ΤιμηΤικός Τόμός για Τόν KAΘηγηΤη Μ α ν όλ η Κ όρ ρ έ ΤιμηΤικός Τόμός για Τόν KAΘηγηΤη APXITEKΤΩν APXITEKΤΩν Μανόλη Κόρρέ έπιΜέλέια Κωστασ Ζαμπασ Βασιλησ λαμπρινουδαΚησ ΕυαγγΕλια σημαντωνη-μπουρνια Aenne OhnesOrg ISBN 978 960 204 353 0 Μέλιςςα έΚδόΤιΚός όιΚός Μέλιςςα ΑΡ Χ ΙΤ Ε Κ Τ Ω Ν ΤΙΜΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ HONORARY VOLUME FOR PROFESSOR MANOLIS KORRES ΑΡ Χ ΙΤ ΕΚ Τ Ω Ν ΤΙΜΗΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ HONORARY VOLUME FOR PROFESSOR MANOLIS KORRES ΕΠΙΜEΛΕΙΑ / EDITING Κ ΩΣΤΑΣ Ζ ΑΜΠΑΣ / C OSTAS Z AMBAS Β ΑΣΙΛΗΣ Λ ΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ / V ASSILIS L AMBRINOUDAKIS Ε YΑΓΓΕΛΙΑ Σ ΗΜΑΝΤΩΝΗ -Μ ΠΟΥΡΝΙΑ / E VANGELIA S IMANTONI -B OURNIA Α ΕΝΝΕ O HNESORG ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΜΕΛΙΣΣΑ / MELISSA PUBLISHING HOUSE ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / TABLE OF CONTENTS ΠΡΟΛΟΓΟΣ 09 FOREWORD 11 ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΝΟΛΗ ΚΟΡΡΕ / PUBLICATIONS BY MANOLIS KORRES 13 Ο ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΡΡΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Χαράλαμπος Μπούρας ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΝΟΛΗ Έβη Τουλούπα 19 25 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΔ ΚΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ Πάνος Βαλαβάνης 27 DIE MITTELGRUPPE IM PARTHENON OSTGIEBEL. EINE REKONSTRUKTION AUF DER GRUNDLAGE DER GIEBELBODENSPUREN Immo Beyer 33 ARCHAISCHE SPHINGEN-FRAGMENTE AUS MARMOR VON DER ATHENER AKROPOLIS Peter Danner - Aenne Ohnesorg 47 EΙΝ MARMORFRAGMENT VOM VORPARTHENON UND DER BAUKONTRAKT VOM ZEUSTEMPEL IN LEBADEIA Erik Hansen 59 ΟΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΣΜΑ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ, ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΧΑΡΤΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ Μαρία Ιωαννίδου 65 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΟΡΘΟΣΤΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΗΚΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Λένα Λαμπρινού 77 ΕΝΑΣ ΓΡΙΦΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΑΕΤΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ: ΟΙ ΣΤΡΕΠΤΟΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΟΜΗΣΗΣ ΤΟΥ ΤΥΜΠΑΝΟΥ Bασιλεία Μανιδάκη Ὡς ἂν ὁ ἀρχιτέκτων κελεύηι. Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ AΘΗΝΩΝ ΤῸΝ 5Ο ΚΑΙ 4Ο ΑI. Π.Χ. Άγγελος Π. Ματθαίου 87 99 Ο ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΥ ΜΠΛΕ Εύη Παπακωνσταντίνου 115 ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΠΛΕΥΡΙΚΩΝ ΤΟΙΧΩΝ ΤΟΥ ΣΗΚΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΟΣ Κατερίνα Παράσχη 123 Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΥΛΙΩΝ ΣΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΑΚΡΟ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΠΤΕΡΥΓΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΠΥΛΑΙΩΝ Τάσος Τανούλας 133 ΜΟΝΟΜΑΧΙΑ ΕΡΕΧΘΕΩΣ ΚΑΙ ΕΥΜΟΛΠΟΥ. ΕΝΑ ΒΑΘΡΟ ΑΝΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΥΔΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΛΛΑΣ Μιχάλης Τιβέριος 143 PARTHENONFRIES UND PTERONDECKE Burkhardt Wesenberg 153 A SHORT HISTORY OF THE ATHENIAN AGORAI Riccardo Di Cesare 163 ΣΥΝΗΘΗΣ ΚΑΙ ΙΔΙΟΤΥΠΗ ΧΡΗΣΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΣΠΟΛIΩΝ ΣΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚO ΤΗΣ Ι. ΜΟΝΗΣ ΔΑΦΝΙΟΥ Νίκος Δεληνικόλας - Ανδρονίκη Μιλτιάδου-Fezans Ειρήνη Δουδούμη 175 Ο «ΑΡΧΑΪΚΟΣ» ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΗ Ν. ΚΛΙΤΥ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ ΑΘΗΝΩΝ Μαρία Μαγνήσαλη 185 ΟΙ ΤΥΧΕΣ ΕΝΟΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΟΛΟΣΧΕΡΗ» ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΘΗΣΕΙΟΥ» ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ Φανή Μαλλούχου-Tufano 195 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΟ ΧΟΡΗΓΙΚΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΘΡΑΣΥΛΛΟΥ Κωνσταντίνος Μπολέτης 205 HERODES ATTICUS’ ATHENIAN CARYATIDS Olga Palagia 217 ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΕΩΣ: Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ Ο ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΧΝΗΣ ΛΗΜΝΟΥ Αlberto G. Benvenuti ΤΩΝ ΑΝΑΛΗΜΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΠΑΡΟΔΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ 383 Αθηνά Σαμαρά - Χριστίνα Παπασταμάτη-Φον Μοοκ 225 SOME CAMERA IMAGES OF ATHENS AND THE MONUMENTS FROM THE