o s t a n r ó w n o w a g i w r e la c ja c h m i ę d z y je d n o s t k ą i o t o c z e n ie m , o z n a ­ c z a o si ą g n ię c i e p o z n a n ia (p o r . V a st a , 1 9 9 5 ) . P o n ie w a ż c z y m ś n a jb a r d z ie j z a sa d n ic z y m d la r o z w o ju u c z u ć r e lig ijn y c h d z ie c ­ k a j e s t ś r o d o w is k o w y c h o w a w c z e , a sz c z e g ó ln ie r o d z in a , s t ą d w y d a je si ę słu sz n y m się g a n ie d o in sp ir u ją c y c h i d e i r o z w o jo w e j p sy c h o lo g ii e k o l o g ic z n e j. P r z e d m io t e m b a d a ń p s y c h o lo g ii e k o lo g ic z n e j j e s t sz e r o k o p o ję t a a k t y w n o ść c z ł o w ie k a o r a z je go r o z w ó j p sy c h ic z n y p o d w p ł y w e m n a t u r a l n e g o śr o d o w i sk a . A k c e n t u je si ę w n iej p o t r z e b ę b a d a n i a z a c h o w a n ia się d z i e c k a w je g o w a r u n k a c h n a t u r a ln y c h z e z w r ó c e ­ n ie m u w a g i n a a s p e k t t r e ś c io w y (a n ie t y lk o fo r m a l n y ) r o z w o ju , p o k a z u ją c z n a c z e ­ n ie , ja k ie g o n a b i e r a ją o k r e ślo n e p r o c e s y p sy c h i c z n e , d z ię k i o k r e ślo n y m w y p e ł n ia ją ­ c y m je t r e ś c i o m (c h o d z i p r z e d e w sz y st k i m o t r e ś c i r e l i g i jn e ) . O t o c z e n i e o o r ie n t a c ji e k o lo g ic z n e j j e s t p o jm o w a n e ja k o z b ió r w z a je m n i e z a w a r t y c h st r u k t u r , k a ż d a w e ­ w n ą t r z n a s t ę p n e j: o d b e z p o śr e d n ie g o o t o c z e n ia , ja k n p . d o m r o d z in n y (m ik r o sy st e m ) a ż d o o t o c z e n i a , w k t ó r e r o z w ija ją c a się o so b a m o ż e n ig d y n ie w c h o d z i ć , ale w k t ó r y m z a c h o d z ą z d a r z e n i a d o t y c z ą c e t e j o so b y (m a k r o s y st e m ) (p o r . Br o n fe n b r e n n e r , 1 9 7 0 ; K o z ie le c k i, 1 9 9 1 ; E lia sz , 1 9 9 3 ; T y sz k o w a , 1 9 9 3 ) . U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 239 M ETO DA O so b y b a d a n e B a d a n ie m o b ję t o 9 0 d z ie c i, p o 3 0 d z ie c i w w ie k u 4 , 5 i 6 la t . Z e w z g l ę d u n a t o , ze p r z e d m i o t e m p r a c y są u c z u c ia r e lig ijn e , d o b a d a ń w y b ie r a n o t a k i e d z ie c i, k t ó ­ rych r o d z ic e są z a in t e r e so w a n i ic h w y c h o w a n ie m r e lig ijn y m . W b a d a n i a c h n a jc z ę - : 3Cjej b r a ł y u d z ia ł r o d z in y n a le ż ą c e d o r ó ż n y c h k a t o l ic k ic h w sp ó ln o t r e lig ijn y c h , w s k a ­ zan e p r z e z s ę d z ió w k o m p e t e n t n y c h . U m i e ję t n e , r a d o sn e p r z e k a z y w a n ie t r e ś c i r e li ­ gijn y ch i w p r o w a d z a n ie d z i e c k a d o p r a k t y k r e lig ijn y c h w sp o s ó b a t r a k c y jn y , w a r u n ­ ku je p r a w i d ł o w y i p o g o d n y r o z w ó j ż y c ia u c z u c i o w e g o . W y d a je się , ż e w a r u n k ie m s z c z e g ó l n i e s p r z y ja ją c y m d l a r o z w o ju u c z u ć r e lig ijn y c h j e s t a u t e n t y c z n a r e l ig i jn o ść r o d z i c ó w i in n y c h o só b t w o r z ą c y c h r o d z in ę . R o d z i c e d o s t a r c z a ją o d p o w ie d n io d o ­ st o so w a n e d o m e n t a ln o śc i d z i e c k a w ia d o m o śc i r e lig ijn e , p r z e k a z u ją p i e r w sz e w z o r ­ ce p o st ę p o w a n ia , u k a z u ją w a r t o ś c i r e lig ijn e o r a z p r z y z w y c z a ja ją d z i e c k o d o w y k o ­ n y w a n i a p e w n y c h e le m e n t a r n y c h p r a k t y k r e lig ijn y c h . D o n io s ł e są n ie t y lk o c e lo w e z a b i e g i w y c h o w a w c z e sk ie r o w a n e w p r o s t d o d z i e c k a , a le sp o s ó b i c h a r a k t e r w z a ­ je m n y c h o d d z ia ł y w a ń . M e t o d a i sp o s ó b p r o w a d z e n i a b a d a ń N a p o d st a w i e w y ż e j p r z e d st a w io n e g o o k r e śle n i a u c z u ć r e lig ijn y c h o r a z o p i su p o sz c z e g ó ln y c h u c z u ć w li t e r a t u r z e p sy c h o lo g ic z n e j ( G r z e s i u k , 1 9 9 5 ; D ą b r o w sk i , 1 9 9 6 ; G o l e m a n , 1 9 9 7 ) , 3 - o s o b o w y z e sp ó ł sę d z i ó w k o m p e t e n t n y c h id e n t y fi k o w a ł w o b r ę b ie z e b r a n y c h d a n y c h p o s z c z e g ó ln e u c z u c i a . Z a s t o s o w a n o m e t o d y k t ó r e ¡p o z w o liły n a z e b r a n ie in f o r m a c ji, b y z a ic h p o m o c ą w m ia r ę m o ż liw o śc i ja k n a jd o ­ k ład n ie j o p is a ć b a d a n e z ja w isk o . M e t o d y t e t o w y st a n d a r y z o w a n y w y w i a d z d z i e c ­ k ie m i m a t k ą . I n fo r m a c je u z y sk a n e o d m a t k i n a t e m a t z a o b se r w o w a n y c h u c z u ć r e ­ ligijn y c h d z i e c k a st a n o w i ą m e t o d ę k o m p le m e n t a r n ą d o w y w i a d u z d z i e c k i e m . W y ­ w ia d z d z i e c k ie m p o le g a ł n a r o z m o w ie o c h a r a k t e r z e in d a g a c ji (p i a g e t o w s k a m e t o ida e k s p lo r a c y jn o - k r y t y c z n a ) n a t e m a t y z w ią z a n e z k o le jn o p r z e d st a w i a n y m i o b r a z ­ k a m i o t r e ś c i a c h r e lig ijn y c h . P o p r z e z p r e z e n t a c ję o b r a z k ó w , c o m ia ł o m . in . n a c e lu o t w ie r a n ie ., p o d t r z y m y w a n ie i z a m y k a n ie in t e r a k c ji , p r z y w o ł u j si ę u d z i e c k a t r e ś c i r e lig ijn e d o t y c z ą c e in t e r e su ją c y c h n a s u c z u ć . U c z u c i a t e m o g ą p o c h o d z i ć o d m y ś l o ­ w y c