Eğitim ve ”ilim , Cilt , Sayı Education and Science 2014, Vol. 39, No 171 Web Ontoloji Dili OWL Yoluyla Gelişimsel Bozukluğu Olan Bireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Educational Activity Discovery System for Individuals with Pervasive Developmental Disorders through Web Ontology Language (OWL) Duygu ÇELİK1 İstanbul Aydın Üniversitesi Atilla ELÇİ2 Aksaray Üniversitesi Eray ELVERİCİ4 5zel Uğur İlköğretim Okulu Necati İNAN3 Mehmetçik İ.H.O.O. Alev ELÇİ5 Aksaray Üniversitesi 5z G(n(m(zde, yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin topluma kazandırılmasıyla ilgilenen kurumlar veya uzman eğitim kadrosu, uzun araştırmalar sonunda titizlikle seçtikleri eğitsel metotlarla yaşanılan sıkıntıları aza indirgemeye çalışmaktadırlar. “ncak, pek çok nedenden öt(r(, bu kuruluşlara gidemeyen birey yakınları, uygun eğitimi evde vermeye çalışmaktadır. ”u eğitimler sırasında, kullanabilecekleri eğitsel metodu seçerken, internet veya ilgili yazılımlar en sık başvurdukları yöntemlerdendir. Ne var ki şu an statik tabanda sözdizimsel arama yapabilen g(n(m(z internet veya ilgili yazılımları, bireyin ihtiyacına yönelik anlamsal tabanda hizmet/eğitsel aktivite taramalarında istenilen sonucu vermekte yetersiz kalabilmektedir. Bu makalede, anlamsal tabanda çalışabilen ve anne-babaların, okul öncesi eğitimcilerin, uzman eğitmenlerin veya ilgili alanlarda öğrenim gören (niversite öğrencilerinin ya da konuyla ilgilenen t(m bireylerin yararlanmaları için tasarlanmış eğitsel metot önermesi yapabilen, yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerin gelişimine uygun Etmen-tabanlı Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi mimarisi sunulmaktadır. ”u sistemin bilgi tabanı OWL (Web Ontology Language) dili kullanılarak geliştirilmiş, yaygın gelişimsel bozukluklar alanına yönelik t(m kavramlar, özellikler ve bunlar arasındaki anlamsal bağlamdaki ilişkileri ontoloji yoluyla tanımlandırılmıştır. Anahtar kelimeler: Yaygın Gelişimsel ”ozukluk, Otizm, Rett Sendromu, “tipik Otizm, “sperger, Dezintegratif, Ontoloji, Anlamsal Web, Anlamsal Arama Sistemleri. Abstract Today, experts and organizations dealing with pervasive developmental disorder are trying to minimize the experienced problems of the individuals with educational methods chosen carefully after extensive research. However, because of various reasons the relatives of the individuals who cannot reach these organizations are trying to give proper education at home. During these trainings while selecting the educational methods they prefer internet and related software. However, today’s static based internet and related software can be insufficient to supple desired result for the individual’s needs. In this article, the architecture of Agent-based Educational Activity Discovery System which can operate on semantic base and propose educational methods for parents, pre-school educators, experts that are working for these institutions, university students studying in related fields or individuals interested in pervasive developmental disorder is presented. The ontology knowledgebase of this system is developed by using the OWL (Web Ontology Language) while creating its entire concepts, features, and relations between these concepts about pervasive developmental disorders are defined in ontology. Keywords: Pervasive Developmental Disorders, Autism, Rett Syndrome, Disintegrative Disorder of Childhood, “sperger’s Syndrome, “typical “utism, Ontology, Semantic Web, Semantic Search Systems. 1 Duygu Çelik, İstanbul “ydın Üniversitesi, M(h. Fak., ”ilgisayar M(hendisliği ”öl(m(, T(rkiye, duygucelik@aydin.edu.tr 2 “tilla Elçi, “ksaray Üniversitesi, Elektrik-Elektronik M(hendisliği ”öl(m(, T(rkiye, atilla.elci@gmail.com 3 Necati İnan, 5ğretmen, G(ngören Mehmetçik İmam Hatip Orta Okulu, İstanbul, T(rkiye, necatiinan@mynet.com 4 Eray Elverici, 5ğretmen, 5zel Uğur İlköğretim Okulu, İstanbul, T(rkiye, erayelverici@gmail.com 5 “lev Elçi, “ksaray Üniversitesi, Yönetim ”ilişim Sistemleri ”öl(m(, T(rkiye, dr.alevelci@gmail.com 52 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Summary Purpose Pervasive developmental disorders are spectrum disorders, which include delays in the development of multiple basic functions such as socialization and communication. This kind of disorders can be grouped as starting with the most well known Autism, Rett Syndrome, Disintegrative Disorder of Childhood, “sperser’s Syndrome and "not otherwise specified" (Atypical Autism). The early childhood and the adulthood education programme (business and professional training) of the individual should be planned according to the needs of the individual. Once these education programs are planned properly significant progress is gained in terms of acquisitions in individual skills and social integration. It is possible that these individuals can gain needed skills to reduce behaviour problems and develop independent living skills by joining such education programs from an early age. Results Today, institutions and specialist training staffs dealing with social resettlement of individuals with pervasive developmental disorders are trying to minimize the problems experienced through educational methods, which were carefully chosen after extensive research. However, due to various reasons, the relatives of the individuals who do not have access to such facilities try training their children at home. During these trainings internet or related software is the most commonly used way to choose the suitable educational methods activity/game . However, today’s static based internet which can do syntactic search or related software may be insufficient to offer the desired semantic based results stemming from screening individual’s needs of service / educational activities. Discussion Semantic Web6 provides semantic-based search, thus makes it possible to discover the most relevant personal educational method based on perceived needs of an individual. A system that can identify the needed educational methods with the help of Semantic Web will not only contribute to the development of individuals with pervasive developmental disorders and support the education specialist in this process, but also be useful for the families of these individuals to monitor their children’s developmental process. Conclusion In this article, the architecture of the Agent-based Educational Activity Discovery System (AEADS) which operates on semantic-base and can propose educational methods (activity/game) for children with pervasive developmental disorders is presented. The knowledge base of this system is developed by using the OWL language7 and all the concepts, features, and relations between these concepts and features about pervasive developmental disorders are defined through ontology. Targeted users of AEADS are all individuals interested in pervasive developmental disorders starting with parents/other family members, pre-school educators, primary schools, special educational institutions, experts that are working for these institutions, and university students studying in related fields. Giriş Yaygın gelişimsel bozukluk, birden fazla bozukluğu içeren genel bir tanı grubu olup, erken çocukluk döneminde başlayan sosyal etkileşim, dil gelişimi ve davranış alanlarında yetersizliklere sahip olma durumudur. Davranış sorunları yineleyici, sınırlı ilgi ve etkileşimi kapsamaktadır. ”u durumlar gelişimin birçok alanını etkileyerek kalıcı ve s(reğen işlev bozukluklarına yol açarlar. Yaygın gelişimsel bozukluk vakalarının artış ivmesi, özellikle ’lerde çok y(ksek boyutlara ulaşmıştır. ”u durum, (lkeleri bu konuya daha fazla ağırlık vererek bu konudaki eğitsel faaliyetleri geliştirmeye yöneltmiştir. “yrıca ailelerin bilinçlenmesi, sosyal farkındalığın artması, tıp ve psikoloji 6 7 http://www.w3.org/2001/sw/ http://www.w3.org/TR/owl-features/ 53 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi gibi bilim dallarındaki gelişmeler ve sosyal g(venlik sistemlerinde bu sorunun çöz(m( için tahsis edilen ilave mali kaynaklar da, istatistiklerin daha sağlıklı hale getirilmesi s(recine katkıda bulunmuştur. Resmi veriler, T(rkiye’deki zihinsel engellilerin sayısını bin olarak vermektedir. T(rkiye’de yaygın gelişimsel bozukluk tanısı alan vaka sayısına yönelik sağlıklı veri tabanı bulunmamaktadır. Devletin kayıtlarında yer almayan ancak yaygın gelişimsel bozukluk spektrumunda özellikler gösteren, bir kısmı sadece ailesinin özel imkânlarıyla eğitim alan, bir kısmı da ailesinin bilinçsizliği nedeniyle hiç eğitim almadan kendi potansiyel