Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler.pdf

T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI ANADOLU TÜRK MİMARİSİNDE TABHANELİ CAMİLER DOKTORA TEZİ Türkan ACAR DANIŞMANI : Yard. Doç. Dr. Şakir ÇAKMAK İZMİR-2011 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ........................................................................................................................ I 1-GİRİŞ ......................................................................................................................1 1.1. Konunun Önemi ve Amacı ...............................................................................1 1.2. İlgili Kaynaklar ................................................................................................3 1.3. Yöntem ..........................................................................................................11 2-TABHANELİ CAMİLERİN İŞLEVİ, KÖKENİ VE TASARIM ÖZELLİKLERİ..15 3-KATALOG ............................................................................................................38 3.1-İznik Orhan Gazi İmareti/Camii ......................................................................39 3.2-Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi .................................................................46 3.3-Arapkir Ulu Camii ..........................................................................................55 3.4-Bilecik Orhan Gazi İmareti .............................................................................61 3.5-Bursa Hüdavendigâr İmareti/Camii .................................................................68 3.6-İznik Nilüfer Hatun İmareti.............................................................................95 3.7-İznik Yakup Çelebi Zaviyesi/Camii...............................................................102 3.8-Bursa Ali Paşa İmareti/Camii ........................................................................105 3.9- Milas Firuz Bey İmareti/Camii .....................................................................113 3.10-Bursa Ebu İshak Zaviyesi/Camii .................................................................131 3.11-Bursa Yıldırım İmareti/Camii......................................................................139 3.12-Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi/Camii...........................................................159 3.13-Edirne Yıldırım Bayezid İmareti/Camii.......................................................170 3.14-Balıkesir Yıldırım İmareti ...........................................................................192 3.15-Tokat Horozlu İmaret ..................................................................................196 3.16-Tokat Hamza Bey Zaviyesi/Camii...............................................................199 3.17-Amasya Yakup Paşa İmareti/Camii .............................................................203 3.18-Amasya Bayezid Paşa İmareti/Camii...........................................................209 3.19-Bursa Yeşil İmaret/Cami .............................................................................224 3.20-Bursa Orhan İmareti/Camii .........................................................................264 3.21-Manisa Ali Bey İmareti/Camii.....................................................................288 3.22-Edirne Gazi Mihal İmareti/Camii ................................................................299 3.23-Edirne Muradiye İmareti/Camii...................................................................307 3.24-Bursa Muradiye İmareti/Camii ....................................................................333 3.25-Edirne Beylerbeyi İmareti/Camii.................................................................355 3.26-Havza Mustafa Bey İmareti.........................................................................363 3.27-Amasya Yörgüç Paşa İmareti/Camii............................................................368 3.28-Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti/Camii ..............................................378 3.29-Ankara Karacabey İmareti/Camii ................................................................384 3.30-Edirne Mezid Bey İmareti/Camii.................................................................397 3.31-Tire Yahşi Bey İmareti/Camii .....................................................................405 3.32-Kütahya Yakup Çelebi İmareti ....................................................................415 3.33-Osmancık Akşemseddin Camii....................................................................423 3.34-Kastamonu İsmail Bey İmareti/Camii..........................................................426 3.35-Bursa Karacabey İmareti/Camii...................................................................435 3.36-Bursa Hamza Bey İmareti/Camii.................................................................441 3.37-İstanbul Mahmut Paşa Camii.......................................................................449 3.38-Amasya Hızır Paşa İmareti/Camii ...............................................................455 3.39-Bursa Aynalı İmaret/Cami...........................................................................458 3.40-İstanbul Murat Paşa İmareti/Camii ..............................................................463 3.41-İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti/Camii ..................................................468 3.42-Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti/Camii .....................................................473 3.43-İnegöl İshak Paşa İmareti/Camii..................................................................480 3.44-Geyve Elvan Bey İmareti ............................................................................487 3.45-İstanbul Davut Paşa Camii ..........................................................................491 3.46-Tokat Hatuniye İmareti/Camii.....................................................................497 3.47-Amasya Sofular İmareti/Camii ....................................................................505 3.48-Amasya Mehmet Paşa İmareti/Camii...........................................................510 3.49-Edirne II. Bayezid İmareti/Camii.................................................................518 3.50-Manisa Hatuniye Camii...............................................................................544 3.51-Kurşunlu Yıldırım İmareti/Camii ................................................................558 3.52-Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti/Camii ....................................................563 3.53-İnecik Hüseyin Bey İmareti/İmaret Camii ...................................................569 3.54-Yenişehir Bali Bey İmareti/Camii ...............................................................576 3.55-İstanbul II. Bayezid İmareti/Camii ..............................................................581 3.56-İstanbul Kara Davut Paşa Camii..................................................................596 3.57-Trabzon Gülbahar Hatun İmareti/Camii ......................................................600 3.58-Amasya Hatuniye Camii .............................................................................605 3.59-Diyarbakır Fatih Paşa Camii........................................................................611 3.60-İstanbul Sultan Selim Camii ........................................................................619 3.61-Sincanlı Sinan Paşa İmareti/Camii...............................................................628 3.62-İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii ................................................................633 3.63-Fethiye Uzun Hasan İmareti/Camii..............................................................637 3.64-Kozluk İbrahim Bey İmareti/Camii .............................................................640 4-DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ......................................................................645 4. 1. İNŞA MALZEMESİ VE TEKNİK ..............................................................645 4. 2. PLAN ÖZELLİKLERİ ................................................................................651 4. 2. 1. MEKAN DAĞILIMI ...............................................................................651 4. 2. 1.1.Son Cemaat Yeri....................................................................................651 4. 2. 1.2. Batar Kat ..............................................................................................660 4. 2. 1.3. Geçiş Mekanları....................................................................................660 4. 2. 1.4. Avlu .....................................................................................................662 4. 2. 1.5. İbadet Mekanı.......................................................................................665 4. 2. 1.6. Tabhane Mekanları ...............................................................................667 4. 2. 2.TİPOLOJİ.................................................................................................677 4. 3. MİMARİ UNSURLAR ...............................................................................696 4. 3. 1. Minareler.................................................................................................697 4. 3. 2. Kalkan Duvarları ve Saçaklar ..................................................................703 4. 3. 3. Giriş Açıklıkları.......................................................................................708 4. 3. 4. Pencereler................................................................................................719 4. 3. 5. Örtü Unsurları .........................................................................................727 4. 3. 6. Kasnaklar ................................................................................................731 4. 3. 7. Kubbe Geçişleri.......................................................................................731 4. 3. 8. Aydınlatma Fenerleri...............................................................................736 4. 3. 9. Havuz......................................................................................................737 4. 3. 10. Mihrap...................................................................................................739 4. 3. 11. Minber...................................................................................................747 4. 3. 12. Ocak ve Dolap Nişleri............................................................................752 4.4.TABHANELİ CAMİLERDE SÜSLEME......................................................759 4. 4. 1. Taş Süslemeler ........................................................................................759 4. 4. 2. Tuğla Süslemeler .....................................................................................763 4. 4. 3. Alçı Süslemeler .......................................................................................766 4. 4. 4. Çini, Çini Mozaik ve Sırlı Tuğla Süslemeler............................................767 4. 4. 5. Kalemişi Süslemeler ................................................................................770 4. 4. 6. Ahşap Süslemeler ....................................................................................774 4. 5. USTA/SANATÇI SORUNU .......................................................................776 4. 6. KORUNMA DURUMLARI........................................................................783 5-KAYNAKÇA .......................................................................................................790 6-RESİMLER..........................................................................................................829 ÖNSÖZ Osmanlı İmparatorluğu’nun küçük bir uc beyliğinden devletleşmesi ve sonrasında da üç kıtaya yayılan bir imparatorluk haline gelmesi çeşitli araştırmalara konu olmuştur. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk kuruluş aşamasındaki siyasi, ekonomik gücü, coğrafi sınırları, demografik yapısı ve bölgeye hakim olma stratejileri o dönemdeki kaynakların yetersiz olması nedeniyle tam olarak gün yüzüne çıkartılamamıştır. Bugün tamamına yakını sadece dini işlevi ön plana çıkarılarak kullanım imkanı bulan, ancak araştırmamızda da tek bir amaç ve ideoloji için tasarlanmadıklarını ortaya koymaya çalıştığımız tabhaneli camiler, Osmanlı Beyliği’nin devletleşmesine geçiş sürecinin meydana getirdiği özel bir yapı tipi olarak kabul etmek pek de yanlış olmayacaktır. Tabhaneli camiler, yerli halk ile fetih ve gaza yoluyla yeni topraklara gelen Türklerin yeme-içme, barınma gibi yaşam için temel gereksinimlerin giderildiği, aynı zamanda da dini ideolojinin, doktrinlerin empoze edildiği, siyasi iktidarın gücünün kabul edilerek yayılmasına ön ayak olan yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Tek bir çatı altında farklı işlevlere hizmet edebilen bu yapı tipi, Osmanlı Devleti’nin hakim olduğu coğrafyalarda sıklıkla tercih edilen plan şeması olmuştur. Osmanlı Devleti’nin ekonomisinin ve siyasi iktidarının doruk noktasına ulaştığı klasik dönemde, artık bu yapı tipinin inşası, tercih edilmemeye başlamıştır. Anadolu’daki tabhaneli camileri bir bütün halinde ele alan bir çalışmanın bulunmaması ve terminolojik olarak yapılara verilen adlandırılmaların artık netlik kazanması Türk mimarlık tarihi araştırmaları açısından acilen giderilmesi gereken bir eksiklikti. Bu bağlamda XIV-XVI. yüzyıllar arasında tabhaneli camilerin gelişimi ve değişiminin incelenmesi ve irdelenmesi temel amacımız olmuştur. Tabhaneli camilerin XIV. yüzyıldan itibaren geçirdiği değişimin araştırılması, çizim ve rölövelerinin yapılması, bu değişim sürecini aydınlatacak birer adımdır. Katalog bölümünde her yapının tek tek ele alınmasından elde ettiğimiz veriler ile tabhaneli camilerin değişiminin genel sonuçları tespit edilmiş ve yapıların tipolojisi oluşturulmuştur. Konunun belirlenmesi ve irdelenerek tamamlanması sırasında değerli eleştiri ve katkılarını eksik etmeyen danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Şakir ÇAKMAK’a, teşekkürü bir borç bilirim. I Çalışmamız sırasında bazı kaynaklara ulaşmamı sağlayan sayın hocalarım ve çeşitli yardımlarını gördüğüm sevgili arkadaşlarımın desteğini de unutamam. Hocalarım Yrd. Doç. Dr. Yekta DEMİRALP ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP’a; dostlarım Restoratör Nalan ÇETİN, Y. Mimar Sema MESUT, Sanat Tarihçileri Araş. Gör. Şebnem TAMCAN PARLADIR, Rahime SİVAS, Betül SAĞIT, Elif GÜRSOY ve Dr. Başak KATRANCI KASALI’ya saygı ve sevgilerimle şükranlarımı sunarım. Çalışmamızda manevi desteklerini her zaman hissettiğim anneme ve babama, arazi çalışmalarım sırasında bana eşlik eden kardeşlerim Hadra, Muhsin, Cemal ve yengem İndira ACAR’a da çok teşekkür ederim. Türkan ACAR İzmir 2011 II 1-GİRİŞ 1.1. Konunun Önemi ve Amacı Anadolu, binlerce yıldır, birçok medeniyete ve kültüre ev sahipliği yapmıştır. Birçok kavim, devlet ve imparatorluk bu kültüre alt yapı oluşturmuş, her yeni devlet bir önceki medeniyetin mirasçısı olarak kendi kültürü ile birlikte var olan kültür öğelerini de benimseyerek kendince yorumlamıştır. Siyasal ve kültürel alanda Anadolu’da etkin olan devletlerden biri de Anadolu Selçuklu Devleti’dir. Türklerin Anadolu’da bir güç haline gelmesi Selçuklu Devleti’nin büyüyüp gelişmesi ile pekişmiştir. Ancak her güç gibi bu devlet de gücünü kaybetmeye başlamış ve Anadolu’da yeni güçler ortaya çıkmıştır. Yeni oluşumların başladığı dönem XIII. yüzyılın sonudur. Anadolu Selçuklu Devleti’nin gücünün zayıflamaya başlaması ile ortaya çıkan beylikler, patrimonyal devlet yapısındadır ve Selçuklu sultanına bağlıdır. Devletin kurucusunun adıyla anılan bu beyliklerde egemenlik babadan oğula geçmektedir1. Bu beyliklerin çoğu, Hristiyan devletlere karşı uclarda gaza ve ganimet için savaşmışlardır. Bu beyliklerden Batı Anadolu’da kurulan ve Selçuklu siyasi geleneklerinin devamcısı olmakla beraber, ele geçirdikleri topraklar üzerinde, en eski imparatoluklardan biri olan Bizans’ın mirasını kendince yorumlayan Osmanlı Devleti, hızlı bir gelişim ve yayılım politikası ile kısa sürede bir imparatorluğa dönüşmüştür. Siyasi oluşumdaki değişim, kültür öğelerinden biri olan mimariyi de etkilemiştir. Beylikler döneminde, gerek Osmanlılar gerekse diğer beylikler, geleneksel bir yapı tipi 1 Selçuklu ve Osmanlı devletinin kuruluşu ve teşkilat sistemi için bkz. M. Bayram, “Anadolu Selçukluları’nda Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Cogito, S.29, İstanbul, Güz 2001, s.61-72; R. Aksarayi, Anadolu Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman), Ankara, 1943; Anonim, Selçuk-Nâme Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara, 1952; B. Tuncer, “Türkiye Selçuklularında İdari Birim ve Bununla İlgili Meseleler”, Vakıflar Dergisi, XIX, 1985, s.49-60; M. Bayram, “Türkiye Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Türkler, 7, 2002, s.169-175; C. Cahen, “Selçuki Devletleri Feodal Devletler midir?”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII, 1-4, 19551956, s. 348-358; C. Claude, The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: eleventh to fourteenth century, P. M. HOLT (ed.), London, 2001; M.A. Köymen, “Selçuklularda Devlet; Tarihi ve Siyasi Bakımlardan”, TTK Belleteni, LIV, 209, 1990, s.403-415; M.A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1993.D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Mayıs 2007, s. 11-55; H. İnalcık, “Osmanlı Medeniyeti” ve Saray Patronajı”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara, 2009, s.13-27; “Osmanlı Tarihinde Dönemler: Devlet-Toplum-Ekonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara, 2009, s.30235; Osmanlılar, Fütühat, İmparatorluk, Avrupa ile İlişkiler, İstanbul, Mayıs 2010, s.11-93; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul, Ekim 2006, s.9-15;61,65,71; H.W. Lowry, Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı, İstanbul, Ocak 2010, s.143-157. 1 olan ve birçok yapıda tercih edilen dört eyvanlı plan tipini kendilerince yorumlayarak kullanmayı tercih etmiştir. Bu plan tipi devletin kuruluş ve gelişimi ile paralel bir gelişim çizgisi izlemiştir. Yoğunlukla XIV. yüzyıl ile XVI. yüzyıllar arasında inşa edilen ve işlevleri nedeniyle “tabhaneli cami” şeklinde adlandırılan, ancak inşa kitabeleri ve belgelerde “zaviye-imaret” gibi adlarla anılan bu yapılar2, dönemin sosyokültürel yapısını en iyi şekilde açıklayan yapılar olmaları bakımından önemlidirler (Tablo I). Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde uygulanan bu plan şemasına ait yapıların Anadolu sınırları içerisinde bilinen en erken tarihli örnekleri İznik’te görülmektedir. Tabhaneli camiler Anadolu genelinde yaygın olarak Marmara Bölgesi’nde inşa edilmişlerdir. Yukarıda da değindiğimiz gibi imparatorluğun gelişimi ile paralellik gösteren yapılar, XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin bir imparatorluk haline gelmesi ve Sünni ulema sınıfının devlet yönetiminde güçlenmesi sonucunda inşa edilmemeye başlanmıştır. Bunun nedeni bu tip yapıların hizmet ettiği kurum ve kişilere duyulan ihtiyacın azalmasıdır. Osmanlının ilk yıllarında tarikat ve zaviyeler toplum örgütlenmesini, medreseler de yeni Sünni devletin örgütlenmesini temsil ediyordu. Kentlerde en örgütlü, ekonomik ve dini gücü elinde bulunduran Ahi teşkilatı için tasarlanmış bu yapılar, II. Bayezid’in Kalenderi tarikâtine üye olduğu düşünülen bir dervişin saldırısına uğraması sonucu (1492) gözden düşmeye başlamış ve devlet ulemasının güçlenmesi ile bu tip yapıların inşası terk edilmeye başlanmıştır3. Çalışmamızda Anadolu’daki tabhaneli camileri ayrıntılı bir şekilde tanıtmayı ve belirlemeyi amaçladık. Çalışma kapsamındaki yapılar yoğunlukla XIV. yüzyıl ilk yarısından XVI. yüzyıla kadar uzanan bir zaman dilimine tarihlenmektedir. Bununla beraber XVIII. yüzyıl başlarına ait, bir adet örnek de bulunmaktadır. İncelenen yapılar arasında tabhaneli camilerin karakteristik ve ilginç sayılabilecek örnekleri, anıtsal 2 İncelediğimiz 64 yapıdan 21’inin inşa kitabesi yoktur. 10’nun ise onarım kitabesi vardır. İnşa kitabesine sahip 33 yapının 20’sinde “imaret”, 1’inde “zaviye”, 2’sinde “Dar-u Hayr”, 1’inde “Dar-u Rafi”, 1’inde “Darü’l hadis”, 1’inde “Binaül-hayr”, 1’inde “Mübarek Mekan”, 1’inde “hem cami hem de mescid”, 2’sinde sadece “mescid”, 3’ünde “cami” şeklinde adlandırılmıştır. İnşa kitabelerinde cami diye adlandırılan iki yapı da XVI. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiştir, diğer yapıda “cami” kelimesi, onarım kitabesinde geçmektedir. 3 S. Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, İstanbul, 1962, s.1-80; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.75,80. 2 örnekleri ve bugünkü plan şemalarından yola çıkarak tartışmaya açık özgün detaylarının birçoğu zamanla yok olmuş örneklerini bir arada bulmak mümkündür. Tabhaneli camiler, işlevlerinden kaynaklanan farklı tasarımlarıyla, Anadolu Türk mimarisi içerisinde çok özel bir grup oluşturmaktadırlar. Bu plan şeması gerek Anadolu’da gerekse Anadolu dışındaki Osmanlı topraklarında inşa edilmiştir4. Yapıları tek yapı ölçeğinde ya da şehir/bölge/dönem olarak ele alan birkaç örnek dışında Anadolu örneklerini bir bütün halinde ele alınarak yapılmış bir çalışma yoktur. XIV. yüzyılın ilk yarısı ile XVIII. yüzyıl başlarına ait 64 yapıyı kapsayan çalışmamız Anadolu’daki tabhaneli camileri bütüncül olarak ele alan ilk çalışma niteliğindedir. İncelememizde yer alan yapılar kronolojik şekilde sıralanmıştır. 1.2. İlgili Kaynaklar Tabhaneli camileri bir bütün halinde ele alan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bununla birlikte bu yapıları tek yapı ölçeğinde, kent monografisi kapsamında ya da dönemsel olarak ele alan bazı çalışmalar bulunmaktadır. Bu yayınlar arasında, yapıların ibadet dışında değişik amaçlar için inşa edildiğini öne süren ve çeşitli tartışmalara neden olan ilk eser S. Çetintaş tarafından hazırlanmıştır5. Araştırmacı bu eserinde, Osmanlı devri yapılarını işlemiştir. Yoğunlukla Bursa’da inşa edildikleri için 4 Anadolu dışındaki tabhaneli camiler: Üsküp (Yugoslavya) Alaca Camii (1438-39), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.40; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri”, Vakıflar Dergisi, III, Ankara, 1957, s.4; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C.3, 3.Kitab, İstanbul, 1981, s.254-58. Üsküp (Yugoslavya) İsa Bey Camii (1475-76), Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.3, s.250-54; S. Eyice, a.g.m., s.43; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da…, s.5; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.80-82. Filibe (Bulgaristan) İmaret Camii=Şihabüddin Paşa Camii (1430), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.39; E.H. Avrupa’da Osmanlı…, C.4, 4.Kitab, s.156-59. Selanik (Yunanistan) Alaca (İshak Paşa/İshakiye Camii) İmareti (1486-87), Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.4, 5. Kitab, s.351; S. Eyice, a.g.m., s.44; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.362-64; S. Eyice, “Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, Türkiyat Mecmuası, XI, 1954, s.168-69. Rodos Süleymaniye İmareti (XVI. yy. başları), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.47; H. Balduccı, Rodos’ta Türk Mimarisi, Ankara, 1943, s.118; Z. Çelikkol, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara, 1986, s.51. Saraybosna (Yugoslavya) Gazi Hüsrev Bey Camii (1530-31), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.48; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri”, s.48; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı…, C.II, 3.Kitab, s.341-50. Halep Hüsreviye Camii (1545-46), Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.48; F. Yenişehirlioğlu (Çalışlar), Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları, Ankara, Temmuz 1989, s.123; E. Egli, Sinan, Zürich, 1953, s.5757. Serez (Yunanistan) Mehmed Bey Camii (1492), Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.4, 5.Kitab, s.361; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.366-68. 5 S. Çetintaş, Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, İstanbul, 1946. 3 “Bursa tipi” diye de adlandırılan bu camilerde, Osmanlıların Selçuklulardan gelen bir geleneğin özünü taşıyarak ve Osmanlı hükümetinin idari ihtiyaçlarına cevap verebilecek yeni bir yapı tipi meydana getirdiklerini; bu binaların ibadet dışında aslında sosyal birer yapı olduklarını belirtmektedir. Kitabın birinci cildinde Orhan dönemi yapılarıyla beraber Bursa Orhan İmareti, ikinci cildinde de I. Murad ve Yıldırım Bayezid dönemi yapılarıyla Bursa Hüdavendigâr İmareti ve Bursa Yıldırım İmareti plan, kesit ve fotoğraflarıyla tanıtılmıştır. S. Çetintaş’ın diğer bir çalışmasında da tabhaneli camilerin dini fonksiyonu dışında sosyal amaçlara hizmet eden birer sivil mimari eser olduğu iddia edilmiştir. Bu tezini de bu yapıların kitabelerinde geçen imaret, zaviye, mabed, dar-ı hayr gibi kelimelere dayandırmaktadır6. Çalışmada, İstanbul’daki Mahmut Paşa Camii, Murat Paşa Camii, Davut Paşa Camii ve II. Bayezid İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Manisa Hatuniye Camii ile birlikte Bursa’daki Orhan, Hüdavendigâr, Yıldırım, Yeşil ve Muradiye imaretlerinin şematik birer planı verilmiş ve plan özellikleri kısaca tartışılmıştır. Bu tip yapılar hakkında ayrıntılı ilk çalışmayı yapan S. Eyice’dir. Eyice, yapıları “Zaviyeli Camiler” olarak adlandırmaktadır. S. Eyice’nin makalesinde Anadolu’daki tabhaneli camilerin hemen hemen hepsinin bir listesi bulunmaktadır. Bu çalışmada yapılarla ilgili terminoloji tartışılmış ve yapıların şematik de olsa birer planları verilmiştir7. Bu konuda çalışmalarını devam ettiren araştırmacının ayrıca yapıların adlandırılması konusundaki yanlışlıkları, plan özelliklerini, yan hücrelerin fonksiyonlarını tartıştığı ve tabhaneli cami olarak adlandırdığımız bu yapılara “zaviyelicami” denmesinin daha doğru olacağını ileri sürdüğü “Osmanlı-Türk Mimarisinin İlk Devrinin Bir Cami Tipi Hakkında” isimli bir bildirisi de bulunmaktadır8. S. Eyice, “zaviyeli cami” olarak adlandırdığı bu tür yapıları, 1970 yılındaki bir başka makalesinde de “Tabhaneli Cami” olarak adlandırmayı uygun görmüştür9. Eyice çalışmalarında tabhaneli camilerin plan şemasının zaviye ve hankahların plan şemasından geliştiğini, 6 S. Çetintaş, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul, 1958. S. Eyice, a.g.m. 8 S. Eyice, “Osmanlı-Türk Mimarisinin İlk Devrinin Bir Cami Tipi Hakkında”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 187-88. 9 S. Eyice, “Trakya’da İnecik’de Bir Tabhaneli Cami”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, I, İstanbul, Ekim 1970, s.171-196. 7 4 ibadet mekanı ile bağlantısı olmayan tabhane mekanlarının da birer misafirhane olduğunu belirtmektedir. Araştırmacının çalışmalarında üzerinde durduğu en önemli nokta, yapıların işlev değiştirdikten sonra sadece plan şemalarına bakılarak bazı yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından yanlış olarak adlandırmalarıdır. Anadolu’daki tabhaneli camilerin hemen hemen hepsi E.H. Ayverdi’nin eserlerinde ele alınmıştır. Ayverdi’nin çalışmalarında, yapıların planlarını çok küçük detaylar dışında doğru olarak verilmiş ve yapıların tarihlendirilmesi konusunda belgeler ışığında ayrıntı ile durulmuştur10. Neredeyse tüm yapıları incelemesine rağmen Ayverdi’nin eserlerinde yapıları imaret terimi altında tanıtmaya başlaması, ancak daha sonraki bir aşamada yapıları cami başlığı altında irdelemeye devam etmesi, araştırmacının bu tip yapıları tam olarak bir kategoriye sokamadığını göstermektedir. Oysa araştırmacı tarafından yabancı yazarların Osmanlı mimarisinin menşei hakkındaki yanlış saptamaları eleştirilmektedir. Ayverdi, yapılar ile ilgili vakfiye ya da arşiv belgelerinde yer alan imaret ya da zaviye gibi kelimeleri anlamadığını, bu kaynaklarda da imam ve müezzinlerin maaşlarından bahsedildiğine değinerek, bu yapıların cami olduğunu ileri sürmektedir. Ayverdi’nin gözden kaçırdığı durum, işlev değişikliği nedeniyle camiye dönüştürülen bu yapıların, özgünde zaviye ya da imaret olarak adlandırılan birer tabhaneli cami olmalarıdır. Tabhaneli camilerin ele alındığı bir diğer çalışma A. Kuran’a aittir11. Araştırmacı çalışmalarında erken dönem Osmanlı camileri ile ilgili bir tipoloji çalışması yapmıştır. Bu çalışmada camiler çeşitli gruplara ayrılmıştır. Araştırmamıza konu olan pek çok yapı da birer cami olarak ele alınmış ve farklı gruplara dahil edilmiştir. Örneğin Kurşunlu Yıldırım İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti ve Amasya 10 E.H. Ayverdi, “Bursa Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, VI, İstanbul, 1965, s.69-83; E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855-886) (1451-1481), III, İstanbul, 1966; E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.70-82; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, I, 1956, Ankara, 1957, s.115-155; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Romanya-Macaristan, C.I, 1 .ve 2. Kitap, Yer ve Tarih belirtilmemiş; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C.III, 3. Kitap, İstanbul, 1981; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, C.IV, 4.,5.,6. Kitap, İstanbul, 1982; E.H. Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri”, Vakıflar Dergisi, III, Ankara, 1957; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1976. 11 A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara, 1964; The Mosque in Early Ottoman Architecture, USA, 1968. 5 Mehmet Paşa İmareti’nin ibadet mekanları baz alınarak, “tek üniteli camiler” grubunda yer almaktadır. İznik Orhan İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Karacabey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti ve İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti’nde ise avlu ve ibadet mekanını birer bütün olarak ele almış ve aynı eksen üzerinde yer alan “eyvanlı camiler” gurubunda incelemiştir. “Çapraz mihverli-eyvanlı camiler” olarak adlandırdığı bir başka grupta da Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti, Yeşil İmaret, Hamza Bey İmareti, Muradiye İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti yer almaktadır. “Çok üniteli camiler başlığı” altında ise İstanbul Mahmut Paşa İmareti ve Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti irdelenmiştir. “Farklı bölümlü çok üniteli camiler” grubu içerisinde de Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Amasya Hatuniye Camii, İstanbul II. Bayezid İmareti’ne yer verilmiştir. Görüldüğü gibi tabhaneli camiler olarak incelediğimiz yapılar, araştırmacı tarafından cami mimarisi içinde ele alınmış, tabhane mekanları ile birlikte sosyal işlevi göz ardı edilmiştir. Araştırmacı çalışmasında yukarıda adı geçen yapıların plan, kesit ve bazı fotoğraflarını da yayınlamıştır. Tabhaneli camiler ile ilgili çalışan bir diğer araştırmacı S. Emir’dir12. Emir, çalışmasının ilk cildinde bu tip yapıların öncülleri olan zaviyelerden bahsetmiş, II. cildinde de Orhan Gazi dönemine ait İznik, Bilecik ve Bursa’daki Orhan Gazi imaretleri ile Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’ni ele almış, bu yapıların kitabelerini, vakfiyelerini, rölöve, restitüsyon planlarını ve bazı fotoğraflarını yayınlamıştır. Emir, bu yapıları çok işlevli yapılar olarak adlandırmış, zaviyeli camilerin kökenini ve plan şemasını tartışmamış, sadece yapılar hakkında bilgi sunmuştur. Emir’in yayımladığı rölöve ve restitüsyon projelerinde de bazı küçük detay hataları vardır. H.K. Söylemezoğlu, tabhaneli camileri iki fonksiyonlu cami şeklinde adlandırmaktadır. Söylemezoğlu yapıların ilk inşa edildiklerinde kadılık dairesi veya cami-medrese şeklinde kullanılmak üzere tasarlandıklarını iddia etmektedir. Bu fikrini de S. Çetintaş’a gönderme yaparak desteklemektedir. Söylemezoğlu, Bursa’daki Orhan 12 S. Emir, Erken Osmanlı Mimarisinde Çok-İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler, I-II, İzmir, 1994. 6 İmareti, Muradiye İmareti, Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti, Timurtaş Paşa Zaviyesi, Hüdavendigâr İmareti ile İstanbul II. Bayezid İmareti’ni örnek göstererek bu binaların camilik fonksiyonunun ancak ikinci, üçüncü planda olduğunu ve bu tip yapıların “sivil mimariye” daha yakın olduklarını da eklemektedir. Çalışmasında bu yapıların bazı fotoğraflarına da yer verilmiştir13. A. Gabriel, Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti ile ilgili makalesinde14, Hüdavendigâr İmareti’nden önceki Osmanlı eserlerini yok saymaktadır. Araştırmacı Hüdavendigâr İmareti’ni Osmanlı mimarisinin ilk eseri olarak kabul etmektedir. Çalışmada imaretin Osmanlı mimarisi içindeki yerini tartışılmış, yapının planı, kesitleri ve fotoğrafları yayınlanmıştır. Gabriel’in ayrıca Bursa’yı ele aldığı Une Capitale Turque Brousse eserinde15, Bursa’daki yapıların ayrıntılı fotoğrafları, planları ve kesitleri verilmiştir. D. Kuban’ın, Osmanlı Mimarisi16 adlı çalışmasında Osmanlı Devleti’nin kuruluş koşul ve ortamları, Osmanlı kimliği, tarihi çevre, göçerler, kültürel yapı, toplumu oluşturmada öncülük eden gaziler, dervişler, babalar ve dönem yapıları irdelenmiştir. Osmanlı mimarisinin öncül yapıları olarak kabul ettiği tabhaneli camilerden bazıları “Zaviye” başlığı altında bir bölüm oluşturularak plan, kesit ve fotoğrafları ile kısaca tanıtılmıştır. D. Kuban ayrıca H. İnalcık-G. Renda tarafından hazırlanan iki ciltlik Osmanlı Uygarlığı adlı eserde, “Osmanlı Mimarlığı” adlı bir bölümü hazırlamıştır. Araştırmacı, Osmanlı mimarisinin başlangıcından XX. yüzyıla kadar çeşitli yapı tiplerine değinmiştir. Çalışmanın “çok amaçlı ya da zaviyeli camiler” alt başlığında Bursa Orhan İmareti, İznik Orhan İmareti, Bursa Hüdavendigâr İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi Zaviyesi, Bursa Yeşil İmaret, Edirne II. Bayezid İmareti ve İstanbul II. Bayezid İmareti plan ve fotoğrafları ile işlenmiştir17. 