h p r z e d st a w i e ń , m o g ą b y ć t a k ż e w y w o ł a n e p r z e z sł o w a , c o w n a w ią z a n iu d o P ia g e t a o z n a c z a , ż e w y w o ł y w a n e b y ć m o g ą p r z e z r e p r e z e n t a c je z m y sł o w e g o p o z n a ­ n ia. P ia g e t b o w i e m w ią ż e t o z ja w i sk o z o k r e s e m t z w . d z i a l a n io w o - sy m b o l ic z n y m . D z i e c k o m o ż e r e p r e z e n t o w a ć w s o b ie o k r e ślo n e w y d a r z e n ia , k t ó r e n ie są a k t u a l n ie o b e c n e , a le z a z n a c z a ją się w w y o b r a ż e n ia c h i je g o p r z y p o m n i e n ia c h . D z i ę k i o b r a z o - M A ŁG O R Z A T A T A T A LA 240 w o - m y ślo w y m p r z e d s t a w i e n io m m o ż liw e j e s t t a k ż e a n t y c y p o w a n i e p r z e z d z ie i ko p e w n y c h sy t u a c ji i s t ą d m o g ą p o w s t a ć u n ie go o k r e ślo n e u c z u c ia . Z a l ic z e n ie k o n ­ k r e t n e j w y p o w ie d z i w s k a z u ją c e j n a o k r e ślo n y r o d z a j c z u c i a r e l ig ijn e g o w y m a g a ł o a n a liz y r e lig ijn e g o k o n t e k s t u , c o st a n o w i d a n e dla b a d a c z a o r a z r e p r e z e n t a c ję o k r e ślo n e g o u c z u c ia r e lig ijn e g o p r z e ja w ia ją c e g o się w fo r ­ m i e in t e le k t u a ln e j. By ły t o r ó ż n e fo r m y r o z u m ie n ia u c z u ć , p r z y jm o w a n ia p e r sp e k ­ t y w y o só b p r z e d s t a w io n y c h n a o b r a z k a c h i ic h u c z u ć (w y o b r a ż o n y c h ) ja k r ó w n ie ż p r z e z d z ie c k o w sp ó ł p r z e ż y w a n y c h . T e w sz y s t k ie p r z e ja w y p o t r a k t o w a n o łączn ie w ie d z ą c o t y m , ż e n ie k t ó r e p r z e ja w y b y ły b a r d z i e j in n e m n i e j in t e n sy w n e z p u n k t u w id z e n ia d o z n a w a n i a p r z e z d z ie c k o t y c h u c z u ć . I n fo r m a c je o r o z w o ju u c z u ć r e ligij­ n y c h u z y sk a n o n a s k u t e k p o r ó w n a ń w y p o w i e d z i d z ie c i 4 , 5 i 6 - le t n ic h . W Y N IKI BA D A Ń N a w y n ik i b a d a ń z ł o ż y ł y się w y p o w ie d z i d z ie c i o r a z ic h m a t e k t w o r z ą c k o m ­ p l e m e n t a r n y z b ió r d a n y c h d o t y c z ą c y c h u c z u ć r e lig ijn y c h . W b a d a n i a c h w y o d r ę b n i o n o u c z u c ia r e lig ijn e p r z y je m n e i p r z y k r e , a w ic h o b ­ r ę b ie r ó ż n e k a t e g o r ie u c z u ć n a p o z io m ie p o d st a w o w y m i p o d p o r z ą d k o w a n y m . P sy ­ c h o lo g ic z n e j a n a liz ie p o d d a n e z o st a n ą k a t e g o r ie u c z u ć : r a d o śc i , m ił o śc i , c ie k a w o śc i, s m u t k u i st r a c h u . O b r a z u ją t o R y c . 1. i R y c . 2 . Uczucia radości U c z u c i a t ę w y r a ź n ie z a z n a c z y ły si ę u d z ie c i w e w sz y st k i c h b a d a n y c h gr u p a c h w ie k o w y c h . O b s e r w u je się w r a z z w i e k ie m w z r o st c z ę s t o t li w o ś c i w y p o w ie d z i d z ie ­ c i o d n o sz ą c y c h się d o u c z u c ia r e lig ijn e j r a d o śc i . D l a d z ie c i w w i e k u 4 la t w y n o si on a 2 8 .3 % , w w i e k u 5 la t 3 3 .3 % , w w i e k u 6 la t 3 8 .4 % . R ó ż n ic a w z w ię k sz a n iu się w y ­ p o w i e d z i d o t y c z ą c y c h r a d o ś c i m ię d z y d z ie ć m i 4 i 6 - le t n im i n ie w ą t p liw ie w ią ż e się z e w z r o s t e m z d o ln o śc i p o z n a w c z y c h u d z ie c i sz c z e g ó ln ie o d 5 r. ż. , z r o z w o je m p r o c e s ó w w e r b a liz a c ji, l e p s z ą z n a jo m o śc i ą p r z e z 6 - le t n ie d z i e c k o n a z w y u c z u c ia r a d o ś c i, c o p o z w a la n a c z ę s t sz e je j k o m u n ik o w a n ie . D z i e c i 4 - le t n i e d la w y r a ż e n i a u c z u ć p r z y je m n y c h u ż y w a ją z w r o t ó w : jest e m rad o sn y , je s t im d o b rz e , c z u ją się d o b rz e , s ą z ad o w o le n i (c o p r z y p o r z ą d k o w a n o p o ­ z io m o w i p o d s t a w o w e m u ) . D z i e c i 5 i 6 - le t n ie w r a z z e w z r o s t e m p e r c e p c ji i r o z u ­ m ie n ia o k r e śla ją sw o je p r z e ż y c ia w sp o s ó b b a r d z i e j z ło ż o n y , t a k ż e ic h e m o c je st a ją się b a r d z i e j z ł o ż o n e i t o k w a lif ik u je je d o p o z io m u p o d p o r z ą d k o w a n e g o . B o g a c t w o p r z e ż y ć d z i e c k a o d z w i e r c i e d l a ją w ó w c z a s w y p o w i e d z i w s k a z u ją c e n a : z a c h w y t , U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 241 poc zuc ie b e z p ie c z e ń st w a , r a d o s n ą p e r s p e k t y w ę , o d c z u w a n ie ż y w e j o b e c n o ś c i B o g a . Dzie ci u jm u ją z a c h w y t w sł o w a c h : Je z u s z m art w y c h w st ał (B ł a ż e j, 4 l a t a ) , ja k p o u istał P an B ó g i w sz y scy sp o g l ą d a ją c n a to, ja k i e O n c u d a ro b i ( Ja si o , 5 l a t ) . P o c z u ­ cie b e z p i e c z e ń s t w a w y r a ż a się n a t o m i a s t w t a k i c h z w r o t a c h , ja k : s ą sz c z ę śliw i , bo „u iją ro d z in ę ( G r z e s i o , 6 l a t ) , b o P an Je z u s m a d ac h n a d gło w ą (E w a , 5 la t ) . U c z u c i e r a d o śc i p r z e ja w ia się r ó w n i e ż w r a d o s n e j p e r s p e k t y w ie , n p . ja k b ę d ę w n ie b ie , to będę d o b r y (P i o t r u ś, 5 la t ) i o d c z u w a n i u ż y w e j o b e c n o ś c i B o g a , b y m b y ł b ard z o rad osn y , b o b y m b y ł z P an e m B o gie m ( S z y m e k , 5 l a t ) , b y m w i d z i ał a Je z u s a n a w ł a­ sn o o cz y (M a ł g o sia , 5 la t ) . R a d o ś ć z o b e c n o ś c i B o g a o k r e śl a s p o s ó b fu n k c jo n o w a n i a d z ie c k a i p r z y c z y n ia się d o b a r d z i e j p o g ł ę b i o n y c h r e l a c ji w k ie r u n k u S ac r u m (W a ł ę ­ sa, w d r u k u ) . W z r o st z d o ln o śc i p o z n a w c z y c h sz c z e g ó ln ie o d o k o ł o 5 r .