29/2/16 4:20 μ.μ. Conversation dans un café de jour / Διάλογοι σε φωτεινό καφενείο © Dimitris Nollas / Δημήτρης Νόλλας, 2016 © Editions Ikaros / Εκδόσεις Ίκαρος, 2016 Edition hors commerce Mars 2016 Έκδοση εκτός εμπορίου Μάρτιος 2016 ISBN 978-960-572-105-3 Μετάφραση & επιμέλεια στα γαλλικά: Ελένη Ζέρβα Μετάφραση & επιμέλεια στα αραβικά: Dr. Hesham M. Hassan Τυπογραφική Επιμέλεια: Ηρώ Μακρή ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ • ΒΟΥΛΗΣ 4, 105 62 ΑΘΗΝΑ • Τ: 210 3225152 www.ikarosbooks.gr 29/2/16 4:20 μ.μ. CONVERSATION DANS UN CAFÉ DE JOUR ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΣΕ ΦΩΤΕΙΝΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ 29/2/16 4:20 μ.μ. Au cœur de l’Europe, en novembre 2015, Paris a fait l’objet d’une attaque terroriste qui a laissé des dizaines de victimes derrière elle. Les peuples de par le monde ont été choqués et ont réagi face au Mal. La présente nouvelle, écrite en grec et publiée en français et en arabe, tente de sonder le phénomène et de contribuer à un deuil qui se doit de redevenir joie de vivre. 29/2/16 4:20 μ.μ. DIMITRIS NOLLAS CONVERSATION DANS UN CAFÉ DE JOUR Traduit du grec par Hélène Zervas ΙΚΑROS 29/2/16 4:20 μ.μ. 29/2/16 4:20 μ.μ. Nous avons entamé notre promenade au PèreLachaise un matin qui s’était levé gris, avec une température de 13 degrés. Idéal pour une balade. Pourtant, la veille au soir, tout le monde râlait et rouspétait, qu’est-ce qu’on va faire dans un cimetière de bon matin, on est à Paris pour trois jours et on va visiter des tombes? Tu parles d’une idée… L’idée était de Daphné et comme pour tous les sujets cruciaux, la décision avait été prise au vote et la majorité avait opté pour la visite. Je crois que c’est Djeloul qui a inluencé le résultat du scrutin quand il a dit que, sur le coup de midi, lorsqu’on en aurait ini avec les morts, il 7 29/2/16 4:20 μ.μ. nous emmènerait place d’Aligre, c’était à deux pas, boire un verre au « Baron Rouge ». On allait aussi déguster des huîtres. L’appât était tentant et nous y avons tous mordu. Nous étions à Paris, la Ville Lumière, pour un congrès de linguistique où Djeloul, notre vieux camarade d’université tunisien qui avait épousé Daphné, faisait une intervention sur « Le jeu de la mort et l’homme éternel : l’absurde s’enlace soi-même dans l’œuvre de Camus ». Quand nous avons retrouvé le monde des vivants, après un périple épuisant parmi des tombeaux illustres, dans notre quête du mur des anonymes où furent fusillés les communards qui, poursuivis par la vindicte des versaillais, fuyaient entre les tombes, nous étions exténués et nous avons échoué dans le premier café que nous avons rencontré. Bon, d’accord, 8 29/2/16 4:20 μ.μ. ce n’était pas le premier, pas seulement parce qu’un autre n’était pas à notre goût, mais disons pour étayer le titre du présent récit. Des nuages s’assemblaient en grondant et, l’orage approchant, le temps s’était subitement assombri. C’était une de ces averses parisiennes où l’on souhaite rester bouclé dans sa chambre, ou même dans le métro. De grosses gouttes de pluie tombaient à quelques mètres de la terrasse du café où nous avions pris place. On aurait dit un café de nuit, dont l’intérieur difusait une vive et rayonnante lumière dorée qui, comme issue du cœur, de l’âme cachée des lieux, nous ofrait son étreinte protectrice. Compte tenu de la bonne suite des choses et de la distance que nous avions déjà parcourue, « à deux pas », avait dit notre ami, j’avais cru que nous étions arrivés à destination, or il semblait que le « Baron » était en- 9 29/2/16 4:20 μ.