13 H.K. Söylemezoğlu, İslam Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul, 1955. A. Gabriel, “Bursa’da Murad I. Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.37-50. 15 A. Gabriel, Une Capitale Turque Brousse, Bursa, Texte I, Paris, 1958. 16 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Mayıs 2007, s.9-122. 17 D. Kuban, “Osmanlı Mimarlığı”, Osmanlı Uygarlığı, (Yay. Haz.lar H. İnalcık-G. Renda), 2, Ankara, 2002, s.626-697. 14 7 Yukarıdaki eserler tabhaneli camilerin plan özellikleri, işlevleri ve adlandırılmasının tartışıldığı eserlerdir. Bu çalışmalar dışında araştırmamıza konu olan yapılara sadece cami olarak yer veren ya da süsleme ve mimari detaylarını irdeleyen eserler de bulunmaktadır. A. Batur’un Osmanlı mimarisinde duvar tekniği üzerine çalışmaları bulunmaktadır18. Almaşık duvar örgüsü üzerine yapmış olduğu çalışmada, erken dönem Osmanlı yapılarıyla birlikte, çalışmamız kapsamında yer alan almaşık örgüye sahip bazı yapıları, duvar teknikleri açısından ele almıştır. Bu makalede tuğlanın almaşık dekorasyon kapsamında almaşık duvar ile bağlantısına değinilmiştir. Erken Osmanlı döneminde cephe düzenleri ve dönem yapılarındaki Bizans etkilerini araştıran A. Ersen’in çalışması, dönemi açıklayan literatürdeki tezlerden birisidir19. Hem Bizans hem de Erken Osmanlı mimarisini her bakımdan dikkate alarak inceleyen Ersen, Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Orhan İmareti, İznik Orhan İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Hüdavendigâr İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi ve Bursa Yıldırım İmareti’ne de tezinde yer vermiştir. A.O. Uysal çalışmalarında20 tabhaneli camilerin minare biçimlerinin gelişimini ve süslemelerini incelemiştir. Araştırmacı çalışmalarında, minareler hakkındaki karşılaştırma ve tartışmaları yayınlamış, zaviyeli camilerdeki minareler sorunu üzerinde durmuş, minarelerin konumlarını ve orijinalliklerini ele almıştır. Bursa’daki Timurtaş Paşa İmareti, Yeşil İmaret, Muradiye İmareti, Ali Paşa İmareti, Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Edirne’deki Yıldırım İmareti, Gazi Mihal İmareti ve Muradiye İmareti, Tire Yeşil İmaret, Ankara Karacabey 18 A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul, 1970, s. 135-208. 19 A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, İstanbul, 1986. 20 A.O. Uysal, “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.33, S.1-2, Ankara, 1990, s.505-33; “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, C.V, Ankara, 1994, s. 2349-2367. 8 İmareti, İznik Orhan Gazi İmareti, Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi araştırmacının incelediği yapılar arasındadır21. Y. Özbek’in Erken Osmanlı dönemi yapılarında yer alan taş süslemeleri irdelediği çalışmasında, süslemeleri açısından Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti, Yeşil İmaret, Muradiye İmareti; Edirne’deki Gazi Mihal İmareti, Muradiye İmareti, Yıldırım İmareti; Amasya’daki Yörgüç Paşa Zaviyesi, Bayezid Paşa İmareti; İznik Nilüfer Hatun İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Osmancık Koca Mehmed Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti ve Tire Yeşil İmaret’e de yer verilmiştir. Araştırmacı yapıların orijinal işlevlerini dikkate alarak, zaviye-imaret şeklinde adlandırmıştır22. Erken dönem Osmanlı yapılarında yer alan kitabelerin araştırıldığı ve bizim de çalışmamızda sıklıkla başvurduğumuz kaynaklardan bir diğeri A. Tüfekçioğlu’nun çalışmasıdır23. Araştırmacı dönem yapılarında yer alan kitabeleri ve yazıları Arapça yazılışları, okunuşları ve anlamları ile vermiştir. Çalışmamız kapsamında yer alan yapıların bazıları çeşitli lisans, yüksek lisans ve doktora tezlerinde de ele alınmıştır24. Tarafımdan hazırlanan Bursa’daki Tabhaneli 21 A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, Türk Etnografya Dergisi (Ayrı basım), S.XX, Ankara, 1997, s.47-63. 22 Y. Özbek, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), Ankara, 2002. 23 A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001. 24 Ö. Onat, Bursa Yeşil Cami Çinileri, (Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Türk-İslam Sanatı A.B.D. Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1991; H. Rodoplu, Edirne ve İnecik’teki (Tekirdağ) Tabhaneli Camiler, (Ege Ü. Ed. Fak. Türk-İslam Sanatı A.B.D. Yayınlanmamış Bitirme Tezi), İzmir, 1989; N. Yapraklı, Balıkesir ve İlçelerinden Edremit İle Burhaniye’deki Türk-İslam Anıtları (CamilerTürbeler) (Ege Ü. Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1987; A. Savaş, Bursa ve İlçelerindeki 15.Yüzyıl Türk Devri Yapılarında Tuğla Süsleme, (Ege Ü. Sosyal Bilimler Enst., Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1999; S. Gök, Bursa’daki Türk Yapılarında Yer Alan Çini Süslemeli Örnekler, (Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000; S.T. Yıldız, Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi, (Sos. Bil. Enst., Türk Dünyası Araştırmaları A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2001. A. Erdem, Muradiye Camii’nin Akustik Karakteristikleri Üzerine Bir Araştırma, (Trakya Ü. Fen Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Edirne, 1992; A. Erbaş, Fatih ve II. Bayezid Devrinden Günümüze Ulaşan İstanbul Camilerinin Kitabe ve Celi Yazıları, (Marmara Ü. Sos. Bil. Enst. Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1990; B. Yalman, Bursa Yeşil Cami Pencere Parmaklıklarındaki Gümüş Kakma Motifler, (İ.Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Doktora Tezi), Bursa, 1991; S. Temuçin, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Taş Üzerinde Bitkisel Süsleme, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1988; Z.K. Bilici, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18.yy. sonuna kadar), (Ankara Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D. Doktora Tezi), Ankara, 1991; Z. Oğuz, Multi-Functional Buildings of The T-Type in Ottoman Content: A Network of Identity and Territorialization, (A Thesis Submitted to The Graduate School of Social Sciences of Middle East 9 Camiler adlı yüksek lisans tezi de bunlardan biridir25. Tez kapsamında Bursa il merkezinde yer alan 10 adet yapı, plan ve süsleme özellikleri ile irdelenmiş ve yapılar gerek kendi içlerinde gerekse de Anadolu’daki diğer örneklerle karşılaştırılmıştır. Araştırmamıza konu olan yapıların meydana gelmesinde etkin olan, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin kuruluşu sırasında görev alan ahiler, akıncı beyleri, gaziler gibi çeşitli unvanlar taşıyan kişiler ve topluluklar da çeşitli araştırmalara konu olmuştur26. Bu kişi ve kurumlar tek tek ele alınarak Tabhaneli Camilerin İşlevi ve Technical University, Master Degree), Ankara, August 2006; D. M. Karataş, Karacabey Külliyesinin İncelenmesi, Değerlendirilmesi ve Zaviyenin Restorasyon Kritiği, (Gazi Ü. Fen. Bil. Enst.Mimarlık A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1996; M.K. Oğuzer, Arapgir Ulu Cami'i Rölöve ve Restorasyonu, (Gazi Ü. Fen. Bil. Enst.Mimarlık A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1991; İ.N. Zeyrek, Çandarlı Ailesi'nin Sanat Hamiliği ve Bursa Ali Paşa Camii, (Uludağ Ü. Sos.Bil.Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2004; Ü. Karabiberoğlu, Kastamonu İsmail Bey Külliyesi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1997; Ö. Gönülal, Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları, (Hacettepe Ü. Sos.Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Haziran 1997 gibi. 25 T. Acar, Bursa’daki Tabhaneli Camiler, (Ege Ü. Sosyal Bilimler Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Türkİslam Sanatı B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2007. 26 N. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974; H.Ç. Arslan, “Erken Osmanlı’nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerin Stratejik Önemi”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.116-132; Z. Erginli, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.107-115; Ö.L. Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk Dervişleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.133-153; “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XI, S. 1-4, İstanbul, 1950; “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 279-304; C. Cahen, “İlk Ahiler Hakkında”, Belleten, L/!97, Ankara, 1986, s. 591-601; M.A. Erdoğru, “Anadolu'da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir, 2000, s.37-55; A. Kal’a, “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası Araştırmaları, 65, Nisan 1990; İ. Numan, “İlk Devir Türk Sufi Merkezlerinin Mahiyetleri ve Mimarilerinin Menşei Hakkında”, Vakıflar Dergisi, XIX, Ankara, 1985, s.31-48; M. Şeker, İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun Sosyal-Kültürel ve İktisadi Hayatı İle Ahilik, Ankara, 1993; Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara, 1987; R. Ay, Anadolu’da Derviş ve Toplum, 13-15. Yüzyıllar, İstanbul, Ekim, 2008; A.T. Karamustafa, Tanrının Kuraltanımaz Kulları, İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), İstanbul, Mayıs 2007; K. Arıcı, “Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahiliği (Ahiyan-ı Rum)”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.38-48; İ. Çetin, “Bir Fikir Sistemi Olarak Ahilik”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.88-94; G. Demir, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşunda Ahilerin Rolü”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.95-112; F. Erarı, “Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.117-124; H. İnalcık, “Ahilik, Toplum, Devlet”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.189-200; M. Keskin, “Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Hayatının Tanziminde Ahiliğin Oynadığı Rol”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.203-13; M. Mustafa, “Balkanlarda (Romanya-Dabruca dahil) Ahilik Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.234-40; Y. Ocak, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahilik ve Şeyh Edabalı: Problematik Açıdan Bir Sorgulama”, II. 10 Kökeni bölümünde değerlendirilmeye çalışılmıştır27. 1.3. Yöntem Çalışmamızda Anadolu’da bugün ayakta olan ve tespit edebildiğimiz 64 adet yapı incelenmiştir. İncelediğimiz yapılarla ilgili en büyük sorun yapıların belli bir bölgede değil Anadolu’nun çeşitli il ve ilçelerine dağılmış olmasıdır. Yapılar Anadolu’da 22 il ve bu illere bağlı 32 ilçededir. Bu bağlamda çalışmamız sırasında yaşadığımız en önemli sıkıntı arazi çalışmaları olmuştur. Bir program yapılarak, aynı bölge içerisindeki yapıların incelendiği beş büyük arazi çalışması gerçekleştirilmiştir. Marmara bölgesi yapıların yoğunluğu nedeniyle üç çalışmada tamamlanabilmiştir. İç Anadolu, Ege, Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri kendi içlerinde bütünlük sağlayarak ayrı ayrı çalışmalarla bitirilebilmiştir. Arazi çalışmaları dışında çalışmamızın en önemli sorunu bugüne kadar bu tür yapıların işlevi ve kökeni ile ilgili yapılmış olan tartışmaların bir sonuç oluşturmamasıydı. Bugüne kadar farklı araştırmacılar tarafından tabhaneli camilerin köken sorunu üzerine çeşitli görüşler ileri sürülerek tartışılmıştır. Konunun netlik kazanması için biz de öncelikle köken sorunu üzerine yapılan bu tartışmaları inceleyip, kaynaklardan özetleme yoluna gittik28. Bu görüşlerin ortak sonucu, bu plan tipinin Orta Asya’daki ev tipinden gelen, kervansaray, han, ribat, medrese, hamam, zaviye gibi pek çok yapıda da kullanılan ve son olarak da tabhaneli camilerde görülen ortası avlulu eyvanlı tipin bir uzantısı olduğudur. Çalışmamız kapsamında zorlandığımız bir diğer konu, yapıların kısmen de olsa özgünlüklerini yitirmeleridir. Yapılar inşa edildikleri dönemlerde ve daha sonra yapılan onarımlarla, çeşitli depremler ve yangınlar sonucu zarar görerek değişmiştir. Yapılar Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.241-47; F. Taeschner, “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası (İFM), C.15, S.1-4, İstanbul, (Ekim 1953-Temmuz 1954), s.1-32; A.Y. Ocak, Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul 1996; M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya 1991; S. Güllülü, Ahi Birlikleri, İstanbul 1977; A. Gülerman-S. Taştekin, Ahi Teşkilâtının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993; H. Doğru, XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağında Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Ankara 1991; A.E. Bozyiğit, Ahilik ve Çevresinde Oluşan Kültür Değerleri Bibliyografyası, Ankara 1989. 27 Bkz. s.15-35. 28 Ay.yer. 11 Osmanlı döneminde çeşitli devlet adamlarınca, son yıllarda ise Vakıflar Genel Müdürlüğü, Rölöve ve Anıtlar Yüksek Kurulu, belediyeler vb. kurum ve kuruluşlarca onartılmıştır. Onarımlar sonucunda, yapıların plan kurgusunda mekan ilişkileri; bazılarının özgün malzemeleri ve görünüşleri; bazılarında da son cemaat yeri, minare, kapı ve pencere gibi yapı detaylarında orijinal dokuyu bozacak ciddi boyutlarda değişiklikler yapılmıştır. Bazı yapıların içindeki süslemeler de bu onarımlardan nasibini almış, yapıyla çağdaş olmayan süsleme programlarıyla yenilenmiştir. Anadolu’daki yapılar arasında özgün durumunu koruyan çok az yapı kalmıştır. Yapıların mülkiyetine sahip kurum ve kuruluşlar ile koruma kurullarının arşiv kaynaklarında yeterli verinin olmaması, orijinal dokuya ya da onarım öncesi müdahalelere yönelik yeterli belge ve fotoğraflara ulaşılamaması bu kurumlardaki çalışmalarımızın verimli geçmesini engellemiştir. Çalışmamızın başında öncelikle literatürdeki yayınlar taranmış, bugün ayakta olan ve tespit edebildiğimiz tabhaneli camilerin listesi çıkarılmıştır. Listedeki şehir ve ilçelerdeki Müftülük, Vakıflar Bölge Müdürlükleri ve Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurullarına yapıların incelenmesi sırasında zorluk yaşanmaması ve arşiv kaynaklarından yararlanılması adına izin dilekçeleri gönderilmiştir. İzin belgelerinin elimize geçmesinden sonra arazi çalışmalarına geçilmiştir. Yukarıda da değinildiği gibi yapıların geniş bir coğrafyaya yayılması arazi çalışmalarını güçleştiren en önemli etken olarak karşımıza çıkmıştır. Arazi çalışmalarında, çalışmamızdan daha önce rölöveleri yayınlanmış yapıların planlarının kontrolü yapılmış, eksik ve hatalı olan kısımlar tespit edilmiş ve yeni veriler ışığında eski planlar altlık oluşturacak şekilde yeniden çizilmiştir. Çelişkili yapıların rölöveleri ise tamamen yeniden alınmıştır. Arazi çalışmalarımız yapılarda detaylı fotoğraf çekimleri ile tamamlanmıştır. Yapılardaki onarımların tespiti ve arşiv belgelerine ulaşılmak üzere ilgili şehirlerdeki yapının mülkiyetine sahip kurum ve kuruluşlarla, koruma kurullarına gidilmiş, elde edilen veriler derlenerek katalog bölümünde ilgili bölümlerde kullanılmıştır. Çalışmamız üç ana bölümden meydana gelmektedir. Katolog bölümü olarak adlandırdığımız ikinci bölümde yapılar kronolojik olarak sıralanmıştır. Bu bölümde tek tek ele alınan yapıların mimari ve süsleme özellikleri belirtilerek, Anadolu’da ve Anadolu dışındaki benzer tabhaneli camilerle karşılaştırmaları yapılmıştır. Bazı 12 yapılarda rastladığımız Osmanlıca kitabelerin Arapça harfleriyle yazılmış metinleri ve okunuşları; Arapça kitabelerin ise Arapça metinleri ve Türkçe’ye çevirileri verilmiştir. Şekiller metin içinde resimler metin sonunda yer almaktadır. Dördüncü bölüm olan değerlendirme ve sonuç bölümünde, yapıların kendi aralarındaki benzer ve farklı yönleri irdelenmiş, mekan özelliklerinden yola çıkılarak bir tipoloji oluşturulmuştur. Yapılarla ilgili şekil ve dipnotlar metin içinde, fotoğraflar ise metin sonundadır. Çalışmamızda yararlandığımız tüm kaynakları içeren bibliyografya bölümü sonda yer almaktadır. 13 Harita 1. Tabhaneli Camilerin Anadolu’da Yer Aldığı İl ve İlçeler. 14 2. TABHANELİ CAMİLERİN İŞLEVİ, KÖKENİ VE TASARIM ÖZELLİKLERİ Kuruluş aşamasında bir devletin genişleme çabalarıyla yeni imar hareketlerine başlaması, siyasi, coğrafi ve ekonomik olarak gelişmesine katkıda bulunacak bir yapı tipinin düşünülüp uygulama alanı bulması, ancak dönemin tarihi, siyasi ve demografik yapısının irdelenmesi ile açıklık kazanacaktır. Bu bağlamda yapıların inşa edilmeye başlandığı dönem ve bu dönemde etkin olan kişi ve kurumlara kısaca değinmekte yarar vardır. XI. yüzyıl Anadolu için bir dönüm noktasıdır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulması ile başlayan yoğun göçler ile demografik yapıda ciddi değişiklikler meydana gelmiş ve Anadolu’daki Türk nüfusu artmıştır. Selçuklu Devleti’nin siyasi ve kültürel etkinlikleri Anadolu üzerinde her alanda dominant bir güç oluşturmuştur. Selçuklu Devleti’nin toprak düzeninde, Anadolu toprakları, Hristiyan devletlerle sınır oluşturan askeri stratejik öneme sahip Uc eyaletleri adı altında örgütlenmiştir (Harita 2). İktidarın patrimonyal yapısı, Orta Asya Türk devlet geleneğinden gelen ülke topraklarının hanedan üyeleri arasında paylaşılması geleneğini devam ettirmekteydi29. Yüzyılın sonlarına doğru Anadolu Selçuklu Devleti’nde merkezi otorite gücünü kaybetmeye başlamış, iktidardaki bu güçsüzlük, birtakım beyliklerin tarih sahnesine çıkmasına neden olmuştur. Türk Beyliklerinin kurulması, Anadolu’da olumlu ve olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Beyliklerin ortaya çıkması Anadolu’da siyasi bütünlüğün bozulmasına neden olmuştur (Harita 3). Siyasi bütünlüğünü kaybetmiş olan Anadolu, 29 Selçuklu Devleti hakkında daha fazla bilgi için bkz. K. Özcan, “Ortaçağda Anadolu’nun İdari Coğrafyasına Bakış Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, A. Ü. Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 3 (1), Ankara, 2005, s.73-99; C. Cahen, “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. yüzyılın ilk yarısı)”, s.1375-1431; C. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, İstanbul, 1994; R. Hüseynof, a.g.m., s.725-740; F. Sümer, “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, s.567-594; Aksarayi, Anadolu Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman), Ankara, 1943; Anonim, Selçuk-Nâme Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara, 1952; B. Tuncer, “Türkiye Selçuklularında İdari Birim ve Bununla İlgili Meseleler”, Vakıflar Dergisi, XIX, 1985, s.49-60; M. Bayram, “Türkiye Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Türkler, 7, 2002, s.169-175; C. Cahen, “Selçuki Devletleri Feodal Devletler midir?”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII, 1-4, 1955-1956, s. 348-358; C. Cahen, The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: eleventh to fourteenth century, P. M. HOLT (ed.), London, 2001; M.A. Köymen, “Selçuklularda Devlet; Tarihi ve Siyasi Bakımlardan”, TTK Belleteni, LIV, 209, 1990, s.403-415; M.A. Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK Yayınları, Ankara, 1993; S. Koca, “Diyâr-ı Rûm’un (Roma Ülkesi=Anadolu) “Türkiye” Hâline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya, Bahar 2008, s.1-53; D.E. Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, (Çev. B.Tırnakcı), İstanbul, Şubat 2007. 15 20 civarında parçaya bölünmüştür. Bu, hiç şüphesiz, istilalara açık bir ülke olan Anadolu için tehlike oluşturmaktaydı. Beyliklerin Türk tarihinde oynadıkları en önemli rol ise kuşkusuz Anadolu Selçuklu sultanlarının Anadolu’da tamamen ele geçiremedikleri Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde bazı yerleri fethetmeleridir. Özellikle Anadolu Selçuklu Devleti’nin batı, kuzey ve güney uçlarında kurulan Türk Beylikleri, bu yerleri alarak, Anadolu’nun fethini tamamlamışlardır. Böylece, Anadolu Selçukluları ile başlayan Anadolu’yu Türkleştirme ve Türk vatanı haline getirme faaliyeti, Beylikler devrinde Ege, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerindeki henüz alınamamış yerlerin de fethi ile büyük ölçüde hedefine ulaştırılmıştır30. Harita 2. Anadolu’da Selçuklu Dönemi İdari Birimleri (K. Özcan’dan). Yaptığı çalışmalarla Anadolu siyasi hayatında söz hakkı kazanan beyliklerden, Selçuklu Devleti’nin idari sistemi içerisinde bir uc beyliği olarak görev alan Osmanlı ucu, kısa sürede bölgede kimliğini benimsetip, iktidar yarışında kendini göstermeye başlamıştır. Osmanlı beylerinin Anadolu’daki en önemli faliyetleri yukarıda da kısaca değindiğimiz Anadolu siyasi bütünlüğünün sağlanması gereğini fark edip bu yönde 30 S. Koca, a.g.m., s.16-17; H. İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İstanbul, Ocak 2010, s.3. 16 faaliyet göstermeleridir31. Selçukluya bağlı askeri-siyasal bir yapılanmadan yeni bir devletin şekillenmesi üç temel etkene dayanmaktadır. Bu etkenlerden birincisi, yukarıda da değinildiği gibi demografik hareketlilik, ikincisi Türk-İslam gazâ hareketinin yeni bir ivme kazanması, üçüncüsü de Batı Anadolu’daki önemli ticaret merkezlerinin Türklerin elinde bulunması böylelikle Anadolu’nun dünya ticaret yolları üzerindeki öneminin korunmasıdır32. Osmanlı Devleti, ilk kuruluş aşamasında Anadolu Selçuklu idare sisteminin bir parçası olmakla beraber, kendi sistemini oluşturmaya başlamış ancak yarı göçebe yaşam tarzı devam etmiştir. Uc beyliğinden devletleşme sürecinde ise siyasal birlik ve kurumsallaşmanın başlaması ile birlikte yarı yerleşik yaşama geçilmiştir. Siyasi ve idari sistemde yükselme ve merkezileşme, tamamen yerleşik yaşama geçilmesi ile mümkün olmuştur. Anadolu’nun Türk yurdu olmasında, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde, dini ve ideolojik sorumluklar yüklenen kişi ve gruplardan destek alınmıştır. Batı Anadolu’da Selçuklu Devleti idari sistemi tarafından çeşitli uclara yerleştirilen Alp-lar, Alp-erenler, gaziler, heterodoks dervişler, babalar ve ahiler bu kişi ya da gruplardan bazılarıdır. Gazâ ve gazilik ideolojisi altında uclarda yer alan 31 S. Koca, a.g.m., s.17. H. İnalcık, “Osmanlı Tarihinde Dönemler Devlet-Toplum-Ekonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, (Yay. Haz.lar H. İnalcık-G. Renda), Ankara, 2009, s.31; H. İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye, s.3; İ.H. Uzurçarşılı, “XII ve XIII. Asırlarda Anadolu’daki Fikir Hareketleri İle İçtimai Müesseselere Bakış”, III. Türk Tarih Kongresi, Ankara 15-20 Kasım 1943, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1948, s.287-306; Ö.L. Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri”, İkinci Türk Tarih Kongresi, İstanbul 20-25 Eylül 1937, Kongreye Sunulan Tebliğler, İstanbul, 1943, s.1002-1013. Osmanlılara kadar Türklerde toprak rejimi için bkz. H.Z. Ülken, “Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve Toprak Rejiminin Gelişmesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.1-62. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu için ayrıca Bkz. H.Ç. Arslan, “Erken Osmanlı’nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerin Stratejik Önemi”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.116-132; S. Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, İstanbul, 1977; İ.H. Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul, 1925-1947; Z. Erginli, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.107-115; H. İnalcık, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.66-80; F. Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1959; Y. Öztuna, “Osmanlı İmparatorluğu”, Türk Ansiklopedisi, C. XXVI, Ankara, 1977, s. 89-156; J.V.H. Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, I, Tarih ve Yer belirtilmemiş; İ.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.I, Ankara, 1972; Y. Yücel-A. Sevim, Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, 1989; Y. Yücel-A. Sevim, Türkiye Tarihi, Osmanlı Dönemi (1300-1566), C.2, Ankara, 1990; H.W. Lowry, The Nature of the Early Ottoman State, Albany, 2003; H.W. Lowry, Erken Dönem Osmanlı Devlet Yapısı, İstanbul, Ocak 2010; H.W. Lowry, Studies in Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, İstanbul, 1992; Y. Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 2007; Y. Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, I, Ankara, 1991; 1-8; F. Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, 1969, s.1-147; S. Koca, a.g.m., s.1-53; M. Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul, 1979. 32 17 beylikler bu kişilerin de desteği ile Anadolu’nun Türkleşmesine ve İslamlaşmasına bir ivme kazandırmıştır. Uc beyleri de gazi ünvalarını alabilmek için savaşmışlardır. Osman Bey, diğer uc beyleri gibi beyliği içinde “gazi” ünvanını kullanma geleneğini başlatmış, bu gelenek son Osmanlı sultanlarına kadar en başta tercih ettikleri bir unvan olmuştur33. Harita 3. Anadolu’da Selçuklu Dönemi Sonunda Ortaya Çıkan Türk Beyliklerinin Siyasal Egemenlik Alanları (K. Özcan’dan). Yukarıda değinilen gazâ, gazi, fütüvvet, alp, alp-eren, nöker, heterodoks derviş, baba ve ahi kelimelerin anlamları ile bu kişi, kurum ve ideolojilerin Osmanlı toplumu içindeki yerinin açıklanması gereği düşünülmüştür. Konunun kapsamı, erken dönem Osmanlı tarih yazıcılığının gelişmemiş olması, dönem ile ilgili yeterli kaynağın günümüze ulaşamaması ve bu konuda çalışan bilim adamlarının farklı görüşler öne sürmesi gibi nedenlerle konunun derinlemesine irdelenmesi sanat tarihi disiplini dışında tarih, siyaset bilimi, sosyoloji, coğrafya, ekonomi gibi farklı disiplinlerin ortak çalışmaları ile ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Çalışmamızın ana hedefinin dönemin tarihi ile birlikte, esasen mimarisini irdelemeyi amaçlaması ve konunun kapsamı 33 H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.25; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.194-195; Doğu Batı, Makaleler I, Ankara, Kasım 2010, s.126; M. Neşri, Kitâb-ı Cihan-Nümâ, Neşrî Tarihi, (Yay.lar F.R. Unat-M.A. Köymen), Ankara, 1995, I, s.58. 18 düşünülerek, dönem ve bu dönemde etkin olan kişi ve kurumlarla ilgili bilgilere, sanat tarihi disiplini sınırlarını aşmamaya dikkat edilerek kısaca değinilmiştir. Yukarıda değinilen “Gazâ” ve “Gazi” kelimeleri dini bir gaye ile ortaya çıkmış, İslam dininin yayılması için temel hedefleri belirlemiştir. Moğolların Anadolu Selçuklu Devleti’ni yenerek Anadolu’da egemenlik kurmaları (1243) ve Haçlıların Mısır ve Suriye ile birlikte Anadolu’ya saldırmaları (1291), gazâ’nın önem kazanması ve gazi’liğin uclarda çeşitli beyler tarafından kazanılıp yayılmasında etken olan iki temel nedendir. Gazi ünvanına sahip beyler, gazâ ideolojisi ile çevrelerini genişletmekte, nüfuslarını artırarak büyük bir güç kazanmaktadırlar. Fütüvvet düşüncesi ile gelişip bir güç kaynağı olan bu ideolojinin gelişerek Anadolu’ya yayılması, bu gücün kullanılmasının faydalarını gören devlet adamları tarafından fark edilmiş ve bu gücü elinde tutan kişi ve gruplarla bağlantıları ön plana çıkartmışlardır34. Gaziler, başarı gösteren ünlü beyler etrafında toplanmışlardır. Bu beyler Gazilerin yeni ele geçirdikleri kent ve kasabalarda mülk edinmelerine ve o yöreden kadınlarla evlenmelerine ön ayak olmuşlar ve böylece bugüne kadar göçer bir hayat süren bu toplulukların yerleşik hayata geçmelerini de sağlamışlardır. Böylece kent de Müslümanlaşmıştır. Gazilik dönemin heterodoks yapısına karşın Sünni bir kahramanlık olarak görülmektedir. Sınırı belirsiz bu savaşçı gruplar, İslamiyetin ilk yıllarında sınır ribatlarında cihat için savaşan gazilerle, Bitinya zaviyelerindeki dervişler ile aynı yaşam tarzında değildirler. Bu gazilerin Abdalan’dan farklı olarak zaviyeleri, kışlaları ya da örgüt merkezleri yoktur35. Gaziler hakkında kimi araştırmacılar da aşiret kökenli bu savaşçıların küçük gruplar halinde paralı profesyonel savaşçı oldukları ileri sürülmektedir36. Ancak bugüne kadar Gazi kimliği yeterince irdelenmemiş, çoğunlukla Sünni devlet tarihi içerisinde ele alınmıştır. Müritleri ile birlikte gazalara katılan bir Babai müridi olan Geyikli Baba’ya 34 Gaza ve gaziliğin ortaya çıkışı için bkz. H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.3-47; “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, s.41-44; M. Neşri, a.g.e., I, s.58,93,113,155,159; Y. Yücel, a.g.e., I, s.3-5; C. Kafadar, “İki Cihân Âresinde”, Cogito, S.19, Yıl:1999, İstanbul, 2006, s.41-61; İki Cihan Aresinde Osmanlı: Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, Mart 2010; H. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.11-14. 35 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.19, 29, 33, 39, 48-49; M. Neşri, a.g.e., I, s.113,159,187,201; H. İnalcık, Osmanlılar, s.49-55. 36 H. İnalcık, “State and Ideology under Sultan Süleyman I”, The Middle East and the Balkans under the Otoman Empire: Essays on Economy and Society, Indiana, 1993, s.34. 19 Orhan Bey’in şarap ve rakı göndermesinin bir Sünnilik göstergesi olmadığı açıktır37. Bu bağlamda gazilerin dini inanışlarında çeşitliliğin olabileceği göz ardı edilmemelidir. Alp, Alp-eren’ler, kendini İslami gazaya adamış, kutsal ganimetlerle yaşayan uc gazileridir. Alp-erenler, Abdalan’lar ve heterodoks dervişler XVI. yüzyılda Sünni ulema egemenliğine kadar, bir tür göçer aristokrasisi oluşturmuşlardır. XIV. yüzyılda dervişler ve tarikatleri göçer toplumla iç içe bir ilişki içerisindedir. Pagan Türkmen toplumu içerisinde Şamanlar gibi spiritüel güçleri olan babalar, aynı zaman da savaşçılardır. Bu da onların yeni topraklar açan göçer toplumlar içerisinden çıktığını kanıtlamaktadır. Osmanlı’da Ertuğrul Gazi’nin babasının da bir Babai şeyhi olduğu yönünde görüşler bulunmaktadır38. Abdalan ve Baciyan denen zümrelerin de Sünni olmadığı, göçer kökenli olduklarına dair görüşler bulunmaktadır39. Diğer yandan dervişler ise yeni benimsenen İslam dinini yaymaya çalışarak misyonerlik görevini de üstlenmişlerdir. Misyonerlik görevi ayrıca göçer toplum içerisinden gelen “Abdalan” diye adlandırılan kalenderlerin oluşturduğu, horasan erenleri de denilen dervişler tarafından da üstlenilmiştir40. Nöker, lidere “anda” ile bağlanmış, ona ölüme kadar sadık yoldaş demektir41. Bugün farklı yörelerde çeşitli anlamları karşılayan “Nöker” kelimesi Moğolca askeri sınıf veya tabakayı ifade etmekteydi. Başlangıçta nökerler, eski Moğol hanlarının, klan ve oymak reislerinin hizmetinde çalışmışlardır42. Anadolu’da da nöker kelimesi çeşitli uc beylerinin yanında savaşan yoldaşları için kullanılmıştır43. Nöker/yoldaşların arasında mutlaka kan bağı olmasına gerek yoktur. Bu kişiler genellikle kutsal savaş ve 37 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.50. Gaziler için ayrıca bkz. H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.11, 17-18, 20. 38 S. Divitçioğlu, Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, İstanbul, 1999, s.30; M. Neşri, a.g.e., II, s.61; H. İnalcık, “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, s.47-52. 39 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.50; S. Divitçioğlu, a.g.e., s.53; Bacıyan-ı Rum ve Abdal hakkında ayrıca bkz. Z. Ergenli, a.g.m., s.108-109; A.T. Karamustafa, a.g.e., s.77-79, 81-84, 87; M. Bayram, “Bacıyân-ı Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı”, Türkler, C.6, Ankara, 2002, s.365-379. 40 M.F. Köprülü, “Alp”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.379-384; D. Kuban, ay.yer.; H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.6, 26-33. 41 H. İnalcık, “Osmanlı Tarihinde Dönemler, Devlet-Toplum-Ekonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara, Kasım 2009, s.38. 42 Kelimenin bölgelere göre anlamı ve müessesesi hakında daha fazla bilgi için bkz. A. Caferoğlu, “Türk Tarihinde ‘Nöker’ ve ‘Nöker-zâdeler’ Müessesesi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 10-14 Kasım 1948, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1952, s.251-261. 43 M. Neşri, a.g.e., I, s.77, 147; H. İnalcık, Osmanlılar, s.108; Devlet-i Aliyye, s.26-33; “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, s.47-52. 20 ganimet için daha ziyade dışarıdan gelen “garibler”, yabancılar ve kullardan meydana gelmiştir. Osmanlıda da tutsak düşen Köse Mihal, Osman’ın nökeri olmuş, akınlarda onun yanında yer alarak savaşmış ve nihayet İslama geçmiştir. Fütüvvet Arapça bir kelime olan feta (çoğulu fityan) kelimesinden türetilmiştir. Yiğit, övgüye layık nitelikleri ifade eden bu kelime, ahlaki bir terim olarak da görülmektedir. Kelime ahlaki faziletlerin gereklerini yerine getirmeyi vazife edinmiş, aynı fikirlere sahip gençlerin (fityan) teşkil ettikleri birlikleri bildirmek üzere, sosyal bakımdan “delikanlılar birliği, gençler birliği ve korporasyon” gibi kavramları içererek sosyal içerikli bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece fütüvvet kelimesi, hem her toplumda karşılaşılabilen yiğitlik ülkülerinin Arap toplumundaki tezahürünün adı hem de bu ülkü etrafında şekillenen birliklerin adıdır44. Ahilik, fütüvvet düşüncesinin etkisi altında gelişmiş sosyo-kültürel ve sosyoekonomik hayatın şekillenmesinde önemli rollere sahip olmuş bir teşkilattır45. Bu teşkilat ilk kez XIII. yüzyılın başlarında 34. Abbasi Halifesi el Nasır Li Dinillah’ın 44 G. Akça, “Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14 Güz, Konya, 2004, s.212; F. Taeschner, “İslâm Orta Çağında Futuvva – Fütüvet Teşkilatı” Çev. Fikret Işıltan, İ.Ü.İ.F.M., C.V, S:1-4, 1953-1954, s. 3. Fütüvvet ve İslam ülkelerinde fütüvvet anlayışı ve bu ideolojinin temsilcileri hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, 1991, s.17-18; N. Çağatay, a.g.e., s.6; A. Kal’a, “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S: 65, 1990, s. 273; A. Gölpınarlı, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı” İ.Ü.İ.F.M., C. 2, S. 1-4, 1949-1950, s. 9; “Burgazi ve Fütüvvetnamesi” İ.Ü.İ.F.M. C. XV, S. 1-4, 1953- 1954, s. 86, 121, 124.; “Şeyh Seyyid Gaybi Oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in Fütüvvetnamesi”, İ.Ü.İ.F.M., C. XVIII, S. 1-4, 1955-1956, s. 44; C. Anadol, Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler, Ankara, 1991, s. 2; A. Demirpolat-G. Akça, “Ahilik ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004, s.356-57; Y. Karasoy, “Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14, Konya, Güz 2004, s.12-13, 18-20; İ. Çiftçioğlu, Ankara Ahileri Devleti ve Dönemi, (Selçuk Ü. Sos. Bil. Enst.Tarih A.B.D. Ortaçağ B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1995, s.19-24. 