gelişim şansına terk edilmiş oldukça fazla sayıda birey olduğu d(ş(n(lmektedir8. Yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin sosyal, fiziksel veya bilişsel becerilerini geliştirip, topluma uyum sağlamalarını kolaylaştırmak amacıyla, gerek yakınları gerekse sorumlu kurumlar, ciddi ölç(de maddi/manevi y(k(ml(l(k altında kalmaktadırlar. ”unun yanı sıra, (lkemizde bu konuda uzman kadro sayısının yetersiz kalması ya da bu uzmanlardan alınabilecek hizmetin oldukça maliyetli olması, binlerce yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyin ve ailelerinin, toplumsal ve sosyal yaşamdan soyutlanmalarına neden olmaktadır. Dahası, yukarıda bahsettiğimiz imkânsızlıklara ek olarak, yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyler de, diğer bireyler gibi fiziksel ve ruhsal sorunlarla da karşılaşmaktadırlar. ”u noktada, eğitsel metotlar yoluyla birey içinde bulunduğu sosyal ve k(lt(rel normları öğrenir ve o k(lt(rde neyin önemli veya uygun olduğu hakkında bilgi edinir. Kısacası, eğitsel metotlar, bireyin erken yaşlarından itibaren yaşadığı k(lt(re hazırlayan önemli bir alıştırmadır3. ”unun sebebi ise, eğitsel faaliyet/oyun/aktivite bireyin kişilik yapısının gelişiminde, hayallerinin ve beklentilerinin gerçekleşmesinde, diğer kişilerle ilişkilerinin şekillenmesinde, sosyal gelişiminde, iletişim ve etkileşim s(reçlerinde oldukça etkili olmasıdır Jordan, 2003; “ydın, 2 Sevinç, ). G(n(m(zde, yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin okul öncesi dönemden itibaren eğitimleri için bilimsel metotların uygulanmasının, bireylerin eğitimlerinde ve toplum içinde uyum sağlamasında ciddi ölç(de etki sahibi olduğu yadsınamayacak bir gerçektir. ”aşka deyişle, oyun oynanması engellenen bireyin gelişimi de engellenir (Sevinç, ). Bu noktada giderilmesi gereken en önemli sorunlardan bir tanesi bireyin ihtiyacına/problemine yönelik eğitsel metotların (faaliyet/oyun/aktivite) seçimidir. Ç(nk( yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin, kendilerine özg( bir iletişim biçimleri vardır ve iletişimde gerekli olan diğer insanların fikirlerini ve niyetlerini anlama yetisinden yoksundurlar. ”u özelliklerinden dolayı da, topluma katılımında (Koçak, ) ve topluma katılımın ilk provaları olan eğitsel faaliyetleri / oyunları / aktiviteleri uygularken g(çl(k yaşamaktadırlar. 5rneğin, yaygın gelişimsel bozukluk kapsamında yer alan otizmli bireylerin çoğu duyu-motora dayanan ilginç buldukları koku, ses, tat ve dokunabileceği görsel oyun nesnelerini tercih ederler (Gammeltoft ve Nordenhof, 2007; Holmes ve Willoughby, 2005; Sucuoğlu, ). ”ireyin ihtiyacına yönelik, uygun olan eğitsel aktivitenin seçiminde, alan-ilgili yazılımlar veya internet en önemli araçlardır. ”u seçimlerde amaç, bireyin mevcut durumuna yönelik olarak uygun eğitsel aktivitenin bulunmasıdır. “ncak bu t(r mevcut sistemler (Uçar, 2007), statik tabanlı ve sadece sözdizimsel arama yaptıklarından, eğitsel aktivitenin seçimine yönelik yapılan sorgulamalar, ailelere ve eğitmenlere eksik ya da yanlış eğitsel metodu ve aktiviteyi sunabilmektedir. Ç(nk( mevcut web yapısı, insanların anlayabileceği biçimde hazırlanmıştır. Dolayısıyla, bilgisayar yazılımlarının web (zerindeki verileri anlaması ve işlemesi gibi bir durum söz konusu değildir (Berners-Lee, Hendler ve Lassila, 2001). Fakat anlamsal/kavram tabanlı bir sistem yaklaşımı, sistemden anlamlı bilgi çıkarılmasına ve böylece bireyin problemine uygun gerekli olan eğitim metodunun doğruluğunun taranmasına kolaylıkla imkân sağlayacaktır. Dahası, 'Semantic Web' “nlamsal Web tabanlı bir sistem (zerinde yapılan sorgulamalarda, kullanıcıların yaygın gelişimsel bozukluklar konusunda uzman olmasına gerek kalmadan, en doğru sorgulamayı yapmasına ve böylece en uygun eğitsel metodu ve aktiviteyi bulmaya olanak sağlamaktadır. ”u t(r bir yaklaşım için “nlamsal Web’in katkılarından faydalanmak m(mk(nd(r. İlgi Otistik Çocukları Koruma Derneği, Yaygın Gelişimsel ”ozukluklar, http //ilgider.org/mkl_ _ygbyaygin-gelisimselbozukluk.html 8 54 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi ”u makalede, ihtiyaca yönelik eğitsel metotları ve aktiviteleri önerme sistemlerinin “nlamsal web ile nasıl desteklenebileceği ve bu t(r sistemlerin nasıl verimli hale getirileceği ve böylece anlamlı sonuçlara nasıl ulaşılabileceğinden bahsedilmektedir. Yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyin, ihtiyacını karşılayan eğitim amaçlı bir aktiviteyi, anlamsal yani kavram tabanlı arayabilen, keşfeden ve öneren, Etmen-tabanlı Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi (EEEKS) mimarisi önerilmektedir. EEEKS'nin ontoloji bilgi tabanı, OWL dili kullanılarak geliştirilmiştir ve yaygın gelişimsel bozukluk alanına yönelik kavramları, nitelikleri, özellikleri, bunlar arasındaki ilişkileri ve örnekleri ontoloji yoluyla tanımlar. EEEKS arama ve çıkarsama etmenleri, yazılım etmenleri geliştirme yaklaşımıyla oluşturulmuş akıllı yazılım sistemi ve gerekli altyapısını sağlayan bir web uygulamasıdır. Kullanıcı ara y(z(, internet yoluyla, zaman ve mekândan bağımsız, kolay kullanım gözetilerek web tabanlı olarak geliştirilecektir. ”u çalışma, disiplinler arası özelliğe sahip olup, yaygın gelişimsel bozukluklara yönelik, g(n(m(zde uygulanan bilimsel metotların bilgisayar ortamına taşınmasıyla, ailelere ve uzman eğitmenlere destek olmayı ve bireylerin g(nl(k yaşamlarını takip edebilmeyi, kolaylaştırmayı ve geliştirmeyi hedeflemektedir. ”u t(rden anlamsal tabanlı bir akıllı yazılım sistemi çalışmasının benzeri hen(z d(nya literat(r(ne girmemiş, ilk defa bu çalışma kapsamında gerçekleştirilecek bir pilot uygulama ile T(rkiye'deki okul öncesi ve ilkokul dönemindeki yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyler için gerçekleştirilecektir. Proje Amacı: Projede önerilen sistemin genel amacı kullanıcılarının aile, okul, eğitmen vs. ara y(zlerinden şu aşağıdaki gereksinmelerine yanıt vermektir Yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyin ihtiyacına yönelik, eğitimsel faaliyetleri tanımlama, sıralama, uygulama; uygulama önce ve sonrası kayıt tutma; bu kayıtlara göre performans bilgilerini oluşturma; aktiviteleri sırasına göre uygulama ve değerlendirme uygulama bitişinde performans skoruna göre yeni eğitimsel aktiviteyi belirleme. ”u eylemler, önerilen sistemin işlevsel mimarisini oluşturmaktır. 5nerilen sistem (ç ana hizmetten oluşacaktır A. Arama-Eğitsel Faaliyeti Sunma: İhtiyacın/problemin tanımlandığı, sonrasında bireyin kayıtlı hesabından geçmiş ve şu an ki durumu hakkındaki bilgilere ulaşıldığı ve bu ihtiyaca en uygun eğitsel metoda ait aktivitenin belirlendiği böl(md(r. B. Eğitsel Faaliyeti Uygulama: Seçilen eğitsel aktivitenin uygulandığı aşamadır. ”u aşamada, eğitsel aktivitenin birden çok adım içermekte ise kompleks aktivite ise , interaktif olarak aile veya eğitmen yoluyla, bireye uygulanan adımların takibi ve uygulanması hakkındaki bilgi giriş/çıkışı buradan yapılır. Sistem, bu aşamada seçilen eğitsel aktivitenin uygulanması tamamlanıncaya kadar ilerler veya geri dön(ş yapabilir. C. Ölçme ve Değerlendirme: ”u aşamada, seçilen eğitsel aktivitenin uygulanması tamamlandıktan sonra, bireyin, becerilerinin gelişimini takip edebilmek için, eğitsel y(zdelikler hesaplanır. ”u hesaplamalar için, aile veya eğitmen, sistem altında uygulanan bilimsel testlerden faydalanabilir. Eğer, testler uygulama içeriyorsa uzman eğitmene veya aileye testin uygulanması ve ölçme-değerlendirmenin hesaplanıp sisteme aktarılması hususunda bir etmen yardımcı olacaktır. 5lçme-değerlendirme böl(m(nde çocuğun becerileri hakkında, gelişimsel ilerlemeye bakılır ve sistemin önerdiği yeni bir uygulamanın varlığı tespit edilirse aileye veya eğitmene önerilir. 