μ. core loin et nous avions soif et étions fatigués. « Expliquez-moi donc pourquoi on s’est soumis à cette épreuve » a demandé Miltos une fois la commande passée et Daphné a dit que bon, le temps n’avait pas joué en notre faveur. « Le temps est parfait et nous sommes parfaitement bien ici. C’est pour avant que je te demande. Cette excursion matinale, c’était dans quel but au juste? » a-t-il insisté, sarcastique. C’est fou ce que les gens ont parfois du mal à se détacher de certaines choses et y restent collés même quand les années ont passé. Cela faisait bien vingt ans, en fait depuis la in du siècle précédent, que Miltos et Daphné s’étaient séparés. Peu de temps après, elle avait eu Louisa et s’était mariée avec Djeloul mais Miltos de son côté ne pouvait s’empêcher de lancer des piques au passé chaque fois qu’il la rencontrait. Le temps avait passé mais les marques 10 29/2/16 4:20 μ.μ. restaient sur sa peau et pointaient à la première occasion, comme celle d’une averse. « Je voulais juste qu’on parcoure de nouveau ensemble le XIXe siècle des écrivains français – de Balzac à Proust », a dit Daphné d’un ton conciliant, pour ensuite ajouter : « Tu te souviens qu’ils sont morts tous les deux à cinquante et un ans? », et j’aurais parié qu’elle était sur le point de préciser que c’était notre âge à tous, les hommes de notre petit groupe. Mais elle ne l’a pas dit. C’est alors que Katerina, la seule de nos années étudiantes à s’être consacrée et à demeurer idèle à l’éducation, la « prof de français », comme on l’appelait dans son dos, tandis que nous, sous couvert d’avoir fait des études, occupions des postes alimentaires de conseillers dans des fondations à droite à gauche, a pris la parole pour dire : « Ce qui me surprend, 11 29/2/16 4:20 μ.μ. c’est que Proust n’a qu’une simple pierre tombale avec son nom pour seul ornement alors que sous la crinière de lion de Balzac se dresse une grande croix… Je me demande comment ils coexistent dans le même espace ». Daphné est de nouveau intervenue et ses mots ont retenti comme la glace qui se brise dans le silence : « Ils peuvent coexister car ils partagent la même foi en une vie éternelle ». La pluie avait cessé. Miltos a jeté un regard alentour comme s’il n’en croyait pas ses oreilles. Ne pouvant se contenir, il a lancé « Bon sang, Daphné, c’est quoi ces conneries théologiques? » « Ce n’est pas des conneries », a-t-elle répondu fermement, « je réponds à la question de Katerina ». « Non mais, tu vas bien, Daphné, tu crois que ces deux géants ont besoin d’une foi métaphysique pour exister dans leur siècle?... Ils ont 12 29/2/16 4:20 μ.μ. leur œuvre… Ne raconte pas n’importe quoi! » « Et moi je te dis qu’une tombe est un témoignage que le défunt laisse aux siècles, c’est une trace de son passage sur terre dans le lieu où il a vécu. L’homme croit en cela et c’est pourquoi il agit de la sorte. L’œuvre peut jouer le même rôle, je ne dis pas, mais c’est l’autre trace qui compte… Parce que l’homme tend à l’incorruptibilité, la victoire sur la mort. Autrement, il laisserait tout devenir poussière emportée par le vent… Réléchis un peu! » Daphné a ini par conclure que c’était ce qui avait conduit toutes les civilisations dans l’histoire à ériger des monuments funéraires, et personne ne sait où aurait mené la discussion, ni n’aurait pu en prévoir la suite, si Likourgos ne s’était levé brusquement, comme à l’approche d’un fantôme surgi du trottoir d’en face, pour dire : « Dites, là, il y a quelques se- 13 29/2/16 4:20 μ.