45 H. İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.37-40; “Osmanlı Tarihinde Dönemler”, s.52-56; Z. Ergenli, a.g.m., s.107; A. Demir, “XIV-XV. Yüzyılda Batı Anadolu Tarihi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.7-8; M. Şeker, İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun.., s. 71; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.53-54; F., Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s.64; M. Neşri, a.g.e., II, s.191; C. Cahen, “İlk Ahiler Hakkında”,s. 591601; A. Kal’a, a.g.e., s.273-82; G. Akça, “Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı”, s.209-219; A. Demirpolat-G. Akça, “Ahilik ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004, s.355-376; N. Çağatay, a.g.e.; M. Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, 1991, s.5-6; “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.10, Konya, Güz 2001, s.1; F. Erarı, “Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslar arası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.118. 21 kurduğu fütüvvet teşkilatına bağlı olarak kurulmuştur46. Anadolu’ya geçen Arap ve İranlı hocalar, özellikle Hoylu Şeyh Nasırüddin Mahmud (Ahi Evran) Ahilik’in Anadolu’ya yayılmasını sağlamıştır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin kültür ve idaresi altında gelişen Ahilik, esnaflıktan eğitime, siyasetten savaşa kadar geniş bir faaliyet alanına sahip, Anadolu Türklerine özgü bir oluşumdur. Selçuklu idare yapısı içerisinde sivil valiler olarak görev alan Ahiler47, Osmanlı Devleti’nin idare teşkilatında da etkin olmuşlardır. Ahiliğe şerbet içme, şalvar giyme ve şedd bağlamak suretiyle girilirdi. Bunların dini ve menkıbevî derin manaları vardı. Bunlardan şerbet (tuzlu-su) adına içilen kimseye bağlılığı ifade ederdi. Şalvar, iffeti, cinsi güdülere hakimiyeti sembolize ederdi. Şedd ise; fütüvvete kabul edilmişliği, yani elinin, belinin ve dilinin bağlılığını ifade ederdi48. Ahi kelimesinin Türkçe’de “cömert, eli açık, yiğit” anlamına gelen Akı sözcüğünden; Arapça “kardeşim” anlamına gelen Ahi sözcüğünden türediği kabul edilir. “Yiğitlik” (şövalyelik), “ahlaklılık” ve “sanat” kavramları üzerine kurulmuş olan Ahilik’te, esnafların uyması gereken kurallar belirlenir, kurallara uymayanların esnaflık yapmasına izin verilmezdi. Siyasi kargaşa ortamında Ahilerin, oturdukları kenti savundukları hatta yönettikleri de görülmüştür49. İslam dünyasında VIII. yüzyıl, fetihlerin hız kazandığı ve bu genişlemeyle gelen köklü yapısal değişiklikler ile sosyal ve politik çalkantıların görüldüğü bir dönemdir. Bu ortamda yeni fethedilen şehirlerde merkezi birliklerin oluşumu ve örgütlenmeleri Fütüvvet birlikleri ile mümkün olmuştur. Birlik sayesinde şehir ekonomisi gelişmiş, 46 G. Akça, a.g.m., s.214-215; Y. Karasoy, a.g.m., s.14-15; İ. Çiftçioğlu, a.g.t., s.17. Ahilerin Selçuklu idaresindeki konumu için bkz. K. Özcan, “Ortaçağda Anadolu’nun İdari Coğrafyasına Bakış Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, A.Ü. Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 3 (1), Ankara, 2005, s.75; M. Bayram, “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, s.1-11; İ. Çiftçioğlu, a.g.t., s.24-28. 48 G. Akça, a.g.m., s.216; S. Güllülü, Ahi Birlikleri, İstanbul, 1992, s.42; Y. Karasoy, a.g.m., s.20-21. 49 N. Çağatay, “Anadolu Türkleri’nin Ekonomik Yaşamları Üzerine Gözlemler-Bu Alanda Ahiliğin Etkileri”, Belleten, C.LII, S.203, 1988 den ayrı basım, Ankara 1988, s. 489-491; A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.363; İ. Durak-A. Yücel, “Ahilerin Sosyo-Ekonomik Etkileri ve Günümüze Yansımaları”, Süleyman Demirel Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fak. Dergisi, Y.2010, C.15, S.2, s.152; Y. Karasoy, a.g.m., s.1-23; İ. Çiftçioğlu, a.g.t., s.17-19. 47 22 cemaat ilişkilerinin yerini cemiyet ilişkileri almaya başlamıştır50. Uc beyliğinden rüştünü ispat edip bağımsız bir devlet olma isteği ile yeni topraklarda mücadele eden Osmanlı beyleri, İslam toplumları ve Anadolu Selçuklu devleti içinde etkin ve haklı bir güce sahip olan bu teşkilattan faydalanmayı göz ardı etmemiştir. Erken dönem Osmanlı toplumunda topraksız ve işsiz, geçimlerini savaşlardan sağlayan göçebelerin ve gazilerin şehir hayatına adaptasyonları kolay olmamıştır. Bu kişiler benimsedikleri yaşam tarzları nedeniyle yerleşik hayatın toplumsal sınıflarından (köylü, sanatkar, v.s.) hiçbirine dahil olamıyorlardı. Bunlardan kırsal alanda yaşayanlar resmi İslam ideolojisinin tesirinden çok geleneksel Türk inanç sistemleri ile heterodoks bir yapıda bulunurken, şehirlerde yaşayanların şehrin ideolojik yaşamına ahi birlikleri sayesinde adapte olmuşlardır. Ahi birliklerinin sosyal yaşama katkıları, yeni fetih ve iskan alanlarında bu göçer ya da yarı göçer Türkmen kitlelerinin iskanı ve mevcut sosyal dokuya uyum sağlamalarına ön ayak olmalarıdır. Böylece yeni coğrafyada farklı kültür değerlerine sahip kitlelerin aynı toplum içerisinde çatışmalarını da engellemişlerdir. Anadolu’daki Ahi birliklerinin yeni toplum düzenine en önemli katkılarından birisi, anayurtlarından Anadolu’ya gelen göçer ya da yarı göçer Türklerin kendi sanat ve ticaretlerini, farklı topraklarda ve kültürde özümseyerek yeni bir yaşama ve çalışma kültürü oluşturmalarında yol gösterici ve örgütleyici olmalarıdır. Bu ideallerin gerçekleştirilebilmesi adına öncelikle bütün esnaf ve sanatkârlar tek bir örgüt altında toplanmış ve bunlar ahlaki, mesleki ve askeri bir eğitimden geçirilmişlerdir. Böylece, Ahi Birlikleri göçer bir hayat tarzını benimsemiş bir topluma mesleki ve ticari bilgilerle birlikte kent hayatına adaptasyonu sağlamalarında ön ayak olmuşlardır. Devlet otoritesinin dışında kurulmuş olan bu teşkilat, sadece ticari eğitimin ve birliğin gelişmesinde etkin olmamış, devletin devamlılığının sağlanmasında, kalkınmada, bilimde, sanatta ve hatta askerlikte toplum ve devlet içerisinde etkin olmuştur. Ahilik teşkilatının sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik yapısının bu özelliklerinden dolayı teşkilata sadece tüccar, esnaf ve sanatkârlar değil, aynı zamanda bilim adamları ve hatta hükümdarlar da üye olmuştur. Ahi teşkilatının bu çalışmaları ile yeni fethedilen 50 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.359; N. Çağatay, “Fütüvvetnameler Nedir ? Niçin Düzenlenmişlerdir ?”, VIII. Türk Tarih Kongresi, C.II den ayrı Basım, Ankara 1981, s. 565; S. Güllülü, Ahi Birlikleri, s.31. 23 Anadolu topraklarında sosyal bir düzen sağlanmıştır. Çeşitli savaşlara da katılan Ahiler51, gezici dervişlerle birlikte Türklerin memleket ve toprak açıcılarıdırlar. Bu kişiler, ele geçirilen yerlerde, tıpkı Batı’nın şövalye rahipleri gibi fethedilen topraklardaki kişilere manevi destek de oluyorlardı. Ayrıca misyonerlik vazifelerini sürdürebilmeleri için zaviyeleri kullanıyorlardı. Osmanlı Devleti de Anadolu Selçuklu Devleti’nin bu şeyhleri manevi nüfuzlarından faydalanmak için zengin vakıflara dayalı zaviyeler açmışlardır52. Osmanlı beyleri ve ahiler arasındaki sıkı ilişkiyi gösteren en büyük kanıt Orhan, I. Murad, Yıldırım Bayezid ve I. Mehmed zamanında dönemin en görkemli yapıları olan sultanların inşa ettirdikleri imaret-zaviyelerdir. Bu da sultanların da bu örgüte mensup olduklarını kanıtlayan en önemli kanıttır53. Osmanlı Devleti’nde Ahi birlikleri, küçük yerleşim merkezleriyle hükümet merkezi arasında iletişimi de sağlamaktaydılar. Bu iletişim genelde zaviye ve zaviye şeyhleri vasıtasıyla meydana gelmekteydi. Gezginler zaviyelerinde konakladıkları için dünyada olup bitenlerden herkesten önce haberdar oluyorlardı54. Ahiler sadece sosyal hayatın gelişmesinde etkin olmamışlar, yeni toplumun kültürel gelişmesine de bir ivme kazandırmışlardır. Bu kültürel gelişmenin en önemli öğesi, toplumda bir okuma geleneği oluşturmasıdır. Ahi zaviyeleri, diğer bütün fonksiyonlarından önce eğitim fonksiyonlarıyla tanımlanmaktaydı. Birer eğitim ocağı olan zaviyelerde özellikle yamak ve çırakların okur-yazarlık vasfına sahip olmalarına büyük önem verilirdi. Nitekim, okur-yazar olmayana fütüvvet düşmeyeceği kabul edildiğinden, okur-yazar olmayanın ahi olması düşünülemezdi55. Sosyal yaşantı ile birlikte dini yaşantı da ahiliğin temel prensipleri arasındaydı. Namazlarını toplu olarak kılan Ahiler, zaviyelerde yemeklerden sonra Kur-an-ı Kerim 51 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.365; S. Güllülü, Ahi Birlikleri, s.82-83; M. Bayram, a.g.e., s.134; S. Koca, a.g.m., s.33. 52 A.Y. Ocak, “Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, XII, Ankara, 1978, s. 247- 268; S. Koca, a.g.m., s.33; H. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.61-62. 53 İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s. 153; M. Şanal-M. Güçlü, “Bir Toplumsallaştırma Aracı Olarak Ahilik”, Erciyes Ü. Sos. Bil. Ü. Dergisi, S.23, 2007-2, s.388; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.54; A. DemirpolatG. Akça, a.g.m., s.365-66; H. İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s.61-62. 54 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.367; Y. Karasoy, a.g.m., s.17. 55 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.368; Y. Ekinci, Ahilik ve Meslek Eğitimi, İstanbul, 1990, s. 37; Y. Çalışkan-M.L. İkiz, Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, Ankara, 1993, s. 12; İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s.154, 157, 161. 24 okur, sema ve raksa kalkardı. Özellikle mübarek gün ve gecelerde bu ibadetlere daha bir önem verilirdi. Nitekim, İbn Batuta, Geyve ile Mudurnu arasında bir Cuma gecesi gecelemek zorunda kaldıkları bir köyde, köylülerin zaviyede toplandığından ve sabaha kadar Allahı zikrettiklerinden ve köylülerin imkanları nispetinde evlerinden yiyecek getirerek kendilerine ikram ettiklerinden söz etmektedir56. Sonuç olarak Ahilik, ne sadece bir tarikat ne de sadece bir esnaf teşkilatıdır. Bu iki müessesenin özelliklerinin uyumlu bir bütünlüğüdür57. Ahiler başta Selçuklular dönemi olmak üzere Osmanlı Devleti’nin ilk kuruluş ve gelişim dönemlerinde şehrin gelişiminin önemli unsurlarından biri olan sosyal ve toplumsal hayatın gelişmesinde etkin olmuşlardır. Hatta Anadolu’da ahiler, buhran dönemlerinde devletsizliği hissettirmeyecek güç kullanımı ve idari örgütleniş örnekleri sergilemişler, devletin güçlü olduğu dönemlerde ise, fitne ve fesattan uzak kalarak devlete sadakatin en güzel örneklerini vermişlerdir58. Bu sosyal ve politik konumları ile Ahiler kentlerde beylerin hemen yakınlarındadır59. Anadolu’nun pek çok yerindeki zaviyelerde konaklama hizmetleri de veren Ahilerin, Osmanlı Devleti üzerindeki etkileri Fatih dönemine kadar sürmüştür60. Klasik Osmanlı döneminde Ahilerin devlet ile ilişkilerin bozulması birkaç nedene bağlanmaktadır. Bunlardan en önemlisi Avrupa’da siyasal oluşum paralelinde gelişen teknik ilerlemenin yeni ticaret anlayışı oluşturması, Osmanlı Devleti’nin uluslararası ticaretteki konumunu koruyamaması ile birlikte askeri ve siyasi başarısızlıklardır. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin beylikten imparatorluğa geçişinde yaşanan yapısal değişim sıkıntıları, esnaf arasına katılan sosyal gruplar (yeniçeri, müteşebbis sermayeci grubu ve köylüler) ve bütün bu değişikliklerle esnaf birliklerinde ahlaki ilkelerin uygulanamaz hale gelişi, Türkmenler’i tümüyle dışlayan bir kul sisteminin kurulması ve Sünni ulemanın güç kazanması ile açıklanabilir61. Bunlar içinde 56 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.370-71; M. Şeker, İbn Batuta’ya Göre Anadolu’nun SosyalKültürel ve İktisadi Hayatı ile Ahilik, Ankara, 1993, s. 82; İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s.154. 57 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.370; Y. Oğuzoğlu, “Anadolu Şehirlerinde Osmanlı Döneminde Görülen Yapısal Değişiklikler”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C.I, Ankara, 6-10 Nisan 1987, s.7. 58 A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.374. 59 N. Çağatay, Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974, s.55. 60 İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.105; F. Köprülü, a.g.e., s.13. 61 G. Akça, a.g.m., s.216-217; İ. Durak-A. Yücel, a.g.m., s.162-163; A. Gülerman-S. Taştekil, Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara, 1993, s. 1. Ulemanın devlet yönetimindeki rolü için bkz. İ. Çiftçioğlu, “Osmanlılar ile Anadolu Beylikleri Arasındaki İlişkilerde Ulemânın Diplomatik Rolü”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat 25 belki de bu düzenin değişiminde en önemli unsur, padişahların Türk kökenlileri yönetimden olabildiğince uzak tutma politikasıdır. Bu davranış, padişahların sınırsız iktidar isteğinden doğuyordu. Çünkü kurucu millet olarak Türklerin bazı ayrıcalıkları, doğuştan bazı hakları, özgürlükleri vardı. Bu kısıtlamalarla birlikte toplumda seçkinler grubu içerisinde yer alan Ahiler ve Ahilik müessesesinin toplum içindeki gücü zayıflatılmış, kurum, XVI. yüzyıldan sonra önemini ve anlamını kaybederek bir esnaf teşkilatı halini almıştır62. Yukarıda da değinildiği gaza ideolojisi altında XIII-XIV. yüzyıllar içerisinde Anadolu’da ve Balkanlarda hızlı bir demografik hareketlilik sağlanmış, çeşitli coğrafyalarda devlet yeni imar hareketlerine ihtiyaç duymuştur. Yeni bir toplum oluşturma çabaları içinde Osmanlı beyleri, Batı Anadolu’da ve yeni fethedilen şehirlerde hızlı bir imar faaliyetine başlayıp, birçok şehri adeta yeniden kurmuşlardır. Bursa, İznik, Merzifon, Amasya, Bolu, Edirne, Dimetoka, Filibe gibi şehirleri geliştirip, buralarda önemli eserler meydana getirmişlerdir63. Yukarıda, zaviye-imaret işlevinde inşa edilen yapıların oluşumu sırasındaki ortam, Osmanlının küçük bir uc beyliğinden Anadolu ve Rumeli’ye kadar geniş bir coğrafyaya yayılmalarında etkin olan ideolojik düşünceler ile kişi ve kurumlara değinilmiştir. Bu bölümde de tabhaneli camilerin kökenine değinilecektir. Tabhaneli camilerin kökeni hakkında, Anadolu’yu gezen seyyah ve çeşitli bilim adamları farklı hipotezler ileri sürmüşlerdir. Bu bölümde de bu görüşleri özetleyerek derledik. Tabhaneli camiler olarak adlandırdığımız bu tip yapılar, farklı araştırmacılar tarafından çeşitli şekilde adlandırılmış, bugüne kadar bir birlik sağlanamamıştır. Yapılar Bursa Tipi, Ters T Planlı, Çok Fonksiyonlu, Zaviyeli, Yanları Kanatlı ve son olarak ta Çapraz Mihverli cami gibi çeşitli şekillerde adlandırılmıştır. İlk örneklerinde tabhane mekanlarının girişlerinin esas ibadet mekanından ayrı olması ve içlerinde ocak/dolap Araştırmaları Dergisi, S.26 Güz, Konya, 2009, s.193-205; M., Baktır, “Beylikleri Döneminde Anadolu’da Ulemâ-Ümerâ Münasebetleri”, Türkler, C. 7, Ankara, 2002, s.560-568; M. İpşirli, “Osmanlı Ulemâsı”, Osmanlı, C.8, İstanbul, 1999, s. 71-79; M.H. Lekesiz, “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğinin Oluşmasında Ulemânın Rolü”, Osmanlı, C. 8, İstanbul, 1999, s.80-84; A.Y. Ocak, “Dinî Bilimler ve Ulemâ”, Osmanlı Uygarlığı, (Haz. Halil İnalcık, Günsel Renda), C. I, İstanbul, 2003. 62 S. Eyice, a.g.e., s.26. 63 İ.A. Yüksel, “XV. Yüzyıl Ortasına Kadar Osmanlı-Türk Dönemi Bursa Mimarisi”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, 1996, s.159; F. Kaya, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Uyguladığı İskan Siyaseti, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih ABD., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006. 26 nişlerinin bulunması, bize bu plan tipinin zaviyelerden geldiği düşündürmektedir. Biz yukarıdaki adlandırılmaların sadece plan şemalarına yönelik olduğunu, yapıların işlevlerine yönelik bir tanımlama içermediğini düşünmekteyiz. Yapıların işlevlerini açıkça belirten zaviyeli/tabhaneli cami terimlerini bu yapılar için daha uygun bir isim olarak görmekteyiz. Bu yapılar, inşa kitabelerinde çoğunlukla imaret ya da zaviye şeklinde adlandırılmaktadırlar (Tablo I). İncelediğimiz 64 yapıdan 21’inin inşa kitabesi yoktur. 10’nun ise onarım kitabesi vardır. İnşa kitabesine sahip 33 yapının 20’sinde “imaret”, 1’inde “zaviye”, 2’sinde “Dar-u Hayr”, 1’inde “Dar-u Rafi”, 1’inde “Darü’l hadis”, 1’inde “Binaül-hayr”, 1’inde “Mübarek Mekan”, 1’inde “hem cami hem de mescid”, 2’sinde sadece “mescid”, 3’ünde “cami” şeklinde adlandırılmıştır. İnşa kitabelerinde cami diye adlandırılan iki yapı da XVI. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiştir, diğer cami kelimesi de yapının onarım kitabesinde geçmektedir (Tablo I). İncelememiz kapsamındaki yapıların günümüzde cami şeklinde adlandırmalarına ve konu başlığımızında da “cami” terimi kullanılmasına rağmen, yukarıda geçen nedenlerle, katalogumuzda yapıların özgün işlevlerini dikkate alarak “imaret” ve “zaviye” terimleri tercih edilmiştir. Ancak yapıların büyük bir kısmı bugün cami olarak adlandırılması, kaynaklarda ve halk arasında bu şekilde tanınması nedeniyle içindekiler bölümünde yapıların özgün isimlerinin yanına bir de günümüz kullanımında tercih edilen “cami” kelimesini de koyarak, bazı yanılmaların önüne geçilebileceği düşünülmüştür. Katolog bölümünde yapıların varsa halk arasında ve kaynaklarda geçen diğer adlandırılmaları da verilmiştir. KATALOG SIRA NO Tablo I. Tabhaneli Camilerin Kitabelerindeki Özgün İşlevlerini Belirten Adlandırmalar. YAPININ ADI YERİ TARİHİ Yapının Kitabesinde Geçen Özgün Adı 1 Orhan Gazi İmareti İznik 1334-35 İmaret 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 İmaret İnşa Arapça 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 İmaret İnşa Arapça 27 Kitabe Türü Dili İnşa Arapça Onarım Türkçe KATALOG SIRA NO YAPININ ADI YERİ TARİHİ 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 Yapının Kitabesinde Geçen Özgün Adı İmaret Kitabe Türü Dili Onarım Arapça İnşa Arapça Onarım Arapça İnşa Arapça Onarım Arapça İnşa Arapça İnşa Arapça 14 Yıldırım İmareti Balıkesir 14. yy. sonları 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 20 Orhan İmareti Bursa 133940/1417 İmaret İnşa Arapça 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 İmaret İnşa Arapça 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 Mübarek mekan İnşa Arapça 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 İmaret İnşa Arapça 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 İmaret İnşa Arapça 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 Onarım Türkçe 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 İmaret İnşa Arapça 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 İmaret İnşa Arapça 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 İmaret İnşa Arapça 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 İmaret İnşa Arapça 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 Mescid Onarım Arapça 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 141112/14141440-41 İmaret İnşa Arapça 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 İmaret İnşa Arapça 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 İmaret İnşa Arapça 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları Onarım Arapça 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 Dar-u Hayr İnşa Arapça 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 Dar-u Hayr İnşa Arapça 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 Dar-u Rafi İnşa Arapça 28 Zaviye İmaret KATALOG SIRA NO Yapının Kitabesinde Geçen Özgün Adı Kitabe Türü Dili Onarım Arapça Cami Onarım Arapça Binaül-hayr İnşa Arapça YAPININ ADI YERİ TARİHİ 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 İmaret İnşa Arapça 47 Sofular İmareti Amasya 1485 Darü'lhadis İnşa Arapça 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 İmaret İnşa Arapça 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 Cami/mescid İnşa Arapça 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 İnşa Arapça 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 İnşa Arapça 56 Kara Davut Paşa İmareti İstanbul 1505-6 Onarım Arapça 60 Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 Cami İnşa Arapça 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 İmaret İnşa Arapça 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 İmaret İnşa Arapça 64 İbrahim İmareti Kozluk 1705 Mescid İnşa Arapça/Türkçe Cami Bey Köken konusunun tartışıldığı en önemli kaynaklardan birisi S. Eyice’nin “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler” adlı makalesidir. Eyice, bu plan tipinin dört eyvanlı kapalı avlulu tipten geliştiği düşüncesindedir. Çalışmada bu yapıların farklı plan tiplerinden geliştiğini öne süren pek çok araştırmacı ve görüşlerine de değinilmiştir. Bu araştırmacılar bazı tabhaneli camilerin Bizans binaları olduğu ya da Bizanslılar tarafından yapıldığı64, Mısır Memluklu binalarıyla benzerlik gösterdiği65, kilise plan tipinden doğduğu66, üç/dört eyvanlı ev tipinden geliştiği67, yan odaların devlet daireleri 64 A.D. Moradtmann, Anatolien, (Yay. F. Babinger), Hannover, 1925, s.69; C. Texier, a.g.e., C.I, s.227. H. Saladin, Manuel d’Art Musulman, I L’Architecture, Paris, 1907, s.468 vd. 66 H. Wilde, a.g.e., s.10. 67 O. Reuther, Die Qa’a, Festschrift F.Sarre, “Jahrbuch d.Asiat.Kunst”, Leipzig, 1925, s.205-216. 65 29 olduğu68, dört eyvanlı kapalı avlulu Selçuklu medreseleriyle bağlantılı oldukları69, medrese-cami70, zaviyelerden71 geldiklerini öne sürmektedirler. E.H. Ayverdi,”Osmanlı Mimarisi’nin İlk Devri” adlı eserinde, bu tip yapıların kesinlikle cami olduğunu, Osmanlı devletinin ilk kez ele geçirdiği yerlerde, han, hamam, çarşı, medrese gibi yapılar yaparken; kanunlarının bile şer’i olduğu bir cemiyetin cami inşa etmemesinin mümkün olmadığını savunmaktadır. Araştırmacı, çalışmasında S. Çetintaş’ın bu tip yapıların “zaviye” olduklarını ileri sürmesinden de rahatsız olduğunu belirtmektedir72. Bu tip yapılar hakkında görüş bildiren bir diğer araştırmacı, H.K. Söylemezoğlu’dur. Araştırmacı, XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uygulanan tabhaneli camilerin, kadılık dairesi veya cami-medrese şeklinde kullanılmak üzere yapıldıklarını savunmaktadır. Söylemezoğlu, bu binaların camilik fonksiyonunun ancak ikinci, üçüncü planda olduğunu ve bu tiplerin “sivil mimariye” daha yakın olduklarını düşünmektedir. Yazar, tezini “bu binaların özellikle Murad Hüdavendigâr Camii’nin birinci katta serin taraf olan kuzey yönünde revaklı veya eyvanlı bir de ikamet kısmının mevcut olduğunu ve bu giriş cephelerinin sivil bir mimari karakter taşıdığını, bu binaların minarelerinin de oturtulması için binada esaslı bir yer düşünülmemiş olduğunu ve minarenin, adeta yabancı bir eleman gibi, bina üstüne eklendiği”, düşüncesiyle desteklemektedir. Araştırmacı yapılar hakkındaki görüşünü S. Çetintaş’ın çalışmalarına dayandırmaktadır73. A. Kuran, çalışmasında bu tip yapıları, cami ana başlığı altında “çaprazmihverli” şeklinde adlandırmaktadır. Cami tipolojisi içerisinde ele aldığı yapılarla 68 S. Çetintaş, a.g.e., s.19-20; E. H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, I, 1956, Ankara, 1957, s. 131; E. Diez-O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1955, s.121 vd (s.123, yan odalar mollaların oturması için denir); S.K., Yetkin, a.g.e., s.223-24; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.103. 69 H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.103-104; A. Kuran, a.g.e., s. 64-67; E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 73. 70 S. Çetintaş, a.g.e., s.18; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.103-4; S. Çetintaş, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değilir, İstanbul, 1958; B. Ünsal, Turkish Islamic Architecture, in Seljuk and Ottoman Times 1071-1923, London, 1959, s.22. 71 S. Çetintaş, a.g.m.,; S. Eyice, “İki Türk Abidesinin Mahiyeti Hakkında Notlar: “İznik’te Nilüfer Hatun İmareti ve Kayseri Köşk Medrese”, AÜIFSTY, II, Ankara, 1958, s.107. 72 E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, s.82-88. 73 H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.96-106. 30 Selçuklu medreselerinin ilişkilerini, açık ve dört eyvanlı medrese tipiyle kapalı avlulu medrese tipinin birleşmesinden ortaya çıktığı şeklinde açıklamaktadır74. Detaya inmemekle birlikte tabhaneli camiler hakkında görüş bildiren bir diğer araştırmacı, S.K. Yetkin’dir. Osmanlı mimarisini irdelediği çalışmasında, Bursa Orhan İmareti, Yeşil İmaret ve Hüdavendigâr İmareti’ni örnek vererek, bu yapıların tabhane odalarının icra-i kaza için yapılmış kadılık daireleri ve eğitim yapıları olduğunu, Selçuklu medreselerinin dört eyvanlı mimari geleneğinin devam ettiğini savunmaktadır75. S. Eyice bir başka çalışmasında, ibadet mekanlarının sadece cami işlevinde olduğunu, bu bağlamda bu tip yapıların tek kubbeli camiler grubunda değerlendirilmesi gerektiğini belirtmektedir. İbadet mekanının süslemeleri ve mimarisi bakımından bariz şekilde ayrıldığı, hatta bu kısmın döşemelerinin diğerine nazaran bir iki basamakla çıkılan bir set halinde yapıldığını belirtmektedir. Avlunun ise karakteristik unsurlarından biri olan şadırvan ve kubbesinin ortasındaki aydınlık feneri ile benzerlerine hamam, medrese ve evlerde rastlanan kubbeli bir “avludan” başka bir şey olmadığını belirtir. Yan hücre şeklinde adlandırdığı tabhane mekanlarının da medrese hücresi veya her türlü seyyaha mahsus misafirhane olduğunu eklemektedir. Yapıların diğer mekanlarla özellikle de ibadet mekanı ile bağlantısının olmamasından ve duvarlarında yer alan ocak ve dolap nişlerinden yola çıkarak bu hücrelerin ibadete tahsis olunmadıklarını, mekanların içlerinde oturulmak için düşünüldüğünü ifade etmektedir76. S. Eyice’nin üzerinde durduğu diğer bir nokta yapıların kitabelerinde geçen “imaret” kelimesidir. Kitabelerde geçen bu kelimeleri referans göstererek, bu yapıların sıradan mahalle camileri olmadığını, ideolojik gayelerle inşa edildiklerini gösteren en önemli kanıt olarak görmektedir. Eyice, Osmanlı’nın küçük bir uc beyliğinden geniş coğrafyalara yayılan bir devlet olmasında etkinlikleri tartışmaya mahal vermeyen ve ekonomide dominant etkileri bulunan Ahi teşkilatının ve gezgin dervişlerin zaviyelerinin de bu yapılar olduğunu eklemektedir. Ahi teşkilatın XVI. yüzyılın ortalarından itibaren kaybolması ile bu cami tipi de unutulmuş, bu zaviye-camiler 74 A. Kuran, İlk Devir Osmanlı…, s.3. S.K. Yetkin, a.g.e., s.222-230. 76 S. Eyice, “Osmanlı-Türk Mimarisinin İlk Devri Bir Cami Tipi Hakkında”, s.187-88. 75 31 mahalle camileri olmuştur. Sonuç olarak Eyice, bu tip camilere zaviye-cami demenin daha doğru olacağını belirtmektedir. S. Çetintaş, Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir77 adlı çalışmasında, bu tür yapıların cami değil ayrı ayrı sosyal hizmetler için yapılmış birer sivil mimari eseri olduğunu ileri sürmektedir. Bu görüşünü de yapıların kitabelerinde geçen imaret, zaviye, mabed, dar-ı hayr gibi kelimelere dayandırmaktadır. Araştırmacı yapıların kitabelerinde cami veya mescit kelimesine yer verilmediğini de eklemektedir. Görüşlerini Bursa Orhan İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti ve İstanbul Mahmut Paşa İmareti’nin şematik birer planlarını yayınlayarak desteklemektedir. S. Çetintaş, Orhan İmareti’nin Karamanoğlu Mehmed Bey tarafından yakılmasını da şöyle açıklamaktadır: Dindar bir İslam devleti reisinin herhangi bir İslam mabedini yakamayacağını, Karamanoğlu Mehmed Bey’in Orhan Camii’ni değil, Orhan Bey’in yaptırmış olduğu zaviye binasındaki zamanın mühim bir hükümet müessesesi olan kadılık dairesini ve içindeki eşya ve evrakını yaktırdığını ileri sürmektedir. Son yıllarda bu yapılara ilişkin en sağlıklı saptamalardan birini de D. Kuban yapmıştır. Çalışmada bugün cami şeklinde adlandırılan bu yapıların, orijinalinde zaviyeimaret şeklinde inşa edildikleri belirtilmektedir. Yeni fethedilen yerlerde beylerin ve sultanların yerleşik hayata geçmek için camilerden çok bu tip yapıların inşasının tercih edilmesi ve dönemin siyasi politikaları irdelenmektedir. Yapıların II. Bayezid döneminden itibaren Sünni ulemanın güç kazanmasıyla gözden düşen Ahi ve tarikat şeyhlerinin nüfuslarının azalması ile birlikte bu tip yapıların o dönemden başlayarak değişime uğradığı ve yanlış olarak cami şeklinde adlandırıldığı da belirtilmektedir. Araştırmacının çalışmasında, birçok yapıda meydana gelen değişim ve onarımlara da değinilmiştir78. Sonuç olarak tabhaneli camiler yukarıda da özetlenmeye çalışıldığı gibi çeşitli bilim adamlarınca farklı olarak yorumlanmış ve çeşitli başlıklar altında adlandırılmıştır. Bugün asıl işlevini kaybetmiş olan yapılar, sadece dini işlevi ile Anadolu Türk mimarisinin yeni bir cami tipi olarak kabul görmüş ve cami olarak işlevini sürdürmeye devam etmektedir. 77 78 S. Çetintaş, a.g.m. D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.9-122. 32 Tabhaneli cami olarak adlandırdığımız bu yapılar ile ilgili olarak bizim görüşlerimiz ise şöyledir: Anadolu Türk mimarisinde tabhaneli camiler, rastlantısal, sürekliliği olmayan bir plan tipi olarak değil, geçmişin verdiği birikim ile bilinçli olarak tasarlanmış bir plan tipidir. Bu plan şemasında da tercih edilerek geliştirilen, ortası avlulu, dört eyvanlı plan tipi, İslamiyet öncesi Orta Asya mimarisinde görülmektedir79. Bu plan tipi Türklerle Anadolu’ya gelmiş ve cami, medrese80, kervansaray81, hamam82 gibi çeşitli yapılarda uygulanmıştır. Bu tipin ribatlarda da83 kullanıldığı bilinmektedir. Orta Asya’nın dört eyvanlı-avlulu bina tipi, erken Osmanlı döneminde, XIV-XV. yüzyıllarda, hem dini hem de sosyal işlevi olan bu tip yapılarda uygulanarak gelişmiş ve zaviye-imaret şeklinde adlandırdığımız bu yapılar için en kullanılır bir plan şeması olmuştur. Bu savı destekleyen en önemli kanıt da yapıların inşa kitabeleridir. Anadolu’da dört eyvanlı, kapalı avlulu plan tipi ilk kez, kubbeli medreselerden farklı olarak hanikahlarda uygulanmıştır. Zaviye, tekke, hanikah adı altındaki bu yapılarda genellikle kapalı avlu ve bu avlunun çevresinde odalar bulunmaktadır. Anadolu Türk mimarisinde kapalı medreselerde görülen aydınlık feneri, havuz gibi unsurlar, bu plan tipinden doğan tabhaneli camilerin avlu mekanlarında da karakteristik unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yapılar yeni fethedilen şehirlerde ticaretin gelişmesi ve yerleşik hayat düzeninin benimsenip bir düzen ile devam etmesinde etkin olan kişi ve kurumlar için tasarlanmış sosyal amaçlı yapılardır. Bu kişiler için tasarlanan yapılar çevresinde yerleşim gelişmekte hem devlet ekonomisi gelişip istikrar kazanmakta hem de demografik yapı hızla gelişmektedir. Zaviye-imaret olduklarını kabul ettiğimiz bu tip yapılar, yukarıda belirtmeye çalıştığımız özellikleri ile geleneksel cami mimarisinden daha farklı bir karaktere sahiptirler. Bugün Anadolu ve Anadolu dışındaki tabhaneli camilerin “cami” şeklinde 79 M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977. A. Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969; M. Sözen, Anadolu Medreseleri, İstanbul, 1971-72. 81 A. Turan, “Selçuklu Kervansarayları”, Belleten, C.X, S.39, Ankara, Temmuz 1946, s.471-496; İ. Kuyulu, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları İle Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi, VIII, İzmir, 1996, s.51-80. 82 S. Eyice, “İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, S.XI, İstanbul, 1960, s.99-120; K.A. Aru, Türk Hamamları Etüdü, İstanbul, 1949; M.Y., Önge, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara, 1995. 83 F. Köprülü, “Ribat”,Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.267-278. 80 33 adlandırılması, geç devirde meydana gelen değişimlerin sonucudur. Çalışmamız başlığında yapıların kitabe ve arşiv belgelerinde geçen isimlerinde de olduğu şekilde imaret ya da zaviye kelimelerinin kullanımının tercih edilmemesi, bizden önce bu yapılar ile ilgili çalışmış araştırmacıların düştüğü durumu tekrarlamak istememizden kaynaklanmaktadır. Bugün zaviye ya da imaret şeklinde adlandırılan yapılar, plan ve işlev olarak başka tip yapıları ifade etmektedir. Bu bağlamda çalışmamızda bir karışıklığa sebep vermemek adına zaviyeli cami/imaret camii şeklinde bir başlık yerine, bu yapıları daha iyi ifade edebileceğini düşündüğümüz tabhaneli cami terimi daha uygun bir başlık olarak düşünülmüş ve kullanılmıştır. “Tabhane” terimi, erken Osmanlı döneminde farklı işlevlere hizmet eden imaretzaviye olarak inşa edilen yapılarda, ana kütlenin iki yanında yer alan ve misafirhane olarak kullanılan mekanlara verilen isimdir. Mekanlar bazen misafirhane, bazen de toplantı salonu şeklinde kullanılmaktaydı. Bu yapılarda yoldan geçenler üç gün boyunca ücretsiz olarak da kalabilmekteydi84. Yapıların kitabe ve vakfiyelerinde binaların iki yanında yer alan bu mekanların, “ayende ve revende” yi yani gezici dervişleri, sofuları misafir etmek için tasarlanmış birer mekan oldukları ve bu bağlamda bu tip yapıların da sıradan birer cami olmadıkları belirtilmektedir85. Tabhaneli camilerde ana şema, aynı aks üzerinde avlu ve ibadet mekanı ile yanlarda avludan girişi sağlanan tabhane mekanlarından meydana gelmektedir (Şekil 1). Ana şemada değişim XV. yüzyılın ikinci yarısından görülmeye başlamıştır. İbadet 84 A. Petersen, “Tabhanes”, Dictionary of Islamic Architecture, New York, 1999, s.274; M. Sözen-U. Tanyeli, “Tabhane”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Aralık 1994, s.228-29; C.E. Arseven, “Tabhane”, Sanat Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul, 1998, s.1889; M. Sözen-U. Tanyeli, “Zaviye”, s.260; “Zaviyeli Cami”, s.260; D. Hasol, “Tabhane”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, Ocak, 2008, s.445, “Zaviyeli Cami”, s.105; F. Devellioğlu, “Tab-hâne”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, 2001, s.1011; A. Demirpolat-G. Akça, a.g.m., s.371; M. Şeker, İbn Batuta’ya Göre Anadolu’nun Sosyal-Kültürel ve İktisadi Hayatı ile Ahilik, s. 75-82; T. Özcan, (Klasik Dönem) Osmanlı İmaret Sisteminin İktisadi Yükselişi, (Marmara Ü. Sos. Bil. Enst., İktisat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1991, s.18. 