ż ., p r z y c z y n ia si ę d o t e go , ż e d z ie c k o je s t z d o ln e r o z r ó ż n ia ć p o m ię d z y so b ą a o t o c z e n ie m i w ią z a ć sw o je u c z u c ia . P a t r z ą c z n a sz e g o p u n k t u w id z e n ia o z n a c z a t o , ż e r o z u m ie n ie u c z u ć p r z e z d z ie c i p r z e d sz k o l n e sz y b k o p r z e su w a się p o z a p r o s t e e m o c je (t h e s i m p l e r e m o t io n s) i z d o b y w a ją o n e c z ę śc io w e r o z u m ie n ie , k o n c e p t u a li z a c ję b a r d z i e j z ło ż o n y c h u c z u ć , k t ó r e z a k l a sy fik o w a n o d o p o z io m u p o d p o r z ą d k o w a n e g o . P o d k o n i e c w ie k u p r z e d sz k o l n e g o ję z y k d z i e c k a z b liż a się p o d w ie lo m a w z g l ę d a m i d o ję z y k a o só b d o r o sł y c h . D z ię k i t e m u is t n ie je m o ż li w o ść p r z e k ł a d u ję z y k a u c z u ć n a w e r b a l n y i d z i e c k o p o t r a f i p o w ie d z ie ć o sw o ic h p r z e ż y c ia c h , ja k r ó w n i e ż o t y m , c o c z u je (p o r . K ie la r - T u r sk a , 1 9 9 5 ) . U c z u c ia r e lig ijn e m ó w ią o k o n k r e t n y c h p r z e ż y c i a c h d z ie c k a , k t ó r e m i a ł y m i e js c e w je g o ż y c iu . U c z u c ia r a d o śc i d z ię k i r o z w ija ją c e j si ę m o w i e st a ją się c o r a z b a r d z i e j u św ia d a m ia n e p r z e z d z ie c k o , c o sp r z y ja ic h a d e k w a t n e m u n a z y w a n iu i k o m u n ik o w a n iu . D o p i e r o d z i e c k o m ię d z y 5 a 6 r o k ie m ż y c ia n a b y w a z d o ln o śc i k o r z y st a n ia z p r z e sz ł y c h d o św ia d c z e ń , d z ię k i r o z w o jo w i m y śle n ia w y o b r a ­ ż e n io w e g o . Sw o ją w y p o w ie d z i ą d z ie c k o n ie o b e jm u je w sz y st k ie g o , c o sp o s t r z e g a i c o się w o k ó ł n ie g o d z ie je , le c z m ó w i i m y śli w y b i ó r c z o w st o s u n k u d o t e g o w s z y s t ­ k ie go , c o w d a n e j c h w ili m u się p r e z e n t u je i c o z o s t a ł o p r z e z n ie s p o s t r z e ż o n e . N i e w y p o w ia d a o n o r ó w n i e ż w s z y s t k ie g o o c z y m p o m y śla ł o , le c z m ó w i t y lk o t o , c o w d a n e j sy t u a c ji w y d a je się w a ż n e i t e g o w a r t e , b y k o g o ś o t y m p o w i a d o m i ć . W w y ­ p o w ie d z ia c h d z i e c k a w y r a ż a n e s ą o b o k m y śli, p r a g n ie n ia i d ą ż e n ia o r a z r ó ż n e b u ­ d z ą c e się w n im u c z u c ia (S z u m a n , 1 9 6 8 ) . N a p o d st a w ie w y p o w ie d z i m a t e k m o ż n a z a u w a ż y ć t e n d e n c ję w z r o st o w ą u d z ie c i 4 i 5 - le t n ic h , c o st a n o w i o d p o w ie d n io 2 8 .7 % i 4 0 .7 % , z a ś u d z ie c i 6 - le t n ic h c z ę s t o ­ t liw o ść w y p o w ie d z i d o t y c z ą c y c h r a d o śc i z m n ie jsz a się i w y n o si 3 0 .6 % . O p i n i e m a ­ t e k n a t e m a t u c z u ć r e lig ijn y c h d z ie c k a m a ją c h a r a k t e r r e t r o sp e k t y w n y i o b e jm u ją w a ż n e w y d a r z e n i a z ż y c ia r e lig ijn e g o d z i e c k a , n p . c h r z e st m ł o d sz e j s i o st r y i z w i ą z a ­ n ą z t y m w y d a r z e n ie m r a d o ść , ja k ą d z i e c k o p r z e ż y w a ł o . M o ż n a s t ą d w y p r o w a d z ić w n io se k , ż e d z i e c k o n ie u ja w n ia w sz y s t k ic h sw o i c h p r z e ż y ć r e lig ijn y c h p r z e d r o d z i ­ M A ŁG O R Z A T A T A T A L A 242 c a m i. W r a z z w ie k i e m , w m ia r ę b o g a c e n ia się s y s t e m u p o z n a w c z e g o , w z r a st a /<l0l n o ść d o ś w ia d o m e g o p r z e ż y w a n ia u c z u ć i w ię k sz e j ic h sa m o k o n t r o l i. Z w y p o w ie d z i m a t e k w y n ik a , ż e r a d o ś ć p r z e ja w ia si ę w e w d z ię c z n o ś c i Bo g u za św ia t , z a r o d z ic ó w , z a w y sł u c h a n i e m o d lit w , z a u c z e s t n i c t w o w m o d l i t w i e . M at k i o d t w a r z a ją t a k i e w y d a r z e n i a o c h a r a k t e r z e r e lig ijn y m , k t ó r e s ą t r u d n e d o u c h w y c e ­ n ia w c z a si e w y w ia d u z d z ie c k ie m . E k s p r e s ja u c z u ć r e lig ijn y c h w y r a ż a się w o gó l­ n y m o ż y w ie n iu , z w ię k s z e n i u z a p a ł u i e n t u z ja z m u u d z i e c i. R a d o ś ć j e s t w id o c z n a r ó w n ie ż w z a a n g a ż o w a n iu d z ie c i w w y d a r z e n ia r o k u lit u r g ic z n e g o , n a c o w sk a z u je p o d n io sł e u c z e s t n i c t w o w c e le b r a c ji m .in . św ią t B o ż e g o N a r o d z e n i a c z y W ie lk ie j N o c y . U c z u c i e r a d o śc i w y n ik a r ó w n ie ż z z a s p o k o je n ia c i e k a w o śc i r e lig ijn e j, z m o ż ­ liw o śc i p o z n a w a n i a P a n a B o g a , c z y t a n ia Bib lii, o g lą d a n ia o p o w i e śc i b ib lijn y c h . W a ż n y m ź r ó d ł e m r a d o ś c i są k o n t a k t y s p o ł e c z n e z w ią z a n e z t r e ś c i a m i r e ligijn y ­ m i, ja k im i d o r o śli o b d a r z a ją d z ie c k o , a t a k ż e p ł y n ą c a z ic h st r o n y a p r o b a t a je g o d ziałań w y r a ż o n a w e r b a l n i e c z y z a p o m o c ą g e s t u . R a d o ść p r o w a d