Symposium etymologicum,
Kraków, 25-27 maja 2016 r.
GŁÓWNE TEZY WYSTĄPIENIA
Celem wystąpienia jest:
(1) wskazanie alternatywnej
rekonstrukcji praformy
prasłowiańskiej:
autor postuluje *bъrudъ
(dotychczas *brudъ).
GŁÓWNE TEZY WYSTĄPIENIA
Celem wystąpienia jest:
(2) Objaśnienie wyrazu
słowiańskiego jako prastarego
złożenia indoeuropejskiego:
*bъrudъ < ie. *bhŭro(‘mieszanina’), a w drugim
członie element *ud(o)- (‘woda’)
na stopniu zanikowym.
GŁÓWNE TEZY WYSTĄPIENIA
Celem wystąpienia jest:
(3) omówienie pierwotnej semantyki
wyrazu *bъrudъ na podstawie
dokładnych odpowiedników
indoeuropejskich
(zidentyfikowanych m.in. w
hetyckim, ormiańskim, ale też w
czasownikach greckich i
staroindyjskich).
PROF. FRANCISZEK SŁAWSKI
O apelatywie pol. brud i jego genezie prof. Sławski
wypowiadał się co najmniej trzykrotnie:
1. Północnosłowiańskie brud, brudzić, „Język
Polski” 31, 1951, s. 158-160.
(przedruk: F. Sławski, Słowotwórstwo,
słownictwo i etymologia słowiańska, Kraków
2011, s. 268-269).
2. Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1,
Kraków 1952-1956, s. 41.
3. Słownik prasłowiański, t. 1, 1974, WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk s. 389-390.
Zasługi prof. Franciszka Sławskiego:
1. Zestawienie pełnego materiału leksykalnego; 2. geografia
(dystrybucja pn.słow.); 3. historia (najstarsze poświadczenia od XV w.);
4. semantyka (kontaminacja z przymiotnikiem brzydki); 5. etymologia.
6. rekonstrukcja formy prasłowiańskiej (pn.słow.).
PROF. FRANCISZEK SŁAWSKI
W pierwszym tomie Słownika
etymologicznego języka
polskiego Franciszek Sławski
(1952–1956: 44) omówił
prasłowiańską genezę polskiego
apelatywu brud m. ‘brud,
plugastwo’, dial. ‘robactwo’.
Prof. F. Sławski, SEJP, t. 1, s. 41
PROF. FRANCISZEK SŁAWSKI
brud stpol. od XV w. ‘brud,
plugastwo’, dial. brud też
‘robactwo’; moraw. břud,
słowac. brud, łuż. brud, ros. dial.
zach. i pd. brud ‘paskudztwo,
nieczystość’, brudkój ‘wstrętny,
ohydny’. –
PROF. FRANCISZEK SŁAWSKI
Ten sam rdzeń co w brzydki, por. pol.
dial. bryć, brydź ‘brzydota’, słowac.
brid’ : brud ‘nieczystość, wstręt,
obrzydzenie’, ros. brud : bryd. Obie
postacie bru-d (bry-d) i bri-d są
rozszerzeniami pierwotnego *bher‘ciąć czymś ostrym’.
KTW (ie. *bhr-ou-, *bhr-ū- obok *bhr-ei-)
PROF. FRANCISZEK SŁAWSKI
Pierwotne znaczenie: ‘coś ostrego,
nieprzyjemnego w smaku, budzącego
obrzydzenie’ > ‘paskudztwo, brud’
(Sławski JP XXXI 158-160). Nie
przekonuje Petersson BSW 55-7.
Pochodne: brudny od XV w., słowac. brudný
‘też ‘brzydki, wstrętny’, łuż. brudny, ukr.
brudnýj. - brudzić, słowac. brudit’, ukr.
brúdyty, por. stpol. brzudzić ‘brzydzić się’.
PROF. FRANCISZEK SŁAWSKI
W pierwszym tomie Słownika
prasłowiańskiego prof. Sławski
(1974: 390) wprowadził
rekonstrukcję prasłowiańskiego
wyraz w postaci *brudъ, bruda
dial. płn. ‘nieczystość, pył, kurz,
błoto osiadłe na czym, sordes’.
Słownik prasłowiański, tom 1 (1974),
s. 389-390, s.v. bruditi.
REKONSTRUKCJA PRASŁOWIAŃSKA
Należy jednak odnotować, że
alternatywna praforma *bъrudъ jest
także możliwa w świetle
słowiańskiego materiału
leksykalnego, gdyż jer twardy (*ъ)
sylaby początkowej regularnie
zanika w pozycji przed sylabą z
wokalizmem pełnym (*u).