μ. maines, plein de gens se sont fait tuer, à cent mètres d’ici, des gens innocents ont été assassinés… » Et c’est ainsi que notre discussion qui avait commencé sur le thème de la trace humaine sur terre, J’attends la résurrection des morts, et la vie du monde à venir – pour ceux qui se rappellent encore les Symboles de la Foi – a dévié vers le café « La Belle Équipe » et le cauchemar des attentats terroristes de novembre dernier. Pourtant, la discussion n’a dévié qu’en apparence car Djeloul, resté jusque-là silencieux, se montrait à présent disposé à redonner au débat sa dimension spirituelle, à l’instar de sa femme auparavant. Prenant la parole, il a commencé à argumenter : « Je refuse de parler des banlieues défavorisées et de leur population à majorité musulmane, de la misère et du chômage 14 29/2/16 4:20 μ.μ. qui attaque ces communautés comme un gaz toxique, ni même de la responsabilité du capitalisme dans l’exclusion de la jeunesse. Ce n’est pas cela qui alimente principalement l’extrémisme… Pas plus que le Coran bien sûr ». À peine Miltos a-t-il eu le temps d’émettre un « mais » que l’autre continuait déjà sur sa lancée. L’espace d’un instant je me suis même demandé s’il ne nous avait pas attirés dans ce café juste pour nous exposer ses idées et si le « Baron Rouge » ne lui avait pas servi de prétexte. « Écoute mon vieux », enchaînait Djeloul en s’adressant à Miltos, « il y a quelque chose qui est absent de la société moderne et c’est ce qui alimente toute cette violence. Nous avons nous-mêmes banni le sacré de notre vie et nous en portons la responsabilité. Quand le sacré manque, c’est la loi de la jungle qui 15 29/2/16 4:20 μ.μ. prédomine. C’est pour ça que tout ce qu’on raconte sur le Coran, c’est des bêtises… Parce que toutes les religions, toutes les grandes croyances peuvent s’interpréter d’une façon comme d’une autre. La question, c’est de savoir comment partager la parole divine avec l’autre, avec son prochain. C’est une question de relation à l’autre, si tu vois ce que je veux dire. C’est là que tout se joue, tu comprends ». Djeloul s’est penché vers Miltos, poursuivant sur un ton conidentiel : « Je suis né à Gafsa, tout au sud de la Tunisie, à deux pas du Sahara. Pas loin, dans le désert, vivait un ermite, un de ceux qui prêchent un peu partout en Méditerranée… Il avait coutume de dire à tous ceux qui voulaient l’entendre que tous les conlits entre les hommes, conlits sociaux, raciaux, peu importe, si profonds soient-ils, si violents et venimeux, ne se règlent que par l’amour 16 29/2/16 4:20 μ.μ. ou au couteau. Il n’y a pas d’autre moyen, disait-il, c’est soit l’un, soit l’autre. Je suis allé l’écouter une fois et j’ai compris que, dans la vie, on est obligé de choisir. Une fois qu’on le sait, on se sent contraint de le faire chaque fois qu’on est confronté à une décision ». Djeloul s’est alors tourné vers le reste du groupe et il s’est adressé à nous avec une conviction tranquille et ferme et une sérénité qu’il n’avait pas la veille en développant son intervention devant la foule d’un auditoire prompt au jugement. « Vous savez tous que lorsque nous nous sommes mariés avec Daphné, elle chrétienne et moi musulman, nos deux familles nous sont tombées dessus et nous ont cassé la tête pour nous faire revenir à la raison, en fait pour nous faire revenir sur notre décision. Ils ont commencé à nous assener les âneries habituelles, vous savez bien, comment allaient 17 29/2/16 4:20 μ.