55 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Tablo 1. Yaygın Gelişimsel Bozukluklar İçin Metotlar Ontolojisinden Bir Kesit  Beceriler 1 <owl:Class rdf:ID="Beceri"/>  Eşleme ”ecerileri 2 <owl:Class rdf:ID="Metot"/>  Eş nesneleri eşleme 3 <owl Class rdf ID="Eşleme_Becerisi">  Eş resimleri eşleme 4 <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Beceri"/>  Nesne – resim eşleme 5 </owl:Class>  Renk eşleme 6 <owl Class rdf ID="Eş_Nesneleri_Eşleme">  Şekil eşleme 7 <rdfs subClassOf rdf resource="#Eşleme_”ecerisi"/>  Taklit Becerileri 8 </owl:Class>  Motor taklit 9 <owl Class rdf ID="Eş_Resimleri_Eşleme"> çalışmaları 10 <rdfs subClassOf rdf resource="#Eşleme_”ecerisi"/> o Kaba motor 11 </owl:Class> o İnce motor 12 <owl:ObjectProperty rdf:about="#hasMethod"> o Y(z ifadeleri 13 <rdfs:range rdf:resource="#Beceri"/>  Grup hareketlerini 14 <rdfs:domain rdf:resource="#Metot"/> taklit çalışmaları 15 <owl:inverseOf>  Sözel taklit çalışmaları 16 <owl:ObjectProperty rdf:about="#hasBeceri"/> o Ses 17 </owl:inverseOf> o Sözc(k 18 </owl:ObjectProperty> o C(mle 19 <owl Class rdf ID="İfade_Edici_Dil_”ecerisi">  Yönerge Takip ”ecerileri 20 <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Dil_Becerisi"/>  Görsel Destek Kullanımı 21 </owl:Class>  “lıcı Dil ”ecerileri 22 <owl Class rdf ID=" “lıcı_Dil_”ecerisi">  Dinleme ve dikkati 23 <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Dil_Becerisi"/> yöneltme 24 </owl:Class>  “yırt etme 25 <owl ObjectProperty rdf about="#has5zg(l_Konuşma_”ecerisi"> o Nesneler 26 <rdfs label rdf resource="belirlenen bir konu hakkında o Olaylar 27 konuşmak"/> o Kişiler 28 <rdfs range rdf resource="#İfade_Edici_Dil_Becerisi"/> o Sesler 29 <rdfs:domain rdf:resource="#Metot"/>  Olayları sıralama 30 </owl:ObjectProperty>  İfade Edici Dil ”ecerileri 31 <Metot rdf ID="İpucuyla_öğretim">  Oyun ve M(zik ”ecerileri 32 <has5zg(l_Konuşma_”ecerisi  5z ”akım ”ecerileri 33 rdf:resource="&Aktivite;Kartla_Anlatma_Oyunu"/>  G(nl(k Yaşam ”ecerileri 34 </Metot>  Çeşitli araç ve gereçleri </rdf:RDF> kullanma  Motor Beceriler  Sosyal Beceriler  Okuma Yazma  Matematik * ME”'in önerdiği sınıflandırmanın solda , sağ tarafta kısıtlı bir böl(m(n(n ontolojik gösterimi gör(lmektedir. Yöntem 5nerilen sistemin anlamsal/kavram bazlı bilgi tabanı için OWL dili kullanılarak, alan-ilgili ontolojiler yaratılacak ve bu ontolojiler (zerinden, y(r(t(len anlamsal bazlı sorgulamalar ve ihtiyaca yönelik çıkarsamalar yapılması m(mk(n olacaktır Demirli ve K(t(k, Gruber, OWL, ). O”T içindeki her ontoloji, Protégé .2 kullanılarak son s(r(m OWL versiyonunda yaratılacaktır (Protégé, 2004). “yrıca önerilen sistemin mimari uygulamasının, Java9 platformunda gerçekleştirilmesi ve bu platformdan O”T'ye sorgu yoluyla bilgi çıkarımının Jena “PI (Ontology Parser ile yapılması planlanmaktadır. 9 http://java.sun.com/products/archive/j2se/6u7/index.html 56 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi 5nerilen sistem mimarisinde uygulanması planlanan metotlar genel olarak - Jaro-Winkler 10, - “nlamsal Eşleştirme Semantic Matchmaking algoritması Çelik ve Elçi, - T(rkçe diline uyarlanacak bazı doğal dil işleme NLP) yaklaşımları11, - D(zenli ifadeler12 (Regular-expression) şeklinde sıralanabilir. Paolucci, 2002), Yukarıda bahsi geçen metotlar (zerinden, kullanıcılardan gelen formatsız d(z metindeki bilinmeyen kelimeler, ontolojilerdeki kavramlar ve özellikler/ilişkiler ile eşleştirilerek semantic matching); problem tanılama, bulgu belirleme, hedef belirleme ve eğitsel metot tarama işlemlerinde kullanılacaktır. “nlamsal eşleştirme işlemi konusunda diğer alanlarda web kullanıcısının ihtiyacına göre hizmet/servis bulan anlamsal arama ve ajan-tabanlı sistemler, diğer bir deyişle anlamsal eşleştirme işlemiyle hizmet tarama ve bulunmadığı durumlarda hizmetleri birleştirip kullanıcı ihtiyacını giderme vs. önceki yapılan çalışmalar burada hız alınmasına imkân sağlayacaktır Çelik ve Elçi, -2011). 5nerilen sistemin yapılandırılması ve hayata geçirilmesi için beş önemli aşama tanımlanabilir      5ncellikle Tablo ’de verilen algoritmalar ile çıkarılacak bilginin tespit edilmesi, T(rkçe dilinde uygulamak için dilbilim ve alan-ilgili ontolojik bilgi tabanının hazırlanması, İstenilen bilginin çıkarılması için gerekli yazılımların/algoritmaların geliştirilmesi, Geliştirilen yazılımın bir test koleksiyonu (zerinde çalıştırılması, Elde edilen sonuçların değerlendirilmesi ve sistemin bu sonuçlar doğrultusunda yapılandırılıp yeniden d(zenlenmesi. Ontoloji Bilgi Tabanı (OBT): Yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin eğitimlerinde teknolojik çöz(mlere ihtiyaç duyulduğundan bu alana yönelik birçok ontoloji tabanlı sistemler önerilmiştir. 5zellikle otistik çocukların eğitiminde oyun içerikli aktivitelerin arama motorlarından veya arama sistemlerinden görsel olarak bulanabilmesi için anlam tabanlı sistemler öncelik kazanmıştır. ”unun nedeni, otistik bir çocuğun sisteme verdiği girdi bilgiyi kullanıp onun ihtiyacını algılayabilecek ve onu yönlendirebilecek akıllı sistemler teknolojik olarak m(mk(n olabilmektedir (Gupta, 2011; Knight, Ga:ević, Richards, Young, Tu, Tennakoon, 2009; Tu, Tennakoon, O'Connor, 2008 . ”u çalışmalardan bir tanesi otistik çocukların kullanabileceği anlam tabanlı arama motoru geliştirilmesinde gerekli alt yapı ontolojisini Autistic Learning Style Ontology öne s(rm(şt(r (Gupta, 2011). Anlamsal tabanda yapılacak olan sorgulamalarda sistem kendi ontoloji bilgi tabanını kullanmaktadır. ”u çalışmada geliştirilen ontoloji, Gupta’nın (2011) yapısına benzer fakat ME”’in (2008) kategorizasyonuna bağlı kalınarak geliştirilmiştir: A. Metotlar Ontolojisi (MO): Metotlar Ontolojisi, yaygın gelişimsel bozukluklar alanında uygulanan metotlara ait sınıflar (alt-(st sınıf/hiyerarşik yapı , özellikler ve ilişiklerin tanımlandığı ontolojidir. ”u ontoloji yaratılırken, yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyler için Milli Eğitim ”akanlığı'nın13 belirlediği eğitim programındaki temel amaçlar dikkate alınacaktır. ”ireyin becerilerini geliştirmeye yönelik bu temel amaçlar aşağıdaki gibi sıralanmıştır (MEB, 2008): - İşlevsel becerilerin kazandırılmasına ön koşul oluşturan temel eşleme ve taklit becerilerini geliştirmeleri, - Sosyal etkileşim başlatma ve s(rd(rme becerilerini geliştirmeleri, - Alıcı ve ifade edici dil becerilerini geliştirmeleri, - İletişim becerilerini geliştirmeleri, - Bağımsız çalışma ve işlevde bulunma ile organize olma becerilerini kazanmaları, http://en.wikipedia.org/wiki/Jaro%E2%80%93Winkler_distance http://en.wikipedia.org/wiki/Natural_language_processing 12 http://en.wikipedia.org/wiki/Regular_expression 13 http://okulweb.meb.gov.tr/05/01/117498/haberduyuru/ozelegitim/destek_egitim_programlari/285_YGB_prog.pdf 10 11 57 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi - 5z bakım ve g(nl(k yaşam becerilerini geliştirmeleri, - Akademik becerilerini geliştirmeleri, - Toplumsal yaşama katılım ve sosyal uyum becerilerini geliştirmeleri Yukarıda belirtilen beceri kapsamındaki amaçlar, kendi altk(melerinde veya birbirleriyle ilişkili eğitimsel metotlar içermektedir. Her bir metot t(r( ve kapsamında yapılanların aktiviteler , bireye kazandırdığı nitelikler ve beceriler, farklı sınıflar altına toplanabilir. ”unun katkısı ise, bu metot ve kapsamlarındaki beceri/becerilerin ontoloji haline getirilip, daha sonra ontoloji dili sorgulamaları (zerinden, ihtiyaca yönelik uygun aktivitenin tanımlanabilmesidir. 5rneğin, ontolojide tanımlanan 'dil becerileri' gibi bir kavramın sınıfın altında yer alan 'ifade edici dil becerileri' kavramına altsınıfına dâhil olan metot tanımları ve bu metotların bireye kazandırdıkları ontoloji içinde tanımlanırsa, bireyin yapısına uygun aktiviteyi seçmede ışık tutacaktır (Tablo , Satır 19-21 . 5rneğe göre, sistemin önerdiği eğitsel aktiviteler uygulandığında /başarıldığında aşağıdaki yetileri birey kazanmış olacaktır · Özg(l Konuşmak yani belirlenen bir konu hakkında konuşmak · Sıralama Olayları oluş sırasına göre anlatmak · Geçmiş “nlatım Geçmiş olayları anlatır Diyelim ki, ilk adım 'Özg(l Konuşma' becerisi metotları ve aktiviteleri uygulanabilir veya zaten bu beceri bireyde mevcut ise "İkinci adım çocukta var mı?" veya "Uygulanmalı mı?" araştırması yapılabilir. 