EARLY 19TH CENTURY Richard Tomlinson Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΛΙΝΔΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ. Η ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΩΦΛΙΟΥ ΚΑΙ Η ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ Βασιλική Ελευθερίου 389 237 ΤO ΔΑΠΕΔΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Massimo Vitti LES ENTRÉES DU SANCTUAIRE D’APOLLON À DÉLOS Roland Étienne 397 243 MARMOR VON PAROS, WEITERE FRAGEN Wolf-Dieter Heilmeyer 405 H ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑΤΟΣ Δ ΣΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΝΔΡΟΥ Χρύσανθος Κανελλόπουλος Λυδία Παλαιοκρασσά-Κόπιτσα 413 DIE RÖMISCHE ERNEUERUNG DES GROSSEN ALTARES DER HERA VON SAMOS Hermann J. Kienast 423 EINE RICHTPLATTE AUF PAROS Martin Lambertz - Klaus Müller 429 NEW DATA ON THE GYMNASION OF PAIDES IN KOS Monica Livadiotti 435 ΕNA ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΘΝΟ Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν 445 ΝΕΕΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΥΡΓΟ Σ’ΤΟ ΧΩΡΙΟ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΑΡΚΕΣΙΝΗΣ ΑΜΟΡΓΟΥ Λίλα Ι. Μαραγκού 459 O ΑΡΧΑΙΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ ΚΕΑΣ. ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Δήμητρα Μαυροκορδάτου 475 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΚΑΡΘΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΑ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗΣ Ευαγγελία Σημαντώνη-Μπουρνιά Τάνια Πανάγου 487 H ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΟΧΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΜΟΛΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΛΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα 499 THE ROLE OF CYCLADIC WORKSHOPS IN LATE ARCHAIC ARCHITECTURAL CHANGE Giorgio Rocco 507 Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ. ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΧΑΜΕΝΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ Ροζαλία Χριστοδουλοπούλου ΔΥΟ ΑΡΧΑΙΟΙ ΠΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ. Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΝΑΒΑ ΚΑΙ Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΘΟΡΙΚΟΥ Άννα Αποστόλου 253 263 ΒΡΑΥΡΩΝΟΘΕΝ † Γιώργος Δεσπίνης 273 A NEW CLASS OF ANATHEMATA Maria Chiara Monaco 279 Ο ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΤΩΝ ΑΙΓΟΣΘΕΝΩΝ Αλίκη Μηλιώτη 285 ΠΡΩΙΜΑ ΔΩΡΙΚΑ ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑ Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά 295 ΕΠΙΔΑΥΡΙΕΣ ΣΙΜΕΣ. ΣΥΝΑΝΗΚΟΝΤΑ ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΕΡΑΜΩΣΗ ΤΗΣ ΘΟΛΟΥ Γιούλη Αναστασιάδου 303 EINE ‚SCHAUZEICHNUNG’ DES APOLLONTEMPELS VON BASSAE VON CARL HALLER VON HALLERSTEIN? BAUFORSCHUNG AN EINEM BLATT VÉLINPAPIER Ηansgeorg Bankel 313 STATUE BASES IN ALTAR FORM: ΑN EXAMPLE FROM MESSENE Jim J. Coulton 323 ΕΝΑ ΕΛΑΧΙΣΤΑ ΠΡΟΣΕΓΜΕΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ Άγγελος Δεληβορριάς FOR A RECONSTRUCTION OF THE “ROUND BUILDING” AT SPARTA AS THE SKIAS Emanuele Greco - Ottavia Voza 331 343 ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΧΩΡΟΥΣ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΟΥ ΚΤΗΡΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ Σίσσυ Κυριάκη 351 ΤΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΚΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΤΙΡΥΝΘΟΣ Θεμιστοκλής Μπιλής 361 ΚΡΗΝΗ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΙΔΑΥΡΟ Βασίλης Λαμπρινουδάκης, Ευάγγελος Καζολιάς, Λουκάς Ζώνας 369 TO MΟΝΟΝ ΤΗΣ ZΩΗΣ ΜΟΥ AΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΙΚΟΝ AΤΟΠΗΜΑ Δημήτρης Φιλιππίδης 517 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΗ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΤΑΦΩΝ Κώστας Ζάμπας 527 THE STADIUM OF ACTIAN NICOPOLIS: OBSERVATIONS ON DATING AND ARCHITECTURAL EVOLUTION Konstantinos L. Zachos 541 GAB ES IN DER FRÜHPHASE DES ARCHAISCHEN TEMPELBAUS KANNELIERTE HOLZSÄULEN? Nils Hellner 555 ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΚΕΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ. ΥΛΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ Γεράσιμος Θωμάς 569 BASTIONEN ZUM SCHUTZ VON HÄFEN IN SPÄTKLASSISCHEN STÄDTEN IONIENS Wolfram Hoepfner LE TEMPLE D’APOLLON MIS EN CHANTIER À CLAROS À LA FIN DU IVe S. AV. J.