z i d o z w ię k sz e n i a z ap ału i e n t u z ja z m u , p o b u d z a d z ie c k o d o w ię k sz e j a k t y w n o śc i, c o r ó w n i e ż p r z y c z y n ia się d o u t r w a la n ia d a n e g o z a c h o w a n ia . Uczucia miłości M i ł o ś ć z a jm u je c e n t r a l n e m i e js c e w ż y c iu c z ł o w i e k a , n a d a je m u s e n s , je s t g ł ó w n y m d y n a m i z m e m m o t y w u ją c y m je g o z a c h o w a n ie , s t a n o w i si ł ę , k t ó r a o r g a ­ n iz u je ż y c ie . M i ł o ś ć j e s t f o r m ą p o z y t y w n e g o u s t o s u n k o w a n i a się k o g o ś c z y c z e g o ś - u s t o s u n k o w a n i a k u . M o ż n a b y n a jo g ó ln ie j o k r e ś li ć u c z u c i e m i ł o ś c i ja k o p o z y ­ t y w n e u s t o s u n k o w a n i e s i ę c z ł o w ie k a d o ja k i e g o ś o b i e k t u , k t ó r e w y r a ż a si ę s p e c y ­ f i c z n y m u p o d o b a n i e m so b i e w n im . W n a sz y m p r z y p a d k u u p o d o b a n i e t o o d n o si się d o B o g a o r a z w a r t o ś c i r e l ig i jn y c h . M i ł o ś ć w y r a ż a k s z t a ł t u ją c ą si ę w p sy c h ic e c z ł o w ie k a s t r u k t u r ę p o z n a w c z o - e m o c jo n a ln ą w f o r m i e u t r w a lo n y c h ś l a d ó w r ó ż ­ n y c h p r z e sz ł y c h p r z e ż y ć . T e u t r w a lo n e śla d y , c z y li k s z t a ł t u ją c a s i ę s t r u k t u r a , p o ­ z w a la ją n a o d p o w i e d n i e p r z e ż y c ie , k t ó r e M . G r z y w a k - K a c z y ń s k a ( 1 9 8 8 ) o k r e śla ja k o u c z u c i e m ił o ś c i. W y p o w i e d z i d z ie c i d o t y c z ą c e u c z u c ia m ił o ś c i w y k a z u ją t e n d e n c ję m a le ją c ą , o d p o w ie d n io d la 4 - la t k ó w 4 0 % , 5 - la t k ó w 3 2 % i 6 - la t k ó w 2 8 % . N a p o d st a w ie d a n y c h w y o d r ę b n io n o w ie le f o r m m ił o śc i , k t ó r e sp r o w a d z o n o d o t r z e c h k a t e g o r i i : 1. m i ł o ś c i d o B o g a ( z a m ia st n a z w y B ó g d z i e c i c z ę s t o u ż y w a ł y im ie n i a Je z u s ) k o c h am P an a Je z u sa, c z u ję w ie lk ą m ił o ść d o P an a Je z u s a (Ja si o , 4 la t ) ; 2 . m i ł o ś c i B o g a d o c z ł o w i e k a , P an Je z u s b ard z o w sz y st k ic h lu d z i k o c h a i u m arł d l a n as n a k r z y ż u (S z c z e p a n , 6 la t ). 3 . d o in n y c h lu d z i: k o ch am m o ją sio st rę , b o r az e m id z ie m y d o P an a Je z u sa (A n ia , 6 l a t ) . U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 243 M a t k i z a u w a ż a ł y m ił o ś ć u sw o i c h d z ie c i w y r a ż a n ą w c z a si e m o d lit w , n p . P an ie Jez u k o ch am C ię , je s t e ś w m o im se rc u ( Ja s i o ; 4 la t a ) , p o d c z a s z a b a w o t e m a t y c e r e ligijn e j, p r z y u k ł a d a n iu p i o s e n e k d la P a n a Je z u s a : I d ą d z ie c i d o P an a Je z u s a i b ar- cito G o k o c h ają, i d ą i i d ą i b ard z o G o k o c h ają (N a t a li a , 6 la t ) , o r a z p r z y w y k o n y w a ­ n iu d la P a n a B o g a la u r e k i r y so w a n iu s c e n e k b ib lijn y c h . O b o k w sp o m n ia n y c h k a t e g o r ii p o ja w ią się u c z u c ia m ił o ś c i z o d n ie s ie n ie m d o n a jb liż sz e j r o d z in y a m ia n o w ic ie : m ił o ść o jc o w sk a , m a t c z y n a , m i ł o ś ć d z i e c i d o r o ­ d zicó w , m i ł o ś ć p o m i ę d z y r o d z e ń st w e m i k r e w n y m i, c o j e s t w i d o c z n e w e w z a je m ­ n y m z r o z u m ie n i u lu b g o t o w o śc i n ie sie n ia p o m o c y . W y r a ż a się o n a w b e z i n t e r e s o w ­ n o ści (a lt r u iz m ie ), w z a je m n y m z r o z u m ie n iu , w m o d l it w ie , n p . o z d r o w ie d l a t a t y . Tc p o z y t y w n e o d n ie si e n ia p r z e k sz t a ł c a ją się w p e w n e s t a ł e s p o s o b y u st o su n k o w a ń d o lu d z i i r ó ż n o r o d n y c h sy t u a c ji ż y c io w y c h . Z d o l n o ś ć d o m ił o ś c i n ie j e s t c z y m ś, c o je d n o st k a n ie ja k o o t r z y m u je w g o t o w e j fo r m ie , a le z d o ln o ść t a k s z t a ł t u je si ę s t o p ­ n io w o , p r z e d e w sz y st k i m w o k r e sie d z ie c iń st w a . K o r z y st n y m p o d ł o ż e m d la r o z w o ­ ju u c z u ć m ił o śc i je s t a t m o s f e r a d o m u r o d z in n e g o p e ł n a c i e p ł a i ż y c z liw o śc i. P r z e k o ­ n an ie , ż e in n i się n im z a jm u ją o r a z u m i e ję t n o ś ć o d w z a je m n ia n ia t e g o u c z u c ia , k t ó ­ r y ch p r a g n ie o d in n y c h , st a n o w i w a ż n y c z y n n ik z a p e w n i a ją c y p o c z u c ie b e z p i e c z e ń ­ st w a . Z a s p o k o je n ie p o t r z e b y m ił o ś c i je d n o c z e śn ie m o b i liz u je je j r o z w ó j, u m o ż li ­ w ia ją c k o n c e n t r a c ję n a p o t r z e b ie sa m o r o z w o ju ( B r a u n - G a ł k o w sk a , 1 9 8 6 ) . Uczucia ciekawości W w y p o w i e d z i a c h m a t e k o b o k u c z u ć , k t ó r e w y st ą p ił y r ó w n ie ż u d z ie c i, d o d a t ­ k o w o p o ja w ił o się u c z u c ie c ie k a w o śc i r e lig ijn e j. C z ę s t o t l i w o ś ć w y p o w ie d z i w sk a z u ją ­ c y c h n a u c z u c ia c ie k a w o śc i r e lig ijn e j w y n o si 3 2 .6 % u d z ie c i 4 - le t n ic h , 3 6 % u 5 - la t k ó w i 3 1 .4 % w g r u p ie d z ie c i n a jst a r sz y c h . Z b liż o n e w y n ik i m o ż n a t ł u m a c z y ć t y m , ż e w r a z z w ie k i e m , d z i e c k o z d o b y w a w ię c e j in fo r m a c ji o r z e c z a c h i z ja w isk a c h , k t ó r e je