Odpowiedniki indoeuropejskie
Moim zdaniem, bliskie odpowiedniki
wyrazu prasłowiańskiego są
poświadczone w innych językach
indoeuropejskich, np. het. purūt- ‘gleba,
błoto, muł, ziemia; cegła z wysuszonego
mułu’ (< anat. *buraud- < ie. *bhuro-ud-),
orm. brut, browt (i-stem) ‘garncarz’, (< pie.
*bhuro-ud-i-), także brteay adi. ‘gliniany’
(Martirosyan 2008: 528).
Odpowiedniki indoeuropejskie
Wyraz słowiański może być objaśniony jako
prastare złożenie zawierające w pierwszym
członie *bhŭro- (‘mieszanina’, por. gr. φύρω
‘zmieszać coś suchego z czymś mokrym,
zmoczyć, zrosić, zabrudzić, splamić’ [< pie.
*bhŭr-yō]; stind. bhur- ‘poruszać coś, mieszać,
drgać, kołatać’), a w drugim członie element
*ud(o)- (‘woda’) na stopniu zanikowym (por.
pie. *wed- ‘woda’, gr. ὕδωρ n. ‘woda’, orm. get,
het. watar, psł. *woda f. ‘aqua’).
Podobne archaiczne formacje
ie. *per-ut (loc. *per-ut-i) ‘w ubiegłym
roku’, np. stind. parút- ‘ts.’; gr. πέρυσι,
dor. πέρυτι, orm. heru, stir. ónn-urid ‘ab
anno priore’; stnord. fjord, śgniem. vert
< germ. *ferudi (Pokorny 1959: 1175);
< ie. *wet-os- n. ‘rok’, gr. ἔτος, ϝέτος n.
‘rok’, alb. vit, pl. vjet ‘rok; lata’, het.
witt- ‘rok’; zob. też luw. ussa-, hier.luw.
usa- ‘rok’ (< *ut-sa-).
Pierwotne znaczenie
Psł. *bъrudъ m. dial. płn. ‘nieczystość, pył, kurz,
błoto osiadłe na czym, sordes’ = het. purūt‘gleba, błoto, muł, ziemia; cegła z
wysuszonego mułu’ (< anat. *buraud- < pie.
*bhuro-ud-), orm. brut (i-stem) ‘garncarz’.
Etymologia jest prawdopodobna z
semantycznego punktu widzenia, gdyż brud
może być pojmowany jako mieszanina pyłu,
kurzu, gliny z jakąś substancją ciekłą (np.
wodą, śliną, krwią lub potem).
Pierwotna semantyka
Wyrazy anatolijskie (het. purūt-) i ormiańskie
(orm. brut ‘garncarz’) wydają się wskazywać,
że apelatyw indoeuropejski *bhuro-ud- (n.)
‘mieszanina [czegoś suchego] z wodą’
pierwotnie odnosił się do garncarstwa i
dotyczył substancji powstałej z połączenia
gliny oraz wody (Puhvel 1994: 255).
Kloekhorst 2008: 682–683, słusznie podkreśla,
że „‘mud’ [= ‘błoto, muł’] is a mixture of
water and clay”).
Zmiana semantyczna
W językach słowiańskich nastąpiła deprecjacja
wyrazu ‘błoto, muł, glina’ > ‘brud’ >
‘plugastwo’ > ‘nieczystości’ > ‘robactwo’.
Podobna zmiana semantyczna:
ie. *kwālós m. ‘błoto, muł, glina’, por. gr. πηλός,
dor. πᾱλός m. ‘glina garncarska’, także ‘błoto,
muł, szlam’; słow. *kalъ m. ‘błoto, muł,
bagno’ > ‘brud na ciele’ (słoweń.); stpol. kał
m. ‘błoto, muł, fusy, bagno, moczar’ > pol. kał
m. ‘odchody ludzkie i zwierzęce’.
Konkluzje
Uzupełniłem dokonania prof. Franciszka
Sławskiego w trzech aspektach:
(1) rekonstrukcji wyrazu psł. *bъrudъ;
(2) wskazaniu wyrazów pokrewnych (w
języku hetyckim, ormiańskim);
(3) Indoeuropejskiej etymologii wyrazu
psł. *bъrudъ (< ie. *bhuro-ud‘mieszanina [czegoś suchego] z wodą’).
DZIĘKUJĘ
ZA WYSŁUCHANIE WYKŁADU
Krzysztof Witczak