85 S. Eyice, “Sincanlı Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.309-310, 326; R. Şeşen, “Sinan Paşa’nın Arapça Vakfiyesinin Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.337,340’ta Sincanlı Sinan Paşa İmareti’nin vakfiyesinde, külliyenin ve imaretin vakıfları ve personeli hakında bilgi verilmiş, ayrıca tabhane mekanları için misafirhane (Beyt) kelimesi kulanılarak bu misafirhanelerde barınma süresi üç gece olarak şarta bağlanmıştır. Vakfiyede misafirlere gün içerisinde verilecek yemeğe de yer verilmiştir. Kaynaklarda İznik’teki Orhan İmareti’nde yemek pişirildiği ve Orhan Gazi’nin, imarette pişen yemekleri kendi eliyle fakirlere dağıttığı belirtilmektedir. Bkz. M. Neşri, Kitab-ı Cihannüma, I, Ankara, 1987, s.163,187; Aşıkpaşaoğlu Tarihi [Tevarih-i Al-i Osman], Yay. Atsız, İstanbul, 1970, s.46-47. 34 mekanı giderek küçülmekte ve avluya doğru kaydığı görülmektedir. Bu çözülme tabhane mekanlarında da kendini göstermiş, tabhane mekanlarının girişleri dışarıdan sağlanmaya başlamıştır (Pafta 1-2). Tabhaneli camilerde girişten ulaşılan ilk mekan avludur. Mekan iç avlu=kapalı avlu ya da orta avlu diye de adlandırılmaktadır. Avlu genellikle kubbe ya da bir tonoz ile örtülüdür. Bu mekanın zemini taş döşelidir. Bazı örneklerde kubbenin ortasında bir fener ve bu fenerin altına gelecek şekilde yerleştirilmiş bir havuz/şadırvan bulunmaktadır. Bu özellikleri ile mekanın ayakaltı diyebileceğimiz bir özelliği vardır. İbadet için ayrılmış bir mekan değildir. Hem diğer mekanlara geçişi sağlayan bir dağılım mekanı hem de bir toplantı mekanı durumundadır (Şekil 1, Pafta 1). Avlu ile aynı aksta yer alan güneydeki mekan, ibadet mekanıdır. İbadet mekanı ile avlu birbirinden enine atılmış bir kemer ile ayrılmaktadır. Ana kütlede diğer mekanlara oranla dışa taşıntılı kurgusuyla dikkati çeken ibadet mekanının zemin kotu, avlu ve tabhane mekanlarına göre daha yüksektir. Mekana avludan bir iki basamakla çıkılmaktadır (Şekil 1, Pafta 1). İbadet mekanının en belirleyici unsurlarından biri de süsleme programıdır. Mekan, süslemelerindeki itina ile de önemini vurgulamaktadır. Mekanın vazgeçilmez öğelerinden biri olan mihrap, birkaç örnek dışında girişin tam karşısına gelecek şekilde yerleştirilmiştir. İbadet mekanı ve avlu eş büyüklükte mekanlar olabileceği gibi farklı boyutlarda da olabilmektedir. Erken tarihli örneklerde bu mekanların kubbe boyutları ve yükseklikleri farklıdır. Genellikle avlu kubbesi daha geniş ve/veya yüksektir. Bazı örneklerde tam tersi bir uygulama görülmektedir. İbadet mekanı ve avlunun farklı örtü sistemine sahip olduğu yapılar da bulunmaktadır (Şekil 1, Pafta 1). Avlunun iki yanına konumlandırılmış tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile hiçbir şekilde doğrudan bağlantısı yoktur. Girişleri erken örneklerde avluya açılmaktadır. Mekan dağılımı olarak gelişmiş örneklerde tabhane mekanlarına birer koridor ile ulaşım sağlanmaktadır (Tablo 12). Geç tarihli örneklerde ise tabhane mekanları doğrudan dışa açılmaktadır. Birkaç ünik örnekte ise tabhaneler kendi içinde bağımsız birer şemada inşa edilmiştir. Tabhanelerin zemin seviyesi avlu ile aynı 35 seviyede olduğu gibi bazı örneklerde daha yüksek olabilmektedir. Tabhanelerin boyutları çoğu örnekte avlu ve ibadet mekanından daha küçüktür. Mekanlar genellikle kubbe ya da tonoz ile örtülüdür. Dışta örtü kademelenmesine bakıldığında, tabhane mekanlarını örtülerinin diğer mekanlardan daha alçak tutulduğu gözlenmektedir. Tabhane mekanlarının bir çoğunda dolap ve ocak nişleri vardır. Böylece bu mekanların ibadet için değil, ikamet için ayrılmış mekanlar olduğu ortaya çıkmaktadır. Şekil 1. Tabhaneli Camilerde Mekan Dağılımı. Bu tip yapıların inşasından vazgeçilmesinden sonra ve de yapılar tamamen cami işlevinde kullanılmaya başlandıktan sonra avlu ile tabhane mekanlarını ayıran duvar kaldırılmış, avlu zemini yükseltilerek tabhaneler ibadet mekanına dahil edilmiştir. Bu yapıların bugünkü görünümü bizi yanıltmamalıdır (Şekil 1, Pafta 2). Bu tip yapıların ilk örnekleri minaresizdir. Fakat bazı erken tarihli sayılabilecek yapıların da minarelerinin orijinal olduğu görülmektedir. Bu yapıların ilk yapıldıklarında da minarelerinin planlandığını kanıtlayan en önemli unsur, duvarların içinden minarelere çıkışı sağlayan merdivenlerin varlığıdır. Minarelerin birçoğu 36 onarımlarla yenilenmiştir. Bazıları da doğal ya da çeşitli yollarla yıkıldığından tamamen yeniden inşa edilmiştir (Tablo 28). Tabhaneli camilerin hemen hepsinin giriş cephelerinde bir son cemaat yeri vardır. Destek sistemi olarak sütun ve payeler tercih edilmiştir. Örtüde ise genellikle kubbe ve tonoz bir arada kullanılmıştır. Sadece kubbe, sadece tonoz örtülü örneklerde bulunmaktadır. Giriş hizasındaki orta birim yine birçok örnekte yükseltilerek vurgulanmıştır (Tablo 9-11). Yöresel gelenekler ve coğrafi özeliklerin el verdiği imkanlar çerçevesinde duvar örgüsünde genellikle kesme taş kaplama ya da tuğla ve taş malzemeli almaşık duvar örgüsünün uygulandığı görülmektedir. Birkaç ünik örnekte mermer de kullanım alanı bulmuştur (Tablo 1-8). Sonuç olarak tabhaneli camiler, dini işlevi ile birlikte sosyal amaçlara hizmet edebilecek şekilde tasarlanmış plan tipi ile diğer camilerden ayrılmaktadır. Tabhaneli camiler, Ahilerin ve gezici dervişlerin toplantı, ibadet ve barınma gereksinimlerini karşılayacak, devlet adamlarının idari işlerin yürütülebileceği şekilde tasarlanmış zaviye-imaret yapılarıdır. 37 3-KATALOG 38 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.1 :ORHAN GAZİ İMARETİ/CAMİİ86 :İznik İnceleme Tarihi :18.12.2009 :2 Resim No :1-3 Yapı, kentin güneyinde Yenişehir Kapısı dışında zeytin ağaçlarının bulunduğu bir arazi içerisinde yer almaktadır. Orhan İmareti tabhaneli camilerin ilk örneğidir87. Kaynaklara göre imaret, XX. yüzyılın başında yıkılmıştır88. Yapı 02.12.196312.07.1963/09.07.1964-17.07.1964 yılında O. Aslanapa tarafından yürütülen kazı çalışmaları ile gün ışığına çıkmıştır89. İznik Müzesi’nde bulunan kitabesine göre; Orhan Gazi tarafından inşa ettirilmiştir90. Ancak kitabenin tarih kısmı kırık olduğundan bu konuda bazı çelişkiler bulunmaktadır. Yapı büyük olasılıkla Osmanlıların İznik’i fethi sonrasında, 1334-1335 tarihinde Orhan Gazi tarafından yaptırılmıştır. Yapının şeyhi Şeyh Edabali’nin müritlerinden Hacı Hasan’dır91. 2009 yılının Aralık ayında yapmış olduğumuz incelemede; yapının, şehir merkezinin dışındaki konumu, içinde bulunduğu arazideki ağaçlar ve zaman ile biriken moloz toprak nedeniyle yapının plan şemasının tarafımızdan tespiti mümkün olmamıştır. Yapının bugün moloz ve bitki yığınları arasındaki durumu, imaretin literatürde yayınlanmış plan şemasını gösterecek verilerin tarafımızdan da görülerek rölövesini almamıza olanak sağlayamamıştır (Resim 1-2). Bu bağlamda belirsiz duvar kalıntıları imaretin ilk şekli hakkında fikir yürütmemize olanak sağlamadığı için, 86 Yapı kaynaklarda Orhan Gazi Mescidi, Orhan İmareti, Sultan Orhan İmaret Camii, Sultan Orhan Camii, Orhan Camii, Zaviye-İmaret şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yıllık Araştırma Dergisi, I (1956), Ankara, 1957, s.123; O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı, I (1964-1965), İstanbul, 1965, s.23; O. Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1989, s.220; A. Kuran, The Mosque…, s.72, 78-79; S. Eyice, a.g.m., s.56, dipnot 140; F. Müderrisoğlu-Ç. Arslan, “Tarihsel Süreç İçerisinde İznik”, Vakıf ve Kültür, Yıl:1, C.1, S.3, Ankara, Kasım 1998, s. 45; G. Öney, Beylikler Devri…, s.5-6; H. Yılmazyaşar, Orhan Gazi Döneminde İznik Kenti ve Mimarisi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ocak 2003, s.120. 87 O. Aslanapa, a.g.m., s.19. 88 S. Emir, a.g.e., II, s.9. 89 O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı, I (1964-1965), s.23; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167. 90 A. Kuran, a.g.e., s.78. 91 S. Eyice, a.g.m., s.56, dipnot 140; S. Eyice, “İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, I (1987), s.102, S. Emir, a.g.e., II, s.12. 39 kaynaklardaki plan şemaları değerlendirilerek kullanılmıştır (Şekil 2). Kaynaklarda yayınlanmış plan şemalarında kendi aralarında bazı çelişkiler bulunmuş, bu farklılıkların tarafımızdan kontrolü yukarıda da değindiğimiz gibi yapının bugünkü durumu göz önüne alındığında mümkün olmamıştır. Daha önce yayınlanmış plan şemalarına göre yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir92. Kazı sonuçlarına göre yapının kuzeyinde bir de son cemaat yeri bulunmaktadır93. Kaynaklarda son cemaat yerinin solunda bir minarenin olduğu belirtilmektedir94. Duvar ve örtüleri yıkılmış yapıda sadece beden duvarlarından bir kısmı bugün dıştan görülebilmektedir (Resim 1-2). Şekil 2. İznik Orhan İmareti. Plan (O. Aslanapa’dan). 92 Yapının plan ve mimari özellikleri O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, s.23; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167; A. Kuran, a.g.e., s.78-79; S. Emir, a.g.e., II, s.11’deki bilgi ve planlardan ve 2009 yılının Aralık ayında yapmış olduğumuz incelemeden yararlanılarak anlatılmaya çalışılmıştır. 93 O. Aslanapa, a.g.m., s.23. 94 A. Kuran, a.g.e., s.78. 40 Kalan duvar parçalara göre, yapı tek sıra tuğla hatıllı moloz taşlarla inşa edilmiştir. Bugün örtü, saçak gibi unsurlara yönelik herhangi bir veri yoktur (Resim 1). Kazılarla yapının kuzeyinde yer alan son cemaat yeri ortaya çıkartılmıştır. Kazı bulgularına göre beş birimli son cemaat yerinde örtünün devşirme sütunlarla taşındığı belirtilmektedir95. O. Aslanapa ve E.H. Ayverdi planlarında son cemaat yerinin sekileri ile destekleri işlenmiş ancak örtüler çizilmemiştir96. S. Emir restitüsyon denemesinde ise son cemaat yeri işlenmemiştir97. A. Kuran’ın restorasyon planında ise son cemaat yeri beş birimlidir ve ortadaki birim pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Diğer dört birim ise çapraz tonoz ile örtülü şekilde gösterilmiştir98. Yapının kuzey cephesi ortada giriş açıklığı, girişin iki yanında yer alan ikişer pencere ile simetriktir. Avlu ve aynı akstaki ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır. Avlu ile ibadet mekanı arasında kot farkı vardır. İbadet mekanı zeminine iki basamakla çıkılarak ulaşılmaktadır. O. Aslanapa avlu ile ibadet mekanı arasında 40 cm.lik kot farkı olduğunu ve iki basamak ile ibadet mekanına çıkıldığını belirtmektedir99. Ayverdi de avlu ile ibadet mekanı arasında 40 cm.lik bir fark olduğunu belirtmekte daha sonra avlu döşemesinin 42 cm. indirilmesi ile 82 cm. olduğunu eklemektedir100. İbadet mekanının zemini tuğla, avlununki ise mermer kaplıdır101. E.H. Ayverdi çinilerin ampatmanlarda son bulduğunu belirtmekte böylelikle duvar kenarlarındaki yeni çıkartılan sekilerin temel seviyesi olduğunu iddia etmektedir. S. Emir ise Ayverdi’nin görüşlerini kabul etmemekte, çinilerin sekiler tarafından da kesintiye uğrayabileceğini ve bugünkü durumun bir kanıt olmadığını eklemektedir102. Zemin hakkında netleşebilmek için duvar ve kapı girişlerinin bağlantılarının irdelenmesi gerekmektedir. Ayrıca çini plakların varlığı da bu konuda net konuşulmasını engelleyen bir neden olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapıdaki çini süslemelerin, konusunda uzman araştırmacılar tarafından 95 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167; O. Aslanapa, a.g.m., s.23; S. Emir, a.g.e., II, s.11; A. Kuran, a.g.e., s.78. O. Aslanapa, a.g.m.,, Çizim 1; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, R.232. 97 S. Emir, a.g.e., II, Çizim 2. 98 A. Kuran, a.g.e., s.78-79. 99 O. Aslanapa, a.g.m., s.19. 100 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.168. 101 O. Aslanapa, a.g.m., s.22-23, R.6-7. 102 S. Emir, a.g.e.,II, s.11; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.168. 96 41 dönem ve yapı için erken sayılabileceği ve yapıya sonradan eklenmiş olabileceği belirtilmektedir103. Yayınlanmış plan şemalarına göre avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarındaki birer giriş açıklığı ile tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır. O. Aslanapa’nın planında dikdörtgen planlı mekanların her duvarında birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarında ayrıca bir giriş açıklığı da işlenmiştir104. E.H. Ayverdi’nin planında ise tabhane mekanlarının güney duvarlarındaki pencereler verilmemiştir. S. Emir’in restitüsyon denemesinde tabhane mekanlarının dışa bakan doğu ve batı duvarlarında aralarında birer ocak nişi bulunan ikişer pencere öngörülmüştür105. Her dört planda da avlunun doğu ve batı duvarlarının güney uçlarına yarım dikdörtgen planlı birer niş işlenmiştir. Avlu ile aynı aksta yer alan dikdörtgen planlı eyvan şeklindeki ibadet mekanının tabhane mekanları ile birleştiği noktada birer pencere açıklığı yer almaktadır. İbadet mekanındaki mihrap dikdörtgen formdadır. Kaynaklardan yapıda çini ve alçı süslemelerin olduğunu öğrenmekteyiz. Avlu ve ibadet mekanının duvarları çini plakalarla, mihrabın yer aldığı duvar ve kapı çevresinde de alçı süslemeler bulunmaktaymış106. O. Aslanapa Papadopulos’un makalesinden alıntı yaparak yapının içerisinde pencere ve kapıların korniş seviyesine kadar süslü olduğunu, iç duvarların ve mihrabın çinilerle süslü olduğunu belirtmektedir107. Aslanapa’nın 1963 ve 1964 yıllarında yürüttüğü kazılarda hafriyat sırasında geometrik ve bitkisel süslemeli alçı parçaları bulunmuştur. Bu çalışmalarda ayrıca altıgen formlu çini plakalara da rastlanmıştır108 Otto-Dorn ise Orhan İmareti’ndeki süslemelerin 1396 tarihli İznik Yeşil Cami ile mukayese edilebileceği, çini kaplamaların ise XV. yüzyıl Bursa ve Edirne yapılarında görülen mavi-beyaz çini plaklarla aynı karakterde rumi ve hatayi süslemelere sahip olduğunu eklemektedir109. Ş. Yetkin ise İznik’teki ilk çinili yapı 103 O. Aslanapa, a.g.m., s.17; K. Otto-Dorn, Das islamische Iznik, Berlin, 1941, s.14. O. Aslanapa, a.g.m.,, Çizim 1. 105 S. Emir, a.g.e., II, Çizim 2. 106 Y. Demiriz, Erken Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I, İstanbul, 1979, s.594. 107 O. Aslanapa, a.g.m., s.16, dipnot 4. 108 Ay.es., s.17; Resim 3-5. 109 K. Otto-Dorn, a.g.e., s.13-14. 104 42 olduğunu belirtmektedir110 Bugün yapının moloz toprak ve bitkilerle üzerinin örtülü olması çinilere yönelik bir inceleme yapmamıza olanak vermemektedir. Yapı hakkında farklı araştırmacıların çeşitli görüşleri bulunmaktadır. Bu görüşlere aşağıda kısaca değinmeyi gerekli gördük. Bugün yapının örtüsü yoktur. Kaynaklarda mekanlarda kullanılmış örtüler hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Ayverdi ve Aslanapa duvarların ince ve zayıf harçlı olduğunu ve kagir bir örtüyü taşıyamayacağını belirtmekte ve örtünün ahşap konstrüksiyonlu olabileceğini eklemektedirler. Aslanapa’nın makalesinde çini ve alçı süslemeleri ile ilgili fotoğraflar dışında yapının strüktürü ve detayları konusunda fikir verecek çok fazla fotoğrafa yer vermemiştir. Son cemaat yeri, sütunların ebatları Ayverdi’den farklıdır ve herhangi bir görsel veri yayınlanmamıştır. Duvar kalınlığını da 115 cm. dir. Ayverdi ise sütun çapları ve farklarını belirtmekte, duvar kalınlıkları ise Aslanapa’nın planından farklı olarak 102 cm. dir. Araştırmacı ayrıca yapı ile ilgili yedi adet fotoğraf yayınlamıştır. Aslanapa ve Ayverdi’nin yayınlamış olduğu planlarda avlu ile ibadet mekanı arasında 0,40 cm.lik kot farkı vardır. Tabhane mekanlarının kapı ebatları da her iki planda farklı işlenmiştir111. S. Emir ise yapının duvarlarının Bilecik’teki Orhan Gazi İmareti’nin duvarlarından en az 0,20 cm daha kalın olduğunu ve harç zayıflığı konusundaki görüşlere, yukarıda adı geçen araştırmacıların bir kanıt göstermediğini belirtmektedir. Emir ibadet mekanı ve tabhane mekanlarının birer tonoz ile örtülü olduğu, avlunun ise A. Kuran’ın yayınlamış olduğu plana gönderme yaparak bir kubbe ile örtülü olduğu görüşündedir. Araştırmacı bu durumun netleşmesi için daha detaylı çalışılması gerektiğini ve kazı sonucunu gösteren yayınların yetersiz kaldığını da eklemekte ve kitabe dışında herhangi bir fotoğraf yayınlamamasına rağmen Ayverdi’nin planını işleyerek yapının restitüsyonunu yayınlamaktadır112. A. Kuran, O. Aslanapa’nın rölöve planından yola çıkarak bir restorasyon planı hazırlamıştır. Planda ibadet mekanının güney duvarına yarım daire kesitli bir mihrap nişi çizilmiştir. Bu niş, O. Aslanapa’nın rölövesinde işlenmemiştir. Kuran kapı-pencere gibi açıklıklarda bir değişiklik yapmamış sadece rölöveye örtüleri eklemiştir. 110 Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1972, s.195. O. Aslanapa, a.g.m., s.16-31; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167-171. 112 S. Emir, a.g.e., II, s.11-12, Resim 2; A. Kuran’ın restitüsyonu için Bkz. A. Kuran, a.g.e., s.79. 111 43 Dikdörtgen planlı avlunun kuzey ve güney duvarlarına birer kemer atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür. Kuran, örtü ve geçişlere dair herhangi bir iz olmamasına rağmen, Bursa Hüdavendigâr İmareti ile XIII. yüzyıl Selçuklu medreselerinde avluda kubbenin tercih edildiğine dayanarak, İznik Orhan İmareti’nin avlusunun da bir kubbe ile örtülü olduğunu düşündüğünü belirtmektedir. İbadet mekanı ile tabhane mekanları ise sivri kemerli birer tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yeri beş birimlidir ve ortadaki birim pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Diğer dört birim ise çapraz tonoz ile örtülü şekilde gösterilmiştir113. Yapının adlandırmasında da çeşitli ikilemler yaşanmıştır. Evliya Çelebi, ibadet mekanındaki mihraptan yola çıkarak yapıyı mescit şeklinde adlandırmaktadır114. OttoDorn ise Orhan Camii’ni anlatırken imareti ayrı bir yapı olarak yapının güneydoğusunda olduğunu ve tamamen ortadan kalktığını belirtmektedir115. E.H. Ayverdi ise yapıyı aynı kitap içerisinde mescit başlığı altında, mescit, imaret, cami gibi farklı adlar altında tanıtmıştır116. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi bugün İznik Müzesi’ndedir. 505 envanter numaralı parçalar halindeki kitabe, 1963 yılındaki kazı çalışmaları sırasında meydana çıkartılmıştır. Celi sülüs yazı türü mermer üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 3). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: …‫ اﻣﺮ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﺸﺮﯾﻔۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن ا‬-١ ‫ اﻋﻠﻲ اﻋﻼه اﷲ ﺳﻠﻄﺎن ارﺧﺎن ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺣﻠﺪ اﷲ‬-٢ …‫ ﻣﻠﻜﮫ ﻟﻠﺨﺪﻣﮫ زﯾﻦ اﻟﺤﺎج وال ﺣﺮﻣﯿﻦ ﺣﺎﺟﻰ ﭘﺎش‬-٣ … ‫ وﺑﺮﻛﺘﮫ اﺟﺮھﻤﺎ اﷲ اﺟﺮ اﻟﻤﺤﺴﻨﯿﻦ ا‬-٤ …‫ رﺑﯿﻊ اﻻول واﺗﻤﺎﻣﮭﺎ ﻓﻲ ﺷﮭﺮ ﺷﻮال اﻟﻤﺒﺎرك ﻟﺴﻨﮫ ﺧﻤﺲ‬-٥ 113 A. Kuran, a.g.e., s.78-79. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.II, s.696. 115 K. Otto-Dorn, a.g.e., s.15,50. 116 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.167, 179. 114 44 Kitabenin Anlamı: Allah’ın yücelttiği, Osman oğlu Sultan Orhan –Allah onun mülkünü hizmet etmek için ebedi kılsın-, bu şerefli imaretin yaptırılmasını hacıların ve harameynin süsü olan Hacı Paşa’ya emretti, Allah o ikisini en güzel mükafatlarla mükafatlandırsın… Rebîu’l-evvelde (inşasına başlandı). İmaretin tamamlanması (yediyüz otuz) beş senesinin şevval ayındadır117. Kitabeye göre inşaatı yedi ay süren yapı Sultan Orhan’ın hizmetkarı Hacı Paşa tarafından yaptırılmıştır118. Kaynaklarda imarette yemek pişirildiği ve ilk yemeğin Orhan Gazi tarafından dağıtıldığı belirtilmektedir119. Neşri eserinde Orhan Gazi’nin Bursa ve İznik’te birer imaret yaptırdığını belirtmektedir120. Kaynaklarda yapının H.735 tarihinde Sultan Orhan tarafından yapıldığı belirtilmektedir. İznik’in fethi 2 Mart 1331’dir. İznik’in ilk camisi H.734/1334 tarihli Hacı Özbek Camii’dir121. Kitabenin sonundaki 5 rakamından yola çıkarak yapıyı H.735/1334-35 yılına tarihlemek mümkündür122. 117 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.19-21; Kitabenin farklı okunuşları için bkz. O. Aslanapa, a.g.m., s.23; Y. Demiriz, a.g.e., s.59; Y. Ötüken-vd, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.243; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.171; S. Emir, a.g.e., II, s.9. 118 O. Aslanapa, a.g.m., s.23; S. Emir, a.g.e., II, s.9. 119 Aşıkpaşaoğlu Tarihi [Tevarih-i Al-i Osman], Yay. Atsız, İstanbul, 1970, s.46-47. 120 M. Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, I, Ankara, 1987, s.163,187. 121 G. Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara, 2007, s.4. 122 O. Aslanapa, a.g.m., s.25; Türkiye’de Vakıf Abideler Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.244. 45 Katalog No Yapının Adı Yeri Çizim No :3.2 :POSTİNPUŞ BABA ZAVİYESİ123 :Yenişehir İnceleme Tarihi :17.12.2009 :3-5 Resim No :4-10 İlçenin kuzeybatısında park olarak düzenlenmiş bir tepe üzerinde yer almaktadır. Bugün yapının çevresinde başka bir eser yoktur. XIX. yüzyılın sonlarına ait eski bir fotoğrafta ise yapının yakınlarında hımış duvarlı kırma çatılı iki yapı görülmektedir. Bu yapılar bazı kaynaklarda bahsi geçen türbe ve mescit olmalıdır124. Doğu-batı yönlü yerleştirilmiş zaviye, ibadet mekanı ile iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir125 (Şekil 3). Yapının inşasında kesme taş, moloz taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapının giriş cephesi dışında kalan cepheleri, bir sıra küfeki taşı ve üç sıra yatay tuğla hatıllarla almaşık düzendedir. Giriş cephesinde ise moloz taşlar ile düzensiz sıralarla tuğlalar kullanılmıştır. Duvar örgüsündeki bu fark giriş cephesinin farklı dönemlerde elden geçtiğini göstermektedir. Yapının güneydeki tabhane mekanının aynı cepheye bakan duvarında tuğla ve taşlarla şekillenmiş güneş kursu, yürek motifi ve balıksırtı motifleri dikkat çekmektedir. Balıksırtı motifi ayrıca ibadet mekanının güney duvarında yer alan çökertmede de görülmektedir. Beden duvarları saçak hizasında kesme taşlarla son bulmaktadır. Taş tuğla almaşıklığında olan kasnaklar, eski fotoğraflarda bugünkünden daha yüksektir. Kasnakların bugünkü boyuta hangi tarihte getirildiğine ilişkin bir kaynağa 123 Yapı Pustînpûş Baba Zâviyesi, Seyyid Mehmet Dede Zaviyesi, Postinpuş Baba Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. S. Emir, a.g.e., II, s.51; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.85; O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186; R.H. Ünal, “Postinpuş Baba Zaviyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, s.149; A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, s.148; R. Ousterhout, “Ethnic Identity and Culturel Appropriation in Early Ottoman Architecture”, Muqarnas Volume XII: An Annual on Islamic Art and Architecture, Leiden, 1995, s.59; A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, (İTÜ. Fen Bil. Enst.Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1986, s.34; E. H. Ayverdi, a.g.e., I, s.208; S. Eyice, “La Mosquée-Zaviyah de Seyyid Memhed Dede à Yenişehir”, Beıträge Zur Kunstgeschıchte Asiens, İstanbul, 1963, 49-68; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.656-59. 124 F. Taeschner, “Das Heiligtum des Postin Pos Baba in Jenischehir”, Der Islam, 20, 1932, s.126, S. Emir, a.g.e., II, s.53-54, Res.124; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.216. 125 Plan şemasındaki farklar için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.211, Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, s.657; S. Emir, a.g.e., II, Res.125. 46 ulaşamadık126. Örtüler dere kiremidi ya da antik kiremit olarak da adlandırılan düz oluklu formdaki kiremitlerle örtülüdür. Şekil 3. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Plan (S. Emir’den işlenerek). Yapının sivri kemerli pencereleri yuvarlak kemerli çökertmeler içerisindedir. Pencerelerin kemerleri ile çökertmeler üç adet tuğla ile bir adet kesme taşın dönüşümlü olarak kullanılması ile şekillenmiştir. Kemerler ayrıca bir sıra tuğla bordür ile çevrelenmektedir. Güneydeki tabhane mekanının güney duvarındaki çökertmelerin kemeri ise bir sıra testere dişi silme ile son bulmaktadır. Pencere alınlıkları, tuğlaların yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelen geometrik örnekli süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Arazinin topografyasından kaynaklanan nedenlerle doğu-batı yönde yerleştirilmiş yapıda giriş, doğu cepheye yerleştirilmiştir. Cephenin ortalarında yer alan giriş açıklığı, dıştan üçgen alınlıklı yerden 6.62 cm. yükseklikte 2.92 cm. genişlikte beşik tonoz ile örtülü bir eyvanın dip duvarına yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formlu giriş açıklığının üzerinde kademeli şekilde verilmiş üç adet sivri hafifletme kemeri vardır. 126 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.213-16, R.302, 305-309’da yayınladığı fotoğraflarda kasnaklar oldukça yüksektir. Araştırmacı “kasnakların standarttan yüksek olduğunu ve basık birer kubbe ile örtülü olduğunu” eklemektedir. 47 Tuğla kemerlerden içten ikisinin, kemer alınlığındaki ve kapının iki tarafındaki tuğla dolgulardan yola çıkarak kapının sonradan daraltılmış olduğu düşüncesindeyiz. Giriş açıklığı bugün 2009 onarımında eklenen iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Giriş eyvanının güney ve doğu duvarlarında bugün birer çökertme bulunmaktadır. Onarım sırasında yapılan yanlış müdahalelerden biri olan ve bugün bir çökertme gibi görülen unsurlar orijinalde birer açıklıktı ve bu açıklıklar ile tabhane mekanlarına girişi sağlayan bir koridora girilmekteydi. Kuzey-güney yönlü uzanan bu koridor, mekanlar arasında dağılım işlevi üstlenmiştir127. Bugün bu koridorlara ibadet mekanının doğu duvarının kuzey ve güney uçlarında yer alan sivri kemerli açıklıklar ile ulaşılmaktadır. Güneydeki koridor basık bir kubbe ile kuzeydeki kesim ise bindirme taş bir tavan ile örtülmüştür. Taş tavan mukarnaslardan meydana gelen dekoratif unsurlarla hareketlendirilmiştir. Her iki örtünün merkezinde küçük bir aydınlatma feneri bulunmaktadır. Kuzeydeki fener yerden 6.82 cm., güneydeki ise 6.49 cm. yüksekliktedir. Koridorun doğu duvarlarında bugün birer ahşap kapak ile kapatılmış iki adet niş bulunmaktadır. Asimetrik olarak yerleştirilmiş tabhane mekanları, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. 6.78x5.71 cm. ölçülerinde olan güneydeki tabhane mekanında güney duvarında iki adet, batı duvarlarında ise alt kotta bir adet pencere açıklığı bulunurken; 6.38x5.19 cm. ölçülerindeki kuzeydeki tabhane mekanının kuzey ve batı duvarlarında birer adet pencereye yer verilmiştir. İki tabhane mekanının doğu duvarlarının ortasında birer ocak nişi bulunmaktadır. Kuzeydeki niş güneydekinden daha büyüktür. Güneydeki niş bugün bir ahşap kapak ile kapatılarak dolap şeklinde kullanılmaktadır. Her iki ocağın bacası sağlam olarak dıştan görülebilmektedir128. İbadet mekanı 9.47x9.36 cm. ölçülerinde kareye yakın planlıdır ve geçişleri tromplarla sağlanmış, yerden 11.79 cm. yükseklikte bir kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçişte ayrıca üçgen kuşaklarla ikinci bir kademe oluşturulmuştur. İbadet mekanının 127 Koridorların açık olduğunu gösteren plan şemaları için Bkz. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.85; E. H. Ayverdi, a.g.e., I, R.299. 128 D. Kuban, a.g.e., s.85’te yayınlamış olduğu planda tabhane mekanlarında yer alan ocaklar işaretlenmemekle birlikte, araştırmacı eserin metin kısmında da ocakların olmadığını belirtmektedir. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186’da ve E.H. Ayverdi, a.g.e., I, R.299’da yayınlamış oldukları planda ocak nişlerini işaretlenmemiştir. 48 batı duvarında alt sırada iki adet, kuzey duvarında ise bir adet dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Kaynaklarda mekanın doğu duvarında giriş kapısının iki yanında yerden 15 cm. yükseklikte birer pencere yer aldığı ve son onarımda da bu pencerelerin kapalı olduğu öğrenilmektedir129. Bugün tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan koridorlara açılan birer açıklık şeklindeki unsurlar, giriş eyvanındaki açıklıklar kapatıldıktan sonra pencerelerin form değiştirmesi ile meydana gelmiş olmalıdır. İbadet mekanında yer alan mihrap giriş ile aynı aksta değildir. Yapının konumundan dolayı giriş doğu duvarına yerleştirilmiştir. Mihrap, kenarları pahlanmış dikdörtgen formdadır. Süslemesiz unsur, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsara nişin formuna uygun olarak pahlıdır. Mihrabın iki yanına neredeyse tüm duvar uzunluğunda traverten kaplı birer seki yerleştirilmiştir. Duvarın doğu köşesindeki vaaz kürsüsü ile batıdaki minber 2009 onarımında eklenen unsurlardır. Yapıdaki süslemeler dış cephede ve pencere alınlıklarındadır. Geometrik örnekli bu süslemeler tuğla/taş ile şekillenmiştir. Güneydeki tabhane mekanının aynı cepheye bakan duvarının dış yüzeyinde güneş kursu ve yürek motifi yer almaktadır. Güneş kursları Bursa’daki Orhan İmareti’nde (Resim 182) ve İznik’te Nilüfer Hatun İmareti’nde (Resim 35-36), yürek motifini de İstanbul’da Fenari İsa Camii’nde130 görmek mümkündür. Pencere alınlıkları ise tuğlaların yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelen geometrik süslemeler (Bkz. Şekil 3,4, P3, P4, P5, P6) ve balıksırtı motifleri ile hareketlendirilmiştir (P7). Bazı pencere alınlıklarındaki süslemeler ise bozulmuştur (P1, P2, P8). Yatay ve dikey tuğlalarla meydana getirilen kompozisyonları Bursa’daki Timurtaş Paşa Zaviyesi (Resim 86-87; Şekil 56-59) ile Ebu İshak Zaviyesi’nde (Resim 72), Edirne’de Gazi Mihal İmareti’nde (Resim 200-201), Geyve’de Elvan Bey Zaviyesi’nde görmek mümkündür (Resim 403-405). 129 S. Emir, a.g.e., II, s.60. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.215; W. Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.126-131. 130 49 Şekil 4. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Pencere Alınlığındaki Tuğla Süsleme (P7). 2009 yılının Aralık ayında yapmış olduğumuz incelemede yapının restorasyonu tamamlanmış ancak yetkili kurum tarafından henüz kabulü yapılmamıştı. Yapmış olduğumuz gözlemlerde yapılan onarımda restorasyon ilkelerine uymayan, yapının özgün dokusuna zarar veren, yapının tarihi kimliği ve plan şemasını bozan bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir. Yapının restorasyon projesi ve önerilerini inceleme imkanımız olmadığından projedeki uygulama kararları hakkında bilgi edinemedik. Sadece yapı içerisinde tespit edebildiğimiz uygulamalarda ise; restorasyon çalışmaları kapsamında yapının çevresinde drenaj yapılmadığı, bu bağlamda toprak zeminden alınan nem ile yapının duvarlarının rutubet ve rutubete bağlı etkilere açık bırakıldığı, yapının örtü katında yapılan çalışmaların da yetersiz kaldığı ya da gerekli izolasyon yapılmadığı için kubbelerde de rutubetin izlerinin oluştuğu, yapının orijinal plan şemasını bozan uygulamalardan biri olan giriş kapının iki yanında yer alan koridorların açıklıklarının kapatıldığı, yapının güneydeki tabhane mekanının altında yer alan sarnıcı belli edecek herhangi bir izin kalmadığı unsurun üzerinin tamamen kapatıldığı, döşemede kullanılan ahşap elemanların tabhane mekanları içerisinde yer alan ocak nişlerinin içlerinde de devam ettirildiği, ibadet mekanında mihrap nişinin iki yanına mermer kaplı sekiler yerleştirildiği gözlenmiştir. Yapının bugünkü plan şeması ile mimari detayları, bazı araştırmacılar tarafından farklı şekilde yorumlanmıştır. Bizden önce yapıyı inceleyen bu araştırmacıların yorumları derlenmiş ve yapmış olduğumuz incelemenin sonucunda da yapı ile ilgili kesin olmamakla birlikte tahmini yorumlara gidilmiştir. 50 Dış cephe duvar örgüsü ve kullanılan malzeme irdelendiğinde giriş cephesi dışında kalan cephelerde özenli malzeme ile şekillenmiş bir örgü sistemi dikkat çekmektedir. Bu itina yapının en önemli cephelerinden biri olan giriş cephesinde görülmemektedir. Birçok araştırmacının bu cephe ile ilgili farklı görüşleri bulunmaktadır. Kaynaklarda 1926 ve 1927 yıllarında yapının giriş cephesinde, güney duvarın bir mihrap ile sınırlandığı ahşap bir revaktan bahsedilmektedir131. Aynı kaynakta XIX. yüzyıl sonlarından bir fotoğraf referans gösterilerek güneydeki tabhane mekanına bitişik fevkani bir yapıdan bahsedilmektedir132. S. Eyice İznik Nilüfer Hatun İmareti ve Yakup Çelebi Zaviyesi’nin revaklarını örnek göstererek bu yapıda da revak olabileceğini düşünmektedir133. Bugün revak ya da bu yapıya ilişkin bir veri yoktur. Unsurlar XX. yüzyılda yıkılmış olmalıdır. Kimi araştırmacılar ise cephede bir son cemaat yeri olabileceğini, güney cephenin doğu ucunda kalmış olan yarım kemeri referans göstererek iddia etmektedir134. Araştırmacılar, cephenin duvar örgüsündeki uyumsuzlukların, farklı dönemlerdeki onarımların bir getirisi olabileceği de göz ardı etmektedirler. Oysa yukarıda bahsi geçen güneydeki tabhane mekanının güney duvarının doğu köşesinde kalan kemer bize yapının plan şemasını bugünkünden farklı olabileceğini düşündürmüştür. Bu kemer bir son cemaat yerinin kemeri olmaktan çok aynı cephedeki diğer kemerler gibi cepheye hareket sağlayan bir unsur olarak tasarlanmış olmalıdır. Kemer ve yapıdaki diğer unsurlar şöyle değerlendirilmektedir. Öncelikle gözlenen en önemli tespit yapının plan şemasındaki aksayan yönlerdir. Yapının mevcut avlusuz plan şeması daha geç tarihlerde rastlanan örneklerle benzerlik göstermektedir (Bkz. Tablo 13, Pafta 1). Oysa yapının inşa edildiği dönemdeki çağdaş yapılarda bu plan şemasının uygulanmadığı görülmektedir. İkinci aksayan yön ibadet mekanının doğu duvarının kuzey ve güney köşelerine açılan giriş açıklıklarıdır. Unsurların bugünkü konum ve formları sonradan açıldıklarını göstermektedir. Üçüncü kanıt yapının giriş cephesine yerleştirilen geçiş koridorlarıdır. Bu koridorlara neden gerek duyulmuştur. Dördüncü kanıt, tabhane mekanlarının doğu duvarlarına açılan 131 S. Emir, a.g.e., II, s.54, dipnot 81. Ay.es., s.54-55. 133 S. Eyice, “La mosquée-zaviyah de Seyyid Mehmed Dede á Yenişehir”, Beiträge zur Kunstgeschichte Asiens, in Memoriam Ernst Diez, İstanbul, 1963, s.52. 134 R.H. Ünal, a.g.m., s.149. 