o t a c z a ją . U c z u c i a t e m o g ą w y n ik a ć m . in . z b r a k u o k r e ślo n y c h w i a d o m o śc i r e lig ijn y c h czy n ie z r o z u m ie n ia se n s u p r a k t y k r e lig ijn y c h , c o w y r a ż a się w p y t a n i a c h t y p u Ja k P an Je z u s się sc h o w ał w t ak ie j k o m u n ii ? (M ic h a ł , 6 l a t ) . U d z ie c k a w y s t ę p u je siln a p o t r z e ­ b a p o z n a w a n ia , d o c ie k a n ia , o c z y m św i a d c z ą p y t a n ia d z i e c k a d o t y c z ą c e ż y c ia r e l ig ij­ n e go , ja k n p .: C o to je s t T ró jca Ś w ię t a?, C o to je s t ow oc ż y c ia?, Ja k je s t w n ie b ie ? ' W o m a w ia n y m o k r e sie r o la in fo r m a c ji j e s t w a ż n a z e w z g l ę d u n a f a k t , ż e d z i e c ­ k o p r z e ja w ia sz c z e g ó ln e z a i n t e r e so w a n ie ś w ia t e m , w k t ó r y m ż y je . D l a t e g o t e ż r o ­ d z ic e p o p r z e z o k r e ślo n e z a b ie g i w y c h o w a w c z e m o g ą p r z y c z y n ia ć się d o p r z y b l i ż e ­ n ia s w o je m u d z ie c k u r z e c z y w is t o śc i t r a n sc e n d e n t n e j. O o k p r z y je m n y c h u c z u ć r e lig ijn y c h p r z e ż y w a n y c h p r z e z d z ie c k o , r o z w ija ją się r ó w n ie ż u c z u c ia o d c z u w a n e ja k o p r z y k r e . Ź r ó d e ł p r z y k r o śc i m o ż e b y ć w ie le , a le c h y b a n a jb a r d z ie j is t o t n e są t e , k t ó r e w y w o ł u ją u d z i e c k a s m u t e k i st r a c h . M A ŁG O R Z A T A T A T A LA 244 Uczucia smutku D o ś w ia d c z e n ie s m u t k u n a s t ę p u je w ó w c z a s, g d y z g o d n ie z o c e n ą n e ga ly w n c z d a r z e n i e d o k o n a ł o się , k t ó r e n ie m o ż e b y ć u s u n i ę t e lu b o d w r ó c o n e . L ic z b a w y p o w ie d z i d z ie c i d o t y c z ą c y c h s m u t k u w y k a z u je t e n d e n c ję w z r o st o ­ w ą i w y n o si u d z ie c i 4 - le t n ic h 2 0 % , 5 - le t n ic h 2 5 .7 % , 6 - le t n i c h 5 4 .3 % . Z d an y ch u z y sk a n y c h o d m a t e k m o ż n a st w ie r d z i ć r ó w n ie ż p o ja w ia n i e się t e n d e n c ji w z r o st o ­ w e j, k t ó r a p r z y jm u je o d p o w ie d n io d la 4 - l a t k ó w 2 7 .6 % , d la 5 - l a t k ó w 2 9 .9 % i d la 6la t k ó w 4 2 .5 % . Z ja w is k o t o m o ż n a t ł u m a c z y ć t y m , iż w m i a r ę r o z w o ju p sy c h ic z n e go d z i e c k a c o r a z w ię k s z e g o z n a c z e n ia z a c z y n a n a b ie r a ć p a m i ę ć , k t ó r a w k o ń c o w e j fa­ z ie o k r e s u p r z e d sz k o l n e g o p r z e ja w ia z a c z ą t k i p a m i ę c i d o w o ln e j. W ó w c z a s m o ż li­ w y m s t a je si ę p r z y p o m in a n ie z d a r z e ń , k t ó r e m in ę ł y , a k t ó r y c h o b r a z c z y w y o b r a ż e ­ n ie d z i e c k o p o s i a d a w p a m ię c i (w y g a sa n ie p r z y k r y c h u c z u ć n a s t ę p u je z t r u d e m i p o ­ w o li] . D z ię k i t e m u n a b y w a o n o z d o l n o śc i d o k o r z y st a n ia z p r z e sz ł y c h d o św ia d c z e ń , p r z e z c o s t a je s i ę b a r d z i e j z d o l n e d o r e fle k sji n a d w ł a sn y m i u c z u c ia m i. U c z u c i a s m u t k u w y n i k a ją z d o t y c h c z a s o w y c h p r z e ż y ć r e l i g i jn y c h d z i e c k a , z w i ą z a n y c h m .i n . z w y d a r z e n i a m i r o k u li t u r g i c z n e g o . D z i e c k o p r z e ja w i a e m o ­ c jo n a l n ą w r a ż l i w o ś ć i p r z e ż y w a s m u t e k w s y t u a c ji m ę k i i ś m i e r c i P a n a Je z u s a : je s t m i sm u t n o , b o P an Je z u s u m a r ł n a k r z y ż u (A n ia , 5 l a t ) ; b y ło b y m i sm u t n o , bo n ie ż y je m ó j P an Je z u s ( M i l e n a , 5 l a t ) . O b o k s m u t k u p o ja w i a s i ę u c z u c i e s a m o t ­ n o ś c i ; sm u t n o je s t b e z P an a Je z u s a ( A g n ie sz k a , 4 l a t a ) , je s t sm u t n o P an u Je z u so ­ w i, b o n ie m a u c z n ió w ( R a fa ł , 6 l a t ) . D z i e c k o j e s t b a r d z o w r a ż li w e i g ł ę b o k o p r z e ż y w a w sz e lk ie a k t y n ie sp r a w ie d liw o śc i. D la t e g o t e ż o d c z u w a z ło ść , b u n t , g n i e w w s y t u a c ji m ę k i i ś m i e r c i Je z u s a , c o w y r a ż a s i ę n a s t ę p u ją c o : to n i e s p r a ­ w ie d liw e , ż e t a k i d o b r y Je z u s z o s t a ł u k r z y ż o w an y ( M a t e u s z , 6 l a t ) . T e g o t y p u w y p o w i e d z i o k r e ś l o n o ja k o u c z u c i e n i e s p r a w i e d l i w o ś c i . W y d a je s i ę , ż e u c z u c i e n i e s p r a w i e d l i w o ś c i m o ż e b y ć p o w i ą z a n e z r o z w o je m m o r a l n y m i s p o ł e c z n y m , p r z y p a d a ją c y m n a o s t a t n i ą f a z ę w i e k u p r z e d s z k o l n e g o . K o l e jn e u c z u c i a z p o z i o ­ m u p o d p o r z ą d k o w a n e g o t w o r z ą : w s p ó ł c z u c i e - o n i s ą sm u t n i, b o Je g o b o li ; o n a sm u c i s i ę ; t e g w o ź d z ie s ą s t r a s z n i e d u ż e i k re w le c i ( M a t e u s z , 6 l a t ) o r a z u c z u c i e ż a l u . O w y st ę p o w a n iu t e j o st a t n ie j k a t e g o r ii m ó w iły g łó w n ie m a t k i, k t ó r e w i­ d z i a ł y u d z i e c k a s k r u c h ę w y r a ż a ją c ą s i ę m .i n . w p r z e p r a s z a n i u P a n a Je z u s a z a b y c i e n i e g r z e c z n y m c z y in n e n i e w ł a ś c i w e z a c h o w a n i a . N a w z r o s t u c z u c i a s m u t k u d z ie c i s z e ś c i o le t n ic h m o ż e w p ł y w a ć r o z w ó j m y ś l e ­ n ia lo g ic z n e g o i w