-C. Jean-Charles Moretti - Nicolas Bresch Jean-Jacques Malmary DER SOG. POSEIDONTEMPEL IN PAESTUM. VERWIRRENDE NEUIGKEITEN VON EINER IKONE DER GRIECHISCHEN ARCHITEKTUR Dieter Mertens 579 585 601 A BATTLE OF GIANTS: SELINUS AND AKRAGAS BUILDING TEMPLES Erik Østby 611 L’IDENTIFICATION ET L’INTERPRÉTATION D’UNE CONSTRUCTION GRECQUE, UNE QUESTION DE TEMPS ? Marie-Christine Hellmann 619 ΤHE ARRIVAL OF THE GREEK MONUMENTAL ORDERS AND THE AUTO-DIDACT POLYMATH ARCHITECT Thomas Noble Howe 629 Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Πέτρος Γ. Θέμελης 637 REFLECTIONS ON INTERPRETATION AND THE ORIGINS OF THE DORIC FRIEZE Mark Wilson Jones 645 WILHELM DÖRPFELD UND DIE BÜHNENFRAGE Martin Kreeb 659 LIFTING IN ΑRCHAIC GREEK CONSTRUCTION Stephen G. Miller 671 GREEK ARCHITECTURE AND THE ATTIC CUP Takashi Seki 677 ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ ΥΔΡΟΔΥΝΑΜΙΚΗΣ, ΑΙΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΘΕΡΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΚΙΝΗΤΙΚΗ, ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Θεοδόσης Π. Τάσιος 685 SURVEY OF HISTORICAL HERITAGE IN THE ERA OF COMPUTERS: A MATTER OF AIMS AND METHODOLOGY Paolo Vitti 693 TABULA GRATULATORIA 701 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΒΔ ΚΤΗΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ 1 ΠΑΝΟΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ Παρουσίαση του κτηρίου και ιστορία της έρευνας Δεν υπάρχει όχι κτήριο αλλά ούτε και η πιο απλή κατασκευή επάνω και γύρω στην Ακρόπολη, στην οποία να μην αναφέρθηκε ο Μ. Κορρές κατά τη διάρκεια της πολύχρονης και πολύ γόνιμης θητείας του. Εκτός από τους μεγάλους ναούς, σημαντική ήταν η συμβολή του και στα μικρότερα κτίσματα, όπως το λεγόμενο ΒΔ κτήριο, που είναι το μοναδικό μέχρι σήμερα οικοδόμημα της Ακροπόλεως που δεν έχει διευκρινιστεί η χρήση του2. Όπως ομολογεί και ο ίδιος, «The NW Building itself still presents some problems»3. Eλπίζω το άρθρο αυτό να αποτελέσει μια μικρή συμβολή προς την κατεύθυνση της επίλυσης των προβλημάτων του συγκεκριμένου κτηρίου. Το ΒΔ κτήριο βρίσκεται στα αριστερά τω εισερχομένω στην Ακρόπολη, αμέσως μετά τα Προπύλαια. Οι πώρινοι λιθόπλινθοι των θεμελίων τού πίσω βόρειου τοίχου του εμπλέκονται με το ΒΔ τμήμα του τείχους. Άρα χρονολογείται ταυτοχρόνως με την κατασκευή αυτού του τμήματος του τείχους, που ο Κορρές θεωρεί είτε Θεμιστόκλειο είτε Κιμώνειο, δηλαδή το τοποθετεί τις δεκαετίες του 470 ή 4604. Την εικόνα αυτή προσπάθησε να αλλάξει μια νέα πρόταση του Τ. Τανούλα, ο οποίος χρονολόγησε το κτήριο στο διάστημα 437-432, συσχετίζοντάς το με το πρόγραμμα των Μνησικλείων Προπυλαίων, η πρόταση όμως αυτή δεν έγινε δεκτή από τον Κορρέ5. Το ΒΔ κτήριο έχει απασχολήσει την έρευνα από την εποχή της μεγάλης ανασκαφής και μέχρι σήμερα έχουν γίνει πολλές προτάσεις για τη χρήση του: από κτήριο φρουράς ή διοικητικής φύσεως, έδρα του ιερατείου ή κάποιων από τους αξιωματούχους της Αθηνάς, έως βοηθητικός χώ- Εικ. 1. Κάτοψη του ΒΔ κτηρίου (άνω δεξιά), όπως είχε αρχικά σχεδιαστεί ως εστιατόριον (σχ. J.A. Bundgaard). 1. Ευχαριστίες για κάθε βοήθεια και διευκόλυνση οφείλονται στις Aλίκη Τσοτσορού, Κική Μπίρταχα, Αλεξάνδρα Πεντότη, Νίνα Μπάκα και Μιμίκα Γιαννοπούλου. Προγενέστερες μορφές του κειμένου διάβασαν οι Μιχάλης Τιβέριος και Έφη Μπαζιωτοπούλου, κάνοντας ουσιαστικές παρατηρήσεις. 2. Για το κτήριο αυτό βλ. MONACO 2010, 140-141, με την παλαιότερη βιβλιογραφία. 3. KORRES 1997, 245. 4. Κατά ρητή αναφορά των ανασκαφέων ΚΑΒΒΑΔΙΑ - ΚAWERAU 1906, 69, πίν. Β και επανέλεγχο από τον ΚΟΡΡΕ 2015, 182-183, εικ. 3. Γενικά για τη χρονολόγηση του τείχους της Ακρόπολης βλ. τελευταία ΚΟΡΡΕΣ 2015. 5. ΤANOULAS 1992, 214-215· TANOULAS 1994· KORRES 1997. Στη νεότερη βιβλιογραφία παρατίθενται και οι δύο απόψεις. Βλ. π.χ. HURWIT 1999, 198· HOLTZMANN 2003, 196· HURWIT 2004, 213 σημ. 36. 27 Π ΑΝ Ο Σ Β ΑΛΑΒΑΝ Η Σ ρος για τις θυσίες ή τις προσφορές6. Έχει θεωρηθεί ακόμα και ως λατρευτικό παράρτημα των υποκάτω αυτού ιερών σπηλαίων Απόλλωνος Υπακραίου και Διός7. Το πιθανότερο, όμως, είναι ότι το κτήριο είχε σχεδιαστεί ως εστιατόριο, όπως δείχνουν πολλά παράλληλα οικοδομήματα με την αυτή κάτοψη (εικ. 1)8: Αποτελείται από δύο ανισομεγέθη δωμάτια, διαστάσεων 9 × 11 το μεγαλύτερο ανατολικό και 6 × 9 μ. το μικρότερο δυτικό. Τα δωμάτια είχαν πρόσοψη προς τα νότια, όπου είχε σχεδιαστεί και ενιαία στοά με 6 κίονες εν παραστάσι. Σύμφωνα με τις απόψεις των ανασκαφέων, που επανήλθαν στην έρευνα από τον Τανούλα, το κτήριο αυτό δεν αποπερατώθηκε. Επάνω δε στην υποδομή του χτίστηκαν σε ορισμένα σημεία του τοίχοι λεπτότεροι και σε χαμηλότερο επίπεδο των αρχικώς σχεδιασθέντων, ενώ και το τελικό δάπεδο τοποθετήθηκε βαθύτερα του αρχικού9. Οι παρατηρήσεις