μ. grandir nos enfants, comment on leur parlerait de dieu et toutes ces choses. Mais ils taisaient le plus important et ils n’ont pas trouvé un mot à dire sur l’amour. Motus. Personne n’avait ne serait-ce qu’un argument en faveur de l’amour. Nous », a-t-il continué manifestement ému en prenant d’un geste gauche la main de Daphné pour cacher son agitation « nous, on a décidé de faire de l’amour notre guide, c’est ce qu’on s’est dit, c’est pour cela que nous n’avons pas posé de condition sur la foi de l’autre. Je sais bien que dans des endroits comme Gafsa ou Larissa, cela peut paraître utopique, mais on a trouvé le moyen d’en faire une réalité chez nous. » Personne n’a pipé mot à la in de cette déclaration d’amour tardive. Et quand Daphné m’a pris par le bras tandis que nous nous éloignions de ce café qui continuait à nous éclairer 18 29/2/16 4:20 μ.μ. comme un bateau de sauvetage dans la rue qui commençait à s’assombrir, elle ne dissimulait pas son émotion. Elle s’est rappelé son père que j’avais aussi connu et, jetant un dernier regard sur le café de nuit éclairé, m’a conié qu’il avait coutume de dire que les cafés de par le monde, mais surtout en France, étaient hérités de l’agora grecque et romaine. Elle a même ajouté que, pendant les grandes manifestations de l’année de sa naissance (Daphné était née en été 68), lorsque les groupes d’étudiants déilaient avec leurs partis, son père et sa petite bande d’amis, qui n’étaient ni maoïstes, ni trotskistes, ni anarchistes, et bien sûr pas davantage staliniens, se mettaient au vert sur les terrasses devant lesquelles passaient les manifestants et ils laissaient là leur tasses de café ou leurs demis quand les molotovs et les pavés se mettaient à pleuvoir et que les barricades se dressaient, se 19 29/2/16 4:20 μ.μ. précipitant eux aussi pour donner un coup de main sous les cris enthousiastes des manifestants qui les exhortaient à se joindre à eux. « Tu sais », a dit Katerina qui, laissant les trois hommes nous suivre, s’était approchée et avait entendu Daphné évoquer son père, « on relève un phénomène de ce genre dans la littérature du siècle dernier. Il y a tout juste cent ans, les premiers appelés qui s’en allaient pour le premier grand charnier du XXe siècle, rendus fous à la perspective du voyage au bout de la nuit qu’ils s’apprêtaient à entreprendre, en passant devant les terrasses où ergotaient des bourgeois désœuvrés, des étudiants et des employés, les incitaient, de leurs chants et de leurs cris, à les rejoindre et à grossir leurs rangs… C’est toujours comme ça dans les cafés, surtout quand les gens sont saisis par la ièvre de la foi en quelque chose qui les dépasse 20 29/2/16 4:20 μ.μ. et qu’ils ne peuvent mesurer… » « Et le Baron? », ai-je demandé parce que la discussion semblait déraper et qu’il fallait bien la remorquer dans des eaux plus calmes. « On n’a plus le temps ce soir », a dit raisonnablement Katerina, « on a un vol tôt demain matin. Il vaut mieux rentrer ». « Oui, rentrons » a acquiescé Daphné. « Mais il n’y a pas d’urgence. On laissera le « Baron » pour une autre fois. Un autre jour, un autre mois, une autre année! » La nuit était tombée pour de bon et seule la lumière dorée du café de nuit derrière nous persistait à éclairer nos ombres qui s’allongeaient sous nos pas tandis que nous nous dirigions vers la bouche du métro. 