y b ie g a n ie m y ś l ą p o z a a k t u a ln ą s y t u a c ję . D z i e c k o z n a ją c n ie k t ó r e r e l a c je p r z y c z y n o w o - sk u t k o w e a n t y c y p u je sk u t k i sw o je g o d z ia ł a n ia , c o n a p r z y k ł a d p r z e ja w i a s i ę w u c z u c iu ż a lu . W z r o s t lic z b y w y p o w ie d z i d o t y c z ą c y c h o m a w ia n e g o u c z u c i a w y r a ź n ie z a z n a c z a si ę u sz e śc io la t k ó w . U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 245 Uczucia strachu S t r a c h ja k o o b ie k t y w n e p r z e ż y w a n ie p r z y k r o ś c i t o w a r z y sz y d z i e c k u p o d c z a s całe go r o z w o ju . N ie w i e l e m o ż n a s p o t k a ć sy t u a c ji r e lig ijn y c h , k t ó r e w y w o ł u ją u d z i e c ­ ka st r a c h . P r z e k o n a n ie , ż e w ie k p r z e d sz k o l n y je s t o k r e se m n a jw ię k sz e g o n a sile n ia e mocji s t r a c h u i r o z m a i t y c h lę k ó w o k a z a ł o się n i e u z a sa d n i o n e n a t l e d o k ł a d n i e j­ szy ch b a d a ń , p r z e p r o w a d z o n y c h m .in . p r z e z Je r s i l d a i H o l m e s a (p o r . P r z e t a c z n ik o w a ,1 9 8 6 ). St w ie r d z o n o , ż e p r z e c ię t n a c z ę s t o t li w o ś ć st r a c h u m a l e je o d o k o ł o 4 r o k u życia. Z w i e k i e m st r a c h p r z e su w a si ę w s fe r ę w y o b r a ź n i. D z i e c i o b a w ia ją się b r a k u a k c e p t a c ji z e st r o n y r ó w ie śn ik ó w , o sa m o t n ie n ia , d r w in , o d t r ą c e n ia i o d r z u c e n ia . T a k ż e i w n a sz y c h b a d a n ia c h u d z ie c i w s k a ź n i k w y p o w ie d z i d o t y c z ą c y c h u c z u c ia st r a c h u w y k a z u je t e n d e n c ję m a l e ją c ą w r a z z w i e k i e m d z i e c k a i w y n o si d la d z i e c i 4 - l e t n ic h 3 7 .7 % , d la 5 - le t n ic h 3 5 .9 % , a d l a 6 - le t n ic h 2 6 .4 % . U c z u c i e st r a c h u n a jc z ę śc i e j z w ią ­ zan e b y ł o z o b r a z k i e m p r z e d s t a w ia ją c y m P a n a Je z u s a z u c z n ia m i w ł o d z i p o d c z a s b u r zy , c o w y r a ż a ł o się m . in . w sł o w a c h : on i się b a l i , u cz n io w ie c z u li st r ac h . W p r z e ­ ż y w an iu u c z u ć st r a c h u w k o n k r e t n y c h sy t u a c ja c h r e lig ijn y c h w y r ó ż n io n o d w a z b i o ­ r y k a t e g o r i i p o d p o r z ą d k o w a n e j: ( 1 ) b r a k p o c z u c i a b e z p i e c z e ń s t w a o r a z ( 2 ) z a g r o ­ ż e n ie , p r z e r a ż e n i e ; O b r a k u p o c z u c i a b e z p i e c z e ń s t w a św ia d c z y ł y m .in . t a k i e w y ­ p o w ie d z i d z ie c k a , ja k n p .: st r asz n ie b y m się b a l i p r z y t u lał d o P an u Je z u s a (Ł u k a sz , 6 la t ), n a t o m i a s t z a g r o ż e n i e , p r z e r a ż e n i e p r z e ja w ia się w w y p o w i e d z i a c h t a k ic h , jak n p . u c z n io w ie s ą p r z e raż e n i, b o je s t w ie lk a b u r z a (A n ia , 5 ł a t ) , b o ją si ę , b o u t o n ą (K r z y ś, 5 l a t ) . D z i e c i m ó w iły , iż u c z n io w ie b a li się , ż e z a t o n ą i d l a t e g o o b u d z i li śp ią c e g o Je z u s a . Z t e g o w y n ik a , ż e d z ie c i p o s ia d a ją ś w ia d o m o ś ć e m o c ji , c o m .in . w y r a ż a się p o p r z e z ic h a d e k w a t n e n a z y w a n ie . I n t e r e s u ją c y m w n i o sk i e m b a d a ń j e s t t o , iż u c z u c i e st r a c h u n ie w y n ik a z u jm o w a n ia B o g a ja k o k a r z ą c e g o s ę d z ie g o . M a t k i n ie z a u w a ż y ł y u sw o i c h d z ie c i st r a c h u w r e la c ji d o B o ga . D Y SK U SJA I W N I O SK I Z P R Z E P R O W A D Z O N Y C H B A D A N C e l e m p o w y ż sz y c h a n a liz b y ł a p r ó b a o p i su o r a z i n t e r p r e t a c ji u c z u ć r e lig ijn y c h u d z i e c i w w i e k u p r z e d s z k o l n y m . W w y n ik u p r z e p r o w a d z o n y c h r o z m ó w z d z ie ć m i i ic h m a t k a m i w y o d r ę b n i o n o u c z u c ia r e lig ijn e j r a d o śc i, c i e k a w o śc i , m ił o śc i , s m u t k u i st r a c h u . W y r ó ż n ie n ie p ię c iu p o d st a w o w y c h t y p ó w u c z u ć n ie w y c z e r p u je c a ł e g o b o g a c t w a u c z u c i o w o śc i d z i e c k a o d n o sz ą c e j się d o T r a n sc e n d e n c ji, a je d y n i e p r z e d ­ st a w ia je j n a jp r o s t sz e p r z e ja w y . R e z u l t a t y b a d a ń w y k a z a ły , ż e d z ie c i st o p n io w o p r z e c h o d z ą o d p r z e ż y w a n ia u c z u ć = r e lig ijn y c h z p o z io m u p o d st a w o w e g o n a p o z io m p o d p o r z ą d k o w a n y , t w o ­ r z ą c w t e n s p o s ó b w ie lo w y m ia r o w ą p r z e st r z e ń u c z u c io w ą , n a k t ó r ą s k ł a d a ją się 246 M A ŁG O R Z A T A T A T A LA k o m p l e k s y d o z n a ń o r ó ż n y c h d o m in a n t a c h , ja k n p . r a d o ść , p o c z u c ie b e z p ie c z e ń st w a , z a c h w y t , r a d o sn a p e r sp e k t y w a i o d c z u w a n ie ż y w e j o b e c n o śc i Bo g a . Z ic h r ó ż n e go p o łą. c z e n ia fo r m u ją się u c z u c ia b a r d z ie j z ło ż o n e , z c z e g o m o ż n a w n io sk o w a ć , ż e u c z u c ia r eli­ g ijn e są z ja w isk ie m b a r d z o z ło ż o n y m , p e ł n y m r ó ż n o r o d n y c h d o z n a ń i t r e śc i. Z n aczn ie c z ę śc ie j p o ja w ia ją c e się u c z u c ia r a d o śc i r e ligijn e j m o g ą w y n ik a ć z sa m o ist n e g o z a p o m i­ n a n ia o p r z e ż y c ia c h n e g a t y w n y c h t o w a r z y sz ą c y c h r