αυτές οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι μετά τα μέσα του 5ου αι. ή έστω μετά την εγκατάλειψη του Μνησίκλειου προγράμματος, υπήρχε επάνω στην Ακρόπολη ένα ημιτελές κτήριο στα ΒΑ των Προπυλαίων, που ίσως είχε διαμορφωθεί σε αυλή10. Από τα προηγούμενα καθίσταται σαφές ότι το ΒΔ κτήριο είχε αρχίσει να κατασκευάζεται ως εστιατόριο παράλληλα με το τείχος, κατά το β΄ τέταρτο του 5ου αι. αλλά δεν έγινε δυνατόν να αποπερατωθεί. Η έρευνα δέχεται ότι αμέσως (;) μετά την εγκατάλειψη του αρχικού σχεδιασμού, γίνεται μια ατελής, πρόχειρη συμπλήρωση του κτηρίου, διαμορφώνοντας τον χώρο σε αυλή για βοηθητικές εργασίες. Παρακάτω θα δούμε μια νέα πρόταση, που προτείνει την αποπεράτωση του κτηρίου λίγα χρόνια αργότερα και για μια λειτουργία, διαφορετική της αρχικώς σχεδιασθείσης. ΙΙ. Η ανάγκη φύλαξης λαδιού στην Ακρόπολη Όπως είναι γνωστό από την Αθηναίων Πολιτεία (60, 3), οι αγώνες των Παναθηναίων, που ιδρύθηκαν το 566 π.Χ. ήταν χρηματίτες και κάθε τέσσερα χρόνια η πόλις των Αθηνών μοίραζε στους νικητές των αθλητικών και ιππικών αγώνων ως έπαθλο λάδι μέσα σε Παναθηναϊκούς αμφορείς. Με τα δεδομένα που μας δίνει μια επιγραφή από την Ακρόπολη, που τελευταία χρονολογείται λίγο μετά το 400 π.Χ.11, υπολογίζεται ότι η πόλις των Αθηνών έπρεπε να μοιράζει στους νικητές κάθε γιορτής περίπου 2.000-2.100 Παναθηναϊκούς αμφορείς, που για να γεμίσουν απαιτούσαν περίπου 80.000 λίτρα ή, σε βάρος, 77 τόνους λάδι12. Σχετικά με τον τρόπο συλλογής του παναθηναϊκού λαδιού, από την Αθηναίων Πολιτεία πληροφορούμαστε, επίσης, ότι υπήρχαν δύο διαδικασίες, μία παλιά και μία που ίσχυε στην εποχή του Αριστοτέλους, στο τρίτο τέταρτο του 4ου αι. Κατά την παλαιά διαδικασία, η πόλις εκχωρούσε σε ιδιώτες το δικαίωμα συλλογής του λαδιού από τις ιερές ελιές της Αθηνάς, τις Μορίες. Αυτό σημαίνει ότι από το 566 έως τις αρχές του 4ου αι. το λάδι συλλεγόταν από την αθηναϊκή πολιτεία, άρα δεν ήταν αναγκαία η συγκέντρωση και αποθήκευσή του στην Ακρόπολη13. Προφανώς παρέμενε σε κάποιο δημόσιο κτήριο της κάτω πόλης. Κάποια εποχή όμως, γύρω στο 400 π.Χ. σε ένα συνολικό πρόγραμμα ανανέωσης της γιορτής των Παναθηναίων, το αθηναϊκό κράτος αποφάσισε να αφαιρέσει την εργασία αυτή από τους ιδιώτες και να την αναθέσει σε δημόσιους αξιωματούχους, μεταξύ των οποίων και στους ταμίες της θεάς14. Οι λόγοι που οδήγησαν σε μια τέτοια απόφαση συσχετίζονταν συνήθως με την κατάσταση της αττικής υπαίθρου και των ιερών δένδρων μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. Χωρίς να αποκλείεται κι αυτό, τελευταία πιστεύεται ότι οι αλλαγές εντάσσονται 6. HOLTZMANN 2003, 196· ΚΟΡΡΕΣ 2015, 182. 7. Ο Κορρές υποστηρίζει συγκερασμό της ερμηνείας αυτής με την ερμηνεία του ως εστιατορίου. Βλ. ΚΟΡΡΕΣ 2015, 182, σημ. 8. 8. Αυτή είναι μια πρόταση του HELLSTROM 1988, 111-113 εικ. 5, 10, που γίνεται δεκτή και από τον ΚΟΡΡΕ 2015, 182-183. H λειτουργία της εστίασης που επρόκειτο να στεγαστεί στο κτήριο, φαίνεται ότι υπήρχε πρόθεση να μεταφερθεί στη βόρεια από τις δύο μεγάλες αίθουσες των Πρoπυλαίων, που όμως ουδέποτε ολοκληρώθηκαν. Tελικά, η εστίαση μεταφέρθηκε στους ανδρώνες του Πομπείου στον Κεραμεικό, σε μία από τις σπάνιες περιπτώσεις κατανάλωσης των σφαγίων εκτός του χώρου του ιερού όπου θυσιάστηκαν. Βλ. σχετικά HELLSTROM 1988, 110-113. 9. ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ - KAWERAU 1906, 63: Ὀφείλομεν λοιπὸν νὰ δεχθῶμεν ὅτι οἱ ὑψηλότερον τοῦ θεμελίου σωζόμενοι τοῖχοι εἶναι ὑστερωτέρα προσθήκη. Πρβλ. ΤANOULAS 1992, 208, 211-212, εικ. 2· TANOULAS 1994· HURWIT 1999, 198, εικ. 171· ΗURWIT 2004, 213214· MONACO 2010, 140. 10. ΤANOULAS 1992, 212· ΤANOULAS 1994· HOLTZMANN 2003, 196· ΗURWIT 2004, 213· MONACO 2010, 140. 11. PAPAZARKADAS 2011, 268-269. 12. Ο συνολικός αριθμός των ΠA για μια παναθηναϊκή γιορτή, που εκτιμάται με βάση την επιγραφή IG II2 2311, ποικίλλει στην έρευνα από 1.500 έως 2.100 (BENTZ 1998, 17, 117· SHEAR 2003, 102103· THEMELIS 2007, 26-27, σημ. 36· TIVERIOS 2007α, 16· ΤΙΒΕΡΙΟΣ 2007β, 181-218) και P APAZARKADAS 2011, 269-271. Εν προκειμένω δέχομαι τη μεγαλύτερη ποσότητα, η οποία θα μπορούσε να αποθηκευθεί (βλ. παρακάτω). 13. VALAVANIS 1987, 477-480· PAPAZARKADAS 2011, 263, 267 σημ. 26. 14. Παλαιότερες και τελευταίες προτάσεις τοποθετούν την ενέργεια αυτή τη χρονιά του άρχοντα Σουνιάδη, το 397/6 π.