5rneğin; bir aile 'çocuk belirlediğimiz bir konu hakkında konuşuyor ama olayları oluş sırasına göre anlatamıyor' gibi bir sorgu girdiğinde, bu iki özelliğin de dil becerileri kapsamı altında ele alındığı ontolojiden çıkartılabilecek ve bu kapsam altındaki t(m faaliyetler yaptırılmak yerine, çocuğun hali hazırda yapabildiği 'Özg(l Konuşmak' faaliyetleri atlanıp sonraki basamaklarda yer alan 'olayları oluş sırasına göre anlatma' yani 'Sıralama' faaliyetleri önerilebilecektir. Yukarıda verilen Tablo-1'de 26satırlarda 'hasÖzg(l_Konuşma_”ecerisi', 'İfade_Edici_Dil_Becerisi' ne ait bir kazanımdır ve bir 'Metot' a işaret etmektedir. ”u beceriyi kazandırabilecek aktivite olarak, Tablo 1'in 30-34 satırlarında, 'İpucuyla_öğretim' metotlarından olan ve 'hasÖzg(l_Konuşma_”ecerisi' özelliğine sahip olan, Aktivite Ontolojisi'nde yer alan, 'Kartla_Anlatma_Oyunu' kavramına işaret edilmektedir rdf:resource="& Aktivite; Kartla_Anlatma_Oyunu). Bu noktada, sistemin anlam tabanının önemini incelersek örneğin, 'Eş_Resimleri_Eşleme' denildiğinde bunun bir 'Eşleme_”ecerisi' olduğunu dolayısıyla birey için bir 'Beceri' veya bir kazanım olduğunu algılayabilecek yeterliliği sisteme kazandırdığını gör(r(z. Sistem, t(m fonksiyonel çalışmasının arkasında gerekli yerlerde problem tanılama, bulgu belirleme, hedef belirleme ve eğitsel metot tarama bu mantıkta anlamsal arama/eşleştirmeyi uygular. B. Kavramlar Ontolojisi (KO): Kavramlar Ontolojisi, T(rkçe dilinde yaygın olarak kullanılan kavramlar, kavramlar arasındaki hiyerarşik yapı, kavramların özellikleri varsa özellikleri ve birbirleriyle olan ilişkileri hakkında metadata içermektedir. Tablo 2'de kavramlar ontolojisinin sınıf tanımlarının sadece kısıtlı bir böl(m( verilebilmiştir ve bunlardan bazıları Date Tarih , Year Yıl , Month Ay , Day G(n , Age Yaş , Game Oyun), veya Gender Cinsiyet vb. birçok genel kavramlar içermektedir. ”u ontoloji, kavram tanımlarının yanı sıra birçok özellik ve ilişkilendirmeler de içermektedir. ”ireye ait problemin, belirtinin veya bulgunun tanılanması için bu kavramlara ihtiyaç duyulacaktır. Mesela problem sorgulamasında Yaş kelimesi geçtiğinde, bu kelimenin Islaklık mı yoksa Tarih kavramı mıdır diye tanımlanması gerekebilir veya Rett_Sendromu yerine F. 4. kavramı geçerse, aslında iki kelimenin de aynı kavrama işaret ettiği tespit edilmelidir. Kavramlar ontolojisi, bilgi tabanında bulunan diğer ontolojiler ile URL'ler (zerinden ilişkilendirilerek yapılandırılacak ve böylece diğer ontolojilerdeki benzer/aynı kavramların hangi sınıfa ait veya ne oldukları hakkındaki bilgiyi tespit etmemizi sağlayacaktır. 58 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi C. Aktivite Ontolojisi (AO): “ktivite Ontolojisi, yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin, erken yaşlarından itibaren, uzman eğitmenler/aileler tarafından uygulanan eğitsel faaliyet / oyun / aktivitelerin anlamsal yapı ve tanımlarını içermektedir. ”u ontoloji, eğitsel aktivitelere ait t(m sınıfları (alt-(st sınıf / hiyerarşik yapı , özellikleri ve birbirleri arasındaki ilişkilerin tanımlarını içermektedir. ”u aktivitelerin bir kısmı tek adımlı aktivite, çok adımlı aktivite yani kompleks aktivite ve bir çoğu oyun tabanlı aktivite olarak sınıflandırılacaktır. ”eceri ve metot t(rlerine göre oyunlar / faaliyetler / aktiviteler de çeşitlilik göstermektedir. Dil becerilerini geliştiren herhangi bir oyun, aynı zamanda bireyin sosyal becerilerini de geliştirebilmektedir. “yrıca, her aktivite/oyun her yaş grubu ya da her cinsiyet için uygun olmayabilir bu durumda aktivitelere / oyunlara özellikler tanımlamak gerekmektedir. ”enzer birçok özellik tanımı ve beceri t(rlerine göre aktiviteler arası ilişkilendirmeler bu ontolojide yer alacaktır. “ktivite ontolojisinden bir kesit Tablo 3'de verilmiştir. 59 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Tablo 2. Kavramlar Ontolojisine Genel Bakış <!—Concepts (Kavramlar) Ontology in English Language > <!— Concepts (Kavramlar) Ontology in Turkish Language > <owl:importsrdf:resource="../ OntologyKBs/Concepts.owl"/> <owl:importsrdf:resource="../ OntologyKBs/Concepts.owl"/> <owl:Ontology rdf:about=""/> <owl:Ontology rdf:about=""/> <owl:Class rdf:ID="Day"> <owl:Class rdf:ID="G(n"> <rdfs:subClassOf> <rdfs:subClassOf> <owl:Class rdf:ID="Date"/> <owl:Class rdf:ID="Tarih"/> </rdfs:subClassOf> </rdfs:subClassOf> </owl:Class> </owl:Class> <owl:Class rdf:ID="Month"> <owl:Class rdf:ID="Ay"> <rdfs:subClassOf> <rdfs:subClassOf> <owl:Class rdf:ID="Date"/> <owl:Class rdf:ID="Tarih"/> </rdfs:subClassOf> </rdfs:subClassOf> </owl:Class> </owl:Class> <owl:Class rdf:ID="Year"> <owl:Class rdf:ID="Yıl"> <rdfs:subClassOf> <rdfs:subClassOf> <owl:Class rdf:ID="Date"/> <owl:Class rdf:ID="Tarih"/> </rdfs:subClassOf> </rdfs:subClassOf> </owl:Class> </owl:Class> <owl:Class rdf:ID="Age"> <owl:Class rdf:ID="Yaş"> </owl:Class> </owl:Class> <owl:Class rdf:ID="Game"> <owl:Class rdf:ID="Oyun"> <rdfs:subClassOf> <rdfs:subClassOf> <owl:Class rdf:ID="Pedagogical_Activity"/> <owl:Class rdf:ID="Eğitsel_Faaliyet"/> </rdfs:subClassOf> </rdfs:subClassOf> </owl:Class> </owl:Class> Bulgular Ontoloji bilgi tabanı oluşturulduktan sonra, her yaratılan ontolojinin b(t(nl(ğ(n( kontrol etmek ve ihtiyaç duyulan anlamsal çıkarımın doğruluğunu kontrol için, bir ontoloji sorgulama dili ile sorgulamak gerekir. OWL dilindeki herhangi bir ontolojinin, Java ortamında modelinin oluşturulup (zerinde sorgulamanın ve çıkarsamanın yapılabilmesi için Pellet (Sirin, 2004) veya JENA API (Apache, 2011) kullanılabilir. 60 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Tablo 3. Yaygın Gelişimsel Bozukluklar İçin Aktivite Ontolojisinden Bir Kesit 1 <!— Aktivity Aktivite Ontolojisinde bazı sınıf tanımlarına örnek --> 2 <Declaration><Class IRI="#Oyun"/></Declaration> 3 <Declaration><Class IRI="#Oyun_Araclari"/></Declaration> 4 <Declaration><Class IRI="#Oyun_Kavramlari"/></Declaration> 5 <Declaration><Class IRI="#Oyun_Turleri"/></Declaration> 6 <Declaration><Class IRI="#Oyun_Yerleri"/></Declaration> 7 <Declaration><Class IRI="#Oyun_adi"/></Declaration> 8 <Declaration> <Class IRI="#Oyun_adresi"/></Declaration> 9 <Declaration><Class IRI="#Oyun_kisi_sayisi"/></Declaration> 10 <Declaration><Class IRI="#Oyun_materyalleri"/></Declaration> 11 <Declaration><Class IRI="#Oyun_ortami"/></Declaration> 12 <Declaration><Class IRI="#Oyun_ozellikleri"/></Declaration> 13 <Declaration><Class IRI="#Parmak_Oyunlari"/></Declaration> 14 <Declaration><Class IRI="#Seyirlik_Oyunlar"/></Declaration> 15 <Declaration>Class IRI="#Sinif"/></Declaration> 16 <Declaration><Class IRI="#Spor_Oyunlari"/></Declaration> 17 <Declaration><Class IRI="#Yaraticilik_gelisim"/></Declaration> 18 <Declaration><Class IRI="#Yas_Gruplari"/></Declaration> 19 <Declaration><Class IRI="#Yetenek-Beceri_Oyunlari"/></Declaration> 20 <Declaration><Class IRI="#Zeka-Hafiza_Oyunlari"/></Declaration> 21 <!— Aktivity (Aktivite) Ontolojisinde bazı özellik tanımlarına örnek --> 22 <Declaration><ObjectProperty IRI="#hasAgeGroup"/></Declaration> 23 <Declaration><ObjectProperty IRI="#hasGamePlace"/></Declaration> 24 <Declaration><ObjectProperty IRI="#hasGameTools"/></Declaration> 25 <Declaration><ObjectProperty IRI="#hasGelisim"/></Declaration> 26 <Declaration><ObjectProperty IRI="#hasGender"/></Declaration> 27 <Declaration><ObjectProperty IRI="#hasGroupGame"/></Declaration> 28 <!— Aktivity Aktivite Ontolojisinde bazı aktivite/oyun tanımlarına örnek --> 29 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Halat_Cekme"/></Declaration> 30 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Korebe"/></Declaration> 31 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Ip_Atlama"/></Declaration> 32 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Istop"/></Declaration> 33 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Kardesler_Oyunu"/></Declaration> 34 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Kulaktan_Kulaga"/></Declaration> 35 <Declaration><NamedIndividual IRI="#Karsitini_Bul"/></Declaration> “ktivite ontolojisi için aşağıda hazırladığımız bir modelin sadece oyunlar böl(m( gösterilmektedir. ”u çalışmada da ontoloji OWL . 14 olduğu için Protégé .2 (2004) aracında bulunan sorgulama dili kullanılmıştır.Yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireyler için eğitsel oyunların öneminden yukarıda bahsedilmişti. 5zellikle sosyal etkileşim sorunlarını yani iletişim ve 14 http://www.w3.org/TR/owl2-overview/ 61 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi sınırlı/tekrarlayıcı ilgi ve davranış sorunlarını aza indirgemek için uygulanan eğitsel oyunlar, erken yaşlardan itibaren uzman eğitmenler tarafından kullanılmaktadır. 5rneğin, eğer çocuğun sosyal yön(n(nde ve zekasında gelişim istiyorsak ve bunun için alternatif aktivitelerden/oyunlardan birine ihtiyaç duyuyorsak ontolojide bunu yakalamak daha kolay olacaktır. “şağıdaki sorguda, 'bir oyun aranıyor ve aranan oyunun zeka geliştirici özelliği olsun' diye sorduğumuzda, ontolojiden Dama, Hamur oyunu, Satranç sonucu dönd(r(l(yor Şekil-1). Sorgu: Oyun and hasIntelligenceDeveloper value true Sonuç: Dama, Hamur oyunu, Satranç Şekil- Aile/eğitim uzmanı zeka-hafıza oyun t(rlerinden zeka geliştiren bir oyun t(r(n( sorguluyor. Şekil- Aile/eğitim uzmanı karma bir grup için zeka-hafıza oyun t(rlerinden bir oyun t(r(n( sorguluyor. Diğer bir örnek olarak, eğer çocuğun yine sosyal yön( ve zekasında gelişim istiyorsak ve bu sefer t(m cinsiyet t(rleri için uygun olan bir oyun arıyorsak aşağıdaki sorguda gösterildiği gibi, 'bir oyun aranıyor t(m kız-erkek çocuklar yani karma bir grup için olsun' diye sorduğumuzda, ontolojiden taş, Kulaktan kulağa, Dama, Hamur oyunu, Satranç, İnşa oyunları sonucu dönd(r(l(yor. Şekil-2) 62 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Sorgu: Oyun and hasGender value Karma Sonuç: taş, Kulaktan kulağa, Dama, Hamur oyunu, Satranç, İnşa Oyunları “şağıda ise her iki sorgunun birleşimi gösterilmiştir yine bir oyun sorgulanmaktadır, bu oyunun hem zeka geliştirici özelliği hem de karma bir grupta oynanabilir nitelikte olması için sorgulandığında sadece Dama, Hamur oyunu, Satranç sonuçları getirilmiştir. Şekil-3) Sorgu: Oyun and (hasIntelligenceDeveloper value true and hasGender value Karma) Sonuç: Dama, Hamur oyunu, Satranç Şekil- Aile/eğitim uzmanı zeka-hafıza oyun t(rlerinden karma bir grup için zeka geliştiren bir oyun t(r(n( sorguluyor. M AKTIVITELER ONTOLOJISI Seçilen Metoda göre Aktiviler Ontolojisine Giriş 5 Uygun Metot Seçimi 4 M M M A 1 Aranan Beceri Sorgu Girişi A A A Aynı Metot ? 