132 51 ocaklardır. Bu tip yapılarda tabhane mekanlarında ocak açılacaksa genellikle güney ya da yan duvarların tercih edildiği görülmektedir. Giriş cephesinin olduğu duvar yapının statiğini zayıflatacağı düşünülerek tercih edilmemektedir. Ocakların bugünkü formu bunların sonradan yapıya dahil edildiğini göstermektedir135. Beşinci kanıt ise giriş cephesinde yer alan eyvandır. Eyvanın tonozu, giriş açıklığının yeni örüldüğü belli olan kademeli kemerleri, unsurların birer dönem eki olduğunu göstermektedir. Cephelerde kullanılan çökertme kemerlerinin yuvarlak, pencere kemerlerinin ise sivri formda olması da yapının kendi içinde çelişen unsurlarıdır. Yapıdaki koridorun bir narthex gibi doğu-batı şekilde yerleştirilmesi ve dış cephedeki testere dişi kemerler ile tuğla güneş kurslarının varlığından yola çıkarak yapının ustasının Bizanslı olabileceği pek de uzak bir ihtimal gibi gözükmemektedir136. Tabhane mekanlarına dağılımı sağlayan koridorda yer alan nişler hakkında da bazı görüşler bulunmaktadır. S. Emir bu nişlerin birer mazgal pencere olduğunu iddia etmektedir137. Bugün doğu cephede pencere izine rastlanmamaktadır. Ancak yukarıda da değindiğimiz gibi duvar örgüsündeki farklar cephenin elden geçtiğini göstermektedir. Onarımlar sırasında pencerelerin kapatılmış olabileceğini ve duvar örgüsünün değişmesi ile izlerinin yok olması mümkün görülmektedir. Emir ayrıca giriş koridoruna yerleştirilen camekanlardan bahsetmekte ve eklentinin 1976 onarımında yapıldığını da eklemektedir138. Emir’in tespitlerinden de yola çıkarak bir dönem eki olan koridorun eyvana açılan kemerlerinin son onarımda kapatıldığı daha da netlik kazanmaktadır. Yapının mülkiyetine sahip olan kurum ile korunması ve uygulama kararlarının verildiği koruma kurulunun hangi şartlarda ve veriye göre böyle bir karar 135 D. Kuban, a.g.e., s.85’te yayınlamış olduğu planda tabhane mekanlarında yer alan ocaklar işaretlenmemekle birlikte, araştırmacı eserin metin kısmında da ocakların olmadığını belirtmektedir. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186’da ve E.H. Ayverdi, a.g.e., I, R.299’da yayınlamış oldukları planda ocak nişlerini işaretlememiştir. 136 S. Emir, a.g.e., II, s.58. S. Eyice, yapıdaki işçiliğin Erken Osmanlıdan çok Bizans etkili olduğunu, Hartmann ise yapının Bizans yapısı olduğunu iddia etmektedir. R. Ousterhout ise erken dönem yapılarında böyle etkileşimlerin olmasını olağan karşılamakta ve Bizans ile olan benzerliğe rağmen M.I. Tunay’a gönderme yaparak yapının duvar örgüsünde ve süslemelerinde kullanılan tuğlanın Bizans yapılarından daha küçük ve ince olduğunu eklemektedir. Bkz. S. Eyice, “La mosquée-zaviyah de Seyyid Mehmed Dede á Yenişehir”, s.49-66; R. Hartmann, In neuen Anatolien, Reisedrüeke, Leipzig, 1928, s.42-43; R. Ousterhout, a.g.m., s.59; R. Ousterhout, “The Byzantine Heart”, Zograf 17, 1986, s.36-44. 137 S. Emir, a.g.e., II, s.59. 138 Ay.es., s.57. 52 aldığını, bu kurumların arşivlerinde yapmış olduğumuz incelemeye rağmen, herhangi bir belgeye ulaşamadığımız için anlayamadık. Yukarıda değinilen kanıtlardan yola çıkarak, yapıdaki değişimler ve yapıdan gelen izlerle tahmini restitüsyon planı hazırlanmıştır (Şekil 5). Yapının plan şemasının geç örneklerde görülen avlunun ortadan kalması ile ibadet mekanının ana mekan olarak tasarlandığı örneklere göre erken bir tarihte inşa edilmiş olması, güneydeki duvarda kalan yarım kemer, giriş cephesindeki zorlayıcı unsurlardan yola çıkarak, yapıda avlu ve iki adet daha tabhane mekanının var olabileceği düşünülmüştür. Restitüsyon planında yapının batı cephesine bir son cemaat yerinin tasarlanmaması, cephenin beş birimli bir son cemaat yeri için uygun olmasına rağmen, unsura ilişkin herhangi bir verinin bulunmamasından kaynaklanmaktadır. Bu tip yapılarda genellikle minare, son cemaat yeri gibi unsurların yapıya sonradan eklenmesi yadırganmayacak bir durum olsa da, birçok yapıda bir son cemaat yerinin var olduğu da göz ardı edilmemelidir. Şekil 5. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Tahmini Restitüsyon. 53 Tarihlendirme Yapının kitabesi yoktur. Kaynaklarda yapının I. Murad’ın saltanatı sırasında (1360-1389) yaptırıldığı belirtilmektedir139. H.979/1571 tarihli bir divan hükmünde ise yapının banisinin Sultan Orhan olduğu geçmektedir140. Yapı hakkında çalışan çeşitli araştırmacılar gibi biz de yapının 1347 yılından önce yaptırılmış olabileceğini düşünmekteyiz141. Postinpuş Baba olarak bilinen dervişin asıl adı Seyyid Mehmed Dede’dir ve Buhara’dan gelmiştir. Kaynaklarda Orhan döneminde Bursa’da yaşadığına dair bilgiler bulunan dervişin, Yenişehir’de öldüğü ve I. Murad’ın kendisi için yaptırdığı zaviyeye gömüldüğü belirtilmektedir142. 139 Aşıkpaşazade Tarihi [Tevârîh-i Âl-i Osman] (Yay.lar: [Nihal] Atsız, İstanbul, 1970, s.216; M. Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma, I (Yay.lar: F.R. Unat-M.A. Köymen), Ankara, 1987, s.203; O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca…, s.186; D. Kuban, a.g.e., s.85; R.H. Ünal, “Postinpuş Baba Zaviyesi”, s.149; R. Ousterhout, a.g.m., s.59. 140 Metin için bkz. S. Emir, a.g.e., II, s.51; E. H.Ayverdi, a.g.e., I, s.209-210. 141 S. Emir, a.g.e., II, s.52; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, IX, İstanbul, 1935, s.9; A. Ersen, a.g.t., s.34. 142 S. Emir, a.g.e., II, s.53; dipnot 76; R.H. Ünal, a.g.m., s.149. 54 Katalog No :3.3 Yapının Adı Yeri Şekil No :ARAPKİR ULU CAMİ :Arapkir/Malatya İnceleme Tarihi :6-9 Resim No :25.11.2009 :11-18 Eski Arapkir’de bir tepe üzerinde yer almaktadır143. Yapının batı duvarı tepenin yamacına yaslanmıştır. Yapının kuzeybatısındaki kalıntılar, bir medreseye aittir144. Kitabesi olmayan yapı, XIV. yüzyıla ilk yarısına tarihlemektedir145 (Resim 11-12). Arapkir Ulu Cami, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir (Şekil 6). Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. Beden duvarlarında kullanılan kesme taşların renk ve cinsleri pencerelerde kullanılanlardan farklıdır. Pencere çerçevelerinde gri renkli kesme taşlar kullanılmıştır. Beden duvarlarının üst kesimi ile örtülerde kırma taş kullanılmıştır (Resim 11-14). Yapının doğu duvarında alt ve üst kotta üçer pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri silmelerle çerçevelenmiştir. Atkı taşları birer gülbezek ile hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının penceresinde yer alan gülbezek, bezemesizdir. İşlemesiz gülbezek üst tarafta bir zengi düğümü silme ile taçlandırılmıştır. Dışa hafifçe bombe yapan diğer ikisi, yivli kaytan silmelerden meydana gelen geometrik bir kompozisyona sahiptir (Resim 12) (Şekil 8-9). Dışa taşıntı yapan taçkapı, sivri kemerli bir tonoz ile giriş açıklığı ise basık bir kemer ile örtülüdür. Basık kemer, altı kollu yıldız ve baklava motifinden meydana gelen geometrik bir kompozisyonla bezenmiştir. Kapının üst kısmında da bir gülbezek yer almaktadır. Taçkapının yan kanatları dörder adet gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Palmetlerle tezyin edilmiş sütun başlıklarından bugün sadece bir tanesi yerindedir. 143 Arapkir hakkında bkz. B. Darkot, “Arapkir”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.553-554; R.H. Ünal, “Arapkir’de Osmanlı Öncesi Devirden Bilinmeyen İki Anıt”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S:4 (Ayrı Basım), Erzurum, 1972, s.57-59. 144 Külliye yapıları için bkz. R.H. Ünal, a.g.m., s.58; A. Uluçam, “Arapgir’deki Mimari Anıtların Bugünkü Durumu”, I. Battalgazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu, Tebliğler, Malatya, 22-24 Ekim 1986, s.141. 145 R.H. Ünal, a.g.m., s.61; İ. Aytaç, Malatya ve Yöresindeki Türk-İslam Dönemi Yapıları, (Selçuk Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1998, s.79. 55 Diğer başlıklar, taçkapının çevresindeki moloz yığını içinde olabilir. Unsurların molozlar dışında başka bir yere götürülmüş olabilme ihtimali de göz ardı edilmemelidir. Taçkapının çerçevesindeki bordürlerden biri bitkisel diğer ikisi geometrik örneklidir. Dıştaki bitkisel süsleme palmet ve rumilerden meydana gelmektedir. Farklı formdaki bu soyut süslemeler birbirlerine yivli saplarla bağlanmaktadır. İkinci sıradaki geometrik örgü dört düz kaytan silme ile şekillenmiştir. Son şeritte de sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan nişler birer gemi teknesi kemerle son bulmaktadır. Kemerler palmet ve rumilerden meydana gelen bitkisel süslemeler ile bezelidir146 (Resim 12-13). Şekil 6. Arapkir Ulu Cami. Plan (R.H. Ünal’dan işlenerek). 146 Taçkapıdaki süslemelerin çizimleri için bkz. R.H. Ünal, a.g.m., Şek.5-8. 56 Kare planlı avlu geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Avlunun doğu duvarında altta iki, üst kotta ise bir adet pencere bulunmaktadır. Batı duvarındaki sivri kemerli iki açıklık ile tabhane mekanına geçilmektedir (Resim 15-16). Kuzey-güney yönlü sivri kemerli bir tonoz ile örtülü kuzeybatıdaki tabhane mekanı, boyuna dikdörtgen planlıdır. Tabhane mekanının kuzeyindeki açıklık ile medrese hücrelerine, güneyindeki açıklık ile de güneydeki tabhane mekanına ulaşılmaktadır. Kuzeydeki açıklık sonradan örülerek kapatılmıştır. Duvardaki izlerden aynı duvarda bir ocak nişinin olduğu anlaşılmaktadır. Mekanın batı duvarı dikdörtgen planlı küçük bir niş dışında sağırdır. Güneyde yer alan tabhane mekanı ise doğu-batı yönlü sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekan ibadet mekanına sivri bir kemer ile açılmaktadır. Birimin güney duvarı kısmen yıkıktır. Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanı enlice bir kemer ayırmaktadır. Mekanının doğu duvarında alt kotta bir adet, üst kotta ise iki adet pencere bulunmaktadır (Resim 17). Düzgün kesme taş kaplı, beş kenarlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap, geometrik ve bitkisel örnekli dışa taşıntılı bir çerçeveli ile çevrelenmiştir. Dış sıradaki süsleme sekiz kollu yıldızlardan, iç sıradaki ise palmet fistosundan meydana gelmektedir. Dıştaki süsleme şeridinin orta kısımlarında kabartma birer gülbezek bulunmaktadır. Sekiz kollu yıldızların yüzeyleri de kazıma tekniğinde girift bitkisel ve geometrik kompozisyonlu süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mihrap bitkisel örnekli tepelikle taçlandırılmıştır. Mihrabın kesme taşlarının büyük bölümü yerinden sökülmüştür147 (Resim 17-18) (Şekil 7). Yapının plan şemasında aksayan bazı yönlerin tartışılması gerektiği düşünülmektedir. Yapının plan şeması incelendiğinde Anadolu’daki tabhaneli camilerin plan şemasının büyük bir bölümünün uygulandığı, bazı özelliklerin ise uygulanma olasılığının mümkünü olmadığından farklı bir tarzın uygulandığı görülmektedir. Yapının plan şeması irdelendiğinde aynı aks üzerinde yer alan avlu ve ibadet mekanının bu yapıda da tercih edildiği görülmektedir. İki mekan enlice bir kemer ile ayrılmaktadır. Zemin arasında kot farkının olup olmadığı yapının içindeki molozlar nedeniyle netlik 147 Kaynaklarda mihrapta araya çini levhaların kakıldığı belirtilmektedir. Bugün biz herhangi bir çiniye rastlamadık. Bkz. A. Uluçam, a.g.m., s.141. 57 arz etmemektedir. Avlunun iki yanında bulunması gereken tabhane mekanları ise arazinin konumu nedeniyle batı cephede uygulama olanağı bulmuştur. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının avlu ile bağlantısı yukarıda da değinildi gibi iki açıklık ile sağlanmıştır. Açıklıklardan kuzey uçtakinin orijinal olduğu, güneye yakın olan ise sonradan açıldığı görülmektedir148. Güneydeki tabhane mekanının ise ibadet mekanına açılması diğer tabhaneli camilerde görülmeyen bir uygulamadır. Burada da ibadet mekanı ile ortak olan duvar sonradan kaldırılmıştır. Orijinalde bu tabhane mekanına kuzeydeki tabhane mekanının güney duvarında yer alan açıklık ile ulaşılıyor olmaktaydı. Yapının kuzeybatısında yer alan medrese hücrelerinin varlığı, tabhane mekanında yer alan ocak ve dolap nişleri bu mekanların tabhane olarak düşünülerek inşa edildikleri kanaatindeyiz. Şekil 8-9. Arapkir Ulu Cami. Doğu Cephedeki Pencerelerde Yer Alan Süslemeler. Yapının süsleme programında da değinilmesi gerektiği düşünülen bazı detaylar bulunmaktadır. Yapıda görülen süslemeler taş üzerine kabartma tekniğindedir. Geometrik ve soyut bitkisel örnekli süslemeler yukarıda da değinildiği gibi taçkapıda, pencerelerde ve mihraptadır. Süslemelerin dönem özellikleri ile karşılaştırıldığında Osmanlı süsleme karakterinden uzak, Selçuklu süsleme programına yakınlığı dikkat 148 R.H. Ünal, a.g.m., s.60; A. Uluçam, a.g.m., s.145. 58 çekmektedir. Taçkapı ve mihrap çerçevelerindeki süslemelerden bitkisel örnekler Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin güney eyvanını çevreleyen şeritlerden birine ve Yakutiye Medresesi’nin taçkapısındaki ana şeride benzemektedir. Taçkapıdaki gömme sütuncelerin başlığı ise geç devir Selçuklu süsleme özelliklerini göstermektedir149. Şekil 7. Arapkir Ulu Cami. Mihrap. 149 R.H. Ünal, a.g.m., s.60-61. 59 Tarihlendirme Yapının kitabesi yoktur. Bazı araştırmacılar külliyeyi XIII. yüzyıla tarihlemektedir150. Yapının tarihlendirilmesi yukarıda da değinildiği gibi plan ve süsleme özellikleri dikkate alınarak yapılmıştır. Kimi araştırmacılarında üzerinde durduğu gibi bizde plan şeması araştırmamıza konu olan tabhaneli camiler özelliklerini gösterdiğini ancak süsleme özellikleri bakımından Osmanlı’dan daha önceye, Selçuklu karakteristik özelliklerine daha yakın olması ile değerlendirilmiş ve yapıyı XIV. yüzyılın ilk yarısına tarihlemenin daha uygun olduğu fikrini desteklemekteyiz151. 150 151 A. Uluçam, a.g.m., s.141, 145. R.H. Ünal, a.g.m., s.61; İ. Aytaç, a.g.t., s.79. 60 Katalog No :3.4 Yapının Adı Yeri Şekil No :ORHAN GAZİ İMARETİ :Bilecik İnceleme Tarihi :10 Resim No :16.12.2009 :19-24 Kentin güneydoğusundaki yapı, Orhan Camii’nin bulunduğu yamacın karşı tarafındadır. Yapının çevresi mezarlıktır. Kitabesi olmayan yapı araştırmacılar tarafından XIV. yüzyıla Orhan Gazi dönemine tarihlenmektedir152. Yapı çeşitli araştırmacılar tarafından incelenmiştir. 1962 yılında yapıyı inceleyen E.H. Ayverdi’nin eserinde, ibadet mekanı ile kubbelerdeki hasarların ciddi boyutlarda olması ile birlikte iki kubbenin de ayakta olduğu belirtilmektedir. Araştırmacının dikkat çekmesi yetkililerce değerlendirilmemiş ve hemen bu tespitin ardından yapının ibadet mekanının kubbesi 1964 kışında çökmüş ve doğu cephesinde ise büyük bir gedik açılmış olduğu Ayverdi tarafından tespit edilmiştir. Aynı araştırmacı 1965 yılında da kuzeyde bir gedik oluştuğu tespit etmiştir. 1966 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yapı ile ilgili bazı önlemler alınmaya başlanmış ve 1967 yılında yapının içerisine avlu ile ibadet mekanını ayıran kemeri iskele kurularak desteklendiği ve zemindeki molozunda kısmen alındığını öğrenmekteyiz. 1967 yılında iskele kurulduktan sonra yapıda herhangi bir tamirata gidilmemiş, üstelik Y. Demiriz’in 1972 yılında yapmış oldukları incelemede iskelelerin kaldırıldığı tespit edilmiştir. Yapı ile ilgili onarım ya da korumaya yönelik bir çalışma olmaması sonucunda 1985 yılında yapılan incelemede ise ibadet mekanı ile avlu arasındaki ana kemerin önemli bir kısmı ile üzerindeki malakari süslemelerin yok olduğu tespit edilmiştir153. Yapı ve bulunduğu alanda 05.06.2001-06.08.2001 ve 06.08.2001-06.10.2001 tarihleri arasında Söğüt Müzesi başkanlığında Anadolu Üniversitesi öğretim üyeleri tarafından kazı ve sondaj çalışmaları yapılmıştır. Kazı çalışmalarında yapının tabhane 152 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.36-40; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, I, 1956, s.115-197; S. Eyice, a.g.m., s.34-35; S. Emir, a.g.e., II, s.14; E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.99; A. Kuran, The Mosque…, s.81; Y. Demiriz, “Bilecik’te Orhan Gazi İmareti’nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar”, Vakıflar Dergisi, XXI, İstanbul, 1990, s.165; Y.CanR. Gün, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005, s.222. 153 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.38; Y. Demiriz, a.g.m., s.165-166; C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.342-43. 61 mekanlarının ve son cemaat yerinin temelleri, avlu ve ibadet mekanının zemin döşemeleri gibi literatürdeki yayınlarda olmayan, yapının restitüsyonuna yön verecek, mimari ve plan özelliklerinin tam olarak okunabilmesini sağlayacak verilere ulaşılmıştır. Yapılan kazıda ayrıca envanterlik ve etütlük mimari plastik malzemeler, sikkeler ve seramikler gibi pek çok küçük buluntu da gün ışığına çıkartılmıştır154. Bu çalışmaların ardından avlu ve ibadet mekanı çelik konstrüksiyonlu bir uzay çatı ile örtülmüştür. Yapıyı incelediğimiz tarihte giriş aralığını örten herhangi bir kapıya rastlamadık. Bu durum yapının içerisine herkesin kolaylıkla girmesine ve iç mekanın tahribata açık olmasına neden olmaktadır. Benzer durum dışarısı içinde söz konusudur. Kazı sonrasında meydana çıkartılan tabhane mekanlarının duvarları ile özellikle yapının doğusundaki alanda ciddi tahribatlar oluşmuştur. Doğu cephede, tabhane mekanının bulunduğu alan ve mezarların olduğu kısımlarda sondaja benzeyen açmalar ve çukurlar bulunmaktadır. Bu açmaların kazı ekibi tarafından mı ya da defineciler tarafından mı yapıldığı açmaların bugünkü durumları göz önüne alındığında netleşmemektedir. Yapının ana kütlesinin korunmasına yönelik çalışmaların, kazı sonrasında literatürdeki yayınlarda olmayan ve yapı hakkında yeni verilerin elde edildiği doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının da uygulanmaması, yapılan çalışmanın ciddiyetini eleştiriye açık hale getirmektedir. Korumaya yönelik yapılacak projelerin bu yapıda olduğu gibi sadece ayakta olan kısımlar için değil, tüm yapıyı kapsamasının daha sağlıklı bir uygulama olacağı kanısındayız. Yapı ve çevresi bugün bilimsel bir kazı alanından çok definecilerin talanına uğramış gibi görünmektedir. Bu bağlamda imarette yapıya yönelik herhangi bir koruma önlemi alınmazsa; yapı, vadideki kendi haline terk edilmiş diğer yapıların kaderini yaşayarak yok olmaya mahkum olacaktır. Yapının tekrar ayağa kaldırılması şehir merkezinden uzaktaki konumu ve bu tip yapılara ihtiyacın olmaması gibi nedenlerle çalışmalarında yapılmamış yapılar plan olabilir. Ancak şemasında günümüzde değişiklik yapılan yapılmadan restorasyon farklı işlevler kazandırılarak canlandırılabilmektedir. İnşa edildiği dönemi ve tabhaneli camilerin plan 154 Kazı çalışmalarının detayları için bkz. E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Osmanlı Dönemi Bilecik Kenti 2001 Yılı Sondaj ve Kazı Çalışmaları”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002), Bildiriler, Kayseri, 2002, s.41-54; Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15 yy) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003. 62 tiplerinin ana şemasını bozmadan yapının işlevine ters düşmeyecek doğru bir konservasyon çalışması ile yapının ömrünü uzatmak mümkün olacaktır. Orhan Gazi İmareti bugün avlu ve ibadet mekanından meydana gelmektedir. Yapının tabhane mekanları ile son cemaat yeri yıkıktır. İbadet mekanının kubbesi de oldukça tahrip olmuş ve büyük bir kısmı yıkılmıştır. Kalan izlerden avlunun iki yanında birer tabhane mekanı ve kuzeyde de bir son cemaat yerinin varlığı anlaşılmaktadır (Şekil 10). Şekil 10. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Plan (E.H. Ayverdi ve E.Altınsapan-A.Deveci’den işlenerek). Yapının inşasında kesme taş, moloz taş, kaba yonu taş, tuğla ve devşirme malzeme kullanılmıştır. İmaretin duvarlarında kesme taş ve tuğla ile almaşık duvar örgüsü, tabhane mekanlarının kalan tonozlarında ve yan duvarların alt seviyesinde kaba yonu taş, kubbe kasnakları ile saçağın altında moloz taş duvar örgüsü görülmektedir. 63 Almaşık duvar örgüsü yapının geç devirlerde onarım geçirdiğini göstermektedir155 Kubbeler ise tuğla ile örülmüştür. Yapıda örtüler, kalan kiremitlerden anlaşılacağı üzere alaturka kiremit ile kaplıdır. Yapının eski fotoğraflarında kubbeler sağlamdır ve alemleri de yerlerindedir. Bu fotoğrafta alaturka kiremitler de görülebilmektedir156. İmarette son cemaat yerinin varlığını kanıtlayan unsurlardan biri avluya girişi sağlayan açıklığın iki yanındaki devşirme yastıklar ve diğeri de kubbelerin geçiş unsuru olan pandantiflerdir. Bugün son cemaat yerinin önü giriş kotundan aşağıdadır ve giriş kapısına demir bir platform ile ulaşılmaktadır. Literatürdeki yayınlarda son cemaat yerinin beş birimli olarak gösteren restitüsyon denemeleri bulunmaktadır. E.H. Ayverdi’nin eserinde yapının kuzeyine beş birimli bir son cemaat yeri işlenmiştir. Her birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Kemerler kuzeyde altı adet sütun ile taşınmaktadır ve son cemaat yerinin doğu ve batısı dışa kemerlerle açılmaktadır157. S. Emir’de eserinde E.H. Ayverdi’nin plan şemasını kullanmış ve son cemaat yerini beş birimli olarak göstermiştir. 2001 yılındaki araştırma kazısından sonraki verilere göre hazırlanan restitüsyonda ise son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri birer duvar ile dışa kapalı olarak işlenmiştir. Beş birimli son cemaat yerinde orta birim ise diğer birimlerden farklı şekilde bir tonoz ile örtülüdür158. Ne yazık ki yapının bugünkü durumu ve kazı sonrasındaki verilerin üzerlerinin örtülmesi ve zamanla tahrip olması kazı ekibinin ulaştığı verilerin tarafımızdan da görülebilmesini engellemektedir. Bugün kuzey cephede mevcut kemer yastıkları, kubbe geçişlerini sağlayan pandantiflerin izleri gibi yapıdan gelen izler ve yapı ile ilgili yapılmış en son restitüsyonu değerlendirilerek, yapıda beş birimli bir son cemaat yerinin var olduğunu söyleyebiliriz. Yapıya girişi sağlayan açıklık dikdörtgen planlıdır. Üzerinde sivri kemerli bir çökertme bulunmaktadır. Çökertmenin içerisinde de dikdörtgene yakın kare formlu niş kitabe için yapılmış olmalıdır. Açıklıkta yükün aşağıya homojen şekilde dağılımını 155 A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde…, s.30. S. Emir, a.g.e., II, R.3. 157 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.37, R.47. 158 Bkz. C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.342357, Çizim 2-3. 156 64 sağlayan hatıllar sıvanın dökülmesi nedeniyle rahatlıkla görülebilmektedir. Giriş açıklığı çelik iskelelerle askıya alınmıştır. Kare planlı avlu geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Bugün kubbeden çok az bir bölüm kalmıştır. Kubbeden düşen parçalardan bir kısmı 2001 kazısından sonra insitu halde yerinde bırakılmıştır. Kalan parçalardan kubbenin kare formlu tuğla ve bağlayıcı olarak kullanılan harçlarla örüldüğü anlaşılmaktadır. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında yer alan birer kapı ile tabhane mekanlarına girilmektedir. Yuvarlak kemerli birer çökertme ile taçlandırılmış girişler bugün kapalıdır. Kapılar tabhane mekanları yıkıldıktan sonra kapatılmıştır159. Avlunun doğu ve batı duvarlarının ortalarında sivri kemerli birer çökertme bulunmaktadır. Y. Demiriz ve S. Erken’in eserlerinde bu nişler tabhane mekanlarına girişi sağlayan açıklıklar şeklinde tanımlanmaktadır160. Avlu ile ibadet mekanını ayıran kemerin alın ve karnında malakari süslemeler bulunmaktaymış. Kemerin yıkılması ile birlikte yok olan süslemelerde rumilerden meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmekteydi161. Avlunun doğu ve batı duvarlarında yer alan çökertmelerin kemer karınlarının da kalemişi süslemelerle bezeli olduğu bugün çok az kalan izlerden anlaşılmaktadır. Bitkisel örnekli kompozisyon palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmiştir162. Benzer süslemeler İznik’teki Kırgızlar Türbesi’nde de görülmektedir163. Y. Demiriz, bu benzerlikten yola çıkarak imaretteki kalemişi ve malakari süslemelerin yapıyla çağdaş olduğunu belirtmekte ve süslemelerin Osmanlı kalemişi süslemelerinin en erken örnekleri olduğunu eklenmektedir164. 2001 yılı kazı çalışmaları sırasında avlunun zemin döşemeleri de meydana çıkartılmıştır. Tuğlalar balıksırtı formunda döşenmiştir165. Bugün zeminin moloz toprak ile dolu olması döşemeyi görmemizi engellemektedir. 159 C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.343. Y. Demiriz, “Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar”, Vakıflar Dergisi, XXI, 1990, s.166; S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II, Ankara, 1977, s.63. 161 Malakari süslemeler ile ilgili detaylı bilgi ve fotoğraflar için bkz. Y. Demiriz, a.g.m., s.166-167, Res.1,3,4; Y.Can-R.Gün, a.g.e., s.222. 162 Süslemelerin daha iyi durumdaki hallerini belgeleyen resimler için bkz. Y. Demiriz, a.g.m., Res.6-8. 163 Y. Demiriz, a.g.m., Res.10-11. 164 Y. Demiriz, a.g.m., s.167. 165 C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.345. 160 65 Avlu ile aynı boyutlarda olan ibadet mekanı, örtü ve geçiş unsurlarıyla da avluyu tekrarlamaktadır. Avlu gibi ibadet mekanının kubbesinin de neredeyse tamamı yıkıktır. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarının ortalarında alt kotta birer pencere bulunmaktadır. Doğu, batı ve güney duvarlarının üst seviyesinde de ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt ve üst sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Üst sıra pencerelerinin dıştan yarım daire formlu tuğla hafifletme kemerleri vardır. Doğudaki alt sıra penceresinin söveleri devşirmedir166. Bizde S. Emir’in de vurguladığı gibi sövelerin ve lentonun bugünkü durumu ve almaşık duvar örgüsünün kesilmesinden yola çıkarak pencereleri sonradan açılmış olduğunu söyleyebiliriz167. 2001 yılındaki kazıda yukarıda da değinildiği gibi avluda tuğla zemin döşemelerine rastlanmışken, ibadet mekanının döşemelerine ulaşılamamıştır168. Mihrap nişinin mevcuttaki zeminden daha yüksekte olması, ibadet mekanının döşemesinin avlu zemininden daha yüksekte olduğunu göstermektedir. Bu tip yapıların en karakteristik unsurlardan biri ibadet mekanının döşemesi ile avlu döşemesi arasında kot farkıdır. Bu bağlamda ibadet mekanının zemini bir dönemde avlu ile aynı kota getirilmiş olmalıdır. Yapılan araştırma kazısı sırasında döşemeye ait bir veriye ulaşılamamasının nedeninin de bu müdahale olduğu düşüncesindeyiz. İbadet mekanında yer alan mihrap nişi dikdörtgen formludur. Mukarnas kavsarası tahrip olmuştur. Kalan izlerden mihrabın alçı ile süslü olduğu anlaşılmaktadır. Ana niş iki yandan sekizgen prizma formlu köşe sütuncesi ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerden batıdakinin alt kesimi tamamen yok olmuştur. E.H. Ayverdi, nişi mihrap olarak kabul etmemektedir169. Nişin güney duvarındaki yeri ve süslemeleri unsurun mihrap olarak değerlendirmesi gerektiği düşüncesindeyiz170. 166 Yapıdaki devşirme parçalar için bkz. Y. Mergen, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Çalışmalarında Bulunan Devşirme Mimari Plastik Eserlerin Değerlendirilmesi”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (1315.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed.E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.326-341. 167 S. Emir, a.g.e., II, s.16. 168 C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.345-46. 169 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.38. 170 S. Emir, a.g.e., II, s.16’da nişi mihrap olarak değerlendirirken, C. Parla, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu, s.345’te mihrap olarak tarif etmekte ve Çizim 6’da da restitüsyon çizimini vermektedir. M. Top, Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van, 1997, s.37-38, Çiz.4’te de unsuru mihrap olarak değerlendirmiştir. 66 2001 yılında yapılan kazı çalışmaları ile bugüne kadar yayınlanmış literatürdeki yayınlarda olmayan bazı verilere ulaşılmıştır. Yapı hakkında yayınlanan kaynaklarda tabhane mekanlarının konumları, girişleri ve örtüleri hakkında farklı görüşler sunulmuştur. E.H. Ayverdi’nin restitüsyonunda doğu ve batıdaki tabhane mekanları eş büyüklükte kuzey-güney yönlü uzanan dikdörtgen planlıdır ve birer beşik tonoz ile örtülüdür. Ayverdi’nin planını destekleyen unsurlardan biri yapının duvarlarında kalan tonoz izleridir. 2001 yılındaki kazılarda mekanların temel duvarları, zemin döşemeleri, iki mekanın kuzey duvarlarında yer alan ocak nişleri meydana çıkartılmıştır. Araştırma kazısında bulunan en önemli unsur, sütun kaidesidir. Batıdaki tabhane mekanında bulunan bu kaideden yola çıkarak mekanın kemerlerle ikiye bölündüğü ve birer tonoz ile örtülü olduğu öngörülmüştür171. Yapının bugünkü durumu, kazı yapılarak meydana çıkartılan tabhane mekanlarının duvarları, ocak, zemin döşemesi gibi unsurların tekrar moloz toprakla örtülmesi bu verilerin görülmesini engellemektedir. Bugün batıdaki tabhane mekanının duvarlarının sadece bir kısmı görülebilmektedir. Bu bağlamda hazırlamış olduğumuz rölöve planında sadece görebildiğimiz unsurlar işaretlenmiştir. Kazı sırasında hazırlanan rölöve ve restitüsyon çizimleri ise sadece yukarıda adı geçen ve Anadolu Üniversitesi öğretim üyeleri tarafından yürütülen kazı sonuçlarının yayınlandığı kaynaklardan değerlendirilebilmiştir172. Tarihlendirme İmaretin kitabesi yoktur. Yapı kaynaklarda plan şeması ve arkaik özellikleri ile 1335-1339 yılları arasına Orhan Gazi dönemine tarihlenmektedir173. 171 E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, s.105-121, R.10-21. Bkz. dipnot 168, 172. 173 S. Emir, a.g.e., II, s.17; E. Altınsapan-A. Deveci, “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, s.99; A. Kuran, a.g.e., s.81; Y. Demiriz, a.g.m., s.165; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.36-37; N. Güney, Bilecik Tarih ve Coğrafya Etüdü, Bilecik, 1937, s.66; Y.Can-R.Gün, a.g.e., s.222; M.A. Erdoğdu, “Ertuğrul Gazi’nin Bilecik’teki Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, XXI (1990), Ankara, 1990, s.85-89. 172 67 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.5 :HÜDAVENDİGAR İMARETİ/CAMİİ174 :Bursa İnceleme Tarihi :10.08.2006,19.12.2009 :11-23 Resim No :25-34 Çekirge Semti’nde, Hüdavendigâr Mahallesi, No: 11’de, Cami Sokak ile I. Murad Sokağı arasındadır. Hüdavendigâr Külliyesi, Murad Hüdavendigâr tarafından Bursa’da bir tepe üzerine inşa ettirilmiştir (Resim 25-28). Külliyenin yapımı, şehrin batıya doğru gelişimini sağlamıştır175. Külliye, imaret, hamam, medrese, çeşme ve türbeden oluşmaktadır. Külliyenin merkezindeki imaret, diğer yapılardan biraz daha yüksekte yer almaktadır. Doğusunda hela ve hamam, kuzeybatısında türbe ve çeşme bulunmaktadır. Külliyede, imaret ve türbe sonraki onarımlarda yenilenmiştir176. Hüdavendigâr İmareti, kubbeyle örtülü bir avlu, sivri kemerli tonozla örtülü ibadet mekanı, avlunun iki yanında birer eyvan ve tabhanelerden meydana gelmektedir (Şekil 11). Giriş cephesinde 2.20 m. kalınlığındaki taş ayaklara oturan beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Minare yapının kuzeydoğusunda, beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Şadırvan ise imaretin kuzeyinde bugün çay bahçesi olarak düzenlenmiş alan içerisindedir. Altıgen planlı şadırvan, kare kesitli ahşap ayaklarla taşınmaktadır. Şadırvanın ahşap örtüsü kurşun levhalarla kaplanmıştır. 174 İmaret, Bursa il merkezinde yer alan dokuz adet yapı ile birlikte yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s. 63-82. Yapı, Kaplıca İmareti, Murad I Camii, Murad Hüdavendigâr Camii, Murad Han Camii olarak da adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, s.247; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.97-100; N.Ş. Doğan, “Bursa Murad Hüdavendigâr Camii ve Niğde Ak Medrese’nin Düşündürdükleri”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat Yazıları, Kayseri, 2001, s.211; S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler, s.32; İ.A. Yüksel, “XV.Yüzyıl Ortasına Kadar Osmanlı-Türk Dönemi Bursa Mimarisi”, s.161-165; Yurt Ansiklopedisi, “Bursa”, C.3, s.1766; A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, s.71-77; A. Kuran, The Mosque…, s.102-104; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.231; G. Öney, Beylikler Devri Sanatı, s.15; G. Goodwin, A History of Ottoman…, s.41; Y. DağlıS.A. Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-TrabzonErzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008, s.15; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.86-88; C.E. Arseven, a.g.e., s.245-249; C.E. Arseven, Türk Sanatı, İstanbul, 1973, s.144; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.223-24. 175 N.Ş. Doğan, a.g.m., s.211. 176 İ.A. Yüksel, a.g.m., s.163; G. Cantay, a.g.e., s.32. 68 Yapının inşasında taş, tuğla ve devşirme malzeme kullanılmıştır177. Yapının tüm cepheleri, üç sıra tuğla, bir sıra kesme taştan oluşan almaşık örgüdedir178 (Resim 25-28). Kuzey cephesinin alt kat revakında, ayaklar taş, üst kat revakındakiler ise tuğladan yapılmıştır. Küçük nefeslik pencerelerin kemerleri testere dişi ile vurgulanmıştır. Tuğla hatıllı kesme taş duvarlar, bir dizi yuvarlak kemerden oluşan saçak ile sona ermektedir. Yuvarlak kemerler yan duvarlarda daha geniş tutulmuştur (Resim 25-28). Şekil 11. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Zemin Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). 177 Yapıdaki devşirme malzeme hakkında daha fazla bilgi için bkz. B. Yosunkaya, Bursa ve İznik’teki Erken Dönem Osmanlı Yapılarında Devşirme Malzeme Kullanımı, (Yıldız Teknik Ü. Fen. Bil. Enst. Mimarlık A.B.D., Mimarlık Tarihi ve Kuramı Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2007, s.33-44. 178 Taş örgüsü hakkında ayrıca bkz. Y.S. Şener, 14. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü, (Ankara Ü. Sos. Bil. Ens. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993, s.62-70. 69 Külliyenin merkezi konumundaki imaretin üst katına medrese inşa edilmiştir179 (Şekil 12). Üst kata çıkış, alt kattaki giriş mekanında yer alan merdivenlerle sağlanmıştır. Medrese, “U” şekilli koridor çevresine dizilmiş öğrenci hücreleri ve odalardan oluşmaktadır. Medresede onaltı hücre vardır. Hücreler, sivri kemerli tonozla örtülü koridorların doğusuna ve batısına yerleştirilmiştir. Tonozlu dar bir geçit, güney eyvanının üzerini doğu ve batıdan dolanan ve mihrabın üstüne denk gelen kubbeli küçük bir hücrede birleşmektedir. Bu hücrenin imaretin içine bakan bir penceresi vardır. Üst kattaki koridorlarda imaret içine açılan pencereler sonradan kapatılmıştır180. Alt kattaki imaretin avlusu, iki kat yüksekliğinde olduğundan medresenin avlusu yoktur. Hücrelerden bazılarında görülen köşelere yerleştirilmiş ocaklar, sonradan inşa edilmiştir181. Son cemaat yerinin üstüne medresenin revakı inşa edilmiştir. Revak kemerleri ikiz sivri kemer şeklindedir. Üst revak ayakları son cemaat yeri ayaklarından daha zariftir. Revak birimleri doğu ve batıda birer aynalı manastır tonozu ile geri kalan üç birim ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülmüştür. Orta birimin kubbesi diğerlerinden daha yüksek tutulmuştur. Bu revaklarda iki sıra ahşap gergi bulunmaktadır. Sütun ve başlıkları devşirmedir. Genellikle sütunların kaideleri yoktur, fakat bazı sütunların boyu yeterli gelmediğinden altlarına tersine konmuş başlıklar yerleştirilmiştir. Üst kat revakının orta açıklığı, 60 cm. kadar genişlikte bir şeritle çevrelenmektedir. Bugün bu şerit tabakası kısmen dökülmüştür. Ancak eski resimlerinden182 ve kalan izlerden, bunun iki renkli taştan almaşık ve geometrik bir süsleme olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Katlar halinde yükselen ve kemerlerle dışa açılan bu görüntüsüyle yapı, bazı araştırmacılarca kilise yapılarına183 benzetilirken, 179 Medrese konumuz dışında olduğu için kısaca değinilmiştir. Medrese hakkında daha fazla bilgi için Bkz. Y. Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, s.30-38; Ayrıca kaynaklarda üst katın medrese değil Ahi dergahının derviş hücreleri olduğu görüşü de vardır Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.86-87. 180 S.K. Yetkin, İslam Mimarisi, Ankara, 1965, s.231; S. Çetintaş, a.g.e., s.5’te Texier’nin planında asıllarının mevcut olduğu halde Wilde’nin planlarında örülmüş oldukları görüldüğüne göre bunlarında 1832 ile 1909 yılları arasındaki bir tamirde kapatılmış olduğunu, bu koridorların güney uçlarındaki birer küçük pencereden başka ışık alacak yerleri olmadığını ve bu pencerelerin daha fazla ışık almak için yapılmış olduklarını belirtmektedir. 181 S. Çetintaş, a.g.e., s.5’te yapıyı incelediği dönemde, öğrenci hücrelerindeki ocakların sıvalar altında gizlenmiş olduklarını belirtmektedir. 182 A. Batur, a.g.m., s.145; Bkz. A. Gabriel, a.g.e., pl.xxı bis.; A. Gabriel, a.g.m., s.37-43. 183 S. Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul, 1963, s.97’de “yapının bu cephesinin Ohri’deki Ayasofya, İstanbul’daki Kilise Camii narteks cepheleriyle karşılaştırılabileceğini, XIV. yüzyılda hakim bir sanat zevkinin birbirinden uzak ve inançları farklı çevrelerde benzer ilkelerle uygulandığını” 70 bazılarınca da bu almaşık süslemeli orta birimin bir taçkapı anısı olarak kullanılmış olabileceği vurgulanmaktadır184. Şekil 12. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Medresenin Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). belirtmektedir. A. Gabriel, “Bursa’da Murad I…..”, adlı makalesinde “yabancıların Osmanlı yapısı olan bu camiyi Batıya mal etmek için; 1- I. Murad Camii eski bir Bizans sarayıdır. 2-Cami, sonradan camiye çevrilen bir Bizans kilisesidir. 3- Yapının cami olarak inşa edildiği fakat mimarının Yunanlı ya da batıdan gelen ve I. Murad’ın seferlerinin birinde esir olan bir Frank mimar tarafından inşa edildiği gibi farazilerin bulunduğunu ve bu iddiaları ispat edecek metin, kayıt bulunmadığını” belirtmektedir. 184 A. Batur, a.g.m., s.145-46. 71 İmaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarı üzerinde yükselen minarenin silindirik gövdesi tuğladandır. Gövde üzerinde zencirek, iki sıra kuş gagası ve balıksırtı motifleri ile içlerinde çarkıfelek motiflerinin bulunduğu madalyonlar vardır. Şerefenin altı mukarnas sıralarıyla hareketlendirilmiştir. Petek, küçük bir kubbe ile örtülüdür (Resim 25-26, Şekil 13,18). Kaynaklarda minarenin XIX. yüzyılda yapı bünyesine dahil edildiği belirtilmektedir185. Son cemaat yeri, yerden 1m. yüksekliktedir. Kesme taş örgülü ayaklar, üç sıra tuğla, bir sıra kesme taştan oluşan sivri kemerleri birbirine bağlamaktadır (Resim 2526). Kemerler sade tutulmuş, sadece orta birimin kemerinde bir silme kullanılmıştır. Beş birimli son cemaat yerinde, her birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. “T” şekilli kalın ayaklarla taşınan kemerler, devşirme yastıklara oturmaktadır. Son cemaat yeri, doğu ve batıda dışa devşirme sütunlara oturan ikiz kemerlerle açılmaktadır. Bu kemerler, iki kademe halinde sağır sivri kemerli çökertmeler içerisine alınmıştır (Resim 25-26). Ayaklarının arası geometrik örnekli mermer korkuluklarla hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinde, kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki birimler dışında, kubbe ve geçişlerde, kemer karınlarında geç döneme özgü kalemişi süslemeler yer almaktadır. Son cemaat yeri birimleri, kuzey-güney yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir. Son cemaat yerinin doğu ve batı köşelerindeki birimleri 1900’lü yıllara ait bir fotoğrafta da görüldüğü gibi kerpiç duvarlarla örülerek oda haline getirilmiş, ikiz kemerlerin ortasındaki devşirme sütunlar gizlenmiştir. Bunlar sonradan tekrar açılmıştır186. Aynı fotoğrafta minare ile birlikte bütün cephelerin de badanalanmış olduğu görülmektedir. Son cemaat yerinde ortadaki üç ayağın biraz yukarısında, kubbelerle üst kat arasındaki boşluğu havalandıran nefesliklerin testere dişi kemerleri vardır. Bu nefeslikler kuzey cephede üç, doğu ve batı cephede ise birer adettir. Bunlar hem kubbelere hava aldırmakta hem de cepheye hareket sağlamaktadır. Üst kattaki medresenin revakları ise oldukça hareketlidir. Ayaklar tamamen tuğladandır. Üst kattaki ikiz kemerler Bursa Orhan İmareti ve Niğde Ak Medrese’deki kemerlerle benzemektedir. N.Ş. Doğan kuzey cephesindeki ikiz kemerleri ve iki katlı uygulamasıyla Niğde’deki Ak Medrese ve Hüdavendigâr İmareti’nin banilerinin, 185 186 D. Kuban, a.g.e., s.88. S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.6, Res.6. 72 mimarlarının ve sanatçılarının ortak olabileceğini düşünmektedir. Karamanoğulları ve Osmanlı mimarisindeki dayandırmaktadır187. Üst bu kat etkileşimi, revakının aralarındaki akrabalık ilişkilerine zemininin onarımlarla yükseldiği anlaşılmaktadır. Sütunların altındaki Bizans başlıklarının gömülü durumda olması bu durumu desteklemektedir. Şekil 13. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Kuzey Cephe (VGM Arşivi’nden işlenerek). Yapının kuzey duvarı, ortadaki giriş açıklığı dışında sağırdır. Giriş açıklığı, medrese ile ortaklaşa kullanılmaktadır. Kapının söveleri mermerdir. Profilli silmelere sahip söveler 1322/1904 onarımında yapılmıştır. Giriş açıklığının üzerinde, kaval 187 N.Ş. Doğan, a.g.m., s.213’te Doğan, Niğde Ak Medrese’yi yaptıran Ali Bey’in Hüdavendigâr İmareti yapılırken Bursa’da olduğunu, Ali Bey’in dedesi I. Murad’tan etkilenerek Niğde’deki yapıyı yaptırmış olabileceğini düşünmektedir. 73 silmelerle hareketlendirilmiş bir kemer vardır. Kemer ayakları silmeli birer yastığa oturmaktadır. Girişin üzerinde dört satırdan oluşan bir onarım kitabesi yer almaktadır. Ahşap kapı kanatları yenidir (Resim 29, Şekil 14). Şekil 14. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Kuzeydeki Taçkapı. 74 Yuvarlak kemerli tonoz ile örtülü geçiş mekanından kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına ve giriş eyvanına geçilmektedir. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarının girişleri dikdörtgen formdadır. Mermer söveler silmelerle hareketlendirilmiştir Atkı taşı da profillidir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının girişi bugün bir ayakkabılıkla kapatılmıştır. Geçiş mekanını örten tonoz, geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir. Yuvarlak kemerli tonoz ile örtülü giriş eyvanından hem avluya hem de birer koridorla kuzeydeki tabhane mekanlarına geçilmektedir. Eyvana ahşap bir mahfil katı eklenmiştir. Mahfile, kuzeydoğudaki tabhane mekanına geçişi sağlayan koridorda yer alan ahşap basamaklarla ulaşılmaktadır. Mahfilin tabanı geç döneme özgü bitkisel örnekli kalemişleri ile hareketlendirilmiştir. Bir dağılım mekanı olan avlu zemini, ibadet mekanından daha aşağıda kalmakta ve ortasında XIX. yüzyılda inşa edilmiş altıgen formlu bir fıskiyeli havuz bulunmaktadır188 (Resim 30). Avlu kubbesinin geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır. Onaltı kenarlı kasnağın her bir kenarında “S” kıvrımlı birer konsol bulunmaktadır. Pandantiflerin alt kesiminde, üzerinde korint yaprağı bulunan konsollar vardır. Konsolların üzerinde de bitkisel süslemeli birer yastık bulunmaktadır. XIX. yüzyıl yapısı olan mevcut hafif sivri kubbenin tepesinde bir aydınlatma feneri vardır. Fenerin pencereleri yuvarlak kemerlidir. 11 m. çapındaki kubbe, hem imaret hem de medrese katını örtmektedir. Kubbe göbeğinde, eteğinde, geçişlerde, konsolların üzerinde ve duvarların üst kesiminde, bitkisel örnekli kalemişi süslemeler yer almaktadır (Resim 31). Alt katta avluya açılan eyvanların güneyinde birer, kuzeyinde ikişer tabhane mekanı bulunmaktadır. Güneyde yer alan tabhaneler doğrudan avluya açılmaktadır. Kuzeyde bulunanlardan eyvana bitişik olanlar hem avluya hem de kuzeydeki giriş eyvanına ve kuzeybatı ile kuzeydoğu köşelerdeki tabhanelere açılmaktadırlar. En kuzeydekiler de geçiş mekanına açılmaktadır. Mekanların örtüleri yuvarlak kemerli tonozdur. Bu birimlerin zemini, ibadet mekanında olduğu gibi avlu zemininden daha yüksek tutulmuştur. Hiçbirinde ocak, dolap vb. unsur yoktur (Resim 32). Binanın bugün 188 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.130; A. Kuran, a.g.e., s.72; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.22. 75 mevcut olan alt sıra pencereleri sonradan açılmıştır189. Üst sıra pencereleri ise medrese odalarınındır. Avlu ile ibadet mekanı arasında 60 cm.lik bir kot farkı vardır. Hüdavendigâr İmareti’nde avludan beş basamakla çıkılan ibadet mekanının kuzey kesiminde basamakların iki yanı sivri kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir (Resim 33). İbadet mekanı dikdörtgen formdadır ve yuvarlak kemerli beşik tonozla örtülüdür. Yapının üst katında, mihrabın üzerinde kubbe ile örtülü küçük bir birim vardır. Bu birimin eyvana bakan bir penceresi bulunmaktadır. Bugün dikdörtgen formdaki bu pencerenin daha önce mazgal formunda olduğu bilinmektedir 190 . İbadet mekanının mihrap nişi dışa taşkın olarak inşa edilmiştir. Yapının içinde günümüze gelebilen yegâne özgün mimari unsur, baklavalı başlıklara sahip köşe sütunceleri ve mukarnaslı kavsarası ile mihraptır. Mihrap 2.50 m. derinlikte ikinci bir eyvanın içindedir. Oldukça geniş boyutlarda tutulmuş taş mihraptaki kalemişi süslemeler yapıyla çağdaş değildir191. Mihrabın çevreleyen yazılar ve kalemişi süslemeler H.1322/1904 yılı onarımında yapılmıştır192. Eyvan başlangıçlarındaki geometrik geçmeli mermer korkuluklar orijinaldir. İbadet mekanının güneybatısında bulunan minber ve kuzeydoğusundaki vaaz kürsüsü yenidir. Hüdavendigâr İmareti, avlu, ibadet mekanı, avluya açılan üç eyvan ve altı tabhane mekanından meydana gelmektedir. Hüdavendigâr İmareti, erken tarihli olmasına rağmen mekan dağılımı yönünden oldukça hareketli bir yapıdır. Yapı, kalın duvarları, ikiz kemerleri, saçakları ve iki katlı oluşuyla Bursa’daki diğer camilerden ayrılmaktadır. Mimarı belli olmayan yapı, 1520, 1563, 1619, 1906 yıllarında ve 19751976’da önemli onarımlar geçirmiştir193. Yapı en son 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır. 189 İ.A. Yüksel, a.g.m., s.163. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.251, res.352,360,361. 191 Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.40-41, Çiz.7. 192 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.130. 193 Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu arşivinde, kapsamı belirtilmemekle beraber yapının 1970 yılında restore edildiği, 1987 yılına ait şadırvan projesi olduğu, 1997 yılında kurul kararı ile bakım izni verildiği ve boya-badana yapılıp, kurşunlarının değiştirildiği belirtilmektedir. Yapının 2006 yılında ise restitüsyonu istenmiştir. Restitüsyonda kalemişi, dış cephedeki taşların ve 190 76 Hüdavendigâr İmareti-Medresesi’nin giriş cephesinde revaklar, ikiz kemerler ve süslemelerle son derece hareketli bir görünümdedir. Buna karşılık yapının yan ve arka cepheleri, herhangi bir kademelenme olmaksızın dimdik yükselen beden duvarları, az sayıda ve ufak boyutlarda tutulmuş pencereleri ile durağan ve masif bir ifadeye sahiptir (Resim 25-28). Binanın mekanları da, Osmanlı mimarisine ters düşen bir loşluk içindedir. Nitekim zaman içinde, muhtemelen XVII veya XVIII. yüzyılda, bu loşluktan rahatsız olunarak duvarların alt kesimlerinde iri boyutlu dikdörtgen pencereler açılmıştır194. Yapının dört eyvanlı plan şeması onu bundan önceki tabhaneli camilerden farklı kılmaktadır (Şekil 11). Hüdavendigâr İmareti’nin ibadet mekanı derin bir eyvan şeklinde düzenlenmiştir. Giriş eyvan şeklindedir ve avlunun iki yanında da birer eyvan daha vardır. Tabhaneli camilerde karşılaştığımız eyvanlar, kapalı avlulu Selçuklu medreselerindeki eyvanların devamcısı gibidir. Eyvanlı olarak inşa edilen tabhaneli camiler erken tarihlidir ve az sayıda inşa edilmişlerdir195. Bu türdeki en erken tarihli örnek olan Hüdavendigâr İmareti, iki katlı plan şemasıyla da tabhaneli camiler içinde özel bir yere sahiptir. Bursa Orhan İmareti’nde olduğu gibi Hüdavendigâr İmareti’nde de merkezi hacim, Cacabey Medresesi196, Karatay Medresesi197 ve İnce Minareli Medrese’nin198 kubbeli iç avluları karakterindedir199. Üzeri açık kubbesi ve şadırvanıyla Hüdavendigâr İmareti bu hususta şüphe bırakmamaktadır. Giriş cephesinin bu farklı düzeni ve revaklarda kullanılan devşirme Bizans parçaları nedeniyle, bazı Batılı araştırmacılar, yapının bir Bizans sarayı olduğunu öne sürmüşlerdir200. saçakların onarımının yapılması istenmiştir. Minare külahının ise ahşap üzerine kurşun kaplama yapılması uygun görülmüş ve onaylanmıştır. 194 B. Tanman, “Bursa’da Osmanlı Mimarisi”, s.129-130. 195 Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Yıldırım İmareti’nde Hüdavendigâr İmareti’nde de olduğu gibi avluya açılan iki yan eyvan vardır. Bursa Ali Paşa İmareti ve Bursa Ebu İshak Zaviyesi’nde ise Hüdavendigâr İmareti’nde de olduğu gibi ibadet mekanı derin bir eyvan şeklindedir ve bir tonoz ile örtülüdür. 196 O. Aslanapa, Anadolu’da İlk…, s.76-77. 197 A. Kuran, The Mosque…, plan s.77. 198 E. Diez-O. Aslanapa, Türk Sanatı, plan s.76. 199 O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.22. 200 A. Gabriel, caminin Osmanlı mimarisinin ilk yapısı olduğunu iddia etmekte, E.H. Ayverdi ise bunu kabul etmemektedir. Ayverdi, yapının ünik bir eser olduğunu, daha sonra tekrarlanmadığını bu nedenle bir dönemi yansıtmadığını belirtmektedir. Gabriel eserinde Wilde ve Texier’i karşılaştırmakta ve Wilde’ın hatalarını göstermektedir. Gabriel, mihrabın yeni Ayverdi ise eski olduğunu ileri sürmektedir. Gabriel, a.g.e., s.39’da Texier’nin Osmanlı mimarisi hakkındaki yanlış saptamaları çürütmekte, Hüdavendigâr İmareti’nin eski bir kilise veya Bizans sarayı olmadığını, cami olarak yapıldığını, mimarının da Rum ya 77 Plan şeması dışında yapının örtü unsurları da ilginçtir. Avlu büyük bir kubbe ile son cemaat yeri dışındaki diğer mekanların tamamı ise birer tonoz ile örtülmüştür. Erken dönem Osmanlı mimarisinde en çok tercih edilen örtü unsuru kubbeydi. Hüdavendigâr İmareti’nde ikinci bir katın söz konusu olması, tonoz kullanımını gerektirmiştir. Yapıda sadece avluda kubbe kullanılmıştır. Avlu kubbesi iki kat yüksekliğindedir. Kubbeden başka yapının çatı örtüsü üç parçadan oluşmaktadır. Birinci cepheye paralel yüksek seviyedeki çatı, duvarların yüksek tutulmasıyla meydana gelen kaideye oturmaktadır. Bu çatıda yalnız üst revakın orta kubbesi kısmen dışa taşmaktadır. İkinci çatı yan hücreleri örterken üçüncü çatı ibadet mekanını örtmektedir. Mihrap hücresinin çatısı bu çatıya monte edilmiştir. Çatı, onarımlardan birinde kurşun kaplanmıştır201. Türk mimarlık tarihinde kurşun örtünün XVI. yüzyıl başında kullanılmaya başlanmış olduğu görülür. S. Çetintaş, çatının kalın kiremitlerle kaplı olduğunu ve odalardaki ocakların bacalarının da sırasıyla damda dizili bulunması gerektiğini söylemektedir. Çetintaş, çizdiği kesitlerde bu unsurları göstermiştir. Araştırmacı, ayrıca bu bacaların sonraki onarımlarda kapatıldığını ve çatının sıvanıp kurşun döşenmiş olduğunu gördüğünü söylemektedir202. Kurşunlar en son 2006 yılındaki restorasyonda yenilenmiştir. Yapıda, tabhane mekanlarının çatı örtüsünün, N.T. Dostoğlu’nun yayınladığı eski fotoğraflardan yola çıkarak kiremit kaplanmış olduğunu söyleyebiliriz. Avlu kubbesi ise kurşun kaplıdır. Aynı resimde aydınlatma fenerinin de yıkık olduğunu görülmektedir203. Avlu kubbesinin ilk inşa edildiğinde kurşunla kaplandığı ya da sadece sıvanıp bırakılabilmiş olabileceği ihtimalini de göz ardı etmememiz gerekir. Ne yazık ki bu durum hakkında elimizde herhangi bir veri yoktur. Bugün görülen kalkan duvarı çatı onarımı sırasında yapılmıştır. Hüdavendigâr İmareti’nde dikkat çekici bir unsur da avlu kubbesinin kasnağında ve beden duvarlarının üst kesimindeki saçaklardır. Saçaklar kuzey ve güney cephelerde küçük kemerleme dizilerinden, doğu ve batı cephelerinde ise daha geniş kemerleme da Frenk olmadığını belirtmektedir. Aynı fikirde olan Ayverdi’de, yapının bazı kısımlarında bir Frenk’in çalışmış olmasını muhtemel görmektedir Bkz. E.H. Ayverdi, “Bursa Orhangazi Camii…, s.72. 201 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.226. 202 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.3. 203 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.65,67,69,71,73. 78 dizilerinden oluşmaktadır (Resim 25-28). Saçaklardaki kemerler, orijinalde sivriyken sonradan yapılan kalın sıva tabakaları yüzünden formlarında bozulmalar meydana gelmiştir204. Bu saçak formu, Avrupa’daki Roman ve Gotik yapılarda sıklıkla kullanılan bir formdur. Milano’da S. Ambrogio Katedrali, İtalya’da Como’da S. Abbondino Kilisesi ve Köln’de Apostles Kilisesi gibi birçok yapıda benzer saçak örnekleri görülmektedir205. Bu saçak örneği daha sonra inşa edilen yapılarda pek tercih edilmemiştir. Edirne’de Çelebi Sultan Mehmet’in kızı Ayşe Hatun tarafından yaptırılmış olan Ayşe Kadın Camii’ndeki206 kemercikler formundaki saçak ise, sade duvar yüzeyi üzerine hafif çıkıntılı bir friz şeklindedir207. İznik Mahmut Çelebi Camii (1442-43) kuzey cephesi208, Bursa Mustafa Kemal Paşa Lala Şahin Paşa Türbesi’nin (XIV. yüzyıl) cephesindeki kemerlemeler de209 bu etkileşimi gösteren örnekler arasında sayılabilir. 2006 yılındaki restorasyon sırasında, kubbe kasnağındaki saçakların üzerindeki sıva tabakalarının kaldırılması, saçakların daha iyi görülebilmesini sağlamıştır. Restorasyon sırasında saçakları birebir inceleme fırsatı bulamasak da onarım sırasında çekilmiş ve bir web sayfasında yayınlanmış fotoğraflardan görebildiğimiz kadarıyla, kubbedekilerin hemen hemen hepsi yuvarlak kemer formundadır210. Bu, saçakların ilk inşa edildiğinde de yuvarlak kemerli olduğunun kesin kanıtı değildir. Çünkü yapı farklı dönemlerde onarımlar görmüştür. Yapının alt ve üst sıra pencereleri düz atkı taşlıdır (Resim 25-28). Tabhane mekanlarında yer alan pencereler, Ayverdi’nin yayınladığı eski bir fotoğrafta da görüldüğü gibi mevcuttur211. Aynı fotoğraftan anlaşıldığı gibi bugün görülen doğu ve batıdaki kapılar o dönemde yoktur. Bu kapılar, olasılıkla H.1322/1904 yılındaki onarımda açılmış olmalıdır (Resim 27-28). S. Çetintaş yapının dört büyük penceresinin sonradan açıldığını, doğu ve batıdaki kapıların yerinde daha önceleri birer ocağın 204 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.7. M. Binan, Türk Saçak ve Kornişleri, İstanbul, 1952, s.72. 206 Cami hakkında daha fazla bilgi için bkz. S. Bayrakal, Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, s.61-66, Res.44-47. 207 M. Binan, a.g.e., s.72, Res.65. 208 Y. Ötüken-A. Durukan vd, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.235-239. 209 Ay.es., Res.291-92. 210 Web sayfasındaki fotoğraf için bkz., http://www.pbase.com/dosseman/image/38757479 (31.01.2010). 211 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.248, Res.352. 205 79 bulunduğunu belirtmekte ve yayınladığı planda bu ocakları göstermektedir212. Alt sıra pencereleri Texier’in planında gösterildiğine göre 1833’ten evvelki tamirlerden birinde açılmış olmalıdır. Yan cephelere açılan kapıların, Texier’de görülmediği halde Dr. Wilde’nin planında mevcut oluşuna bakılırsa, 1832 ile 1909 arasında ve pek kuvvetli bir ihtimalle 1904 tamirinde yapılmış olabilir. Çetintaş ise ocakların yıktırılarak kapıya çevrilmiş olduğunu iddia etmektedir213. Mihrabın üzerinde yer alan pencere, eski fotoğrafında da görüldüğü gibi mazgal şeklinde küçük bir açıklıkken, sonradan büyütülmüştür214. Bu şekilde ibadet mekanında daha ferah bir ortam oluşmuştur. Yakın tarihli onarımlarda, imaret ile medrese arasında görsel bağlantı sağlayan ve üst katın bir tür kapalı avlulu medrese olarak yorumlanmasını gerektiren orta avlu kubbesindeki pencereler örülmüş, böylece yapının en önemli mimari unsurlarından biri yok edilmiştir215. Bu pencereler yapı içindeki loşluğu gidermek için yapılmış olmalıdır. Çünkü yukarıdaki medrese hücrelerinin imaret ile bir ilişkisi olmaması gerekir. Kuzeydeki giriş açıklığı yapıyla çağdaş değildir (Resim 29). Üzerindeki kitabeye göre 1904 yılında yapılmıştır. Kapı söveleri yenidir ve pek fazla özelliği yoktur. Giriş bölümünden kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına girilmektedir. Buradan ayrıca merdivenlerle üst kata çıkış sağlanmaktadır. Geçiş mekanı olarak adlandırılabilecek bu birimden216 sonra küçük bir giriş eyvanına geçilmektedir. Tonozla örtülü mekandan hem avluya hem de iki yanındaki tabhane mekanlarına geçiş vardır217. Ortadaki avluyla dört eyvanlı bir şema karşımıza çıkmaktadır. Bu da bize kapalı avlulu Anadolu Selçuklu medreselerini hatırlatmaktadır. Avlunun iki yanındaki yan eyvanlar tabhaneli camilerde çok yaygın değildir. Bu uygulama, Hüdavendigâr İmareti’nden 212 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, levha 3,8. Ay.es., s.3. 214 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.248, Res.352-55. 215 B. Tanman, “Bursa’da Osmanlı Mimarisi”, Bursa, İstanbul, 1996, s.130; S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.5. 216 Bursa’daki Hüdavendigâr, Yıldırım ve Yeşil imaretlerinde karşılaştığımız bu dağılım ya da giriş mekanlarının varlığını şöyle açıklayabiliriz: Eyvanların yanına tabhaneler yerleştirilmek istenince ve sayısı da fazla olunca kuzeye doğru bir taşma olacaktır. Hem eyvanı hem de tabhaneleri bir arada inşa etmek isteyen kişi aradaki boşluğu bir giriş, dağılım mekanı olarak düzenlemek durumunda kalmış olabilir. 217 Yapı içinde hem orta avludan ulaşılan hem de bir koridorla ulaşılan tabhane mekanı olan camiler: Bursa’da Orhan, I. Bayezid, Muradiye ve Yeşil imaretleri; Selanik Alaca İmaret, İstanbul Mahmud Paşa İmareti. 213 80 başka, Bursa’daki Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret ile Edirne’deki Yıldırım İmareti’nde karşımıza çıkmaktadır (Pafta 1). Eyvanların kuzeyindeki, avluya açılan tabhane mekanlarının bugünkü girişleri daha önceleri birer pencere olmalıydı. Yapı camiye dönüştürüldükten sonra bugünkü garip şekilleri almış olmalılar. S. Çetintaş planında eski kapı ve pencereleri göstermiştir218. Çetintaş, “geçitlerle ulaşılan tabhane mekanlarını eskiden ocaklı ve konforlu kadı veya müderris yahut şeyh odaları olduklarını, bu odalardaki muhteşem ocaklar, ki bu ocaklara ait herhangi bir fotoğraf ya da kanıt göstermediği halde, yıktırılarak dışarıya birer kapı açıldığını böylece birimlerin kuruluşundaki şahsiyet ve fonksiyonlarını tamamıyla kaybettiklerini” iddia etmektedir. Çetintaş, ibadet mekanına bitişik tabhane mekanlarındaki ocakları aramış ama bulamamış, bunun üzerine sıvalar arasında sondaj yapılmasını önermiştir. Girişin iki yanında, pencereleri ve ocakları olmayan ve birer koridorla ulaşılan tabhane mekanlarının kadı odaları veya mahkeme salonları için birer giriş veya bekleme yerleri olduğunu söylemektedir219. E.H. Ayverdi ise, giriş eyvanının iki yanında yer alan mekanların, mahzen olarak kullanıldığı belirtmektedir220. Bizce giriş eyvanına açılan ve üzerleri birer beşik tonoz ile örtülü bu mekanlar da birer tabhane mekanıdır. Bu tabhane mekanlarının, biri yanlara diğeri son cemaat yerine açılan dar mazgal pencereleri vardır. S. Çetintaş kitabı için araştırma yaptığı sırada, çevre sakinlerinden yapı hakkında bazı bilgiler elde etmiştir. Bu kişilerden, “ibadet mekanında daha önceleri kalın meşe ağacından gergilerin olduğunu, bu gergilerin kaldırılmasının düşünüldüğünü ve bir komisyon kararıyla kesildiklerini” öğrenmiştir. Ayrıca Çetintaş, kesilen ahşapların kapı ve minberde kullanıldığını söylemektedir. Bugün olmayan bu gergiler, araştırmacının çizdiği kesitlerde görülmektedir221. E.H. Ayverdi ise ibadet mekanındaki gergileri gösteren fotoğrafı, kitabında yayınlamıştır222. 218 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.4, levha 2-3. Ay.yer. 220 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.250. 221 S. Çetintaş, a.y.yer. 222 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.249, Res.356. 219 81 Yapıda bazı aksayan yönlerin bulunması, bu planının bir daha tekrarlanmamasına neden olmuştur. İmaretin içi, orta avludaki aydınlatma feneri ile kısmen de olsa aydınlanmasına rağmen, kasvetini korumaktadır. Yüksek duvarları ve bu duvarlara göre oranları küçük kalan pencereleri yapının kasvetini kıramamış, sonradan alt sıralara pencereler açılsa da yapının loşluğu giderilememiştir. Yapıdaki tartışmalı bir diğer konu da, mihrap çıkıntısının farklı zamanlarda yapılan rölövelerinde değişik boyutlar göstermesidir. Örneğin C. Texier’in rölövesi223 genelde hatalarla yüklüdür ve mihrabı mevcut durumdan 1.50 m. daha derin göstermektedir. Mihrap nişi iç içe iki niş içerisinde olmasına rağmen Texier bunu planında tek niş şeklinde göstermiştir. Gabriel ve Ayverdi’nin planı ise bugünkü mevcut durumu göstermektedir224. Zemin kattaki odalardan kuzeydekilerin iç kapıları sonradan açılmıştır. Alt ve üst kattaki kapı ve pencere sövelerinin hepsi mermerdendir. S. Çetintaş225 gibi bazı araştırmacılar bu parçaların Bizans yapısından toplanmış olduklarını söylemektedirler. Bu kadar çok sayıda aynı boyutları yineleyen yapı elemanının toplanıp bir yapıda kullanılması akla pek yatkın görünmemektedir. Bu mimari parçaların devşirme olmasından çok Hüdavendigâr İmareti için özel olarak yapıldığını, bununda sanatçıyla ilgili olduğu düşüncesindeyiz. Bu taşlara bilimsel bir analiz yapamasak ta, Türk ustalarla beraber Bizanslı bir taş ustasının da bu şantiyede çalıştığı ihtimali aklımıza gelmektedir. Hüdavendigâr İmareti’nin minaresi tabhaneli camilerin çoğunda görüldüğü gibi beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Bursa Orhan İmareti (Resim 181), İznik Yeşil Cami (1378-91), Edirne Muradiye İmareti (Resim 209-210) ve Balat İlyas Bey Camii (1440)226 minareleri de beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Onarım gören minarede, ne ölçüde orijinal örgüye bağlı kalındığı bilinmemektedir. Minare ahşap bir alt kısımla başlamaktadır. Kagir gövde çatı seviyesinden biraz aşağıya oturmaktadır. 223 C. Texier, Küçük Asya, s.217-221. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.243, Res.347. 225 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.7. 226 Minareler için bkz. Ş. Özgür, Tire Minareleri, (Dokuz Eylül Ü. Sosyal Bil. Enst., İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1988, s.135. 224 82 Tuğla gövde üzerindeki zincir, meander ve zikzak motifleri minare gövdesini halkalar halinde sarmaktadır. Çift bilezikle başlayan şerefe, mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Petekte ise balıksırtı ve düşey süslemeler vardır (Resim 25,27; Şekil 18). Külah önceleri sivri iken 1322/1904 onarımından önce taşa çevrilmiş, 1963 yılındaki onarımda ise küçük bir kubbe şeklinde yapılmıştır227. S. Çetintaş, minarenin orijinal olduğunu, sadece petek ve külahın yıkıldığını ve petek kısmının 1904’teki tamirde bugünkü şekle sokulmuş olduğunu belirtmektedir. S. Çetintaş, binanın sağ tarafında çatıya giren ikinci bir minare izini aramış fakat bulamamış, bu nedenle binayı tek minareli kabul etmiştir228. D. Kuban’da minarenin yapıya XIX. yüzyılda eklendiğini belirtmektedir229. Erken Osmanlı sanatında çevredeki üsluplardan etkileşim açısından dikkat çekici mimari öğelerden biri, Bursa Orhan İmareti’nin son cemaat yeri revakının doğu ve batıya açılan ikiz kemerleridir (Resim 181). Bu öğe Hüdavendigâr İmareti kuzey cephesinde daha muhteşem olarak görülmektedir. XIV. yüzyıldan itibaren Balkanlar’da hızla ilerleyen, özellikle I. Murad döneminde Rumeli’de fetihler yapan Osmanlı’nın bu yörelerdeki mimariden etkilenmemesi olanaksız gibi görünmektedir230. Örneğin Arta Parigoritissa Kilisesi (1283-96)231 ile Daphi Manastır Kilisesi’nin (XI. yüzyılın 4. çeyreği)232 cephelerine bakıldığında bu etkileşim rahatlıkla algılanabilmektedir. Öte yandan aynı tür ikiz kemerler Memluk mimarisinde yaygın olarak kullanılmıştır. Özellikle Şam Emeviye Camii’nde Memluk döneminde (1340) yenilenen güneydoğu minaresinin ikiz pencereleri bu uygulamaya verilecek en önemli örneklerden biridir233. Hüdavendigâr İmareti’nde taş, taş-tuğla ve kalemişi ile meydana getirilmiş süslemeler vardır. Yapıda taş süslemeler, dışta son cemaat yeri korkuluklarında, içeride ise üç eyvanın başlarında görülmektedir. Beyaz mermerden şebeke olarak uygulanan 227 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.252. Dostoğlu’nun yayınladığı eski bir resminde minarenin peteği kubbemsi bir örtüyle kapatılmıştır ve petek yamuktur. Bir başka resimde ise petek, kurşun kaplama konik bir külah ile örtülüdür. 228 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.6. 229 D. Kuban, a.g.e., s.88. 230 M.B. Tanman, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, 25/26/27 Kasım 1999, İstanbul, s.85. 231 C. Mango, Byzantine Architecture, New York, 1976, s.148. 232 Ay.es., s.127. 233 M.B. Tanman, a.g.m., s.87. 83 süslemeler, eşkenar dörtgenlerin altı köşeli yıldızlar meydana getirdiği sonsuzluk prensibindedir. Bunların bir kısmı orijinal, bir kısmı ise tamir sırasında yapılanlardır. İçerdeki şebekelerle dışarıdakiler aynı karakterdedir, fakat dolu kısımları daha fazladır234 (Şekil 15-16). Bu şebekelerin biraz daha farklı formlarını Balıkesir Zağnos Paşa Camii ahşap kapısında235, Ürgüp Damsa Köyü Taşkın Paşa Camii minberinde236, Konya Alaeddin Camii237, ahşap minber şebekesinde görmek mümkündür. Üst kat revakındakiler ise devşirme ya da yukarıda da söylediğimiz gibi şantiyede çalışan yabancı bir sanatçının yorumu olabilir. Kafes oyma tekniği Hüdavendigâr döneminden itibaren görülmeye başlayan bir tekniktir. II. Murad dönemine kadar bu teknik daha çok, son cemaat ya da giriş revağındaki açıklıkları kapatan şebekelerde uygulanmıştır238. Kat silmeleri ile kemer üzengilerinden dolaşan bütün mermer silmeler Bizans süsleme karakterini yansıtmaktadır. Sütunlar ve başlıklar ise devşirmedir. Mustafa Kemal Paşa Lala Şahin Paşa Türbesi (Vakfiye 1348) kemer yastığındaki süsleme239 Hüdavendigâr İmareti’nin kemer yastıklarındakiler ile aynıdır (Şekil 17). Şekil 15. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Son Cemaat Yeri. Mermer Korkuluklar. 234 Yapıdaki süslemeler için ayrıca bkz. A. Bilsel, Bursa Dini Mimari Yapılarında Görülen Taş-TuğlaKalemişi-Ahşap-Çini ve Maden Süsleme Çeşitlerinin İncelenmesi Fotoğraflarla Belgelenmesi, (Uludağ Ü. Sos. Bil. Enst. Resim-İş Eğitimi Bölümü Grafik Anasanat Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1995, s.4. 235 Y. Demiriz, İslam Sanatında Geometrik Süsleme, İstanbul, 2000, s.42 236 Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, s.64. 237 Y. Demiriz, İslam …, s.23. 238 Y. Özbek, a.g.e., s.514. 239 Ay.es., s.47. 84 Şekil 16. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Medrese Revaklarının Mermer Korkuluklar. Şekil 17. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Kemer Yastıklarındaki Süslemelerden. Üst kattaki revakın yan cephelerinde Bursa Orhan İmareti’nde de olduğu ikiz kemerler yer almaktadır. İkiz kemerlerin alınlıklarında taş ve tuğla ile iç içe geçmiş altıgenler oluşturulmuştur. Altıgenleri altı kollu yıldız ve eşkenar dörtgenler meydana getirmektedir. Benzer süslemeleri Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde (Resim 86-87), Bursa Yıldırım Darüşşifası’nda duvardaki panoda240, Bursa Yıldırım Medresesi tuğla alınlıkta241, Akşehir Ulu Cami çini mihrap kavsarasında242 görmek mümkündür. Üst kat revağının ortasındaki kemerin alınlığında siyah-beyaz mermerden, iki renkli almaşık sistemle üçgenlerden oluşan bir süsleme meydana getirilmiştir. Ancak bu 240 Y. Demiriz, Osmanlı … , s.447, Res.440. Y. Demiriz, a.g.e., Res. 428; Y.Demiralp, a.g.e., s.43, şekil 14. 242 Y.Demiralp, a.g.e., şekil 7. 241 85 dekoratif süslemenin cephenin bütünü içindeki oranının çok küçük olduğu açıktır243. Çetintaş, “üst kat revakının ortasında ayrıca doğu ve batıdaki kemerlerdeki geometrik süslemelerin taş ve tuğla ile değil, harçla ve mala ile işlenmiş olduğunu, gerek Bursa Orhan İmareti’nde gerekse Yıldırım Darüşşifası’nda bulabildiği numunelerden yola çıkarak bu harcın içine gömülerek mozayikvari işlenmiş sırlı veya sırsız kırmızı tuğlalarla rekabet edecek metanette hala yaşamakta olduğunu” belirtmektedir. Çetintaş, sırlı veya sırsız tuğlaya rastlamadığından süsleme yüzeyinin yalnız harçla meydana getirilmiş olduğunu iddia etmektedir244. Bursa Orhan İmareti’nde de bu çelişkiyi görmüş ve süslemelerin boyayla tuğla görünümü verilmiş unsurlarla yapılmış olabileceğini belirtmiştik. Ancak Bursa Orhan İmareti’nde rahatlıkla görülen bu uygulamayı Hüdavendigâr İmareti’nde göremedik. Buradaki tuğlalar orijinal görünmektedir. Süslemeler hakkında daha sağlıklı bilgiler verebilmek için bir bilimsel malzeme analizi yapılması gerekmektedir. Taş ve tuğla ile yapılmış geometrik örnekli süslemeleri Bursa Muradiye İmareti’nin son cemaat yerinde görebiliriz. Kemer alınlıklarının her birinde farklı bir süsleme vardır. Süsleme kompozisyonları, altıgen, sekizgen, dört kollu yıldız, zikzak, balıksırtı, üçgen şekilli tuğla noktalı, baklava, onikigen ve kare formlarından meydana gelmektedir. Minare gövdesinde normal tuğla örgüsünün arasında yer yer zikzak, meander, rozet şekilli tuğlalarla işlenmiştir (Şekil 18). Yapının tamamının saçak hattı küçük sağır kemerlerle hareketlendirilmiştir. Kemerlerin çoğu yuvarlak kemer şeklinde olmasına rağmen, sivri kemer şeklinde olanlar da vardır (Resim 25-28). Hüdavendigâr İmareti’nde yapıyla çağdaş kalemişi yoktur. Son cemaat yeri kubbelerinde, giriş eyvanının üzerine yerleştirilmiş mahfilin tabanında, avlu kubbesinde, eyvanlarda, ibadet mekanında, pencere üzerlerinde ve mihrapta geç döneme özgü, Barok karakterli kalemişi süslemeler bulunmaktadır. 