Χ., ή μετά τη ναυμαχία της Κνίδου, το 394. Βλ. PAPAZARKADAS 2011, 263-267· PALAGIA 2014. Υπάρχουν όμως και απόψεις που πρεσβεύουν ότι ο μεγάλος νόμος έγινε αμέσως μετά την παλινόρθωση της δημοκρατίας για τα Παναθήναια του 402, αλλά μπορεί λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών της εποχής να τέθηκε σε πλήρη εφαρμογή στα Παναθήναια του 398. VALAVANIS 1987, 474-476. Χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση κλαδιού ελιάς επάνω στο ένδυμα της Αθηνάς στους παναθηναϊκούς αμφορείς της ομάδας Kuban, που δόθηκαν ως έπαθλα στις γιορτές γύρω στο 400. Βλ. ESCHBACH 1992, 38-39, πίν. 11.1, 15.1. 28 Ο Ρ ΟΛ Ο Σ ΤΟ Υ Β Δ ΚΤΗ Ρ ΙΟ Υ Σ Τ ΗΝ ΑΘ ΗΝ ΑΪΚΗ ΑΚΡ Ο ΠΟ ΛΗ . ΜΙΑ Ν Ε Α ΠΡ Ο Τ ΑΣ Η στο πλαίσιο της γενικότερης προσπάθειας ανάδειξης της Παναθηναϊκής γιορτής και των αγώνων της ως εργαλείου για την αποκατάσταση της διεθνούς εικόνας της πόλεως15. Ένας τρόπος ενίσχυσης των Παναθηναϊκών αγώνων ήταν και η αύξηση του αριθμού των επάθλων, μέτρο που θα οδηγούσε σε συμμετοχή περισσότερων και σημαντικότερων αθλητών16. Φαίνεται, όμως, ότι επειδή το λάδι δεν ήταν επαρκές, η πόλις απεφάσισε η συλλογή του να γίνεται από όλα τα κτήματα στα οποία υπήρχαν ιερά ελαιόδενδρα. Για να γίνει η νέα διαδικασία συλλογής πιο αποτελεσματική, πιστεύουμε ότι τώρα το λάδι έπαψε να συγκεντρώνεται υπό μορφήν «φόρου» και μετατράπηκε σε ανάθημα προς τη θεά, που πιθανότατα προσφερόταν από τους ίδιους τους παραγωγούς στο ιερό της, ίσως και υπό μορφήν δεκάτης17. Στην περιγραφή της νέας διαδικασίας διαβάζουμε ότι Συλλέξας οὖν ὁ ἄρχων τὸ ἀφ’ ἑαυτοῦ γιγνόμενον, τοῖς ταμίαις παραδίδωσιν εἰς Ἀκρόπολιν ….. οἱ δὲ ταμίαι τὸν μὲν ἄλλον χρόνον τηροῦσιν ἐν Ακροπόλει, τοῖς ἐν Παναθηναίοις ἀπομετροῦσι τοῖς ἀθλοθέταις, οἱ δ’ ἀθλοθέται τοῖς νικῶσι τῶν ἀγωνιστῶν. (Αθ. Πολ. 60,3). Άρα στη συλλογή, φύλαξη και διανομή του παναθηναϊκού λαδιού εμπλέκονταν τρεις άρχοντες της αθηναϊκής πολιτείας: ο επώνυμος που συνέλεγε το λάδι της χρονιάς του, οι ταμίες, που συγκέντρωναν το λάδι τριών ετών18, και οι αθλοθέτες, που το παρελάμβαναν λίγο πριν τη γιορτή και το μοίραζαν στους νικητές. Ακόμη μαθαίνουμε ότι το λάδι συγκεντρωνόταν και φυλασσόταν επάνω στην Ακρόπολη. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο φορές τη λέξη εἰς Ἀκρόπολιν και ἐν Ἀκροπόλει σε δύο συνεχείς φράσεις, σαν να θέλει να τονίσει την αλλαγή ως προς τον τόπο. Τέλος, βλέπουμε ότι για τη διαδικασία παράδοσης του λαδιού από τους ταμίες στους αθλοθέτες χρησιμοποιείται το ρ. ἀπομετρῶ, που σημαίνει μετρώ και δίνω, διαμοιράζω. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η λέξη δεν μπορεί να δηλώνει τίποτε άλλο παρά την ΙΙΙ. Επιλογή του ημιτελούς ΒΔ κτηρίου Επειδή δεν υπάρχει κανένα στοιχείο, ούτε φιλολογικό ούτε αρχαιολογικό, που να μας οδηγεί σε κάποια ασφαλή υπόθεση, μέχρι σήμερα η έρευνα έχει πολύ επιφυλακτικά αποδώσει τον ρόλο της αποθήκης του ιερού λαδιού είτε στη Χαλκοθήκη είτε στο ΒΔ κτήριο20. Επειδή η Χαλκοθήκη είναι μεν αποθηκευτικό κτήριο αλλά τελείως διαφορετικών αντικειμένων, δεν πιστεύουμε ότι θα μπορούσε να υπηρετεί και αυτή τη λειτουργία21. Αντιθέτως, όλες οι ενδείξεις μας οδηγούν στο ΒΔ κτήριο, που όπως είδαμε, παρέμενε ημιτελές από τα μέσα ή το τρίτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. Όταν, λοιπόν, γύρω στο 400 π.Χ., δημιουργήθηκε η ανάγκη φύλαξης του παναθηναϊκού λαδιού ἐν Ἀκροπόλει, οι Αθηναίοι άρχοντες είναι πιθανόν να επέλεξαν την προσφορότερη από κάθε πλευρά λύση, εφόσον το ημιτελές ΒΔ κτήριο κάλυπτε πλήρως τις προδιαγραφές για την εξυπηρέτηση της νέας ανάγκης. Όπως θα δούμε παρακάτω, οι διαστάσεις του ήταν ιδανικές για την τοποθέτηση μέσα τού απαραίτητου αριθμού πίθων, ενώ η μεγάλη επίχωση κάτω από το δάπεδό του, λόγω της φύσης του εδάφους στο συγκεκριμένο σημείο, βοηθούσε πολύ στην ένθεσή τους στο χώμα, προκειμένου το λάδι να διατηρείται σε υπόγειο, δροσερό χώρο22. Επίσης, το κτήριο βρισκόταν 15. PAPAZARKADAS 2011, 267-269, 278. Για τις πολιτικές συνθήκες στην Αθήνα της εποχής σε σχέση με τη γιορτή, βλ. VALAVANIS 1987· ESCHBACH 1992, 38-47. 16. Συχνά αναφέρεται ότι έχουμε απόφαση για διπλασιασμό των επάθλων, αν και δεν διαπιστώνεται διπλασιασμός των διασωθέντων αγγείων κατά τον 4ο αι. Βλ. BENTZ 1998, 24-25 και PAPAZARKADAS 2011, 268-269. 17. ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ 2014, 376-377. Ο PAPAZARKADAS 2011, 275 χρησιμοποιεί τον όρο sacred tax. Η διαδικασία αυτή ίσως απεικονίζεται σε ερυθρόμορφο αμφορέα τύπου Β από τον αρχαίο δήμο Ευώνυμον. Πρόκειται για έργο του Ζ. του Δίνου ή του κύκλου του (ARV2 1154, 38bis), σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς, αρ. 7341. Το αγγείο χρονολογείται τη δεκαετία 420-410 και είναι πιθανότερο να αναφέρεται στην παλαιότερη διαδικασία. Βλ. THEMELIS 2007, 21-32, ιδ. 22-25· ΤIVERIOS 2007α, 12-14 και σημ. 57· PAPAZARKADAS 2011, 277-278. 