5 janvier 2016 Veille de l’Épiphanie 21 29/2/16 4:20 μ.μ. 29/2/16 4:20 μ.μ. 29/2/16 4:20 μ.μ. Στην καρδιά της Ευρώπης, το Παρίσι, τον Νοέμβριο του 2015, δέχτηκε μια τρομοκρατική επίθεση που άφησε πίσω της δεκάδες θύματα. Οι λαοί σοκαρίστηκαν και αντέδρασαν μπροστά στο Κακό. Το παρόν διήγημα, που γράφτηκε στα ελληνικά και εκδίδεται και στα γαλλικά και τα αραβικά, είναι μια απόπειρα ψηλάφισης του φαινομένου και μια συμβολή στο πένθος, το οποίο είναι ανάγκη να ξαναγίνει χαρά ζωής. 29/2/16 4:20 μ.μ. ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΣΕ ΦΩΤΕΙΝΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ 29/2/16 4:20 μ.μ. 29/2/16 4:20 μ.μ. Ξεκινήσαμε να περιηγηθούμε το Περ Λασαίζ ένα πρωινό, που ’χε ξημερώσει γκρίζο και με 13 βαθμούς θερμοκρασία. Ό,τι έπρεπε για περίπατο. Αποβραδίς όμως γκρίνια και μουρμούρα, και τι θέλουμε να τρέχουμε στα νεκροταφεία πρωινιάτικα, είμαστε για τρεις μέρες στο Παρίσι και θα πάμε να δούμε τάφους; Τι ιδέα κι αυτή... Η ιδέα ήταν της Δάφνης κι όπως για όλα τα κρίσιμα ζητήματα η απόφαση πάρθηκε με ψηφοφορία και η πλειοψηφία δήλωσε υπέρ της επίσκεψης. Νομίζω πως το αποτέλεσμα διαμορφώθηκε όταν ο Τζελούλ είχε πει, άμα ξεμπερδέψουμε με τους νεκρούς, θα σας πάω στην Πλας 27 29/2/16 4:20 μ.μ. Αλίγκρ, δυο βήματα είναι, είπε, να πιούμε κάνα μεσημεριάτικο κρασί στον «Κόκκινο Βαρώνο»· και να ευφρανθούμε δοκιμάζοντας στρείδια. Το δέλεαρ ήταν ελκυστικό και το τσιμπήσαμε όλοι μας. Βρισκόμασταν στην Πόλη του Φωτός για έ- να συνέδριο γλωσσολογίας, στο οποίο ο Τζελούλ, ο τυνήσιος παλιός μας συμφοιτητής και σύζυγος της Δάφνης, παρουσίαζε μια εργασία με θέμα «Το παιχνίδι του θανάτου κι ο αιώνιος άνθρωπος: το παράλογο εναγκαλίζεται τον εαυτό του στο έργο του Καμύ». Όταν βγήκαμε στον κόσμο των ζωντανών, με- τά από το ξεθεωτικό σουλάτσο ανάμεσα στους τάφους των επιφανών, προσπαθώντας να εντοπίσουμε τον τοίχο των αφανών, εκεί όπου μαζικά εκτελέστηκαν οι Κομμουνάροι, που τρέχαν από μνήμα σε μνήμα να σωθούν από τους Βερσαγέζους που ’χαν ξαμοληθεί στο εκδικητι- 28 29/2/16 4:20 μ.μ. κό κυνήγι τους, ήμασταν ξεθεωμένοι κι αράξαμε στο πρώτο καφενείο που βρέθηκε μπροστά μας. Εντάξει δεν ήταν το πρώτο που βρέθηκε μπροστά μας, όχι μόνον επειδή εκείνο δεν ήτανε της αρεσκείας μας, αλλά και για να επαληθευθεί ο τίτλος της παρούσας αφήγησης. Σύννεφα είχαν αρχίσει να μαζεύονται μου- γκρίζοντας κι ο καιρός σκοτείνιασε απότομα, η μπόρα πλησίαζε. Μια παριζιάνικη μπόρα απ’ αυτές που θα ευχόσουν να είσαι κλεισμένος στο δωμάτιό σου· ακόμη και μέσα στο μετρό. Χοντρές στάλες βροχής πέφτανε λίγα μέτρα μπροστά μας, όταν καθίσαμε στην ταράτσα του καφενείου που έμοιαζε νυχτερινό, έτσι όπως ένα δυνατό και γλυκό χρυσαφένιο φως διαχέονταν από το εσωτερικό του σαν να ερχόταν απ’ το βάθος, από την άγνωστη ψυχή του καφενείου, και μας έκλεινε προστατευτικά στην αγκαλιά του. Καλώς εχόντων των πραγμάτων και της από- 29 29/2/16 4:20 μ.