6 ETMEN M M Beceriler Ve Metotlar 2 M M A A Aktiviteler A 8 3 Seçilen Metot Aktiviteleri 7 A M METOTLAR ONTOLOJISI Şekil- Kullanıcı tarafından gönderilen eğitsel faaliyet bulma sorgusunun ontolojiler içerisindeki akışı Şekil- 'de gösterildiği (zere, O”T içindeki her bir ontoloji birbirleriyle olan sınıf özellik ve ilişki tanımları (zerinden birbirine URL'ler ile bağlanmıştır. Metot ontolojisindeki bir özellik tanımı, “ktivite ontolojisindeki bir metot tanımı ile URL yoluyla bağlanmış ve böylece herhangi bir özelliğe uygun bir metot için, o metodun k(mesindeki aktivitelere ulaşım sağlanmıştır. ”ir metot k(mesine dâhil olan 63 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi aktiviteleri de bireyin yaşına, cinsiyetine, eğitsel performansına veya oyun yerine, oyun t(r(ne, kişi sayısına vs. göre seçmek m(mk(nd(r. 5ncellikle, bir kullanıcının girdiği belirtiler/bulgular, bir etmen yardımıyla önce Metotlar ontolojisinde tanımlı uygun belirtiler/bulgular kavramları ile eşleştirilir (Şekil- “dım . Daha sonra, bazı NLP ve anlamsal eşleştirme algoritmaları Şekil- Kullanıcı tarafından gönderilen eğitsel faaliyet bulma sorgusunun ontolojiler içerisindeki akışı kullanılarak, sorgulanan belirti ve bulgular doğrultusunda, ontoloji içinde önceden tanımlı beceri / kazanımlar çıkarılır Şekil- “dım . İstenilen kazanımsal becerilerin doğrulanması için bulunan beceri / kazanımlar kullanıcıya getirilir. Kullanıcı aradığı kazanımı seçip etmene iletir. Etmen, taranılan beceri için uygun metotları yine metot ontolojisi içinde bulur Şekil- “dım & . Uygun metotlar, uzman eğitmen tarafından belirlenir Şekil- “dım . Daha sonra etmen, seçilen metoda uygun olan önceden tanımlı aktivitelere ulaşmak için “ktivite ontolojinin içinde aynı metodu sorgular (Şekil- “dım . Etmen, seçilen aynı metot k(mesine ait t(m aktivitelere bu noktada ulaşır Şekil- “dım & . ”ireye uygun seçilen metoda ait t(m aktivite listesi kullanıcıya sunulur Şekil- “dım . Fakat o birey için hangi aktivitenin daha uygun olacağı gelecek böl(mde sunulacaktır. 5nerilen Mimarinin Anlamsal Tabanda Çalışma Prensibi: ”u sistemde, yaygın gelişimsel bozukluğu olan her bireyin tek bir hesabı oluşturulacaktır. Fakat her bireyin hesabı için, birden fazla kullanıcı tipi oluşturulacaktır. 5rneğin, bir yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireyin ailesi için, onun gelişimini takip eden eğitmen / eğitmenleri için veya destek aldığı psikoloğu için farklı ara y(zler / farklı hesaplar açılmalıdır. Her bir kullanıcı t(r(ne ait aile, eğitmen veya psikolog y(r(t(len fonksiyonlar, farklılık göstermesine rağmen, sistemin semantik-tabanlı çalışma prensibi hepsinde aynı yaklaşım ve temel (zerine oturtulacaktır. Fakat her bir kullanıcı t(r( için, ara y(zlerdeki fonksiyonlara ilişkin kısıtlamalar farklı tutulacaktır örneğin, bireyin eğitmeni gelişimindeki değişmeleri g(ncelleyebilirken, bireyin ailesi bu bilgilere salt okunabilir şeklinde görmelidir . Sistemin, diğer hesap t(rleri okul veya diğer kullanıcılar vb. için ara y(z tasarımları, semantik yaklaşım içermediğinden bu böl(mde anlatılmayacaktır. ”u böl(mde, önerilen sistemin semantiktabanlı çalışma prensibinin nasıl tasarlandığı ve çalıştığı gerçek bir örnek vaka (zerinden anlatılacaktır (Sönmez ve “ykut, 2011). 5rnek Vaka (Sönmez ve “ykut, ): 5rnek vaka çalışmasına geçmeden önce, Milli Eğitim ”akanlığı'nın önerdiği Yaygın Gelişimsel ”ozukluklar için destek eğitim programından bir kesit, liste biçiminde Tablo 'de sunulmuştur. ”u liste, yukarıda bahsedilen Metotlar Ontolojisi'ni oluştururken kullanılan eğitim program mod(l(d(r. 5rnek vakada bahsedilecek olan bireye ait belirti, beceri ve bulgulara ait kavramlar bu ontolojiden yararlanılarak anlamsal tabana taşınacaktır. Vakada bahsedilen birey, özel bir özel eğitim ve rehabilitasyon merkezine devam etmektedir. Şu an ki belirti ve bulguları şöyledir:      Temel yönergeleri yerine getirebilmekte, kaba motor ve ince motor hareketleri taklit edebilmektedir (3.1. ve 2.1. grup becerilere sahip). “ncak el ve parmak kaslarını kullanmayı gerektiren işlerde kalem tutma, boncuk dizme vb. yetişkin yardımına ihtiyaç duymaktadır . . grup becerilere sahip ancak . grup becerilerde sınırlı . İfade edici dil becerileri anne, baba, mama kelimeleri ile sınırlıdır . grup becerileri sınırlı . Giyinme becerileri ile ilgili olarak çorabını bağımsız çıkarabilmektedir. grubu olan giysi giyme ve çıkarma becerileri sınırlı . . grup becerilerin . alt Tuvalet kontrol(ne sahiptir ancak kendiliğinden başlatma becerisine sahip değildir. ”ağımsız tuvalet yapma becerisini anneye bağımlı olarak gerçekleştirmektedir. . grup becerilerden . “lt grup olan kişisel temizlik ve bakım becerilerinden tuvalet ihtiyacını giderme becerisi sınırlı . 64 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Yukarıda vakaya ait bahsi geçen becerilere yönelik belirti ve bulgular doğrultusunda, sistemin önereceği eğitim faaliyeti danışman eğitmen veya aile tarafından sorgulandığında, sistemin işleyiş mekanizması şu şekilde olacaktır Tablo 4. Yaygın Gelişimsel Bozukluklar İçin Eğitim Programından Bir Kesit 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 1.Eşleme Becerileri . Eş nesneleri eşleme . Eş resimleri eşleme 1.3 Nesne – resim eşleme 1.4 Renk eşleme . Şekil eşleme 2.Taklit Becerileri . Motor Taklit Çalışmaları 2.1.1 Kaba Motor . . İnce Motor . . Y(z İfadeleri . Grup Hareketlerini Taklit Çalışmaları . Sözel Taklit Çalışmaları 2.3.1 Ses . . Sözc(k . . C(mle .Yönerge Takip Becerileri . ”asit Yönergeler 3.1.1 Tek Eylemli . . İki Eylemli . . Üç veya Daha Fazla Eylemli . Grup Yönergeleri 3.2.1 Tek Eylemli . . İki ya da Daha Fazla Eylemli .Görsel Destek Kullanımı .Alıcı Dil Becerileri . Dinleme ve Dikkati Yöneltme 5.2 “yırt Etme 5.2.1 Nesneler 5.2.2 Olaylar . . Kişiler 5.2.4 Sesler . Olayları Sıralama .İfade Edici Dil Becerileri 6.1 Soru Sorma ve Cevaplama . Tanımlama 6.2.1 Eylemler 6.2.2 Nesneler . . Kişiler 6.3 Bilgi Aktarma . . Olaylar Hakkında ”ilgi Verme . Dilin Kullanım Kuralları 6.4.1 Zamir . . C(mle . . Söz Kalıpları . . Zıtlık ”ildiren Sözc(kler . Diğer İfade Edici Dil ”ecerileri . . Olmayanı Tanımlama . . Olayları Sıralama .Oyun ve M(zik Becerileri . Görsel “lgı 7.2 Oyun Oynama 7.2.1 Basit 7.2.2 Sembolik . . M(zikli . M(zik 7.3.1 Ritim . . Şarkı Söyleme . . M(zik “letleri .5z Bakım Becerileri . Kişisel ”akım ve Temizlik . Giysileri Çıkarma ve Giyme 8.3 Yemek Yeme .G(nl(k Yaşam Becerileri . Mutfak İşleri . Ev İşleri . Çeşitli “raç ve Gereçleri Kullanma 10.Motor Beceriler . Kaba Motor ”ecerilerini Geliştirme . İnce Motor ”ecerilerini Geliştirme 11.Sosyal Beceriler . Sosyal İletişim . “kran İletişimi 12.Okuma Yazma Becerileri . “lgı Çalışmaları . Okuma Yazmaya Hazırlık . İlk Okuma Yazma 12.4 Okuma ve Yazma . Dilbilgisi Kuralları 13.Matematik Becerisi 13. Nesneler “rasındaki İlişkiler 13.2 Ritmik Saymalar . Doğal Sayılar 13.4 Toplama . Çıkarma . Çarpma . ”ölme . Problem Çözme . K(meler 13.9 Kesirler . 5lç(ler . Geometrik Şekiller 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 Sorgu: Tek başına tuvalet ihtiyacını giderebilme! Diyelim ki, bu noktada kullanıcı tarafından 'Tek başına tuvalet ihtiyacını giderebilme' gibi bir c(mle girilmiş olsun. Sistem etmeni, bu c(mlenin anlamın ve hangi kategoride yer aldığı hakkında hen(z bir bilgiye sahip değildir. Sistem O”T'de tuttuğu Metotlar ontolojisinde bulunan sınıf ve ilişki tanımlarına ait, bilindik c(mle kalıpları ve daha önce girilmiş sorguları inceler ve benzer beceri sınıfları ve ilişkileri tespit eder. ”u işlem esnasında, önerilen sistem yazılımının arama ve tanımlamaya yönelik uygulaması planlanan algoritmalardan Ontoloji ”ilgi Tabanı O”T 'nda bahsedilmişti. 