18. Από τις επιγραφές των επωνύμων αρχόντων επάνω στα αγγεία γνωρίζουμε ότι μάζευαν το λάδι από τρεις χρονιές, γιατί την τέ- ταρτη, χρονιά Παναθηναίων που διεξάγονταν τον Αύγουστο, ο καρπός δεν ήταν ακομη ώριμος για συλλογή. Για τη διαδικασία αυτή βλ. ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ 2014, 382-383. Η αποθήκευση σε πίθους δηλώνει ότι οι Παναθηναϊκοί αμφορείς που βρέθηκαν στην Ακρόπολη δεν σχετίζονται με την εκεί φύλαξη του ελαίου, όπως συχνά αναφέρεται (βλ. PAPAZARKADAS 2011, 272, σημ. 52) αλλά ήταν αναθήματα. Βλ. LANGRIDGE NOTI 2001, 78, σημ. 24· SHEAR 2003, 101, σημ. 71· TIVERIOS 2007β, 187-188. Για το κτήριο αυτό και τη λειτουργία του βλ. CAMIA 2010. Βλ. τομή του κτηρίου στο ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ - KAWERAU 1906, πίν. I. Δυστυχώς οι ανασκαφείς δεν άφησαν τεκμηρίωση των στρωμάτων στο εσωτερικό του κτηρίου ούτε αναφέρουν τίποτε σχετικά με την εύρεση οστράκων πίθων. Μεγάλος αριθμός τέτοιων ευρημάτων έχει γίνει σε διάφορες έρευνες στον βράχο αλλά δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν σε συγκεκριμένους χώρους ή εποχές (προφ. πληρ. Χρ. Βλασσοπούλου). Για τους πίθους από την περσική επίχωση βλ. BOGGES 1972, 51-54, 277. κατανομή του υγρού από μεγαλύτερα σε μικρότερα αγγεία. Αυτή η ερμηνεία μάς οδηγεί στην ασφαλή υπόθεση ότι το παναθηναϊκό λάδι που φυλασσόταν στην Ακρόπολη ήταν τοποθετημένο μέσα σε πίθους, απ’ όπου μεταγγιζόταν στους Παναθηναϊκούς αμφορείς, για να απονεμηθεί τελικά από τους αθλοθέτες στους νικητές19. Έτσι, με βάση τα ασφαλή αυτά δεδομένα από τις αριστοτελικές αναφορές, είμαστε υποχρεωμένοι να αναζητήσουμε επάνω στην Ακρόπολη τον χώρο φύλαξης του παναθηναϊκού λαδιού, δηλ. ένα τόπο όπου θα χωρούσαν περίπου 80.000 λίτρα υγρού. 19. 20. 21. 22. 29 Π ΑΝ Ο Σ Β ΑΛΑΒΑΝ Η Σ αποθηκευτική λειτουργία του χώρου. Φαίνεται, λοιπόν, ότι με μικρές οικοδομικές παρεμβάσεις το ΒΔ οικοδόμημα «αποπερατώθηκε», έτσι ώστε να γίνει δυνατόν να υπηρετήσει τη νέα αποστολή του26. Αυτό που θα πρέπει να τονίσουμε, κλείνοντας, είναι ότι στην απόδοση αυτής της λειτουργίας στο συγκεκριμένο κτήριο μάς οδηγεί ακόμα και η εις άτοπον απαγωγή. Γιατί κανένα άλλο οικοδόμημα ή χώρος επάνω στην Ακρόπολη δεν διαθέτει τις προδιαγραφές για ένα τέτοιο ρόλο. ΙV. Μέγεθος, αριθμός και τοποθέτηση των πίθων Το σύνολο των 80.000 λίτρων λαδιού θα μπορούσε να συγκεντρωθεί και να αποθηκευθεί σε πίθους μεγάλης χωρητικότητας, που θα γέμιζαν, άδειαζαν και καθαρίζονταν κάθε τέσσερα χρόνια. Μεγάλου μεγέθους πίθοι, χωρητικότητας 500, 1.000 και 2.000 λίτρων δεν μας είναι άγνωστοι, έχουν δε συνήθως μεγίστη διάμετρο 1-1,50 μ.27 Στην πρώτη περίπτωση θα αρκούσαν 160, στη δεύτερη 80 και στη τρίτη μόνο 40 τέτοιοι πίθοι. Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις ή σε οποιαδήποτε άλλα ενδιάμεσα μεγέθη, ο ενιαίος πλέον χώρος των δύο δωματίων του ΒΔ οικοδομήματος, διαστάσεων 17,50 × 15 μ., δηλ. περίπου 260 τετρ. μέτρα, είναι υπεραρκετός (εικ. 2). Στην οργάνωση του πιθεώνα θα πρέπει να ληφθούν επίσης δύο ακόμη παράμετροι: Μεταξύ δύο σειρών πίθων έπρεπε να αφεθούν διάδρομοι πλάτους τουλάχιστον 1,20 μ. για την άνετη, διπλή, κίνηση των φορτωμένων ανθρώπων που θα τους γέμιζαν ή θα τους άδειαζαν28. Επίσης, θα πρέπει να είχε προβλεφθεί ελεύθερος χώρος κοντά στην είσοδo στο εσωτερικό του κτηρίου, στον οποίο θα ελάμβανε χώραν η διαδικασία παράδοσης του λαδιού από τους παραγωγούς και μέτρησής του από τους άρχοντες. Στον ίδιο χώρο θα γινόταν και η ἀπομέτρησις, δηλαδή η τελική μετάγγισή του από τους πίθους στους παναθηναϊκούς αμφορείς, λίγο πριν τα Παναθήναια, για την απόνομή του από τους αθλοθέτες τοῖς νικῶσι τῶν ἀγωνιστῶν, όπως μας αναφέρει η Αθηναίων Πολιτεία (60,3). Εικ. 2. Πρόταση κάτοψης του ΒΔ κτηρίου, όπως είχε τελικά διαμορφωθεί (σχ. Τ. Τανούλας). πολύ κοντά στα Προπύλαια, εξυπηρετώντας έτσι την ευκολότερη μεταφορά του λαδιού κατά την είσοδο και έξοδό του, χωρίς να παρεμποδίζεται η λειτουργικότητα του ιερού. Δεδομένων των παραπάνω πλεονεκτημάτων, το ΒΔ κτήριο διέθετε όλα τα στοιχεία για να γίνει ένας ιδανικός πιθεώνας23. Έτσι, κρίνοντας από τα αρχιτεκτονικά δεδομένα (εικ. 24 2) , φαίνεται ότι έχτισαν επάνω στα προϋπάρχοντα θεμέλια μια ελαφρότερη ανωδομή, με δεδομένο ότι ο αποθηκευτικός του χαρακτήρας δεν είχε ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές απαιτήσεις. Όπως φαίνεται από αντίστοιχα παραδείγματα πιθεώνων, σε αρκετές αγροικίες των κλασικών χρόνων, τα κτίσματα αυτά ήταν συχνά ημιυπαίθριοι χώροι, με στέγες που φέρονταν από πεσσούς25. Επίσης, χαρακτηριστικό είναι ότι το δάπεδο του κτηρίου τοποθετήθηκε βαθύτερα του αρχικώς σχεδιασθέντος, πράγμα που προσιδιάζει στη νέα, ΠΑΝΟΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ Καθ. Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ pval@arch.uoa.gr 23. Πιθεώνες και μεμονωμένοι πίθοι σε ιερά, ιδιαιτέρως σε Μητρώα και Θεσμοφόρια, δεν μας είναι άγνωστοι. Βλ. τη συγκέντρωση του υλικού στη ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, υπό έκδοσιν. 24. TANOULAS 1992. 25. Βλ. π.χ. την αγροικία που ανασκάφηκε στο Κομπολόι Σκοτίνας Πιερίας (κοντά στα αρχ. Λείβηθρα), που χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. GIANNOPOULOU 2010, 42-43. 26. Δεν αποπειράθηκα να κάνω σχέδιο κάτοψης του κτηρίου με τη νέα λειτουργία του, δηλ. τοποθετώντας μέσα τους πίθους, γιατί, όπως αναφέρει ο Κορρές (KORRES 1997, 245), τα σχέδια που κυκλοφορούν (εικ. 2) δεν ανταποκρίνονται απολύτως στην πραγματική κατάσταση. Είναι καλύτερα, λοιπόν, να περιμένουμε τα νέα σχέδια, ελπίζοντας ότι θα ενσωματωθεί και η παρούσα πρόταση. 27. Βλ. OLCESE 2002, 113. Για συγκεκριμένα παραδείγματα χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του πιθεώνα στην Πίστυρο της Θράκης (σημ. Βουλγαρία) με πίθους ύψους 1,50 μ., διάμ. 1 μ. και χωρητικότητας 500 λίτρων. Aυτοί από το Κομπολόι Σκοτίνας ήταν 50 σε αριθμό, χωρητικότητας 2.000 λίτρων, και βρίσκονταν μέσα σε έναν πιθεώνα 19,5 × 19,5 μ., πολύ κοντά στις διαστάσεις του προτεινόμενου για την Ακρόπολη. Βλ. ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕΝΗ 2009, 9· GIANNOPOULOU 2010, 42-43. 28. Για τις διαδικασίες αυτές βλ. ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ 2014, 382-383. Αντίστοιχο διάδρομο βλ. στον πιθεώνα στις Πέτρες Φλώρινας, ΑΔΑΜ- ΒΕΛΕΝΗ 2000, 50, εικ. 33 και στη Villa Rustica του Boscoreale, DE CARO 1994, σποράδην. 30 Ο Ρ ΟΛ Ο Σ ΤΟ Υ Β Δ ΚΤΗ Ρ ΙΟ Υ Σ Τ ΗΝ ΑΘ ΗΝ ΑΪΚΗ ΑΚΡ Ο ΠΟ ΛΗ . ΜΙΑ Ν Ε Α ΠΡ Ο Τ ΑΣ Η (επιμ.), 6η Διεθνής Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως Αθήνα, 4-5 Οκτ. 2013, Αθήνα, 179-214. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΡΙΟΥ ΑΔΑΜ ΒΕΛΕΝΗ, Π. 2000. Πέτρες Φλώρινας, Θεσσαλονίκη. LANGRIDGE-NOTI, E. 2001. Pondering the Painter: The Panathenaic Amphorae attributed to the Eucharides Painter, στο: Μ. ΒENTZ - N. ESCHBACH (επιμ.), Panathenaika. Symposion zu den Panathenäischen Preisamphoren, Mainz, 75-82. ΑΔΑΜ ΒΕΛΕΝΗ, Π. 2009. Αγροικίες στη Μακεδονία: οι απαρχές της «φεουδαρχίας»;, ΑΕΜΘ 20 χρόνια. Επετειακός τόμος, Θεσσαλονίκη 2009, 1-15. BΑΛΑΒΑΝΗΣ, Π. 2014. Συλλογή, φύλαξη, απονομή και χρήση παναθηναϊκού ελαίου και παναθηναϊκών αμφορέων, στο: Π. ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ Ε. ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ (επιμ.), ΕΓΡΑΦΣΕΝ ΚΑΙ ΕΠΟΙΗΣΕΝ. Μελέτες κεραμικής και εικονογραφίας προς τιμήν του καθηγητή Μιχάλη Τιβέριου, Θεσσαλονίκη, 373-387. MONACO, M.C. 2010. La cisterna di eta arcaica e l’edificio Nord-Ovest, στο: E. GRECO (ed.), Topografia di Atene I, Atene, Paestum, 139141. ΟLCESE, G. 2002. Schiffswracks und Transportamphoren, στο: W.D. HEILMEYER (επιμ.), Die griechische Klassik. Idee oder Wirklichkeit, Berlin, 111-115. BENTZ, M. 1998. Panathenäische Preisamphoren. Eine athenische Vasengattung und ihre Funktion vom 6.-4. Jahrhundert v. Chr., AntK Beih. 18, Basel. PALAGIA, O. 2014. Statues on Columns flanking Athena and the Archonship of Souniades (397/6 B.C.), στο: Π. ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ - Ε. ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ (επιμ.), ΕΓΡΑΦΣΕΝ ΚΑΙ ΕΠΟΙΗΣΕΝ. Μελέτες κεραμικής και εικονογραφίας προς τιμήν του καθηγητή Μιχάλη Τιβέριου, Θεσσαλονίκη, 365-372. BOGGES, E. 1972. The Development of the Attic Pithos, Ann Arbor. CAMIA, F. 2010. La Calcoteca, στο: E. GRECO (ed.), Topografia di Atene I, Atene, Paestum, 94-95 ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. υπό έκδοσιν. «Ιεροί» πίθοι: Παρουσία και χρήση σε ιερά διαχρονικά και ιδιαίτερα στα Μητρώα της Μακεδονίας, Τιμ. Τόμος Στέλλας Δρούγου. PAPAZARKADAS, N. 2011. Sacred and Public Land in Ancient Athens, Oxford. SHEAR, J.L. 2002. Polis and Panathenaia. The History and Development of Athena’s Festival (PhD thesis University of Pennsylvania). DE CARO, ST. 1994. La Villa Rustica in località Villa Regina a Boscoreale, Roma. TANOULAS, T. 1992. Structural Relations between the Propylaia and the NW Building on the Athenian Acropolis, AM 107, 199-215. ESCHBACH, N. 1992. Eine Preisamphora in Giessen und Ueberlegungen zur Kuban-Gruppe, JdI 107, 33-58. TANOULAS, T. 1994. New Discoveries at the Propylaia, στο: R. ECONOMAKIS (επιμ.), Acropolis