μ. στασης που είχαμε ήδη διανύσει «δυο-βήματαείναι», είχε πει ο φίλος μας, νόμιζα πως είχαμε φτάσει στον προορισμό μας, αλλά ο «Βαρώνος» φαίνεται πως ήταν ακόμη μακριά μας. Διψούσαμε κι είχαμε κουραστεί. «Λοιπόν, προς τι όλη αυτή η δοκιμασία;» ρώ- τησε ο Μίλτος, αφού παραγγείλαμε κι η Δάφνη είπε, εντάξει, μας τα χάλασε ο καιρός. «Μια χαρά είναι ο καιρός κι εμείς τώρα πολύ καλύτερα. Για πριν σε ρωτάω. Τι έννοια είχε αυτή η πρωινή εκδρομή», επέμενε να σαρκάζει εκείνος. Πώς δυσκολεύεται καμιά φορά ο άνθρωπος να ξεφορτωθεί κάτι πράγματα που ’χουν κολλήσει πάνω του όσος καιρός και να ’χει περάσει. Πάνε είκοσι χρόνια τώρα, τέλη του προηγούμενου αιώνα, που ο Μίλτος είχε χωρίσει με τη Δάφνη κι εκείνη ύστερα από λίγο είχε γεννήσει τη Λουίζα και παντρεύτηκε τον Τζελούλ, ο Μίλτος όμως, όποτε τη συναντούσε δεν μπο- 30 29/2/16 4:20 μ.μ. ρούσε να αποφύγει το τσίγκλισμα του παρελθόντος. Ο καιρός είχε περάσει, αλλά τα σημάδια είχαν μείνει πάνω στο δέρμα κι έσκαγαν όποτε έβρισκαν την ευκαιρία· όπως μια μπόρα. « Ήθελα να ξαναρίξουμε μια ματιά σε ολόκληρο τον γαλλικό 19ο αιώνα των γραμμάτων – από τον Μπαλζάκ μέχρι τον Προυστ», είπε η Δάφνη κρατώντας χαμηλά τους τόνους, κι ύστερα πρόσθεσε, «Θυμόσουνα ότι είχαν πεθά- νει κι οι δυο τους πενήντα ενός ετών;», και θα στοιχημάτιζα πως ήταν έτοιμη να συνεχίσει και θα ’λεγε, όσο είστε κι εσείς, οι άντρες της παρέας μας. Αλλά δεν το είπε. Μίλησε η Κατερίνα, η μόνη από την παλιά φοιτητική παρέα που ’χε αφοσιωθεί κι είχε παραμείνει πιστή στην εκπαίδευση, η «γαλλικού», όπως τη λέγαμε πίσω απ’ την πλάτη της, ενώ εμείς, με κάλυψη τα γράμματα, όλο και σε κάτι ιδρύματα σιτιζόμασταν, σύμβουλοι εδώ και 31 29/2/16 4:20 μ.μ. σύμβουλοι εκεί, όταν η Κατερίνα είπε, «Αυτό που μου ’κανε εντύπωση είναι πως του Προυστ είναι μια σκέτη ταφόπλακα με μόνο στόλισμα το όνομά του, ενώ στου Μπαλζάκ, κάτω απ’ τη λιονταροκεφαλή του, υπάρχει ένας μεγάλος σταυρός... Αναρωτιέμαι πώς γίνεται να συνυπάρχουν στον ίδιο τόπο». Και πάλι μίλησε η Δάφνη κι η φράση της ακούστηκε σαν τον κρότο που κάνει ο πάγος, όταν θρυμματίζεται μέσα στη σιωπή, και είπε, «Μπορούν και συνυπάρχουν γιατί τους συνδέει η πίστη στην αιώνια ζωή». Η βροχή είχε σταματήσει κι ο Μίλτος κοίταξε γύρω του σαν να μην πίστευε αυτό που είχε ακούσει. Προσπάθησε να συγκρατηθεί, όταν είπε, «Καλά, τι θεολογικές παπαριές είν’ αυτά, ρε Δάφνη!» «Δεν είναι παπαριές, είναι η απάντηση στην απορία της Κατερίνας», είπε σταθερά εκείνη. «Μα είσαι με τα καλά σου, βρε Δάφνη, έχουν 32 29/2/16 4:20 μ.μ. ανάγκη τη μεταφυσική πίστη αυτοί οι δύο γίγαντες για να υπάρχουν στον αιώνα;... Έχουν το έργο τους... Μη λες ό,τι θέλεις!» «Κι εγώ σου λέω πως το μνήμα, είναι ένα σημάδι πάνω στη γη, στον τόπο που πορεύτηκε ο νεκρός, είναι ένα ίχνος που αφήνει στον αιώνα. Αυτό πιστεύει ο άνθρωπος κι αυτό κάνει. Το έργο μπορεί κι αυτό να λειτουργεί ανάλογα, δεν λέω, το άλλο όμως προηγείται... Επειδή ο άνθρωπος αποζητάει την αφθαρσία· τη νίκη πάνω στο θάνατο. Ειδάλλως όλα θα τ’ άφηνε να γίνουν κονιορτός, να τα πάρει ο αέρας... Για σκέψου το!» Κανείς δεν γνώριζε την κατάληξη της κου- βέντας, κι ούτε θα μπορούσε να την προδικάσει, όταν η Δάφνη συμπλήρωσε την άποψή της, λέγοντας πως είναι αυτό που είχε ωθήσει όλους τους πολιτισμούς της Ιστορίας να οικοδομήσουν επιτάφια μνημεία, αν ο Λυκούργος δεν είχε ση- 33 29/2/16 4:20 μ.μ. κωθεί απότομα σαν να ’βλεπε να τον πλησιάζει ένα φάντασμα απ’ το απέναντι πεζοδρόμιο και μίλησε ταραγμένα, «Βρε σεις, εδώ, πάνε λίγες βδομάδες, σκοτώθηκαν τόσοι άνθρωποι. Να, εκεί, στα εκατό μέτρα δολοφονήθηκαν τόσοι αθώοι...» Κι έτσι η συζήτηση, από το προηγούμενο θέμα του ανθρώπινου σήματος πάνω στη γη προσδοκώ ανάστασιν νεκρών. Και ζωήν του μέλλοντος αιώνος –για όσους ακόμη θυμούνται το Σύμβολο της Πίστεως–, μετατοπίστηκε στο καφέ «λα Μπελ Εκίπ» και στον εφιάλτη των τρομοκρατικών επιθέσων του περασμένου Νοεμβρίου. Η συζήτηση επιφανειακά μόνο έμοιαζε να μετατοπίστηκε, γιατί ο Τζελούλ, αμίλητος τόση ώρα, έδειχνε τώρα πως ήθελε να επαναφέρει το ζήτημα στην πνευματική του διάσταση, όπως είχε κάνει λίγο πριν και η γυναίκα του. Γι’ αυτό και είπε, «Αρνούμαι να συζητήσω 34 29/2/16 4:20 μ.