65 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi 1 METOTLAR ONTOLOJI 2 AKTIVITELER ONTOLOJI TASK ONTOLOJI KAVRAMLAR ONTOLOJI KULLANICI Tek aşı a tuvalet ihtiya ı gereksinimi var 3 PROBLEM ANALIZI ARAYUZU Durum 4 Özellikler 2 Ço uğu Adı ve Soyadı : Ali Yaşı : 5 Cinsiyeti : Erkek Öğre e il e kapasitesi : %80 VERITABANI ---------------------------------------------------------------------------------------------------Durum -Özel ir özel eğiti ve reha ilitasyo erkezi e deva et ektedir. -Te el yö ergeleri yeri e getire il ekte, kaba motor ve ince motor hareketleri taklit edebilmektedir. (3.1. ve 2.1. grup becerilere sahip) -A ak el ve par ak kasları ı kulla ayı gerektire işlerde (kalem tutma, boncuk dizme vb.) yetişki yardı ı a ihtiyaç duy aktadır. (10.1. grup becerilere sahip ancak 10.2 grup becerilerde sı ırlı) -İfade edi i dil e erileri a e, baba, a a keli eleri ile sı ırlıdır. (6. grup e erileri sı ırlı) -Giyi e e erileri ile ilgili olarak çora ı ı ağı sız çıkara il ektedir. (8. grup becerilerin 2. alt gru u ola giysi giy e ve çıkar a e erileri sı ırlı) --Tuvalet ko trolü e sahiptir a ak ke diliği de aşlat a e erisi e sahip değildir. ---------------------------------------------------------------------------------------------------Belirtiler Bağı sız tuvalet yap a e erisi i a eye ağı lı olarak gerçekleştir ektedir. (8. grup becerilerden 1. Alt grup ola kişisel te izlik ve akı e erileri de tuvalet ihtiya ı ı gider e e erisi sı ırlı) ---------------------------------------------------------------------------------------------------İhtiyaçlar Tek aşı a tuvalet ihtiya ı. Belirtiler İhtiyaçlar ........ Çocuğun Adı ve Soyadı: Ali Yaşı :5 Cinsiyeti :Erkek Öğrenebilme kapasitesi : %65-70 Belirtiler Bağı sız tuvalet yap a e erisi i a eye ağı lı olarak gerçekleştir ektedir (8. grup becerilerden 1.alt grup ola kişisel te izlik ve akı e erileri de tuvalet ihtiya ı ı gider e e erisi sı ırlı) İhtiyaçlar Tek aşı a tuvalet ihtiya ı Durum Özel ir özel eğiti ve reha ilitasyo erkezi e deva et ektedir. Te el yö ergeleri yeri e getire il ekte, kaba motor ve ince motor hareketleri taklit edebilmektedir. (3.1. ve 2.1. grup becerilere sahip) A ak el ve par ak kasları ı kulla ayı gerektire işlerde (kalem tutma, boncuk dizme vb.) yetişki yardı ı a ihtiyaç duy aktadır. (10.1. grup becerilere sahip ancak 10.2 grup becerilerde yetersiz) İfade edi i dil e erileri a e, baba, a a keli eleri ile sı ırlıdır. (6. grup e erileri sı ırlı) Giyi e e erileri ile ilgili olarak çora ı ı ağı sız çıkara il ektedir. (8. grup becerilerin 2. alt gru u ola giysi giy e ve çıkar a e erileri sı ırlı) Tuvalet ko trolü e sahiptir a ak ke diliği de aşlat a e erisi e sahip değildir. Şekil- Kullanıcı tarafından istenilen eğitsel faaliyeti bulma sorgusunda problemin algılanması analizi. Sistem, ontolojideki uygun beceri konseptlerini arar, bulduklarını kullanıcı ara y(z(ne y(kler ve kullanıcıdan istenilen beceri sınıfını belirlemesini ister. ”öylece, sistem etmeninin odaklanması gereken beceri sınıfını, yani eğitim programını belirlemiş olur. ”undan sonraki adımlarda sistem, uygun eğitim metodunu önerirken, bireyin geçmiş kazanımları, şu an ki belirti ve bulgular, öğrenebilme kapasitesi ve hedef d(zey vb. bilgiler doğrultusunda, bireye en uygun metodu/metotları seçecektir. Sistemde 'tuvalet ihtiyacını giderme' becerisine ait t(m metotlar ontoloji bilgi tabanında mevcuttur. Fakat her metot, her birey için uygun olmayabilir. ”u nedenle, bireyin geçmiş edinimleri, şu an ki belirti ve bulguları, en son ölç(len öğrenebilme kapasitesi ve istenilen d(zeye göre, metot seçimi farklılaşır. Hali hazırda olan durumda, bu aşamada uzman eğitmenler, bireyin bu bilgilerinden yola çıkarak, hangi eğitim metodunu seçmeleri gerektiğine karar verirler. Sistem, eğitmenlere uygun metotların listesini sunmaktadır. ”öylece, eğitmen isterse uygun metodu kendi belirler veya sistemin önerdiğini seçebilir. Fakat uzman eğitmen değil de aile tarafından metot seçme özelliği mutlaka sınırlandırılmalıdır. ”u esnada, sistem etmeni uygun metodu seçme yetisine sahip olmalıdır. Uygun metot seçimi için ontolojide, beceriler yani sınıflar arası gerekli ilişkilendirmeler yapılacaktır. ”u ilişkilendirmeler yoluyla hangi beceri hangi metot ile hangi grup birey için uygundur tanımları elde edilebilecektir. Sorgulanan bireyin özellikleri, herhangi bir grup altında yer alıyorsa, sistem o bireyin yapısına uygun metodu rahatlıkla önerebilecektir aksi halde sistem, aileyi eğitim uzmanına yönlendirmelidir. 66 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi 5rnek vakamıza adım sırasıyla devam edersek: 1. 'Tek başına tuvalet ihtiyacını giderebilme' sorgusu problem analizi ve metot belirleme safhası için alınır Şekil- Adım . 2. Bireye en uygun metodun belirlenmesi için, sistem, veritabanından bireyin t(m ilgili bilgilerine ulaşır (Şekil- Adım . 3. Aynı zamanda, Metotlar ontolojisinin altında 'Tuvalet ihtiyacı giderme' alt grup olarak Kişisel Bakım ve Temizlik Tablo 'de . becerileri altında ve (st grup olarak 'Öz ”akım ”ecerileri' (Tablo-4'de Madde altında yer aldığı belirlenecektir Şekil- Adım . 4. Sistem, problem analizi işlemini tamamlayıp, bireye en uygun metodu belirlemesi için Tablo ' de bahsi geçilen kavramlara girip gerekli çıkarsamaları yaparak uygun metodu/metotları kullanıcıya sunacaktır Problem analizi girdiler: Şekil-5 Madde 3). 5. Sistemin kendi öneri algoritması Şekil- Madde sonucunda bir eğitmene önerdiği/aileye sunduğu metot 'Eş Zamanlı İpucu' olmuş olsun Şekil-6 Madde 5). Böylece, Problem analizi ve metot belirleme safhası tamamlanmış olur. 6. 'Eş Zamanlı İpucu' metodu uygulama için seçilmiş olsun bu noktada sistem, aktiviteler ontolojisine iletilerek 'tuvalet ihtiyacını giderebilme' becerisini kazandıracak aktivite/aktiviteleri belirlemeye başlar. 7. 'Eş Zamanlı İpucu' metodu için var olan aktivite tanımları Aktiviteler Ontoloji'si (zerinden bulunarak, aktiviteler uzman eğitmene/aileye önerilir ve onay beklenir. 5rneğin, bağımsız tuvalet yapma becerisi için '”asamaklandırılmış Eğitim' aktivite olarak önerilmiş ve kabul edilmiş olsun. Kişisel Bilgiler (VeriTabanından) 4 Durum Ontolojik Eşleşme Özellikler 4 METOTLAR AKTIVITELER ONTOLOJI ONTOLOJI Belirtiler İhtiyaçlar TASK ONTOLOJI KAVRAMLAR ONTOLOJI 4 ........ Kullanıcı Problem Tanımı: 5 Tek aşı a tuvalet ihtiya ı Problem+Kişisel Bilgiler=Uygun Metot AYRIŞTIRICI MOTORU 5 KULLANICI Uygu etot ö er esi: Eş Za a lı İpucu Şekil- Kullanıcı tarafından istenilen eğitsel faaliyeti bulma sorgusunda beceriye uygun metodun sunulması. 8. Bu aktivite bulunurken, çocuğun geçmiş ve g(ncel durumu hakkında var olan bilgileri de kullanılır. Çocuğun şu andaki durumuna göre, motor becerilerini kısmen becerebildiği, kaba motor becerilerine sınırlı olarak sahip iken, ince motor becerilerinde yetersiz olduğu anlaşılmaktadır. Bu aktivite içerisinde yer alan 'Fiziksel Yardım' basamağı da çocuğun bu durumuna uygun olduğu için aktivite seçiminde anahtar olarak kullanılmıştır. 67 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Tablo 5 Yukarıdaki Vaka İçin Seçilen Basamaklandırılmış Eğitim Akışından İlk Üç Atomik İşlevin Ontoloji Yoluyla Tanımlanması ve İlişkilendirilmesi 1 <owl:imports rdf:resource="../Tasks.owl"/> 2 <owl:ObjectProperty rdf:about="#hasMethod"> 3 <owl:ObjectProperty rdf:about="#hasPreviousActivity"> 4 <owl:ObjectProperty rdf:about="#hasNextActivity"> 5 <owl:Class rdf:ID=" Aktivite" /> 6 <owl:Class rdf:ID="Task"> 7 <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Aktivite"/> 8 </owl:Class> 9 <owl Class rdf ID="Yönerge_Tabanlı_Task"> 10 <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Task"/> 11 </owl:Class> 12 <owl:Class rdf ID="Uygulamalı_Task"> 13 <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Task"/> 14 </owl:Class> 15 <owl Class rdf ID="Tuvaletini_Yap_Yönergesi"> 16 <rdfs subClassOf rdf resource="#Yönerge_Tabanlı_Task"/> 17 <hasMetot rdf datatype="&“ktivite Tepki_İpucu"/> 18 <hasNextActivity rdf:datatype="&Tasks Fiziksel_Yardım">Fiziksel Yardım Edilir</hasNext“ctivity> 19 </owl:Class> 20 <owl Class rdf ID="Fiziksel_Yardım"> 21 <rdfs subClassOf rdf resource="#Uygulamalı_Task"/> 22 <hasMetot rdf datatype="&“ktivite Kontrol_Edici_İpucu "/> 23 <hasPreviousActivity 24 </hasPreviousActivity> 25 <hasNext“ctivity rdf datatype="&Tasks Deneme_Oturum"> Deneme Oturumları Yapılır</hasNext“ctivity> rdf datatype="&Tasks Tuvaletini_Yap_Yönergesi">Tuvaletini Yap Yönergesi Verilir </owl:Class> 26 <owl:Class rdf:ID="Deneme_Oturum"> 27 <rdfs:subClassOf rdf resource="#Uygulamalı_Task"/> 28 <hasMetot rdf:datatype="&Aktivite; Saatte_Bir_Kontrol"/> 29 <hasPrevious“ctivity rdf datatype="&Tasks Fiziksel_Yardım">Tuvaletini Yap Yönergesi Verilir </hasPrevious“ctivity> 30 <hasNextActivity rdf:datatype="&Tasks; Yoklama_Oturum">Yoklama Oturumları Yapılır</hasNext“ctivity> 31 </owl:Class> 68 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi 9. 