Restoration. The CCAM Interventions, London, 181-183. GIANNOPOULOU, M. 2010. Pithoi. Technology and History of Storage Vessels through the Ages, BAR 2140, Oxford. HELLSTROM, P. 1988. The Planned Function of the Mnesiklean Propylaia, OpAth 17, 107-121. THEMELIS, P. 2007. Panathenaic Prizes and Dedication’, στο: O. PALAGIA,- ALK. CHOREMI-SPETSIERI (επιμ.), The Panathenaic Games. Proceedings of an International Conference held at the University of Athens, May 11-12, 2004, Oxford, 21-32. HOLTZMANN, B. 2003. L’Acropole d’Atheèes. Monuments, cultes et histoire du sanctuaire d’Athena Polias, Athènes. TIVERIOS, M. 2007α. Panathenaic Amphoras, στο: O. PALAGIA,- ALK. CHOREMI-SPETSIERI (επιμ.), The Panathenaic Games. Proceedings of an International Conference held at the University of Athens, May 1112, 2004, Oxford, 1-19. HURWIT, J.M. 1999. The Athenian Acropolis. History Mythology and Archaeology from the Neolithic Era to the Present, Cambridge. HURWIT, J.M. 2004. The Acropolis in the Age of Pericles, Cambridge. ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ, P.- G. KAWERAU 1906. Η ανασκαφή της Ακροπόλεως από το 1885 έως το 1890, Αθήνα. ΤΙΒΕΡΙΟΣ, M. 2007β. Τῷ δὲ νικῶντι (ἐν Παναθηναίοις) δίδοται ἆθλον ἔλαιον ἐν ἀμφιφορεῦσι, στο: Μ. ΠΑΪΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ - Α. ΡΕΓΚΑΚΟΣ - Χ. ΤΣΑΓΓΑΛΗΣ (επιμ.), Άθλα και έπαθλα στα ομηρικά έπη, Ιθάκη, 179-201. ΚORRES, M. 1997. Some Remarks on the Structural Relations between the Propylaia and the NW Building, στο: W. HOEPFNER (επιμ.), Kult und Kultbauten auf der Akropolis. Internationales Symposion, Berlin 7-9 Juli 1995, Berlin, 244-245. VALAVANIS, P. 1987. Saulen, Haene, Niken und Archonten auf Panathenaeischen Preisamphoren, AA, 467-480. ΚΟΡΡΕΣ, Μ. 2015. Τα τείχη της Ακροπόλεως. Παρούσα κατάσταση και προτάσεις αντιμετώπισης αυτής, στο: Χ. ΜΠΟΥΡΑΣ - Β. ΕΛΕΥΘΕ- 31 Π ΑΝ Ο Σ Β ΑΛΑΒΑΝ Η Σ S U M M A R Y P ANOS V ALAVANIS THE FUNCTION OF THE NW BUILDING ON THE ATHENIAN ACROPOLIS A NEW PROPOSAL The storage of approximately 80.000 litres of panathenaic oil in the Acropolis of Athens, for the prizes of the athletic and horse events of Panathenaia (mentioned in ‘Aristoteleian’ Constitution of Athens, 60,3) calls for search of the most appropriate storage place. For this purpose I propose the NW Building, since no other building on the Acropolis seems to group together all the necessary features for such a function. These features are as follows: a. The dimensions of the building were ideal for the preservation and storage of such an oil quantity in pithoi of various sizes; we are aware of 500, 1000 and 2000 litre pithoi from this period, which could be sunken in the earth of the basement of the NW Building. b. The place of the building next to the Propylaia made the entrance as well as the exit of oil more convenient, during the procedure of its collection and prize awarding. c. The date of the construction of the NW Building as well as the time of its abandonment is in accordance with the period, during which oil storage in the Acropolis was decided upon: the construction of the building, possibly as a banquet hall, had started at the same time with the NW part of the wall (by Themistocles or Kimon), but about the middle of the 5th century it was left unfinished. Oil started being stored in the Acropolis around 400 B.C., when panathenaic oil collection procedures changed and their responsibility was then transferred from private citizens to officials of the Athenian state. This fact indicates that the oil was at that time collected as a dedication to the goddess and that it should of course be carried and stored within her sanctuary, as opposed to older procedure of its collection as taxation, gathered in some public building premises in the lower city. Thus, to cover for this new need, the most suitable solution would be to make use of the unfinished NW Building. As shown by the study of architectural remains, the floor was put lower than originally designed and a light construction was built on its foundations, without any particular architectural demands. Most probably there was a semi-open-air space with its roof standing on pillars, bearing construction features often found in pithoi storerooms of antiquity. 32 ΤιμηΤικός Τόμός για Τόν KAΘηγηΤη Μ α ν όλ η Κ όρ ρ έ ΤιμηΤικός Τόμός για Τόν KAΘηγηΤη APXITEKΤΩν APXITEKΤΩν Μανόλη Κόρρέ έπιΜέλέια Κωστασ Ζαμπασ Βασιλησ λαμπρινουδαΚησ ΕυαγγΕλια σημαντωνη-μπουρνια Aenne OhnesOrg ISBN 978 960 204 353 0 Μέλιςςα έΚδόΤιΚός όιΚός Μέλιςςα