ó ż n y m w y d a r z e n io m i d o zn an io m 0 c h a r a k t e r z e r e lig ijn y m , k t ó r e p o p e w n y m c z a sie d o st r z e g a n e są r a c z e j p o z y t y w n ie . Z d a n ie m J . K o z ie ie c k ie g o ( 1 9 9 1 ) z ja w isk o t o z a c h o d z i sa m o ist n ie i sp o n t a n ic z n ie . P o­ n a d t o o g ó ln e p r a w o p sy c h ic z n e g o r o z w o ju m ó w i, ż e w n a jb a r d z ie j k o r z y st n y c h w ar u n ­ k a c h z n a jd u je się t a fu n k c ja , k t ó r a d o m in u je w d a n y m o k r e sie r o z w o jo w y m (W y go t sk i, 1 9 9 5 ) . R o z w ija n ie się r e ligijn e j r a d o śc i d o k o n u je się d z ię k i p o m o c y r o d z ic ó w w p r z e ­ m ia n ie u c z u ć n e g a t y w n y c h d z ie c k a w p o z y t y w n e , a u c z u ć p o z y t y w n y c h - w je sz c z e b a r d z ie j p o z y t y w n e . R e lig ijn o ść ja k o p o z y t y w n e u st o su n k o w a n ie d o B o g a w y w o łu je u p r z e d sz k o ln e g o d z ie c k a z d e c y d o w a n ie w ię c e j u c z u ć p r z y je m n y c h n iż p r z y k r y c h . R o z w ó j u c z u ć r e lig ijn y c h u d z ie c i z a le ż y w d u ż e j m i e r z e o d t e g o , ja k d z ie c i p o j­ m u ją B o g a i ja k i e p o s ia d a ją o N i m p o ję c i e . P o n ie w a ż d z i e c i p o jm u ją B o g a w sp o só b a n t r o p o m o r fic z n y , s t ą d t e ż i u c z u c ia , ja k ie o n e p r z e ja w ia ją d o sw o ic h r o d z ic ó w , r z u t u ­ ją w p o w a ż n y m st o p n iu n a ic h u c z u c ia d o Bo g a . C h c ia ł y b y o n e P a n a B o g a t a k jak 1 sw o ic h r o d z i c ó w w id z ie ć , sł y sz e ć i z N im p r z e b y w a ć . W r o z m o w ie z b a d a n y m i d z ie ć ­ m i, d o ść c z ę s t o m o ż n a b y ł o u s ł y sz e ć t a k ie sło w a : c h c iał ab y m w id z ie ć P an a Je z u sa ż y w ego i p r z y t u li ć się d o N ie g o (A n ia , 5 ), a lb o b y łb y m u rad o w an y , gd y b y m P an a Je z u ­ s a m ó gł w id z ie ć i sły sz e ć Je g o gło s (P a t r y k , 6 ). D o p i e r o w m ia r ę ja k d z i e c k o n a b y w a z d o l n o śc i p o z n a w c z y c h , w m ia r ę ja k p o z n a je le p ie j o t a c z a ją c y je św ia t , z a c z y n a p o w o ­ li, a le s t a l e z m ie n ia ć sw ó j s t o su n e k d o N ie g o , a w k o n se k w e n c ji sw o je u c z u c ia . W sw o ic h w y p o w ie d z ia c h z a r ó w n o d z ie c i ja k i ic h m a t k i m ó w ił y o u c z u c ia c h , k t ó r e d z i e c i p r z e ż y w a ł y w ż y c iu r e lig ijn y m . Są o n e w y p a d k o w ą w i e l u c z y n n ik ó w : h is t o r i i ż y c ia , w y c h o w a n ia i a k t y w n o śc i w ł a sn e j. W k s z t a ł t o w a n iu u c z u ć r e lig ijn y c h i s t o t n ą r o lę o d g r y w a p r z y sw a ja n ie in d y w id u a ln y c h w z o r c ó w z a c h o w a ń r e lig ijn y c h , ja k i e d z i e c k o s p o s t r z e g a u r o d z ic ó w i w sw o im n a jb li ż sz y m o t o c z e n iu . W a r t o z a ją ć się t ą p r o b le m a t y k ą , c h o ć b y c o n a jm n ie j z d w u p o w o d ó w . P o z n a ­ n ie g e n e z y o so b n i c z e j c z y li o n t o g e n e z y u c z u ć r e lig ijn y c h (u w i d o c z n i o n e w a d e k w a t ­ n y m je j o p is ie p o z w o li ( 1 ) le p ie j z r o z u m ie ć u c z u c ia r e lig ijn e o r a z ( 2 ) w sk a z a ć n a r ó ż n e r o d z a je u c z u ć r e l ig ijn y c h w ż y c iu d z ie c k a i je g o r o z w o ju . P o n a d t o p r o b l e m a ­ t y k a r o z w o ju u c z u ć r e lig ijn y c h u ja w n ia ją c a b o g a c t w o św i a t a p r z e ż y ć r e lig ijn y c h d z ie c ­ k a , j e s t in t e r e s u ją c a i m a ł o z b a d a n a . D o sz c z e g ó l n e g o z a ję c i a się p r z e d st a w i o n y m z a g a d n i e n i e m sk ł a n ia c h ę ć z w r ó ­ c e n ia u w a g i n a d o n io sł e z n a c z e n i e p r o b le m a t y k i r o z w o ju u c z u ć r e lig ijn y c h o t w ie r a ­ ją c a n o w e h o r y z o n t y p o z n a w c z e w p sy c h o lo g ii. J e s t o n a w a ż n a z a r ó w n o d la r o z w a ­ ż a ń t e o r e t y c z n y c h , ja k i p r a k t y k i w y c h o w a n ia d z ie c i. U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I R y c in a 1 W y b r a n e k a t e g o r ie u c z u ć r e lig ijn y c h u d z ie c i - w y p o w ie d z i d z ie c i R y c in a 2 Liczebność W y b r a n e k a t e g o r ie u c z u ć r e l ig ijn y c h u d z ie c i - w y p o w ie d z i m a t e k ¡ 2 2 4 lata O 5 lat W 6 lal 247 M A ŁG O R Z A T A T A T A LA 248 R o z k ł a d lic z b o w y i p r o c e n t o w y w y b r a n y c h k a t e g o r ii u c z u ć r e l ig ijn y c h u d z ie c i 4 , 5 i 6 - le t n ic h - w y p o w ie d z i d z ie c i W IEK 4 5 6 KA T EG O R IA * ' 204 28.3% u czu cia r ad o ści u czu cia m iło ści 721 83.0% 8 7 25 4 0 .0 % 3 2 .0 % 2 8 .0 % 2.9% 2 5 .7 % 38 54.3% 8.0% 20 19 14 53 3 7 .7 % 3 5 .9 % 2 6 .4 % 6.1% 248 285 336 869 2 8 .5 % 3 2 .8 % 3 8 .7 % 100.0% u czu cia str ach u a 277 38.4% 10 14 20.0% u czu cia sm it k u 240 3 3 .3 % 18 70 R o z k ł a d li c z b o w y i p r o c e n t o w y w y b r a n y c h k a t e g o r ii u c z u ć r e l ig ijn y c h u d z i e c i 4 , 5 i 6 - le t n i c h - w y p o w ie d z i m a t e k W IEK 4 2 6 5 KA TEG O R IA u czu cia rad ości u czu cia ciek aw ości u czu cia sm utku 2 31 44 33 108 28.7% 40.7% 30.6% 38.4% 28 31 27 86 32.6% 36.0% 31.4% 30.6% 24 26 37 87 27.6% 29.9% 42.5% 31.0% 83 101 97 281 29.5% 36.0% 34.5% 100.0% U C Z U C I A R E L I G I JN E D Z I E C I 249 BIBLIO G R A FIA : Allport G . W ( 1 9 8 8 ) . O so b o w o ść i r e lig ia. W a r sz a w a : I W P A X . Bo r o w sk i W . ( 1 9 2 0 ) . W y k ład p sy ch o lo gii o gó łn e j w z ast o so w an iu d o u ry ch o w an ia, W a r sz a w a : M . A r c t a . B r a u n - G a lk o w sk a M . ( 1 9 8 6 ) . P sy c h o lo gia d o m o w a. O lsz t y n : W a r m iń sk i e W y d a w ­ n ic t w o D ie c e z ja ln e . Bron fen bren n er U . ( 1 9 7 0 ) . O roli czyn n ików społeczn ych w r ozw oju osobow ości, P sy c h o lo gia W y ch o w aw cz a 1 ,2 , 1 - 1 9 , 1 4 1 - 1 6 1 . Ch lew iń ski Z . ( 1 9 9 1 ) . D o jr z ał o ść : o so b o w o ść, su m ie n ie , re ligijn o ść . P o z n a ń : W d r o­ dze. D ą b r o w sk i K . ( 1 9 9 6 ) . M u lt ile v n e ss o f E m o t i o n a l a n d I n st in c iv e F u n c t i o n s. L u b lin : T N K U L. D u p r e L . ( 1 9 9 1 ) . I n n y iv y m iar. K r a k ó w : Z n a k . E liasz A . ( 1 9 9 3 ) . P sy c h o lo gia e k o lo gicz n a. W a r sz a w a : P A N . Fan c iu lli J. ( 1 9 3 1 ) . C z a r d z ie c ię c t w a. W a r sz a w a : N K . F ish e r K W , Sh a v e r P R ., C a r n o c h a n P. ( 1 9 9 0 ) . H o w E m o t i o n s D e v e l o p a n d H o w T h e y O r g a n iz e D e v e lo p m e n t . C o gn it io n a n d E m o t io n , 4 , 8 1 - 1 2 7 . Fr ijd a N . H . ( 1 9 8 6 ) . T h e Em o t io n . C a m b r id g e : C a m b r i d g e U n iw e r v e r sit y P r e ss. F r ijd a N . H . ( 1 9 8 8 ) . T h e L a w s o f E m o t i o n s. A m e r ic an P sy c h o lo gist , 4 3 , 3 4 9 - 3 5 8 . F r ijd a N . H . ( 1 9 9 2 ) . T h e E m p ir ic a l S t a t u s o f t h e L a w s o f E m o t i o n . C o gn it io n a n d E m o t io n , 6, 4 6 7 - 4 7 7 . C o l e m a n D . ( 1 9 9 7 ) . I n t e lige n c ja e m o c jo n aln a. P o z n a ń : M e d i a R o d z in a o f P o z n a ń . G r z e s i u k A . ( 1 9 9 5 ) . S k ł ad n i a w y p o w ie d z i e m o cjo n aln y ch . L u b lin : U M C S . G r z y w a k - K a c z y ń s k a M . ( 1 9 8 8 ) . T ru d ro z w o ju . W a r sz a w a : I W P A X Ja m e s W . ( 1 9 5 8 ) . D o św iad c z e n ia re ligijn e . W a r sz a w a : K iW K ie la r - T u r sk a M . ( 1 9 9 5 ) . R o z w ija ją c y się c z ł o w ie k - ja k g o w id z i p sy c h o lin g w ist a ? W : J . T r e m p a ł a ( r e d .) . R o z w ijając y się cz ło w ie k w z m ie n iając y m si ę św ie c ie . B y d g o sz c z : W SP , 1 3 - 2 8 . K o z ie le c k i J. ( 1 9 9 1 ) . Z B o gie m alb o b ez B o g a. W a r sz a w a : P W N . M a r u sz e w sk i T., Śc ig a ł a E . ( 1 9 9 5 ) . P o z n a w c z a r e p r e z e n t a c ja e m o c ji. P r z e g l ąd P sy ­ ch o lo gicz n y , 3 / 4 , 2 4 5 - 2 7 8 . P a st u sz k a J. ( 1 9 5 7 ) . P sy c h o lo gia o gó ln a. L u b lin : T N K U L . I’r z e t a c z n ik o w a M . ( 1 9 8 7 ) . W ie k p r z e d sz k o ln y . W : M . Z e b r o w s k a ( r e d .) . P sy c h o lo ­ g i a ro z w o jo w a d z ie c i i m ło d z ie ż y . W a r sz a w a : P W N , 4 1 7 - 5 2 5 . R u se c k i M . ( 1 9 8 9 ) . I st o t a i ge n e z a re ligii. W a r sz a w a : V e r b in u m . Sh a v e r P., Sc h w a r t z J. , K ir so n D ., O ’C o n o r , C . ( 1 9 8 7 ) . E m o t i o n K n o w le g e : F u r t h e r E x p lo r a t io n o f a P r o t o t y p e A p p r o a c h . Jo u r n a l o f P e rso n alit y a n d S o c ial P sy ­ ch ology , 5 2 , 1 0 6 1 - 1 0 8 6 . M A ŁG O R Z A T A T A T A LA 250 Sz u m a n S. ( 1 9 6 8 ) . O ro z w o ju ję z y k a i m y śle n ia d z ie c k a. W a r sz a w a : P W N . T y sz k o w a M . ( 1 9 9 3 ) . E k o lo g ic z n e u w a r u n k o w a n ia r o z w o ju p sy c h ic z n e g o je d n o st k i' p r o p o z y c ja i n t e r p r e t a c ji p o z n a w c z e j. K w ar t al n ik P o lsk ie j P sy c h o lo gii Rozw o- jo w e j , 2 , 3 - 1 8 . V a st a R ., H a i t h M .M ., M ill e r S.A . ( 1 9 9 5 ) . P sy c h o lo gia d z ie c k a. W a r sz a w a : W SiR W a le sa C z . (w d r u k u ) . S t r u k t u r a re ligijn o śc i c z ło w ie k a ( a n a l i z a p sy c h o lo g ic z n a). W a t t s, F .N , W illia m s, M . ( 1 9 9 6 ) . P sic o lo gía d e lla f e d e . S a n P a o lo : A lb a . W o jt y ł a K . ( 1 9 9 4 ) . O so b a i cz y n o r az in n e s t u d i a an t ro p o lo gic z n e . T. St y c z e ń (r e d .). L u b li n : T N K U L . W y g o t sk i L . S . ( 1 9 9 5 ) . W c z e sn e d z ie c i ń st w o . W : A . B r z e z iń sk a , T. C z u b , G . L u t o m ­ sk i, B. Sm y k o w sk i (r e d .) . D z ie c k o w z ab aw ie i św ie cie jęz y k a.. P o z n a ń : Z y sk i S- k a , 1 6 - 5 3 Z a g ó r sk a ( 1 9 9 4 ) . Sp o s t r z e g a n ie e k sp r e sji m im ic z n e j p r z e z d z ie c i. P sy c h o lo gia W y ­ c h o w aw c z a, 1, 1 - 1 0 . Z a g ó r sk a W ( 1 9 9 6 ) . P i c t o r i a l E x p r e s s i o n o f E m o t i o n s - M e n t a l R e p r e se n t a t io n s. P o lish Q u ar t e r ly o f D e v e lo p m e n t al Psy ch olo gy , I , 6 3 - 6 8 . So m m a r i o L’a r t ic o l o p a r l a d i sv i lu p p o d e lla p r o b l e m á t i c a d i s e n s ib ili t á r e lig i o se d e i b a m b in i d ’in fa n z ia , d a 4 - 6 a n n i d i v it a . Si a n a liz z a q u i, la s e n si b i li t á r e l ig io sa d e ll a g io ia , d ’a m o r e , d e ll a c u r i o sit a d e lla t r i s t e z z a e d e ll a p a u r a . P. T a t a la é d e l p a r e r e , c h e la d in a m i c a d e l lo s v i lu p p o d e ll e s e n si b i li t á r e lig io ­ s e , é s t r e t t a m e n t e l e g a t o c o n sv i lu p p o g e n e r a le d e ll a c o n o sc e n z a e d e l l ’e m o z i o n i d e l b a m b i n o .