5rnek vakadan da anlaşılacağı (zere, bazı aktiviteler atomik yapıya sahip iken bazı aktiviteler zincirleme alt aktivitelerden oluşabilmektedir. Atomik aktiviteler tek basamaklı olup tek uygulama ile bir adımda tamamlanıp sonuçlanabilmektedir. Fakat birçok alt aktivite içeren karmaşık yapıdaki aktiviteler için farklı bir yapıda İş “kışı Ontolojisi oluşturulacak ve bu kompleks aktivite 'hasNextActivity' veya 'hasPreviousActivity' vb. gibi özellik bilgilerini ontoloji ilgi tabanında tutacaktır Tablo Satır -4). 10. Aşağıda numaralandırılmış aktivite akışı, atomik tekli aktivite değil, örnek vakada verilen kompleks bir aktivitenin alt aktivitelerinden bahsetmektedir. Sıraya göre ”ağımsız Tuvalet Yapma ”ecerisi ”asamaklandırılmış Eğitim “ktivitesindeki “kış: 1. Tuvaletini yap yönergesi verilir Tepki ipucu . 2. Fiziksel yardımda bulunulur Kontrol edici ipucu . 3. Deneme oturumları yapılır Saatte olmak (zere . 4. Yoklama oturumları yapılır G(n(n ilk tuvalet ziyaretinde . 5. Tepkiye verdiği yanıtlar değerlendirilir Doğru tepkiler için öd(llendirme, yanlış tepkiler için görmezden gelme, tepkisiz durumlar için devam et yönergesi verme ya da kontrol edici ipucuna geri dönme . Şekil- 'de, önerilen sistemin Planlama Motoru'nun genel olarak işlevi gösterilmiştir. Şekil-7'de bireye bağımsız tuvalet yapma becerisini kazandırmak için kullanılan basamaklandırılmış eğitim aktivitesindeki akışlardan ikincisi olan 'Fiziksel Yardım' işlevinin önermesi yapılmaktadır Şekil-7 “dım- 9). Yeni adım belirlenirken planlama motoru, kişisel bilgiler doğrultusunda geçmişte uygulanan bir adım olma varsayımı ve o varsayımın sonuçları göz ardı edilmeden ve seçilen kompleks aktiviteye bağlı kalarak, İş “kışı Ontolojisi içindeki o seçilmiş kompleks aktivite k(mesinde tanımlı atomik aktivitelerin sıra bilgisine ve en son uygulanan atomik aktiviteye bakarak gelecek atomik aktiviteye karar verir. Şekil- 'de, şu an uygulanan aktivite 'Tuvaletini_Yap_Yönergesi' ve gelecek aktivite bilgisi 'Fiziksel Yardım', ontolojik sıralamasından Tablo “dım çıkartılıp yeni aktivite olarak kullanıcıya önerilir Şekil- “dım- 8). Belirtiler 6 AKTIVITELER TASK ONTOLOJI ONTOLOJI İhtiyaçlar ........ Kullanıcı Problem Tanımı: 6 7 Tek aşı a tuvalet ihtiya ı Problem+KişiselBilgiler+SeçilenAktivite+TaskSırası Bilgisi+ŞuanUygulananTask=SıradakiTask PLANLAMA MOTORU Ato ik Aktivite ö er esi: Fiziksel_Yardı Edilir</ KULLANICI ">Fiziksel Yardı 9 8 <owl:Class rdf:ID="Tuvaletini_Yap_Yö ergesi"> <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Yö erge_Ta a lı_Task"/> <hasMetot rdf:datatype="&Aktivite;Tepki_İpu u"/> Özellikler <hasNextActivity rdf:datatype="&Tasks;Fiziksel_Yardı hasNextActivity> </owl:Class> Ontolojik Eşleşme Planlama 6 Durum <owl:Class rdf:ID="Fiziksel_Yardı "> <rdfs:subClassOf rdf:resource="#Uygula alı_Task"/> <hasMetot rdf:datatype="&Aktivite; Kontrol_Edici_İpu u "/> <hasPreviousActivity rdf:datatype="&Tasks;Tuvaletini_Yap_Yö ergesi">Tuvaletini Yap Yö ergesi Verilir </hasPreviousActivity> <hasNextActivity rdf:datatype="&Tasks; Deneme_Oturum"> De e e Oturu ları Yapılır</ hasNextActivity> </owl:Class> Kişisel Bilgiler (VeriTabanından) Şekil- Sistem planlayıcısı tarafından, seçilen bir kompleks aktivitenin basmaklarının kullanıcıya sunulması. 69 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Her yeni aktivite başında sistem, kullanıcıdan en son uygulanan aktivite için olumlu-olumsuz sonuçları girmesini ister. “şağıda verilen vaka sonuç bilgisinde bahsedilen her oturum sonunda gözlenen sonuç değerler, veritabanına ve ontoloji altına '”aşarılı' veya '”aşarısız' gibi değerler olarak kaydedilebilecek ve bu değerler (zerinden yeni atomik aktiviteye veya sıradaki atomik aktiviteye bağlantı kurulabilecektir. V“K“ SONUÇ “li başlama d(zeyinde yalnızca ilk amacı gerçekleştirebilirken, annesinin çalışmasını izleyen ilk yoklama oturumunda, becerinin ilk 4 amacını bağımsız gerçekleştirdiği gör(lm(şt(r. İkinci yoklama oturumunda, ilk basamak ve son olarak (ç(nc( yoklamada becerinin t(m basamaklarını bağımsız olarak gerçekleştirmiştir. Eğitimden g(n sonra annenin telefon etmesiyle ev ziyaretine gidilmiş ve “li’nin beceride öğretim sonu d(zeyi (ç oturum (st (ste kaydedilmiştir. Yapılan değerlendirme sonucunda “li’nin becerinin t(m basamaklarını (ç oturumda da bağımsız olarak gerçekleştirdiği gözlenmiştir. Tartışma Projenin teknolojik açıdan sağlayacağı katkılar: ”ilindiği (zere web, insan hayatını oldukça kolay hale getirmiştir/getirmeye devam etmektedir. Fakat g(n(m(z web'in kendi içinde var olan 'statik tabanlı arama yaklaşımı', sistemler içinde sözdizimsel analize s(r(klemiştir. G(n(m(zde Tohum Otizm Vakfı, Avrupa Birliğinin Okulöncesi Eğitimin G(çlendirilmesi Hibe Programı çerçevesinde "“nne”abalara Yönelik E-5ğrenme Portalı İle Otizmli Çocukların Okul 5ncesi Eğitime Katılımlarının “rtırılması Projesi15"ni y(r(tmektedir. ”enzer diğer bir çalışma, "Rethink Autism16" aylık olarak d(ş(k (cretlerle ailelere ve eğitmenlere hizmet veren statik web tabanlı geliştirilmiş metin ve videolardan oluşan dersler içeren bir servistir. Her iki çalışmanın portalında ailelerin, alan ilgili öğrenim görenlerin, uzman eğitmenlerin vs. yararlanması için, statik web mantığıyla yapılandırılmış, video ve metin içeren eğitim mod(llerinden oluşmaktadır. Var olan bu yöntemlerdeki en b(y(k sıkıntı kişiye uygun olan hizmeti vermek yerine genele uygun ortak hizmet sunmasıdır. Prof. Dr. Tim ”erners Lee ve ekibi tarafından son yıllarda ortaya atılan 'Semantic Web' BernersLee, Hendler ve Lassila, 2001 yaklaşımı, g(n(m(z web'in sıkıntılarını ortadan kaldırmayı hedeflemektedir. ”u projeyle, birlikte Semantik Web yaklaşımının, bu t(r anlamsal arama tabanlı sistemlerde teknolojik açıdan ciddi faydalar sağladığına işaret etmek ayrıca hedefler arasındadır. Projenin önemli diğer bir katkısı ise, önerilen sistemde hazırlanacak olan yaygın gelişimsel bozukluklara yönelik geliştirilen ontolojilerin, d(nya literat(r(ne bilimsel bir çalışma olarak girmesi ve diğer araştırmacılara ışık tutması, (retilen O”T'nin birçok araştırmacıya katkı sağlaması için Semantic Web konulu bilimsel paylaşım sitelerinde SemWebCentral17 vb. yayınlanması ve böylece (lkece bilimsel çalışmalarda oldukça atıf almamızı sağlayabilecek olmasıdır. Sistemin, Ontoloji ”ilgi Tabanı hem İngilizce hem T(rkçe dillerinde hazırlanacaktır. ”unun sebebi, önerilen sistemin hen(z bir benzerinin d(nya literat(r(nde yer almaması ve bu sistemin T(rkçe uygulamasından sonra İngilizce versiyonuna kolaylıkla geçiş yapılmasının planlanmasıdır.  Projenin roller açısından sağlayacağı katkılar: Geliştirilecek olan sistemin, temel olarak yapacağı işlem, bir eğitim uzmanının yapacağı işlemi bilgisayar ortamına uzman-sistem-destekli olarak taşımaktır. ”u noktada, sistemin eğitim uzmanına sağlayacağı faydalar şöyle özetlenebilir  ”ir eğitim uzmanı, eğitsel faaliyetlerin / oyunların / aktivitelerin sadece belli bir kısmını aklında tutabilir. Ancak, literat(rde mevcut olan t(m eğitsel metotların ve bu metotlar ışığında uygulanan aktivitelerin, sisteme eklenmesi m(mk(n olduğundan, sistemin örnek uzayı tek bir eğitim uzmanı ile kıyaslandığında çok daha geniş olacaktır. ”u sayede, birey için en uygun olan metot ve aktivitenin seçilebilmesi olasılığı da artacaktır. http://www.tohumotizmportali.org/Proje-Hakkinda http://www.rethinkautism.com/ 17 http://projects.semwebcentral.org 15 16 70 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi  Sistem, eğitim uzmanlarının eğitim/staj dönemlerinde kullanılabilir. ”u s(reçte, eğitim uzmanı, sistemde sorguları değiştirmek suretiyle s(rekli sorgulamalar yaparak sistemin önerilerini inceler ve kendi eğitim s(recinin kapsamlı bir sistem tarafından desteklenmesini sağlar.  Eğitim uzmanı, karar vermekte zorlandığı durumlarda sistemin önerilerini inceleyerek destek alabilir.  Eğitsel metot ve aktivitelerin tek bir noktada toplanması sayesinde, uzman eğitmen yeni geliştirilmiş eğitsel metotlardan veya aktivitelerden haberdar olabilir.  Eğitim uzmanı, sorumlu olduğu bir bireye ait t(m geçmiş bilgilere, bireyin eğitim s(reci boyunca sağladığı gelişmelere, bireyin dâhil olduğu eğitim programı kapsamında gerçekleştirdiği her t(rl( faaliyete tek bir noktadan kolaylıkla erişebilir.  Eğitim uzmanı, sorumlu olduğu sınıfların durumuna ilişkin sorgulamalar yapabilir ve her bir bireyi hem tek başına hem de grup içerisinde değerlendirme şansı elde etmiş olur.  