μ. για τα υποβαθισμένα προάστια και τη μουσουλμανική πλειοψηφία τους· για την ανέχεια και την ανεργία που διαπερνά αυτές τις κοινότητες όπως τοξικό αέριο· και ούτε για την ευθύνη του καπιταλισμού στον κοινωνικό αποκλεισμό της νεολαίας. Δεν αποτελεί τον κύριο και αποκλειστικό τροφοδότη του εξτρεμισμού... Ούτε βεβαίως και το Κοράνι –» Ένα «Μα!...» πρόλαβε να πει ο Μίλτος, ενώ ο άλλος συνέχιζε με φόρα. Για μια στιγμή αναρωτήθηκα αν θα μπορούσε να μας είχε οδηγήσει εδώ, σκόπιμα, για να μας εκθέσει την άποψή του, και πως «ο Κόκκινος Βαρώνος» μπορεί να ήταν το πρόσχημα. «Άκουσε, φίλε μου», είπε ο Τζελούλ και στρά- φηκε στον Μίλτο, «Είναι κάτι που απουσιάζει από τη σύγχρονη κοινωνία και εκτρέφει όλη αυτή τη βία. Έχουμε εμείς οι ίδιοι εξορίσει το Ιερό απ’ τη ζωή μας κι έχουμε ευθύνη γι’ αυτό. Κι όταν 35 29/2/16 4:20 μ.μ. το Ιερό απουσιάζει, θεμελιώνεται το θηριοτροφείο. Γι’ αυτό και όλ’ αυτά που λέν’ για το Κοράνι είναι ανοησίες... Επειδή όλες οι θρησκείες, όλα τα μεγάλα Πιστεύω, διαβάζονται και έτσι και αλλιώς. Το ζήτημα είναι ο τρόπος που μοιράζεσαι τον θείο λόγο μαζί με μένα: με τον άλλον, με τον συνάνθρωπό σου. Είναι ζήτημα σχέσης, αν με καταλαβαίνεις. Όλο το παιχνίδι σ’ αυτό το σημείο παίζεται. Ξέρεις», είπε κι έσκυψε μπροστά σαν να συνέχιζε να του λέει κάτι εμπιστευτικό και αποκλειστικά στον Μίλτο, «γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Γκάφσα, κάτω στο Νότο. Δυο βήματα απ’ την πόλη μου αρχίζει η Σαχάρα. Εκεί γύρω, μέσα στην έρημο, ζούσε ένας ασκητής σαν κι αυτούς που φυτρώνουν ένα σωρό στη Μεσόγειο, το ξέρεις... Δίδασκε και συνήθιζε να λέει σ’ όποιον ήθελε να τον ακούσει, πως οι ανθρώπινες διαφορές όσο μεγάλες κι αν είναι, διαφορές κοινωνικές, γλωσσικές, φυλε- 36 29/2/16 4:20 μ.μ. τικές, οτιδήποτε, όσο άσχημες και φαρμακερές και να είναι, λύνονται ή με την αγάπη ή με το μαχαίρι. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος έλεγε, ή με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο. Έτυχε να τον ακούσω μια φορά και κατάλαβα πως στη ζωή είσαι υποχρεωμένος να επιλέξεις. Όταν έχεις ακούσει αυτόν το λόγο είναι ο ίδιος σου ο εαυτός που σε καλεί ν’ αποφασίσεις τι θα διαλέξεις». Τώρα στράφηκε προς όλους μας και μίλησε με μια ήπια πειθώ, περισσότερο γαλήνιος και βέβαιος για τον εαυτό του απ’ όσο χτες όταν ανέπτυσσε το θέμα της εργασίας του, μπροστά σ’ εκείνο το πλήθος των κριτών του. «Όλοι σας γνωρίζετε, πως όταν παντρευτήκαμε με τη Δάφνη, εγώ μουσουλμάνος, εκείνη χριστιανή, πέσαν επάνω μας οι οικογένειές μας να μας φάνε. Να μας αλλάξουν τα μυαλά· μάλλον την απόφασή μας θέλανε ν’ αλλάξουν. Ξέρετε, αρχίσαν όλες αυτές τις παπαριές και πώς θα μεγαλώ- 37 29/2/16 4:20 μ.μ. σουν τα παιδιά σας, και τι θα τους λέμε για τον Θεό κι άλλα πολλά. Το σημαντικότερο όμως, που δεν λέγανε, ήταν πως για την αγάπη δεν είχανε ούτε μισή κουβέντα να πούνε. Τσιμουδιά, κανείς δεν μπορούσε να σκεφτεί έναν λόγο για την αγάπη. Εμείς», είπε φανερά συγκινημένος και κράτησε το χέρι της Δάφνης, κάνοντας μια κίνηση αμηχανίας να κρύψει τα αισθήματά του, «εμείς είπαμε, οδηγό της ζωής μας θα έχουμε την αγάπη· έτσι αποφασίσαμε, γι’ αυτό και δεν βάλαμε όρους σχετικά με την πίστη του καθενός μας. Ξέρω, στην Γκάφσα ή στη Λάρισα, ακούγεται ουτοπικό κάτι τέτοιο, αλλά εμείς βρήκαμε τον τρόπο και τον τόπο να το κάνουμε πραγματικό». Ούτε κιχ δεν ακούστηκε όταν τέλειωσε αυτή η όψιμη ερωτική εξομολόγηση. Κι η Δάφνη, όταν με κράτησε αγκαζέ, απομακρυνόμενοι από εκείνο το καφενείο που συνέχιζε να μας φω- 38 29/2/16 4:20 μ.