Milli Eğitim ”akanlığı’na bağlı özel eğitim kurumlarında verilen ders m(fredatını belirlenmesi, takip edilmesi ve yenilenmesi m(mk(n olacak ve bu t(r durumlarda sistemin genelinde ve yapısında yeni bir değişikliğe gitmeye gerek kalmadan, sadece ontolojilerdeki metot ve aktivitelerin yenilenmesi ile gerekenlerin yapılmasındaki çaba aza indirgenmiş olacaktır.  Sistemin bireyin ailesine sunacağı faydalar şöyle özetlenebilir:  “ile istediği herhangi bir anda çocuğu ile ilgili t(m eğitim bilgilerine, çocuğunun anlık durumuna, gelişimine tek bir noktadan erişebilir.  “ile, çocuğunun gelişimini evde de destekleyebilmek için, ev içerisinde uygulayabileceği faaliyet/oyunları/aktiviteleri sistemden öğrenebilir uygulama, ev ödevi, vb. .  ”u t(r bir sistem, çocuğunun durumu nedeniyle umutsuzluğa kapılmış ve bu nedenle çocuğunu sosyal ortamlardan uzak tutan veya okula göndermeyen aileleri motive eder ve çocuklarının d(zeylerinin gelişmesi için sistemi kullanmaya teşvik edebilir.  Sistemin gelişimsel bozukluğa sahip olan birey açısından faydaları şöyle özetlenebilir:  ”u t(r bireyler, alacakları eğitimler sayesinde birçok beceri kazanabilirler, toplum içerisinde daha rahat yaşar hale gelebilirler. Sonuç ”u projede, yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin eğitim s(reçlerinin geliştirilmesini ve izlenmesini sağlayacak, bu s(reçleri destekleyecek ve yaygınlaştıracak bir yazılım uygulama sistemi önerilmektedir. ”u sistem, bireylere daha nitelikli ve bireyin özg(n ihtiyaçları ile daha çok ört(şen, g(ncel eğitimler uygulanmasını sağlayabilecektir. Bu işlevler sayesinde yaygın gelişimsel bozukluğa sahip bireylerin yaşamlarının kolaylaştırılması ve bu bireylerin topluma kazandırılmasına yardımcı olacak bir sistem ortaya çıkması öngör(lmektedir. Sistemin sunduğu eğitim programı Milli Eğitim ”akanlığı’nın hazırlamış olduğu Yaygın Gelişimsel ”ozukluklar Destek Eğitim Programı dikkate alınarak tasarlanmıştır. Sistemin semantik altyapısında, yaygın gelişimsel bozukluklara yönelik kavramları içeren genel bir Kavramlar Ontoloji, eğitim metotlarını içeren bir Metotlar Ontoloji, faaliyet, oyun ve aktiviteleri içeren bir “ktiviteler Ontoloji ile bunlar arasında ardıştırma bilgisini içeren İş “kış Ontolojisi olmak (zere toplamda dört temel ontoloji bulunmaktadır. Sisteme bireye ilişkin kişisel bilgiler, beceriler ve geliştirilmesi beklenen nitelikler verildiğinde, sistem bireyin niteliklerine en uygun olan metotları ve aktiviteleri ve bunlar arasındaki ardıştırma bilgisi gibi semantik altyapıyı inceler ve sonuçta ihtiyaç duyulan aktiviteyi önerir. Semantik altyapı sayesinde, içerisinde birçok sayıda aktivite ve faaliyet / oyun barındırabilecek olan ontolojilerden, bireyin gelişimine en çok katkıda bulunacağı d(ş(n(len eğitimin bulunması sağlanmış olur. Sistemde geliştirilen ontolojiler yurt içinde ve yurt dışında bu konu hakkında yapılacak olan birçok çalışmada kullanılabilir niteliktedir ve s(rekli g(ncellenebilmeye uygundur. Sistemin kullanılması ve yaygınlaştırılması ile yaygın gelişimsel bozukluğa sahip olan bireylerin, daha yenilikçi ve nitelikli eğitimler ile desteklenmeleri, eğitim s(reçlerinin tek bir noktadan izlenmesi ile s(rekli takipleri ve desteklenmeleri m(mk(n olacaktır. Bilgi Sosyal sorumluluk anlayışı çerçevesinde y(r(t(lmekte olan bu projeye TU”İT“K-Teknoloji ve Yenilik Destek Programları ”aşkanlığı TEYDEP) desteği almak için ilgili kuruma başvuruda bulunulmuştur. 71 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi Kaynakça “ydın, “. . Sembolik oyun testinin T(rkçe’ye uyarlanması ve okul öncesi dönemdeki normal, otistik ve zihin engelli çocukların sembolik oyun davranışlarının karşılaştırılması. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Eğitim ”ilimleri Enstit(s( İlköğretim “nabilim Dalı Okul 5ncesi 5ğretmenliği ”ilim Dalı, İstanbul. Berners-Lee, T., Hendler, J., Lassila, O. (2001). The Semantic Web. Scientific American Magazine. (May, 1). Çelik D. and Elçi “. Provision of Semantic Web Services through an Intelligent Semantic Web Service Finder, in Multiagent and Grid Systems - An International Journal, Volume 4, Number 3, 2008, pp: 297-316. Çelik D. and Elçi A. (2010): Towards a semantic-based workflow model to composition of OWL-S based atomic processes through process similarity matching and inferencing techniques. Journal of internet Technology, ISSN: 1607-9264, Published by: Taiwan Academic Network Executive Committee, (SCI-E). (Vol. 12 No. 1). Çelik D. and Elçi “. Ontology-based Matchmaking and Composition of Business Processes. Book Chapter on Semantic Agent Systems-Foundations and Applications S“SF“ , “tilla Elçi, Mamadou T. Kone, and Mehmet A. Orgun (Editors:), V. 344 in Studies in Computational Intelligence by Springer-Verlag, pp: 133-157. Çelik D. and Elçi “. Finding Suitable Course Materials through a Semantic Search Agent for Learning Management Systems of Distance Education. 6th IEEE International Workshop on Engineering Semantic Agent Systems (ESAS 2011) conduction with the 35th Computer Software and Applications Conference (COMPSAC 2011), Sponsored by IEEE Computer Society, Munich, Germany, July 18 - July 22, 2011. Demirli, C. ve K(t(k, 5. F. (2010). “nlamsal Web Web . ve Ontolojilerine Genel ”ir ”akış. İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi. Number: 9/18, p. 95-105, Spring 2010. Gammeltoft, L. and Nordenhof, M.S. (2007). Autism, play and social interaction. (Translated by E.Van Acker). London and Philadelphia. Jessica Kingsley Publishers. Gruber, T. (n.d.). What is an ontology? Erişim tarihi ksl.stanford.edu/kst/what-is-an-ontology.html “ralık . http://www- Gupta, S. (2011). A Frequent Pattern Based Approach to Information Retrieval. Master thesis, Computer Science and Engineering Department, Thapar University, Patiala India. Holmes, E. and Willoughby, T. (2005). Play behaviour of children with autism spectrum Disorders. Journal Of Intellectual & Developmental Disability. 30(3), p.156-164. Jena RDF API. The Apache Software Foundation (2011). Erişim tarihi http://jena.apache.org/ “ralık . Jordan, R. (2003). Social play and autistic spectrum disorders. The National Autistic Society, 7 (4), p. 347-360. Knight, C., Ga:ević, D. and Richards, G. (2006). An Ontology-Based Framework for Bridging Learning Design and Learning Content. Educational Technology & Society, 9 (1), p. 23-37. Koçak, N. (2002). 5z(rl( çocukların eğitiminde oyun ve oyuncakların önemi. XI. Ulusal 5zel Eğitim Kongresi ”ildirileri. Konya Eğitim Kitapevi Yayınları, p. -98. 72 Web Ontoloji Dili (OWL Yoluyla Gelişimsel ”ozukluğu Olan ”ireylere Yönelik Eğitsel Etkinlik Keşif Sistemi MEB. (2008). 5zel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezi Yaygın Gelişimsel ”ozukluklar Destek Eğitim Programı. Milli Eğitim ”akanlığı 5zel Eğitim Kurumları Genel M(d(rl(ğ(, “nkara . Erişim tarihi “ralık . http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/11/02/963567/dosyalar/2013_01/18015828_285_ygb_ prog.pdf OWL Web Ontology Language Overview, W C Recommendation, Online. Erişim tarihi 2013. http://www.w3.org/TR/owl-features/ “ralık Paolucci, M. (2002). Semantic Matching of Web Service Capabilities. Springer Verlag, LNCS, International Semantic Web Conference. Protégé Ontology Editor CS/“I Department, University of Malta http://protege.stanford.edu/ ). Erişim tarihi “ralık . Sevinç, M. (2003). Erken Çocuklukta Gelişim ve Eğitimde Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: Morpa Yayınları. Sirin, E. And Parsia, B. (2004). PELLET, An OWL DL Reasoner, In International Workshop on description Logics (DL2004), Whistler, Canada. Sönmez, N. ve “ykut, Ç. (2011). Gelişimsel yetersizliği olan bir çocuğa annesi tarafından bağımsız tuvalet yapma becerisinin eşzamanlı ipucu ile kazandırılması. Uluslararası İnsan ”ilimleri Dergisi, Cilt , Sayı . Sucuoğlu, ”. (2005). Otizm ve otistik bozukluğu olan çocuklar. “. “taman Editör . 5zel Gereksinimli Çocuklar ve 5zel Eğitime Giriş. “nkara G(nd(z Eğitim ve Yayıncılık, p. -34. Tu, S. W., Tennakoon, L., and O'Connor, M. et.al. . Using an Integrated Ontology and Information Model for Querying and Reasoning about Phenotypes The Case of “utism. AMIA 2008 Symposium Proceedings, p. 727–731. Uçar, 5. . Engelli çocuklar için yapay zekâ tabanlı eğitim-destek araçları geliştirilmesi. Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Fen ”ilimleri Enstit(s( ”ilgisayar M(hendisliği “nabilim Dalı, Edirne. Young, L., Tu, S. W., Tennakoon, L. et.al. (2009). Ontology Driven Data Integration for Autism Research. (Conference Proceeding). 22nd IEEE International Symposium on Computer Based Medical Systems, Albuquerque, NM, 1-7. Published in 2009. 73