μ. τίζει όπως ναυαγοσωστικό στο δρόμο που είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει, ήταν ολοφάνερο πως είχε συγκινηθεί. Θυμήθηκε τον πατέρα της που κι εγώ είχα προλάβει να γνωρίσω, και ρίχνοντας μια ματιά πίσω της στο φωτισμένο νυχτερινό καφενείο, είπε πως ο πατέρας της συνήθιζε να λέει ότι τα καφενεία παντού στον κόσμο, αλλά κυρίως στη Γαλλία, είναι η μετεξέλιξη της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής αγοράς. Και πρόσθεσε, πως αυτός και κάποιοι φίλοι του, επειδή στις μεγάλες διαδηλώσεις εκείνης της χρονιάς (η Δάφνη είχε γεννηθεί το καλοκαίρι του ’68), οι ομάδες των φοιτητών κατέβαιναν με τις πολιτικές παρατάξεις τους, εκείνοι που δεν ήταν ούτε μαοϊκοί, ούτε τροτσκιστές, ούτε αναρχικοί, και πολύ λιγότερο σταλινικοί, άραζαν στα καφενεία απ’ όπου περνούσαν οι διαδηλωτές και παρατούσαν τους καφέδες τους και τις μπίρες μόνον όταν άρχιζε ο πετροπόλεμος κι 39 29/2/16 4:20 μ.μ. οι μολότοφ και τα οδοφράγματα υψώνονταν, ορμώντας να δώσουν κι οι ίδιοι ένα χέρι, κάτω απ’ τις κραυγές και τις ενθουσιώδεις προτροπές των διαδηλωτών, που τους καλούσαν να ενωθούν μαζί τους. «Ξέρεις», είπε η Κατερίνα που μας είχε πλη- σιάσει κι είχε ακούσει αυτή την αναφορά της Δάφνης στον πατέρα της. Είχε αφήσει πίσω της τους άλλους τρεις άντρες ν’ ακολουθούν και είπε, «Ξέρεις, ένα ανάλογο φαινόμενο είναι καταγραμμένο στη λογοτεχνία του περασμένου αιώνα. Εκατό χρόνια πριν από σήμερα, όταν έσπευδαν οι κληρωτοί να πολεμήσουν στην πρώτη μεγάλη ανθρωποσφαγή του 20ού αιώνα, ξετρελαμένοι από την προοπτική του ταξιδιού που ξεκινούσαν στην άκρη της νύχτας, ξεσήκωναν με τα τραγούδια και τις φωνές τους όσους κοπροσκύλιαζαν αμπελοφιλοσοφώντας στα καφενεία, άεργοι μικροαστοί, φοιτητές ή υπαλ- 40 29/2/16 4:20 μ.μ. λήλοι, οι οποίοι έσπευδαν να ενωθούν μαζί τους και να πυκνώσουν τις γραμμές τους... Έτσι γινόταν πάντα με τα καφενεία, όταν μάλιστα οι άνθρωποι καταλαμβάνονται από τον πυρετό της πίστης σε κάτι που σε ξεπερνάει και δεν μπορείς να το μετρήσεις...» «Κι ο “Βαρώνος”;» ρώτησα εγώ που ένιωσα πως η συζήτηση μπορούσε να ξαναγλιστρήσει και θα χρειαζόταν πάλι κάποιος να τη ρυμουλκήσει σε πιο ήρεμα νερά. «Δεν μας παίρνει απόψε πια», είπε φρόνιμα η Κατερίνα, «αύριο πετάμε πολύ νωρίς. Καλύτερα να επιστρέψουμε». « Έτσι είναι», συμφώνησε η Δάφνη. «Όμως δεν υπάρχει βία. Θα τον αφήσουμε για μια άλλη φορά τον “Βαρώνο”. Για μιαν άλλη μέρα, έναν άλλο μήνα, μια άλλη χρονιά!» Τώρα είχε σκοτεινιάσει για τα καλά και μόνο το χρυσαφένιο φως του νυχτερινού καφενείου πίσω μας επέμενε να προβάλλει τις σκιές μας 41 29/2/16 4:20 μ.μ. μπροστά στα πόδια μας. Κι εμείς να πατάμε πάνω τους, οδεύοντας προς την μπούκα του μετρό. Δ.Ν. 5 Ιανουαρίου 2016 παραμονή των Φώτων 42 29/2/16 4:20 μ.μ. 29/2/16 4:20 μ.μ. 29/2/16 4:20 μ.μ. 20 29/2/16 4:20 μ.μ. 19 29/2/16 4:20 μ.μ. 18 29/2/16 4:20 μ.μ. 17 29/2/16 4:20 μ.μ. 16 29/2/16 4:20 μ.μ. 15 29/2/16 4:20 μ.μ. 14 29/2/16 4:20 μ.μ. 13 29/2/16 4:20 μ.μ. 12 29/2/16 4:20 μ.μ. 11 29/2/16 4:21 μ.μ. 10 29/2/16 4:21 μ.μ. 9 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ. 29/2/16 4:21 μ.μ.