243 244 D. Kuban, a.g.e., s.88’de bu süslemelerin Rum ustalar tarafından yapılmış olduğunu belirtmektedir. S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.7, levha 9. 86 Şekil 18. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Minareden Detay (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 87 Son cemaat yeri kubbelerinin göbeği, dilimli dairesel bir madalyonla bezenmiştir. Madalyonun içerisi palmet, rumi ve kıvrık dallarla dolgulandırılmıştır. Kubbe eteğinin dört yönünde ise basit eşkenar dörtgenlerden oluşan süslemeler vardır. Süslemelerde kahverengi, siyah, beyaz ve yeşil renkler kullanılmıştır. Kemer karınlarında da kubbe göbeğindeki süslemeler karakterinde palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen kartuşlar bulunmaktadır. Bu süslemelerde de aynı renkler kullanılmıştır (Şekil 19). Şekil 19. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Son Cemaat Yerinin Ortadaki Kubbenin Göbeğindeki Kalemişi Süsleme. Giriş eyvanının üzerinde yer alan mahfilin tabanında, göbekte palmet, rumi, kıvrık dal ve yapraklardan gelişen bitkisel bir madalyon bulunmaktadır. Köşelerde ise göbekteki süslemeden gelişen örnekler saadet düğümleri ile birbirlerine bağlanmaktadır. Süslemelerde kırmızı, mavi, hardal yeşili, kahverengi ve krem tonları hakimdir. Avlunun kubbe göbeğine, girift şekilde birbiri içine geçmiş palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen bir kompozisyon uygulanmıştır. Zemin mavi, süslemeler ise kahverengidir. Kasnaktaki bordürde, uçları yuvarlatılmış, uzun enine dikdörtgen kartuşlar bulunmaktadır. Kartuşlar birbirlerine girift dallarla bağlanmıştır. Kartuşların içerisinde palmet, rumi ve kıvrık dallardan oluşan süslemeler vardır. Süslemelerde kahverengi, beyaz ve mavi kullanılmıştır. Pandantiflerin altındaki konsolların üzerleri, ters şekilde yerleştirilmiş palmet, rumi ve kıvrık dallardan oluşan bir süsleme ile hareketlendirilmiştir (Resim 31). Avlu duvarlarının üst kesimindeki 88 enlice bordür ibadet mekanında da devam etmektedir. Kahverengi zemin üzerinde enine dikdörtgen kartuşlar ve bitkisel örnekli süslemeler mavi, kırmızı, yeşil, kahverengi renklerle meydana getirilmiştir. Aynı bordür ibadet mekanının tonozunun eteklerinde de devam etmektedir. Tonozun ortasında eşkenar dörtgen formundaki süsleme palmet, rumi ve kıvrık dallarla oluşturulmuştur. Süslemede kahverengi, siyah, yeşil ve mavi renkler hakimdir. Avluya açılan doğu ve batıdaki eyvanların tonozlarındaki süslemeler de aynı karakterdedir. Bu eyvanların güney duvarlarına birer mihrap resmedilmiştir (Şekil 20-21). Mihrap tepeliği palmet ve rumilerle taçlandırılmıştır. Kavsarada iki yana çekilmiş perde motifi uygulanmıştır. Ortadan bir kandil sarkmaktadır. Çerçeve bitkisel örneklerle dolgulandırılmıştır. Yeşil, kahverengi, mavi, beyaz ve kırmızı renkler kullanılmıştır. Şekil 20-21. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Batı ve Doğu Eyvanlarında Yer Alan Kalemişi Mihrap Süslemeleri. 89 Yapıdaki tüm pencereler palmet, rumi, kenger yaprağı ve kıvrım dallardan oluşan birer bitkisel süsleme ile taçlandırılmıştır (Resim 33). Şekil 22. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Mihrap Eyvanının Tonozunda Yer Alan Kalemişi Süsleme. Derin bir niş içerisine yerleştirilen mihrap, dikdörtgen kesitlidir245. Mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Köşe sütuncelerinin başlıkları ve altlıkları baklava formundadır. Mihraba ait eski bir resimde, mihrabın şimdiki gibi eyvan boyunca yükselmediği, daha alçak olduğu görülmektedir. Orijinalde sade bir kuruluş gösteren mihrap, XIX. yüzyılda altın yaldız ve çeşitli geç dönem süslemeleriyle kimlik değiştirmiştir. Şimdiki mihrap kavsarasının üzerinde yer alan ayet panosu ve kalemişi süslemeler 1322/1904 onarımında yapılmıştır246. 245 Gabriel mihrabın yeni yapıldığını Ayverdi ise bu görüşü, aynı devirdeki Şehadet ve Bursa Orhan, Ankara Ahi Elvan, Genbemüz köyünde Samsa Çavuş, İznik Orhan Gazi camilerinin mihraplarını örnek vererek çürütmeye çalışmıştır Bkz. E.H. Ayverdi, “Bursa Orhan Gazi Camii…, s.74. Çetintaş yerli halktan mihrabın bugünkü şeklinin yeni olduğunu eski mihrabın daha derin olduğunu son tamirlerde bunun geriye çekilerek yeniden yapılmış olduğunu öğrenmiştir. Texier’nin planında da mihrabın kare planlı olduğunu göstererek, bugünkü mihrabın değersiz olduğunu imamın önüne rastlayan düzlükten duvarı delip arkasındaki orijinal mihrabın aranmasını bulunacak mihrabın bugünkünden daha sade ve kıymetli olacağını bildirmektedir. S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.4. 246 E.H. Ayverdi, a.g.e., s.257; M. Top, a.g.t., s.40-41. 90 Şekil 23. Bursa Hüdavendigâr İmareti. Mihrap. 91 Mihrabın içinde yer aldığı nişinin üzerinde bitkisel örnekli bir kartuş bulunmaktadır. Yarım daire formlu mihrap tepeliği palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir. Kavsaranın köşeliklerindeki bitkisel süslemeler farklı renkte realist çiçeklerden meydana gelmektedir. Çiçek buketlerinin etrafı kıvrım dallarla çevrelenmiştir. Mihrap ana nişi içerisinde de palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen süslemeler vardır. Çerçevede yazı, realist çiçekler, palmet ve rumilerden meydana gelen bordürler vardır. Süslemelerde kahverengi, kırmızı, yeşil, krem, beyaz ve altın yaldız kullanılmıştır247 (Resim 33; Şekil 22-23). Tarihlendirme İmaretin kesin inşa tarihi bilinmemektedir. Yapının inşa tarihi ile ilgili farklı görüşler vardır. S. Çetintaş Hammer’den alıntı yaparak I. Murad’ın 766/1363’te Sırp Sındı Savaşı’ndan sonra Bursa’da bir cami yaptırdığını ve buradan yola çıkarak da imaretin ve tüm külliyenin inşa tarihinin 1363’te başlamış olabileceğini bildirmektedir248. Wilde Brussa adlı tezinde inşa tarihini vermemiş, yapıyı XIV. yüzyılın sonlarına tarihlendirmiştir249. İslam Ansiklopedisi’nde de E. Diez, yapının inşa tarihi olarak XIV. yüzyılın sonlarını göstermiştir250. Sedad yapıyı 767 yılına tarihlemektedir251. Yurt Ansiklopedisi’nde yapının inşa tarihi olarak 1363 yılını verilmiştir252. A. Kuran ve A. Gabriel, H.767/1365 yılında yapının inşaatın başladığını H.787/1385 yılında tamamlandığını söylemektedirler253. S. Eyice ise yapının I. Murad tarafından kesin olmamakla birlikte 1365’e doğru yapıldığını belirtmektedir254. N.Ş. Doğan’a göre imaret, 1365/66 yıllarında inşa edilmiştir255. S.K. Yetkin’e göre yapının inşaatı 1363 yıllarında başlamıştır256. R. Akbulut ise inşa tarihi olarak H.766/1363 yılını 247 Yapıdaki kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. E. Çalıkuşu, Bursa Dini Mimarisinde Türk Barok Bezemeler, Ankara, 2010, s.43-50. 248 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.1. 249 H. Wilde, a.g.e., s.13. 250 E. Diez, “Bursa”, İslam Ansiklopedisi, C.II, Eskişehir, 1997, s.815. 251 H.E. Sedad, Bursa Tarihi Yerler, Müze, Camiler, Türbeler, Bursa, 1939, s.15. 252 Yurt Ansiklopedisi, “Bursa”, C.III, İstanbul, 1982, s.1755. 253 A. Kuran, The Mosque…, s.102; A. Gabriel, Une Capitale Turque Brousse, s.59. 254 S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler, s.32. 255 N.Ş. Doğan, a.g.m., s. 211. 256 S.K. Yetkin, İslam Mimarisi, s. 230. 92 vermektedir 257 . M.T. Gökbilgin ise imaretin H.767/1366’da padişahın çocuklarının sünnet düğünü senesinde yapıldığı, vakfiyesinin ise H.787/1385 yılında tanzim edildiğini belirtilmektedir258. Yapının inşaatı, I. Murad’ın tahta çıkmasından (13591389) hemen sonra başlamıştır. Buradan yola çıkarak yapıyı 1362-1385 yılları arasına tarihlemek mümkündür. Yapının bir onarım kitabesi vardır (Resim 34). Kuzey taçkapısı üzerindeki mermerden kitabe R.1322/1904 tarihlidir. Küçük boy Talik yazı ile Türkçe yazılmış 60x120cm. boyutlarındaki onarım kitabesinin Arapça harflerle metni şöyledir: ‫ﺳﻠﻄﻦ‬١ ‫ﺳﻠﻄﻦ‬١ ‫ﺑﻦ‬١ ‫ﺳﻠﻄﻦ‬١ ‫ﻓﺖ ﺳﻨﻰ‬١‫زىﻨﺖ ﺑﺨﺶ ﻣﻘﺎم اﻗﺪس ﺧﻞ‬ ‫ﺛﺮ‬١‫ﻓﻨﺪﻣﺰ ﺣﺰرﭠﻠﺮىﻢ‬١ ‫ن‬١‫ﻟﺪو‬١ ‫ﺧﺮ‬١ ‫ﻟﻰ‬١ ‫ ﺳﻠﻄﻨﭡﮫ‬١‫ﻟﺪ‬١‫ن خ‬١‫زى ﻋﺒﺪﻟﺤﻤىﺪ خ‬١‫ﻟﻎ‬١ ‫م‬١‫د ﻋﻆ‬١‫ﺟﺪ‬١ ‫وزر‬١ ‫وﻣﻖ‬١ ‫ﺣﻠىﺮىﻦ زﻣﺤﻢ‬١‫ﻓﭟ ﭘﻦ‬١‫ﺟﻠىﻞ ﺧﻞ‬ ‫وﻧﺪﻛﺮ‬١‫ن ﺧﺪ‬١‫ﺣﻤىﻨﻠﺮﻧﺪن دﻧﭡﻤﻚ‬ ‫ ﺑىﻮرﻣ ﻠﺮدر‬١ ‫ﻧ‬١ ‫ و‬١‫ﺣﻰ‬١ ‫ﻣىﺸﺮﻓﻠﺮى ﭠﺠﺪىﺪ‬١‫ﺷﺒﻮ ج‬١ ‫زى ﺣﺰرﭠﻠﺮىﻨﻚ‬١‫غ‬ ١٨ ‫ﻻﺧﺮ‬١‫ذى‬١‫ ﺟﻢ‬١٣٢٢‫ﺳﻨﮫ‬ Kitabenin Anlamı: Ziynet-bahş-i makaam-ı akdes-i Hilâfet-i Seniyye es-sultan ibn’üs-sultan Ül-Gaazi Abd’ül-Hamid Han halleda’llahü saltanatahû ilâ âhiri’d-Devrân Efendimiz hazretleri me’âsir-i Celile-i hilâfet-penâhîlerine zamîme olmak üzre (üzere) ecdâd-ı ızam-ı hümayûnlarından cennetmekan Hüdavendigâr Gaazî Hazretlerinin işbu cami-i şeriflerini tecdiden ihya ve inşa buyurmuşlardır. Sene 1322 Cemâziyü’l-âhir 18 257 R. Akbulut, Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1957, s.122. M.T. Gökbilgin, “Murad I. Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, C.X (1951-1953), İstanbul, 1953, s.219; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.23132. 258 93 Kitabeye göre yapı, II. Abdülhamid’in emriyle R.1322/1904 yılında yapılan onarımda yenilenmiştir259. H.787/1385’te düzenlenen vakfiyenin H.802/1400 yılındaki kopyası Başbakanlık Arşivi’nde bulunmaktadır. Burada Yıldırım Bayezid’in eklediği vakıflar da gösterilmiştir260. Yukarıda da belirttiğimiz gibi yapı I. Murad dönemine, 1362-85 yıllarına tarihlenmektedir. 259 260 K. Baykal, Bursa ve Anıtları, s.27. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.247. 94 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.6 :NİLÜFER HATUN İMARETİ261 :İznik İnceleme Tarihi :18.12.2009 :24-25 Resim No :35-44 Yapı, İznik Merkez’de Lefke Kapısı yolu üzerinde, Müze Sokağındadır. İmaretin karşısında Şeyh Kutbeddin Camii262, güneydoğusunda da Yeşil Cami263 bulunmaktadır. Yapı uzun yıllar kullanım dışı kalmıştır. 1955 yılındaki onarım sonrasında imaret, işlev değiştirmiş ve 1960 yılından sonra müze olarak hizmet vermeye başlamıştır264. İnşa kitabesine göre yapı 1388 yılında inşa ettirilmiştir. Yapının banisi Sultan Murad’tır ve imareti annesi Nilüfer Hatun adına yaptırmıştır265. Yolun konumundan dolayı doğu-batı yönlü yerleştirilmiş olan yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Giriş cephesi olan doğu cephede ise beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 24). Yapının duvar örgüsünde dönem özelliği tuğla hatıllı taş malzeme kullanılmıştır. Üç sıra tuğla hatılla dönüşümlü olarak kullanılmış kaba yonu taşlar oldukça özenlidir. İyi yontulmuş taşlar, neredeyse kesme taşa yakındır. Örtülerin kasnaklarında ve son cemaat yerinin üst kesimlerinde taş sıraları arasına dikine yerleştirilmiş tuğlalara da rastlanmaktadır. Ancak bu tuğlalar belli bir düzende değildir. Beden duvarları ve avlu 261 Yapı kaynaklarda Nilüfer Hatun Zaviyesi şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. G. Goodwin, a.g.e., s.45; L. Mozzati, Islam, Milan, 2002, s.274. 262 Bkz. S. Tunalı, İznik’te Mimarlık ve İç Mimarlık Olgusunun Tarihsel Gelişimi, (Marmara Ü. Güzel Sanatlar Enst. İç Mimarlık Ana Sanat Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2004, s.128-130. 263 Bkz. S. Tunalı, a.g.t., s.130-32. 264 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328; A. Ersen, a.g.t., s.36. 265 G. Öney, Beylikler Devri…, s.14; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.68; S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.33; S. Eyice, “İki Türk Abidesinin Mahiyetleri Hakkında Notlar İznik’te Nilüfer Hatun İmareti ve Kayseri’de Köşk Medrese”, Ankara Ü. İlahiyat Fak. Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü, Yıllık Araştırma Dergisi, II, 1957, Ankara, 1958, s.108; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.320,328; A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, s.147-148; A.S. Ülgen, “İznik’te Türk Eserleri”, Vakıflar Dergisi, I, 1938, s.65; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.19; Vakıf Abideler, IV, s.239-242; Ş. Çakmak, a.g.e., s.100; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.88; Y. Özbek, a.g.e., s.76; Gurlitt, Die islamitischen Bauten von İznik, OA, III (1912/13), s.54; K. Otto-Dorn, Das islamische İznik, Berlin, 1941, s.52. 95 kubbesinin kasnağı üç sıra kirpi saçakla, diğer örtülerin kasnakları ise iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır266. Örtüler düz oluk şekilli çatı kiremitleri ile kaplıdır. Yapıdaki alt sıra pencereleri düz atkı taşlı sivri kemerli alınlıklıdır. Üst sıra pencereleri ise alınlıksız dikdörtgen şekillidir. Üst sıra pencereleri alçı dışlıklar ile kapatılırken, alt sıra pencereleri lokma demir parmaklıklara sahiptir. Şekil 24. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Son cemaat yerinin tasarımı ilginçtir. Normalde son cemaat yerleri bulundukları cephenin tamamını kapsayacak şekilde inşa edilmektedir. Bu yapıda doğu cephede yer alan son cemaat yeri tüm cepheyi kapsayacak şekilde tasarlanmamıştır. Son cemaat yerindeki bu tasarım, cephelerde kullanılan rozetler, güneş kursları ve orta birimdeki kaval silmeli ayaklarla da farkını belli etmekte, tasarım ve farklı biçim anlayışlarının bu yapıda uygulandığını göstermektedir. Bu tasarım anlayışını açmamız gerekirse; son 266 Saçaklar hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Binan, a.g.e., s.65, Res.55. 96 cemaat yeri ayakları, bundan önceki yapılarda gördüğümüzden farklı olarak duvar örgüsünde de olduğu gibi taş ve tuğla malzeme ile almaşık düzendedir. Ayaklarda son cemaat yerinin üst kesiminde kullanıldığı gibi dikine tuğla tercih edilmemiştir. Son cemaat yerinin güney cephesinde testere dişi düzeninde yerleştirilmiş iç içe halkalar şeklinde bir güneş kursu ve altıgen formlu tuğlalarla şekillenmiş rozet şeklinde süslemeler bulunmaktadır. Son cemaat yerinin yan cephelerinde Bursa’daki Orhan ve Hüdavendigâr imaretlerinde de olduğu gibi ikiz kemerler söz konusudur (Resim 181, 27-28). Şekil 25. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Kuzey Cephe (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Son cemaat yeri beş birimlidir. Birimler dışarıya sivri kemerler ile açılmaktadır (Şekil 25). Kemerler sütunlar ve taş/tuğla almaşıklığındaki ayaklarla taşınmaktadır. Son cemaat yerinde kullanılan sütunlar devşirme olmasına rağmen başlıklar XV. yüzyılın ortalarından itibaren görülemeye başlanacak formda mukarnaslıdır267. Bu da bize bir onarımı işaret etmektedir. Mukarnaslı başlıklar form ve işleniş bakımından İznik Yeşil Cami ile benzerlik göstermektedir. Bu da iki yapıda da aynı ustanın çalışmış olabileceğini düşündürmektedir268. Son cemaat yerinin güney kesimi 1955 yılındaki onarımda yeniden yapılmıştır269. Orta birimin ayaklarının dış yüzlerine yarım daire 267 Yapıdaki devşirme parçalar için bkz. B. Yosunkaya, a.g.t., s.58. Y. Özbek, a.g.e., s.77. 269 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.323; A. Ersen, a.g.t., s.36. 268 97 profilli, üstleri konik birer unsurla biten kaval silmelerden oluşan payandalar yerleştirilmiştir. Bu tarz silmeli uygulamalar Selçuklu ve Bizans mimarisinde de görülmekle birlikte, Bizans mimarisinde çok yaygın değildir. Kaynaklarda benzer uygulamanın sadece Gülhane’deki bir Bizans kilisesinin kalıntısında görüldüğü belirtilmektedir270. Son cemaat yerinin batı duvarı taçkapı ve iki yanındaki pencerelerle çok fazla hareketli değildir. Taçkapının üst kesimi ile iki yandaki pencereler taş/tuğla dokusu ile bir uyum içerisindedir. Sivri kemerli alt sıra pencerelerinde kemer, 3 tuğla ile 1 adet taştan meydana gelen almaşık örgüdedir. Kemer sırtı, testere dişi tuğla şerit ile çevrelenmiştir. Benzer kemer formları Bursa Orhan İmareti (Resim 181), Bursa Muradiye Medresesi giriş cephesi pencerelerinde271, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde güney cephedeki pencerelerin çökertmelerinde (Resim 4), Bursa Tuz Pazarı Camii’nde272 de görmek mümkündür. Kemer aynası tuğla deseni ile dolgulandırılmıştır. Taçkapının sağındaki pencerenin alınlığı dama tahtası süslemelidir. Kaynaklarda bugün sıvalı olan batı duvarının pencere ve taçkapının üzerinde de olduğu şekilde almaşık düzende olduğu belirtilmektedir273. Son cemaat yerinde ortadaki birim bir kubbe ile diğer birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Orta birimde merkezi alanda yer alan kubbe doğu ve batıdan iri üçgenlerle dolgulandırılmıştır. Örtü farkı dışında orta birimdeki kubbe, ayrıca dıştan diğer örtülerden daha da yüksek tutularak vurgulanmıştır. Doğu cephenin ortalarında yer alan taçkapı, taş/tuğla ve mermer malzemelerle şekillenmiştir. Taçkapının üst kesiminde taş ve tuğlalar iki sıra arasında şaşırtmacalı olarak verilmiştir. Yapıda görülen bu teknik Bizans etkilidir274. Taçkapı, pahlı, düz ve oluk silmelerle hareketlendirilmiştir. Mermer söveli giriş açıklığı, Bursa kemeri tarzında aynalı bir kemer ile örtülüdür. Sövenin iç kısmında mukarnaslı konsollar yer almaktadır. Konsolların üzerindeki dilimli kemerli panonun ortasında birer gülbezek motifi 270 A. Ersen, a.g.t., s.36. N.Y. Uluengin, Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi, İstanbul, Ocak 2000, s.31, Res.49a, 49b. 272 Ş. Özüdoğru, “Bursa’da 15-16.yy. Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran 2003, s.445, Res. 3. 273 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.323. 274 Duvar örgüsü ve süslemeleri hakkında bkz. A. Batur, a.g.m., s.147-148. 271 98 bulunmaktadır. Giriş açıklığı üzerindeki kitabe panosunun köşeleri, palmet motifleri ile bezenmiştir275. Taçkapının üst kesimine alçı dışlıklı bir mazgal pencere yer almaktadır. Taçkapıdan ulaşılan avlu kare planlıdır. Geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Türk üçgenleri erken örneklerde olduğu şekilde burada da yalındır. Yapı düzenlemesi içerisinde anıtsal ve tüm örtülerin üst kotunda yer alan avlu kubbesinin merkezine bir aydınlatma feneri yerleştirilmiştir. Tuğlalarla örülmüş sekizgen planlı fener, düz oluklu dere kiremitleri ile kaplı küçük bir kubbe ile örtülüdür. Sekizgen fenerin her yüzüne alçı dışlıkları olan birer sivri kemerli pencere açılmıştır. Örtülerin hiç birinde taş kaidesi olmasına rağmen alemlerin hilalleri bulunmamaktadır. Avlunun kuzey ve güney duvarlarının batı köşelerinde yer alan dikdörtgen planlı giriş açıklıkları ile tabhane mekanlarına girilmektedir. Güney-kuzey yönlü yerleştirilmiş dikdörtgen planlı mekanların güney ve kuzey duvarlarına birer Bursa kemeri atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve birer kubbe ile örtülmüştür. Tabhane mekanlarının doğu duvarlarında birer dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Mekanların doğu duvarlarında pencere açıklıklarına yer verilmezken, dışa bakan diğer duvarlarının alt kesimine birer adet dikdörtgen formlu pencere açılmıştır. Alt sıra pencerelerinin aksına üst sıraya da birer dikdörtgen formlu pencere yerleştirilmiştir. Avlunun batı cephesinin güney ve kuzey köşelerine yakın şekilde yerleştirilmiş birer basamak ile ibadet mekanına ulaşılmaktadır. İbadet mekanında örtü çeşitlemesi vardır. Dikdörtgen planlı mekan, örtü katı kademeli olarak düzenlenmiş ve iki birime ayrılmıştır. Doğudaki birimin sekizgen kasnaklı kubbesi mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Batı uçtaki birim ise son cemaat yerinin orta biriminde olduğu gibi önce üçgenlerle dolgulandırılmaya gidilmiş, ortada altıgen alan, altıgenin içine de bir kubbe oturtulmuştur. İbadet mekanında mihrap ve giriş aynı aksta değildir. Yolun konumundan dolayı doğu-batı şekilde yerleştirilmiş yapıda giriş cephesi doğuya, ibadet mekanı ise batıdaki eyvana açılmaktadır. Batıdaki eyvanın güney duvarında ise ihtiyacın bir getirisi olduğu aşikar olan, yüzeysel ve bezemesiz bir çökertme, mihrabı simgelemektedir276. Benzer bir uygulama Kütahya’daki Yakup Çelebi İmareti’nde de 275 Taçkapının profili için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.209, Profil.2. Mihrap ile ilgili yorumlar için bkz. S. Eyice, “İki Türk Abidesinin…, s.109-110; D. Kuban, a.g.e., s. 88’de yapının mihrapsız olduğunu iddia etmektedir. 276 99 görülmektedir (Resim 301). Batı eyvanının güney duvarında yarım daire kesitli niş oldukça yüzeyseldir. İbadet mekanının güney ve kuzey duvarlarında altta ikişer adet, batı duvarında ise bir adet dikdörtgen formlu pencere yer almaktadır. Alt sıra pencerelerinin üst aksına da birer adet sivri kemerli pencere yerleştirilmiştir. İbadet mekanının tüm duvarlarını, avlu duvarlarında olduğu şekilde, çepeçevre dolanan tersdüz palmet motiflerinde meydana gelen bir fistoya yer verilmiştir. Yapıda taş, tuğla/taş ve alçı süslemeler vardır. Taş süsleme taçkapının söve ve konsollarında, son cemaat yerinin sütun başlıklarındadır. Taçkapıda sövenin iç kısmında mukarnaslı konsollar yer almaktadır. Konsolların üzerindeki dilimli kemerli panonun ortasında birer gülbezek motifi bulunmaktadır. Giriş açıklığı üzerindeki kitabe panosunun köşeleri, palmet motifleri ile bezenmiştir. Beyaz mermerden unsurlarda bezemeler kabartma ve oyma tekniğindedir277. Tuğla/taş süslemeler dış cephede beden duvarları ile son cemaat yerindedir. Süslemeler dikdörtgen formda panolar, güneş kursları tuğlaların değişik şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelmiştir. Son cemaat yerinin güney cephesinde testere dişi düzeninde yerleştirilmiş iç içe halkalar şeklinde bir güneş kursu ve altıgen formu tuğlalarla şekillenmiş rozet şeklinde süslemeler278 Bursa Orhan İmareti (Resim 181182), Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim 25-26), Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde (Resim 4) ve Bursa Gülçiçek Hatun Türbesi’nde279 de görülmektedir. Taçkapının sağındaki pencerenin alınlığında da dama tahtası süslemelidir (Resim 38). Avlu ve ibadet mekanının duvarlarını dolanan palmet fistosu alçı üzerine kabartma tekniğindedir. Bu süsleme XIV-XV. yüzyılın sevilen bir kompozisyonudur. Onarımlarda palmetlerin uç kısımları bozulmuştur. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi taçkapı üzerindedir. Celi sülüs Arapça kitabe, mermer üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 44). Üç satır halinde verilmiş kitabenin, Arapça harflerle yazılışı şöyledir: 277 Bezemeler hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.586-93; Ş. Çakmak, a.g.e.., s.209, Profil.2. 278 D. Kuban, a.g.e., s.89’da bu süslemelerin Bizanslı ustalarca yapıldığını belirtmektedir. 279 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.245, R.121. 100 ‫ اﻣﺮ ﺑﺒﻨﺎء ھﺪه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﻤﺒﺎرﻛﮫ اﻟﺸﺮﯾﻔﮫ ﻻراﻟﺖ ﻣﻌﻤﻮره اﻟﻤﻠﻚ اﻟﻤﻌﻈﻢ اﻟﺤﻘﺎن اﻟﻤﻜﺮم‬-١ ‫ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ اورﺧﺎن ﺣﻠﺪاﻻه ﻣﻤﻠﻜﺘﮫ ﻟﻮ اﻟﺪﺗﮫ اﻟﻤﺮﺣﻮﻣۃ اﻟﻤﻐﻔﻮره ﻧﺎﺳﺮه‬-٢ ‫اﻟﺤﯿﺮات ﺳﯿﺪه اﻟﻤﺤﺪرات‬ ‫ ﻧﯿﻠﻮﻓﺮ ﺧﺎﺗﻮن ﺗﻐﻤﺪھﺎ ﺑﺎﻟﻐﻔﺮان ﻓﻰ اول ﺟﻤﺎدى اﻻول ﻟﺴﻨﮫ ﺗﺴﻌﯿﻦ وﺳﺒﻌﻤﺎﯾﮫ‬-٣ Kitabenin anlamı: Büyük hükümdar, iyilik sahibi hakan, sultan oğlu sultan, Orhan oğlu Murad –Allah memleketini (yönetimini) devamlı kılsın-; merhum, mağfur, hayırlı işleri yayan, örtünmüşler (kadınlar) in efendisi olan annesi Nilüfer Hatun adına –(Allah) onu mağfiretiyle örtsün-, imar edilmiş (ya da imaret) olarak devam edecek bu mübarek ve şerifli imaretin inşa edilmesini 790 senesinin Cemaziye’l-evvel ayının başında emretti280. İnşa kitabesinde de belirtildiği gibi imaret, H.790 Cemaziye’l-evvel/Mayıs 1388 yılında Nilüfer Hatun anısına, oğlu Sultan Murad tarafından inşa edilmiştir. 280 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.69; kitabenin farklı okunuş ve yazılışları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.327; Vakıf Abideler, IV, s.239-240; Y. Özbek, a.g.e., s.76; Türkiye’de Vakıf Abideler, IV, s.239-240. 101 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.7 :YAKUP ÇELEBİ ZAVİYESİ/CAMİİ281 :İznik İnceleme Tarihi :18.12.2009 :26 Resim No :45-52 İznik şehir merkezinde, Yeni Mahalle, Yakup Sokak’tadır. Yapının bugün konutlar arasında sıkışıp kalması çevresinden fotoğraf çekilmesini zorlaştırmaktadır. Aynı alanda zaviye ile birlikte bir türbe de bulunmaktadır. Yapının kuzeybatısına konumlanmış yapı, baldaken kuruluştadır. Türbede Yakup Çelebi’nin sandukası yer almaktadır282. Yapı, Murad Hüdavendigâr’ın oğlu Yakup Çelebi tarafından zaviye olarak inşa ettirilmiştir283. 1919 yılına kadar imaret olarak, 1940-1950 yılları arasında ise müze deposu şeklinde kullanılmıştır284. Günümüzde ise cami olarak kullanılmaktadır. 1963 yılında ve 1996 kubbe kaplamaları yenilenmiş ve 1963 onarımda avlunun kubbe feneri kaldırılmıştır285. Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 26). Yapının beden duvarlarında kabayonu taşı ve tuğlalar kullanılarak almaşık bir örgü meydana getirilmiştir. Ancak örgüde taş ve tuğla sıralarında belli bir düzenin tekrar edilmediği gözlenmektedir. Duvardaki bu farklı örgüler, bir hatta daha fazla onarıma işaret etmektedir. Son cemaat yerinde ve kasnaklarda ise kesme taşlar üçer sıra tuğla hatıl ile dönüşümlü olarak kullanılmıştır286. Yapının beden duvarları üç sıra kirpi 281 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Yakup Çelebi Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Yapının zaviye olarak inşa edildiğini kanıtlayan en büyük delil, 1 Kanun-ı Sani 1580 tarihli vesikadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328; S. Eyice, “İki Türk Abidesinin…, s.110; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.197; S. Eyice, a.g.m., s.33; A. Batur, a.g.m., s.148; G. Goodwin, a.g.e., s.45; D. Kuban, a.g.e., s.108; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.222. 282 Türbe için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.332; E. Daş, Erken Dönem Osmanlı Türbeleri, İstanbul, 2007, s.244-45; S. Tunalı, a.g.t., s.166-68. 283 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328; O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.197; S. Eyice, a.g.m., s.33. 284 E.H. Ayverdi, ay.yer. 285 A. Ersen, a.g.t., s.36; K. Klinghardt, Türkische Bäder, Stuttgart, 1927, s.23, Res.16; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328. 286 A. Batur, a.g.m., s.148’de duvar örgüsündeki bu farkların son değil daha önceki onarımların birinin getirisi olduğunu belirtmektedir. 102 saçak ile kasnaklar ise iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır287. Örtüler kiremit kaplıdır (Resim 45-48). Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst sıra pencerelerinin kemerleri ise yuvarlaktır. Duvar örgüsündeki farklardan da yola çıkarak üst sıra pencerelerinin sonradan açılmış olabileceği ya da onarımlarla form değiştirmiş olabileceği pek de uzak bir ihtimal gibi gözükmemektedir (Resim 4647). Şekil 26. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Beş birimli son cemaat yeri beden duvarlarından daha yüksek tutulmuştur. Örgü tekniği, kullanılan malzeme ve kademe farklı ile cephe vurgulanmıştır. Son cemaat yeri dışa sivri kemerler ile açılmaktadır. Kemerler doğu ve batı köşelerde “L” şekilli, ortada ise “T” formunda ayaklar üzerine oturmaktadır. “T” formundaki ayakların iki yanında ise birer adet devşirme mermer sütun kullanılmıştır. Bugün kemer gözleri camekanlarla kapatılmıştır. Beş birimli son cemaat yerinde birimler birer aynalı manastır tonozu ile 287 Saçaklar hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Binan, a.g.e., s.65,Res.54. 103 örtülmüştür. Ortadaki birim diğer birimlere göre kareye daha yakındır ve daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta birimin iki yanındaki iki birim diğer uçlardaki birimlerden daha dardır. Son cemaat yerinin kuzey duvarı basit bir giriş açıklığı ve iki yandaki birer pencere ile oldukça sade bir görünümdedir. Her iki pencere de dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Dikdörtgen formlu giriş açıklığı sivri kemerli bir çökertme içerisindedir. Açıklığın mermer söveleri, düz ve dış bükey pahlı silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 48). Enine dikdörtgen planlı avlu, ibadet mekanından daha küçüktür. Mekanın doğu ve batı duvarlarına kuzey-güney yönlü kemerler atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanan bir kubbe ile örtülmüştür. Mekanın doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında tabhane mekanlarına geçişi sağlayan birer açıklık yer almaktadır. Tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan bu aks üzerinde, avlu zemin kotunda bir kademe oluşturulmuştur. Bir basamak ile giriş kademelendirilmiştir (Resim 49). Dikdörtgen formlu açıklıklar ile kare planlı tabhane mekanlarına geçilmektedir. Simetrik düzendeki mekanların dışa bakan duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu niş, güney duvarlarında da alt kotta birer adet pencere açıklığına yer verilmiştir. Mekanlar birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür (Resim 50). Kare planlı ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarında alt ve üst kotta birer adet, güney duvarında ise alt kotta iki adet pencere bulunmaktadır. Bu iki pencerenin ortalarına gelecek şekilde bir adet de üst pencere yerleştirilmiştir. Tüm pencereler dikdörtgen formdadır. Mekan, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür (Resim 51-52). Onarımlardan birinde mermer kaplanan mihrabın özgün inşa malzemesi bilinmemektedir. Ahşap minber ise niteliksizdir. Tarihlendirme Yapının kitabesi yoktur. İmaret, banisi Yakup Çelebi’den yola çıkarak 1389 yılına tarihlenmektedir288. 288 Bkz. F. Müderrisoğlu-Ç.Arslan, “Tarihsel Süreç İçerisinde İznik”, s.45; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328. 104 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.8 :ALİ PAŞA İMARETİ/CAMİİ289 :Bursa İnceleme Tarihi :10.08.2006, 19.12.2009 :27 Resim No :53-62 Yapı, Yüceyer Caddesi, Ali Paşa Mahallesi, Eski Sokak’ta yer almaktadır. 1855 depreminde hasar görmüş olan yapı, geçirdiği kapsamlı onarımlarla büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiştir290. Sokak dokusunun değişmesi ile yapı evler arasında sıkışıp kalmış, kolaylıkla algılanamaz duruma gelmiştir. Kaynaklarda yapının batısında medrese ve imaretin olduğu, 1855 yılındaki depreminde bu yapıların yıkıldığından bahsedilmektedir291. Ali Paşa İmareti, avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyindeki beş birimli son cemaat yeri yenidir (Şekil 27). Yapının batısında bir hazire bulunmaktadır. Yapıyı incelediğimiz 2006 yılının Ağustos’unda onarım devam etmekteydi ve henüz minaresi yapılmamıştı (Resim 53). 2009 yılındaki incelememizde ise yapının restorasyonunun tamamlandığı ve yapıya bir minare ve bir şadırvanın eklendiği görülmüştür (Resim 53-57). Kaynaklarda orijinal minarenin 1855 yılındaki depremde yıkıldığı belirtilmektedir292. Yapının onarım öncesine ait fotoğrafları, bugünkü durumu ile ilgili bazı detayları açmamızı gerektirmektedir. Kesin tarihi tespit edilmemekle beraber 1855 depreminden sonra orijinal kimliğini kaybetmesine sebep olan bir tamirde tonoz ve kubbeli örtü sistemi çatı olarak değiştirilmiştir293. E.H. Ayverdi’nin yayınladığı resimde ve bizim Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde bulduğumuz raporda yer alan 289 İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.108-116. Yapı günümüzde Ali Paşa Camii şeklinde adlandırılmaktadır. H.Ç. Arslan, Türk Akıncı Beyleri ve Balkanların İmarına Katkıları (1300-1451), Ankara, 2001; s.154. 290 R. Kaplanoğlu, Bursa Anıtları Ansiklopedisi, Bursa, 1994, s.27; H.Ç. Arslan, Erken Osmanlı Döneminde Akıncı Beyleri ve Banilikleri, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ağustos 1995, s.117. 291 R. Kaplanoğlu, ay.yer.; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387; K. Baykal, a.g.e., s.80. Kaynaklarda geçen imaret ve medrese gibi unsurlar, Bursa Hüdavendigâr İmareti’nde de bahsettiğimiz gibi aynı yapının tabhane mekanı, ibadet mekanı gibi birimlerinin farklı yapılar gibi yorumlanmasıdır. 292 S.M. Arık- vd, Bursa Camileri Albümü, Bursa Müftülüğü, İstanbul, 2004,s.9. 293 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.238; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.386, Res.647,651, 105 fotoğrafta son cemaat yeri doğu ve batıda dışa kapalıdır. Yuvarlak kemerler ve ayaklar sıvalıdır. Kemerlerin arası camekanlarla kapatılmıştır. Batıdaki tabhane mekanının arkasından bir minare yükselmektedir ve örtü kiremitlerle kaplanmıştır. Ayrıca son cemaat yeri ile sokak arasında kot farkı olduğu, basamaklarla son cemaat yerine çıkıldığı görülmektedir. Orta kemerin batısındaki kemerin önünde de küçük bir çeşme vardır. Başka bir resimde ise ahşap tavanın yıkıldığı, son cemaat yerinin sıvalarının söküldüğü, ayakların sadece bir kısmının kaldığı, yapının örtülerinin olmadığı, pencere ve giriş açıklıklarının bozulduğu görülmektedir. 1998 yılından sonraki fotoğraflarda yapının daha kötü durumda olduğu ortaya çıkmaktadır. 1998 yılında son cemaat yeri örtüsü dışında iyi durumda olan yapının birkaç yıl içinde nasıl böyle kötü duruma geldiği ve son onarımla da tamamen değişmesi insanı düşündürmektedir. Şekil 27. Bursa Ali Paşa İmareti. Plan. 106 İmarette inşa malzemesi tuğla ve taştır. Yapının beden duvarları ve son cemaat yeri, üç sıra yatay bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla örülmüştür294. Haziran 2000’den önceki bir fotoğrafta son cemaat yeri güney duvarının üst kesimlerinin tuğla ile örülmüş olduğu görülmektedir. Bu, cephenin kapsamlı onarımlarla değiştiğinin açık bir kanıtıdır. Duvarlar, iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Yapının örtüleri alaturka kiremitlerle kaplanmıştır (Resim 53, 55, 56). Yapının son restorasyon raporunda duvarların dışta bir sıra kesme taş, üç sıra tuğla, içte ise moloz taş dolgu olması istenmiştir. Dolgu duvarda çimento harcı, dış yüzeylerde kıtıklı harç kullanılması önerilmiştir295. 2006 yılının Ağustos ayından sonra inşa edilmiş olan minare yapıdan bağımsızdır. Yapının kuzeybatısında yer alan minarenin kaidesi kare planlıdır. Kaide kesme taş sıraları arasına yerleştirilmiş üçer sıra tuğla ile almaşık düzendedir. Silindirik gövde tuğladandır. Şerefe altı kademelendirilerek vurgulanmıştır. Silindirik planlı tuğla petek, dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 56). Kaynaklarda orijinal minarenin 1855 yılındaki depremde yıkıldığı belirtilmektedir296. Son cemaat yerinin kuzeybatısında yer alan sekizgen planlı mermer şadırvan da yapıya 2006 Ağustos’undan sonra eklenmiştir. Unsur, ahşap desteklerle taşınan kiremit kaplı bir saçak ile örtülüdür. Beş birimli son cemaat yeri dışa yuvarlak formlu kemerlerle açılmaktadır. Ortadaki kemer daha geniş ve yüksek tutulmuştur (Resim 54). Orta kemerin doğusundaki ve batısındaki kemerler daha dar, en dıştakiler ise daha geniştir. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir (Resim 54). Son cemaat yeri ayaklarından kuzeydekilerde düzgün kesme taş kullanılmıştır ve ayaklar kareye yakın dikdörtgen formdadır. Güneydoğu ve güneybatıda duvara gömülü olanlar ise üç sıra yatay tuğla ve bir kesme taş ile dönüşümlü olarak örülmüşlerdir. Ayakların kaideleri yoktur, başlıkları ise düz profillidir. Ayakların arası demir parmaklıklar kapatılmıştır. Son cemaat yerinin doğusu ve batısı ikişer basamakla çıkılan birer seki ile 294 Duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.90-93. Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde gördüğümüz raporda duvarların yukarıdaki şekilde yapılması önerilmiştir. Ancak ne ölçüde uygulandığı tartışmaya açıktır. 296 S.M. Arık- vd, Bursa Camileri Albümü, Bursa Müftülüğü, İstanbul, 2004,s.9. 295 107 yükseltilmiştir. Son cemaat yerinde ortadaki birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile diğer birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür (Şekil 23). Bazı kaynaklarda ise birimlerin tümü birer kubbe ile örtülü şekilde gösterilmiştir297. Birimlerin örtülerindeki kalemişi süslemeler yenidir. Son cemaat yeri ile diğer birimler arasında bitişme çizgisi yoktur. 1855 yılındaki depremde tabhanelerle birlikte son cemaat yeri de yıkılmıştır. Bu depremden sonra son cemaat yeri bir dönem düz ahşap tavan ile örtülmüş, kuzeydeki kemerler ise yuvarlak formda örülmüştür. Kalan izlerden son cemaat yerinin kubbelerle örtülü olduğu anlaşılmış ve bu veriler dikkate alınarak yeni bir son cemaat yeri yapılmıştır298. Ancak kemerlerde yapının ilk inşa dönemini yansıtacak sivri kemer formu yerine yuvarlak kemer formu uygulanmıştır. Yapıdaki özgün sayabileceğimiz unsurlardan biri, kuzey cephenin ortasında yer alan taçkapıdır. Giriş açıklığı basık kemerle örtülüdür. Mukarnaslı bir kavsaraya sahip olan kapının kuşatma kemeri sivridir. Taçkapının iki yanındaki köşe sütunceleri beş kenarlıdır ve başlıkları pahlıdır (Resim 58). Taçkapı mihrabiyeleri de beş kenarlıdır ve mukarnas kavsaralıdır. Taçkapı eski fotoğraflarda da görüldüğü gibi kısmi müdahaleler görmüştür. Son cemaat yerinin zemininin yükseltilmesi nedeniyle mihrabiyelerin formu bozulmuştur. Taçkapıdan girişi sağlanan kare planlı avlu, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin ortasında aydınlatma feneri bulunmaktadır. Örtü geçişleri ve beden duvarları üzerinde kalemişi süslemeler yer almaktadır (Resim 59). Avlu kubbesindeki süslemeler son onarımın eseridir. Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ndeki eski fotoğraflardan avlu kubbesinin yıkık olduğu ve avlu zeminin yükseltildiği görülmektedir. Avludan girişleri sağlanan ve avlu ile kot farkı olmayan tabhane mekanları, dikdörtgen planlıdır ve birer yuvarlak kemerli tonoz ile örtülüdür. Her iki mekanında güney duvarlarında ortada kare formunda bir niş ve bu nişin iki yanında birer kare formunda sonradan dolap nişi haline getirilmiş pencere açıklığı yer almaktadır. Mekanların dışa açılan doğu ve batı duvarlarında ise ortalarında dikdörtgen formlu birer 297 298 Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III, s.16; E. H. Ayverdi, a.g.e. I, s.385, R.647. R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.27. 108 niş bulunan kare profilli iki pencere yer almaktadır. Doğudaki tabhane mekanı kısmen özgünlüğünü korumaktaysa da batıdaki mekan yeniden yapılmıştır. Her iki mekanın örtüsü de yenidir (Resim 60). Avludan altı basamakla çıkılan kare planlı ibadet mekanı, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Birimin doğu, batı ve güney duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve tuğladan alınlıklara sahiptir. Üst sıra pencereleri ise yuvarlak kemerlidir. Yuvarlak profilli eyvan kemerinin ayakları mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Birimin örtüsünde ve beden duvarlarında kalemişi süslemeler vardır. Kemer ayağındaki devşirme yastık ve mukarnaslı süslemeler onarımda korunan unsurlar arasındadır (Resim 61-62). Dört kenarlı mihrap nişi bir mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap, basit geometrik bir silme ile çevrelenmiştir (Resim 61). Güneybatıda yer alan minber ile güneybatıda yer alan vaaz kürsüsü yenidir. XIV. yüzyıla tarihlenen yapı, 1855 yılındaki büyük depremde zarar görmüştür. Bu depremde kubbeler, tabhane mekanları ve minare yıkılmıştır. İbadet mekanında ise bir çarpılma meydana gelmiştir299. Yapı bu tahribatlar nedeniyle kapsamlı onarımlar geçirmiştir. Onarımlar sonucu özgünlüğünü yitiren yapı, 1955 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından300, 2000 yılında itibaren Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. 2006 yılının Ağustos ayında Bursa’daki incelememizde onarım halen devam etmekteydi. Beş birimli son cemaat yerinde ortadaki birim bir kubbe ile diğer birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür301 (Şekil 23). Bir dönem ahşap tavanla örtülü son cemaat yeri, bazı kaynaklarda kubbe ile örtülü şekilde gösterilmiştir302. Bugünkü örtülerin hangi veriyi değerlendirerek yapıldığı belli değildir. Çünkü Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde bulunan 2000 Haziran’ına ait onarım öncesini gösteren bir 299 S.M. Arık vd, a.g.e., s.9. Ay.yer. 301 Tabhaneli camilerde orta birimi kubbe, yan birimleri tonoz ile örtülü olan son cemaat yerleri için Bkz. Tablo 9, 11. 302 Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.16; E. H. Ayverdi, a.g.e. I, s.385, R.647. 300 109 fotoğrafta kubbelerin oturduğu kemerler algılanabilmektedir. Ancak bu fotoğrafta örtülerin hepsinin kubbe olduğunun bir kanıtı değildir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi yapı farklı dönemlerde kapsamlı onarımlar geçirmiştir. 2000 yılının Haziran ayında Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’na sunulan restorasyon raporuna göre, yapının özgün duvarları ve müdahale gören bölümler plan üzerinde gösterilmiştir. Bu rölövede avlu, doğudaki tabhane mekanı, taçkapı, son cemaat yerinde kuzeydoğudaki iki ayağın temelleri sağlam kalmış, ibadet mekanı ve batıdaki tabhane mekanı şakulden kaymış ve iki mekanın kimi yerleri yıkılmıştır. İbadet mekanında güney duvarı sonradan ve farklı bir teknikle yapılmıştır. Avlu ile batıdaki tabhane mekanını ayıran ortak beden duvarındaki pencere sonradan kapatılmıştır. Simetriği olan pencere ise yükseltilmiş ve daraltılmıştır. Son cemaat yerinden tabhane mekanlarına açılan girişler sonradan yapılmıştır. Doğudaki tabhane mekanının doğu cephesindeki dolap üstlük pencereye dönüştürülüp yükseltilmiştir. Avlu, ibadet mekanı, tabhane mekanları ve son cemaat yerinin taban kotları orijinal olmayıp yükseltilmiştir. Son restorasyonda beden duvarları onarılmış, ağır hasarlı kısımlar, ibadet mekanı, batıdaki tabhane mekanı ve son cemaat yeri yeniden inşa edilmiştir. Raporda ibadet mekanının beden duvarlarının kubbeyi taşıyan kemerlere kadar olan kısımları, doğudaki tabhane mekanının tonoz başlangıcına kadar olan kısımları, taçkapının tüm unsurları, son cemaat yeri kemerlerini taşıyan doğu taraftaki iki adet ayak temeli, yapının güneydoğusundaki istinat duvarı, yapıdaki mekanların özgün taban kotları, malzeme ve yapım tarzı, özgün dış kapı kilidi, revak çeşmesi ve şamdanları, hazire alanı ve kalemişlerinin aynen korunacağı belirilmiştir. Raporda ibadet mekanının beden duvarları ve kubbesi, batıdaki tabhane mekanının beden duvarları ve tonozu, son cemaat yeri ayakları, kemerleri, kubbe ve tonozları, avlu kubbesi ve kemerleri, doğudaki tabhane mekanının tonozu ve minarenin tamamlanacağı belirtilmiştir. Son cemaat yerinde mevcut ayak temelleri esas alınarak basınca dayanıklı kesme taşların kemer yastıklarının başlangıcına kadar örülmesi, kemer yastıklarının ön üretimle yapılıp yerine konulması önerilmiştir. Yapıdaki izlerin kemer üzengilerinin iki sıra taş ve üç sıra tuğla dizileriyle yükseltilmiş olduğunu gösterdiğini, buradan yola 110 çıkarak revak kemerlerinin tuğla ile yapılması, dış cepheye bakan yüzlerinin bir sıra taş ve iki sıra tuğla örgüsü şeklinde yapılması eklenmiştir. Son cemaat yerinde taçkapıya kadar olan bölüm, son cemaat yerine çıkan basamaklar ve minare kaidesine giriş basamakları, avlu zemini ve ibadet mekanına çıkan basamaklar, avluda yer alan havuz tabanı ve yan kenarları, kemer yastıklarının doğal taş (mermer) ile yapılması önerilmiştir. İbadet mekanı, tabhane mekanları ve son cemaat yeri zeminlerinde taban tuğlası önerilmiştir. Minarenin kaidesinin kesme taş, gövde ve peteğinin tuğla, şerefenin doğal taş (mermer), külahın ise ahşap karkas üzerine kaplama tahtası ve kurşun kaplama olması istenmiştir. Yukarıda sayılan restorasyon önerilerinin tümüne yakını yanlış uygulanmış, yapı, orijinallikten uzaklaşarak yeni bir görünüm kazanmıştır. Yapıda pek fazla süsleme bulunmamaktadır. Süslemeler alçı ve kalemişi ile meydana getirilmiştir. Taçkapının kavsarası sarkıtsız basit mukarnas dolguludur (Resim 58). İbadet mekanını avludan ayıran kemer yastığında ise alçıdan tek sıra basit mukarnas, bir friz meydana getirmiştir. Bursa Yıldırım ve Yeşil imaretlerinin ibadet mekanının kemeri de mukarnas dizileri ile hareketlendirilmiştir. Ancak oradaki süslemeler mermerdendir. Avlunun doğu ve batı duvarlarının üst kesimindeki alçıdan çarkıfelek motifli kabaralar, 2000 Haziran’ında başlayan onarımdaki korunan unsurlar arasındadır. Son cemaat yeri kubbe ve geçişlerinde, tonozlarda; avlu kubbesi ve geçişlerinde, beden duvarlarında, ibadet mekanı kubbesi ve geçişlerinde ve beden duvarlarında 2006 yılı onarımına ait kalemişi süslemeler vardır (Resim 59, 61, 62). İbadet mekanının doğu ve batı beden duvarları üst kesiminde yer alan ağaç ve madalyon motifleri ise onarım öncesinde de bazı kayıplarla beraber iyi durumda görülmekteydi. Özgün süslemelerin korunmaları önerilmiş, ancak son onarımda tamamen yeniden yapılmışlardır (Resim 6162). İbadet mekanı doğu ve batı duvarlarının üst kesimine realist üslupta resmedilmiş çiçek açmış ağaç tasvirleri yer almaktaydı. Minyatürlerde resmedilen Çin bulutları tarzında bir kaya silueti zemini oluşturmaktadır. Ağaç motifinin üzerinde daire formlu bir madalyon yer almaktadır. Madalyonun dış bordüründe Çin bulutları yer alırken, 111 madalyonun içerisinde palmet ve rumilerden gelişen bir süsleme vardır. Yapılan onarımlarda, iyi durumda olan bu süslemeler yok edilmiş, yerlerine bugün görülen resimler yapılmıştır. Tarihlendirme Kesin inşa tarihi bilinmeyen yapının H. Zilhicce 796/Ekim 1394 tarihli vakfiyesi vardır303. Banisi Çandarlı Halil Hayreddin Paşa’nın oğlu, Yıldırım Bayezid’in veziri Ali Paşa’dır304. İmaretin haziresindeki mezartaşı Ali Paşa’ya ait olup, 703 tarihlidir. Fakat bu tarih yanlış yazılmış olmalıdır, çünkü o tarihte henüz Bursa alınmamıştı. Ali Paşa, Hüdavendigâr ve Yıldırım devrinin kazaskeri, sadrazamı ve ünlü bir komutanıdır. Vefat edince babasının yanına İznik’e gömülmüştür. Mezar kitabesinde H.809/1407 tarihi ile ismi açıkça yazılıdır. İmaretin haziresindeki mezar ise bir makam kabri olmalıdır305. Yapı, 1394 yılından birkaç yıl önce inşa edilmiş olmalıdır. 303 Ş. Çakmak, a.g.e., s.102; S.M. Arık- vd, a.g.e., s.9; E. H. Ayverdi, a.g.e.,I, s.385; H. Ç. Arslan, a.g.t.., s.117. 304 Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s. 15. 305 K. Baykal, a.g.e., s.80. 112 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.9 :FİRUZ BEY İMARETİ/CAMİİ306 :Milas/Muğla İnceleme Tarihi:05.11.2007, 20.12.2007, 03.01.2008, 03.08.2008. :28-47 Resim No :63-70 Yapı, Muğla İli, Milas İlçesi, Kışla Caddesi, Firuz Paşa Mahallesi’ndedir. Medrese, imaret ve hazireden meydana gelen Firuz Bey Külliyesi’nde, medrese hücreleri avlunun batı kenarında tek bir hat boyunca sıralanırken, haziredeki mezar taşları 1930’lu yıllarda başka bir mezarlığa taşınmıştır307 (Şekil 28). Kuzey-güney yönde uzanan medresenin altı hücresi vardır. Yaklaşık kare planlı olan medrese hücrelerinin üzerleri, sivri kemerli beşik tonoz, çapraz tonoz ve kubbe ile örtülüdür. Hücrelerin, mazgal pencereye benzeyen dar ve küçük pencereleri bulunmaktadır. Bu hücrelerin alt kısımları ve köşeleri kesme taş ile inşa edilmişken, üst kısımları moloz taş ile inşa edilmiştir. Bacalar tuğladandır. Bugün kendi haline terk edilmiş olan medrese hücrelerinin bazıları depo olarak kullanılmaktadır. Medresenin Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen onarımı, 03.08.2008 tarihindeki incelememizde halen devam etmekteydi. Kitabesine göre Firuz Bey İmareti, Yıldırım Bayezid zamanında, Mübarizüddin Hoca Piruz (Firuz) Bey tarafından M.1396 yılında inşa ettirilmiştir308. Yapı, XIX. yüzyılın başlarında esaslı bir onarım geçirmiştir. H. 11 Cemazie’l-ahir 1242/11 Aralık 1826 tarihinde yapının onarımı başlamıştır. Bu tamir için 5016 kuruş 30 para harcanmıştır309. 306 Yapı, halk arasında Firuz Bey Camii, Kurşunlu Cami, Gök Cami olarak da adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Özbek, a.g.e, s. 123; A. Kızıl, Uygarlıkların Başkenti Mylasa ve Çevresi, Milas, 2002, s.44; G. Öney, Beylikler Devri Sanatı, s.14; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.627. Biz ise yapıyı inşa edildiği dönemde adlandırıldığı şekilde, imaret adıyla tanıtmaya çalışacağız. 307 R.H. Ünal, “Firuz Bey Camii (Kurşunlu Cami)”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.39. 308 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.80; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s. 522; R.H. Ünal, ay.yer.; A. Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul, 1958, s.119; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.94; A. Kızıl, a.g.e, s.44; N. Oktik-vd, Milas Araştırması 2003, Muğla, 2004, s.34; G. Cantay, a.g.e., s.28. 309 N. Adıyeke, XIX. Yüzyılda Milas’ın Sosyal, Demografik, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi, İzmir, 1994, s.75,76. 27.07.2005 tarihli ve 1007 numaralı Muğla Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Kararı’nda; a) Cami demir giriş sol kanadının menteşe vazifesi gören mafsal aksamının yuvasına yerleştirilmesi ve kapı kanatlarının bakımı, 113 İmaret, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve üç birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Minare ise yapının beden duvarları üzerinde yükselmektedir (Şekil 29). Firuz Bey İmareti, güneyi medrese odaları ile çevrili bir avlunun ortasındadır. Avlunun batı cephesi hariç üç cepheden girişi bulunmaktadır. Yapının duvarları, yörenin kendine özgü mavi damarlı mermerleri ile kaplanmıştır. Eski çağlardan beri kullanılan mavi damarlı Sodra mermerinin yapıya kattığı ahenk dolasıyla halk arasında yapı, “Gök Camii” şeklinde adlandırılmaktadır310. Yapının zemini de mermer döşelidir. İç mekanlar sıvalı olduğu için, duvarların yapı malzemesi anlaşılmamaktadır. 48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Eski Eser Fişi’nde, dış cephenin eski çağda kullanılmış olan mavi damarlı Sodra mermerinden bloklarla kaplanmış olduğu, içte ise yalnız iki orta bölümün mermer kaplı olduğu belirtilmiştir. Kasnaklarda sıvalı ve boyalıdır. Yapının örtüleri kurşun kaplıdır (Resim 63-64). Yapının her cephesinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencereler oldukça hareketlidir. Pencerelerin üst kesimi mukarnas şeritleri, iki renkli taştan oluşan kakma teknikli süslemelerle bezenmiştir. Kasnak seviyesinde ise b) Medrese üst örtüsünü oluşturan ve çürümüş durumda bulunan sac malzeme yerine örtünün kurşunla kaplanması, c) Medresenin arka cephesine bitişik halde bulunan okul alanı içerisinde gerekli yağmur suyu drenaj kanallarının yapılması, d) Caminin pencere, korkuluk ve dışlıkların boyalarının orijinal rengine uygun boyanması, gibi basit onarıma yönelik kararlar alınmış ve bu uygulamaların Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yapılacağı belirtilmiştir. Kararda ayrıca, taş temizliği, kubbealtı dış duvar sıva tamiratı ve izolasyonu, caminin içinde kubbede bulunan bezemelerin bulunduğu alanın içinde kalan kısmının boyasının yenilenmesi, medrese hücrelerine kapı ve pencerelerinin yapımı, beden duvarları derzlerinin yenilenmesi, medrese hücrelerine kapı ve pencerelerin yapımı, beden duvarları derzlerinin bakımı, tabanının mermerle kaplanması önerisi ve vb. bakım amaçlı işler adı altında önerilen işlemlerle ilgili; a) Mermer taban döşemesi, kapı, pencere vs. yeni imalatların ne şekilde olacağını malzeme ve özellikleriyle tanımlayan, b) Boya ve badana işlerini özgün renk ve dokusunu koruyan hangi malzemenin kullanılacağını belirten mevcut durumu gösteren ayrıntılı bilgi ve belgelere dayalı uygulamaların ne şekilde ve teknikte yapılacağını belirten ayrıntılı rapor ve projelerin Koruma Kuruluna iletilmesinden sonra konunun yeniden değerlendirilebileceğine karar verilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 480801007-0F001 barkot numaralı Abide ve Eski Eser Onarım Fişinde; 1968 yılındaki Adi tamirde caminin avlusu önündeki dükkanların istimlakı ile açılan güney cephede avluya giriş merdivenleri ve ihata duvarı yapılması için 45.000,00TL. tahsisat ayrıldığı belirtilmektedir. 310 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), IX, İstanbul, 1935, s.208,209; A. Kızıl, a.g.e, s.44. 114 geç dönem özelliği daire şekilli pencereler vardır. İbadet mekanının batı duvarı üzerindeki pencereler, alttakiler sade tutulurken üsttekiler iki renkli taş kakma tekniği ile geometrik ve stilize palmet motifleri ile taçlandırılmıştır (Resim 63-64). Şekil 28. Milas Firuz Bey İmareti. Vaziyet Planı (B. Erturan’dan işlenerek). Minare yapının kuzeybatı köşesinde, batıdaki tabhane mekanının doğu duvarının üzerinde yükselmektedir. Kaidesi olmayan minarenin silindirik gövdesi kesme taş ile örülmüştür. Mukarnaslarla hareketlendirilmiş şerefenin altında bir adet kaytan silme bulunmaktadır. Taş petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minarenin girişi avludaki merdivenlerle sağlanmıştır. 48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü 115 Vakıf Eski Eser Fişi’nde, “…avlunun batı duvarı içerisinde yükselen merdiven minare, dış merdiven mimarisinin bir tekamülüdür. Üzerine ilave edilen şerefesi stalaktitli sivri külahlı bugünkü minarenin daha sonraki bir tarihe ait olduğu”, belirtilmiştir (Resim 63-64). Şekil 29. Milas Firuz Bey İmareti. Plan. 48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Eski Eser Fişi’ne göre imaretin önündeki sekiz köşeli küçük mermer şadırvan XIX. yüzyılda yapılmıştır. Son cemaat yeri dıştan bakıldığında beş birimli bir son cemaat yeri gibi algılanmakla birlikte, içte üç birimlidir. Son cemaat yerinde ortadaki birim geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış sekiz dilimli bir kubbe ile yandaki birimler doğu-batı yönlü sivri kemerli birer beşik tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yerinin doğu ve batısı 116 yönlü sivri kemerli birer beşik tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yerinin doğu ve batısı dışa kapalıdır. Cepheler altlı üstlü ikişer pencere ile dışarı açılmaktadır. Son cemaat yeri kuzey cephesi oldukça hareketlidir (Şekil 31-40). Kuzeydeki iri altı payeden, ortadaki iki paye “L” formlu, duvar ile bu payelerin arasındakiler ise dikdörtgen formludur. Orta birim ve iki yandaki kemerlerde zikzak şekilli süslemeler söz konusudur. Kemerlerin konsol kısmında da ince işçilikli bir mukarnas dizisi bulunmaktadır. Orta birim üzerinde konsollarla taşınan bir saçakla daha da vurgulanmıştır. Dört konsolla taşınan ilginç saçak, alt yüzeyinde iki renkli taşlarla oluşturulmuş kakma teknikli geometrik kompozisyonlarla bezenmiştir. Konsol yüzeylerindeki ve aralarındaki kabartma olarak yapılmış süslemelerde dönem özelliklerine aykırı sahici çiçek motiflerine yer verilmiştir. Natürmort tarzı, vazodan çıkan çiçekler bulunmaktadır. Son cemaat yerinin payelerinin arasında her biri farklı geometrik kompozisyonlara sahip mermer korkuluklar yer almaktadır (Resim 63, Şekil 32-34). Yapının kuzey duvarının ortasında yer alan taçkapı ilginçtir. Çerçevesinin alt kesimi düğüm şeklinde silmelidir. Taçkapı cepheden taşıntılı değildir. Çerçeve mukarnas şeritlerden meydana gelmiştir. Giriş açıklığı üzerindeki kitabenin çevresindeki bitkisel süslemeleri ve kemerdeki iki renkli kakma teknikli taş işçiliği dikkat çekicidir. Üstteki kemerde de yazı, bitkisel süsleme ve kakmadan oluşan süslemeler vardır. Girişin iki yanında altlı üstlü yapılmış ikişer pencere ve taçkapı ile yapının kuzey duvarı oldukça hareketlidir (Resim 65-66). Giriş açıklığından ulaşılan kare planlı avlu kubbemsi tonoz/basık bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe iç içe eşkenar dörtgenlerle kademelendirilmiştir. Bindirme tekniği ile yapılan bu uygulama, sadece dekoratif amaçlıdır ve yapıya hareketlilik sağlamıştır. Bu tarz kubbe bazı kaynaklarda “düz atkılı örtü” şeklinde de adlandırılmaktadır311 Bu kubbe Milas’taki Gümüşkesen anıtında da kullanılmıştır312 G. Öney, avlunun orta mekanının kırlangıç bir kubbe ile örtülü olduğunu söylemektedir313 (Resim 67). Tabhaneli camilerde genellikle avlu ibadet mekanında büyük olurdu ve daha yüksek bir 311 İ.A. Kolay, a.g.e., s.111. A. Kızıl, a.g.e, s.45. D. Kuban, a.g.e., s.94’te, her düzeyde 90˚ değişen ve küçülen diyogonal kare parçaları ile oluşturulan örtünün Roma çağından beri bilindiğini belirtmektedir. 313 G. Öney, Beylikler Devri Sanatı XIV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara, 1989, s.14. 312 117 kubbe ile vurgulanırdı. Bu yapıda ise avlu ibadet mekanından daha küçük ve ibadet mekanının kubbesi avlu kubbesinden daha yüksek tutulmuştur. Anadolu’daki tabhaneli camiler arasında İznik Yakup Çelebi Zaviyesi’nde (XIV. yüzyılın son çeyreği)314 (Şekil 26) ve Osmancık Akşemseddin Camii’nde (XV. yüzyılın ilk yarısı) avlu ibadet mekanından daha küçüktür (Şekil 157). Avludan ikişer basamakla ulaşılan tabhane mekanları kare planlıdır. Kubbe ile örtülü mekanlardan batıdaki tabhane mekanının tromplarının içleri dilim ve mukarnaslarla zenginleştirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının kubbe geçişleri ise Türk üçgenleri ile sağlanmıştır. Kubbe ve geçişler geç döneme özgü kalemişleri ile bezenmiştir. Tabhane mekanlarının girişleri sadece avludan sağlanmaktadır. Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarında, batıdaki tabhane mekanının ise batı ve güney duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Batıdaki tabhane mekanının avluya bakan doğu duvarı daha kalındır, bu durum minarenin bu mekan üzerinde yükselmesinden kaynaklanmaktadır (Resim 68). Avludan üç basamakla ulaşılan ibadet mekanı kare planlıdır. Mekanda kubbeye geçiş unsurları ilginçtir. Trompların içi farklı şekilde dolgulandırılmıştır. Kuzeydeki iki trompun üst kesimi üçgenlerle, alt kesimi ise mukarnası çağrıştıran süslemelerle, güneydekiler ise dilimlerle süslenmiştir. Kubbe ve geçişlerdeki koyu renkli kalemişi süslemeler yapıyla çağdaş değildir. İbadet mekanının doğu, batı ve güney duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Güney duvarının ortasındaki mihrap, mihrabın batısında da mermer minber yer almaktadır (Resim 69-70). Beş kenarlı mermer mihrap taçkapıdaki gibi oldukça zengin süslemelere sahiptir. Ancak oranlarında bir bozukluk vardır. Mukarnaslı kavsara ana nişe göre bodur kalmıştır. Ana niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin kaide ve başlıkları mukarnaslıdır. Çerçeve mukarnaslar, kavsaranın üst kesiminde ve ana nişte ise yoğun şekilde girift bitkisel süslemeler kullanılmıştır. Tepelikte palmeti çağrıştıran figürlerin üzeri karmaşık bezemelerle dolgulandırılmıştır. Mihrap çerçevesinin üst 314 S. Eyice, Zaviyeli Camiler, s.33; A.S. Ülgen, “İznik’te Türk Eserleri”, Vakıflar Dergisi, I, Ankara, 1938, s.66; Y. Ötüken-vd, Türkiyede Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s. 253-56; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.328-31. 118 kısmındaki kitabede yapının mimarı Hasan bin Abdullah ve Musa bin Adil adında bir nakkaş adı geçmektedir315. Şekil 30. Milas Firuz Bey İmareti. Kuzey Cephe. Mihrabın batısındaki mermer minber orijinal değildir. 48-07 Dosya No’lu Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Eski Eser Fişi’nde; İmaretin orijinal minberi ile kapısının 1875 yılında İstanbul’a götürüldüğü, yerine yeni bir minber ile mermerden 315 R.H. Ünal, a.g.m., s.40. 119 küçük bir vaaz kürsüsü ve demir bir kapı yapıldığı belirtilmiştir316. Bugünkü minberin dolap aynalığında “Mühr-ü Süleyman” motifi bulunmaktadır. Firuz Bey İmareti, süslemeleri bakımından, erken Osmanlı mimarisi içinde, eklektik özellikler göstermektedir. Yapıda Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Akdeniz mimarisine özgü süslemeler görüldüğü gibi, Uzakdoğu ve Timurlu motiflerinin de kullanılmasıyla, yapı süsleme açısından zenginleştirilmiştir. Yapıda görülen süslemelerde yerli ustalar ile birlikte Doğu’dan ya da Memluk ülkelerinden gelen sanatçıların çalıştığı düşünülmektedir317. Yapı gerek mimarisi gerekse de süslemeleriyle Bursa, İznik ve Edirne’deki yapılarla yarışmaktadır. Şekil 31. Milas Firuz Bey İmareti. Kesit. İmaretin taçkapısı, kemer biçimleri, pencere alınlıklarında yassı mukarnas ve kakma uygulamaları, zengin silmeler işçiliğin kökenin Ayasuluk’taki İsa Bey Camii’nde de olduğu gibi Suriyeli ustalardan kaynaklandığı düşünülmektedir318. 316 Ayrıca bkz. A. Kızıl, a.g.e, s.47. D. Kuban, a.g.e., s.94. 318 Ay.yer. 317 120 Firuz Bey İmareti’nde taş ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. İbadet mekanı ve tabhane mekanlarının örtü ve geçişlerindeki kalemişi süslemeler geç döneme özgü süsleme programına sahiptir. Süslemeler yakın tarihte tekrar canlandırılmıştır. Yapıdaki taş süslemeler; son cemaat yerinin kemer ve korkuluk levhaları ile saçak seviyesinde, son cemaat yeri orta kemerinin üst kesiminde yer alan sundurmada, son cemaat yerinin doğu ve batı duvarının üst seviyesindeki pencere tavanında, taçkapıda, mihrapta ve beden duvarlarının üst kesiminde yer alan pencerelerde bulunmaktadır. Süslemelerde kafes oyma, kabartma, kakma ve kırmızı-beyaz renk almaşıklığı şeklinde teknikler kullanılmıştır. Süslemelerde geometrik, bitkisel kompozisyonlar ile yazı ve mukarnasların da tercih edildiği görülmektedir. Dış cepheler silmelerle hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinin kuzeye açılan kemerleri zikzaklarla hareketlendirilmiştir (Resim 63). Son cemaat yeri ayakları da gerek bitkisel gerekse de mukarnas süslemelerle daha da vurgulanmıştır. Ayaklardaki bitkisel süslemeler yüksek kabartma tekniği ile verilmiştir. Bitkisel kompozisyonları palmet, şemse, sap ve kıvrım dal motifleri şekillendirmektedir. Son cemaat yerindeki ayakların arasında yer alan korkuluk şebekeleri kafes oyma tekniği ile yapılmıştır (Şekil 32-34). Geometrik kompozisyonlar içeren bu dört şebeke, birbirinden farklıdır. Kuzeydoğudaki korkuluk şebekesinde köşeleri çapraz şeritlerle birleştirilen bir karenin, köşelerini merkez alarak düzenlenen düzgün sekizgen ve onu çevreleyen düzgün olmayan sekizgenden oluşan birimin tekrarıyla meydana gelen geometrik düzenlemeye sahiptir. Son cemaat yeri orta kemerinin doğusunda yer alan şebekede ise bir dairenin merkezi etrafına birbirleriyle geçmeler yaparak on köşeli yıldız oluşturacak biçimde dizilmiş düzgün olmayan altıgenlerin oluşturduğu geometrik düzeni içermektedir. Batıdaki şebekede ise birbirleriyle bal peteği oluşturacak biçimde düzenlenen, köşe ve kenar ortaylarından birer şeritle birleştirilen altıgenlerin içine yerleştirilmiş onikigen ve onikigenin her bir kenarını eşit olarak ikiye bölen kısa şeritlerin altıgenlerin köşelerini ve kenarlarını birleştiren şeritlere bağlanmasıyla elde edilmiş bir düzenlemeyle süslenmiştir. Kuzeybatıdaki şebekede ise tasarım itibariyle 121 ikinci korkuluk şebekesi ile aynı olmakla birlikte, burada daire merkezi etrafında birbiri ile geçme yapan beşgenlerin sayısı onikidir. Dolayısıyla oluşan yıldız oniki köşelidir. Ancak burada yatay ve dikey eksenlerde beşgenlerin yardımıyla kareler oluşmaktadır. Düzenleme simetrik olarak çoğaltıldığında oniki köşeli yıldızın çapraz eksenlerinin kesiştiği merkezde dört köşeli bir yıldız oluştuğu görülmektedir. Benzer süslemeli şebekeleri İznik Yeşil Cami’de görmek mümkündür319. Şekil 32. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerindeki Mermer Şebekelerden. Şekil 33. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerindeki Mermer Şebekelerden. Son cemaat yerinin orta kemerinde eşit aralıklarla yerleştirilmiş dört konsola binen bir sundurma bulunmaktadır. Konsolların her biri profillidir. Sundurma tavanı, siyah ve beyaz renkli mermerlerle kakma tekniğinde yapılmış iki farklı geometrik düzenle süslenmiştir. Geometrik süslemelerden biri, kırık çizgilerin bir altıgenin merkez 319 Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.103,Res.64, s.105,Res.67. 122 ve köşelerinde on kollu yıldızlar meydana getirmesiyle oluşmuş bir programdan çıkarılmıştır. On kollu yıldızların merkezindeki on köşeli yıldızlara ve yıldız kol aralarındaki küçük altıgenlere, siyah mermer veya harç kakılarak siyah-beyaz renk zıtlığı elde edilmiştir. Kol uçlarındaki beş köşeli yıldızlar, beyaz mermerle vurgulanmıştır. İkinci kompozisyon, kırık çizgilerin bir beşgenin merkez ve köşelerinde on kollu yıldızlar yapacak şekilde düzenlenmesiyle elde edilmiş bir tasarımdan çıkarılmıştır (Şekil 35-36). Şekil 34. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerindeki Mermer Şebekelerden. Şekil 35. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerinin Orta Biriminin Üzerinde Yer Alan Saçağın Tavanında Yer Alan Geometrik Süsleme. 123 Şekil 36. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yerinin Orta Biriminin Üzerinde Yer Alan Saçağın Tavanında Yer Alan Geometrik Süsleme. Şekil 37. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel Süslemelerden. Şekil 38. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel Süslemelerden. 124 Şekil 39. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel Süslemelerden. Şekil 40. Milas Firuz Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Sundurmadaki Bitkisel Süslemelerden. Taçkapı, alt kısmında kıvrılarak bir daire oluşturan iki sıra düz silmenin kuşattığı ve üste de devam eden üç sıra mukarnas dizisinden oluşmuş bir bordür ile çevrelenmiştir. Kapı lentosu üzerine yerleştirilmiş kitabenin çevresinde bitkisel süslemeler yer almaktadır. Alınlık kemerini de beyaz ve kırmızı taşların kakılması ile oluşturulmuş yan-ying motifleri süslemektedir. Taçkapıyı kuşatan iki sıra düz silmenin üzeri kırmızı taşla gri mermerin basit geçmeler yaparak dönüşümlü kullanıldığı ve kırmızıya beyaz, beyaza kırmızı taşların kakıldığı bir sıra frizle doldurulmuştur (Şekil 41) (Resim 66). Bu friz üzerinde yer alan kuşak, sülüs ve kufi hatla doldurulmuştur. Ortada dört defa “Muhammed” yazılıdır. 125 Mihrap beşgen profillidir ve mukarnas kavsara ile örtülüdür. Üst kısmı yedi dilimli palmet motifinin bir tam iki yarım örneğinin kullanımıyla taçlandırılmıştır. Mihrap ana nişi kırmızı mermerden iki sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin altlık ve başlıkları mukarnaslıdır. Mihrap ana nişinin alt kesimi, kazıma tekniği ile yapılmış kandil motifleri içerir. Kandillerin üzerinde sırası ile yazı ve bitkisel süsleme kuşakları yer almaktadır. Mihrap nişinin sağ ve sol pervazlarında ise mimar ve hattat-nakkaş kitabeleri yer almaktadır. Mihrap alınlığı üst kısmında basit ve dilimli rumilerle bezenmiş spiraller oluşturan kıvrık dallı zemin üzerine celi sülüs hatla yazılan ayetle doldurulmuştur. Süslemeler alçak kabartma tekniğinde işlenmiştir320. Şekil 41. Milas Firuz Bey İmareti. Taçkapıdaki Süsleme. Yapıdaki pencereler ise taş süslemelerin farklı bir uygulaması ile yorumlanmıştır. Son cemaat yerinin batı cephesindeki üst seviyede yer alan pencerenin tavanında bir dikdörtgenin merkez ve köşelerinde on kollu yıldızlar oluşturacak şekilde düzenlenmiş kırık çizgiler ve eşkenar dörtgenlerden meydana gelmiş geometrik düzenle doldurulmuştur. Doğu duvarının üst sırasındaki pencere tavanında ise onikigen, beşgen ve sekizgenler yardımıyla oluşturulmuş birim kurgunun tekrarıyla elde edilen düzende, 320 Mihrap hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Top, Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D. Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van, 1997, s.62-64, Çiz.17. 126 yıldız kolları arasında oyulan bazı bölümlere sistemli olarak, siyah renkli harç doldurulduğundan siyah-beyaz zıtlığı elde edilmiştir. Yapıdaki pencerelerin söve ve kirişlerinde herhangi bir süsleme unsuruna rastlanmamaktadır. Atkı taşı üzerinde yaklaşık kiriş yüksekliğindeki bölümler, beyaz mermer ve kırmızı renkli taşların değişik şekillerde kesilmesiyle elde edilmiş parçalarıyla geçmeler yapacak şekilde düzenlenerek kırmızı-beyaz renk almaşıklığı sağlanmıştır (Şekil 42-47). Pencerelerin üst kısımlarının çökertilen duvar yüzeyi ile sıfırlanmasında, genellikle mukarnas kullanılmıştır. Çoğunda mukarnas yüzeyleri boş bırakılmışken nadiren birkaçında, yüzeyin istiridye kabuğu biçiminde süslendiği ve mukarnas süslemeli bölümün tek blok taştan meydana getirildiği gözlenmektedir321. Şekil 42. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Batı Cephesindeki Üst Penceredeki Taş Süslemelerden. Şekil 43. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Batı Cephesindeki Üst Penceredeki Taş Süslemelerden. 321 Yapıdaki taş süslemeler için ayrıca bkz. M. Görür, Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1435), (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Ağustos 1999, s.239-52. 127 Şekil 44. Milas Firuz Bey İmareti. Doğu Cephedeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme. Şekil 45. Milas Firuz Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Üst Penceredeki Taş Süsleme. Şekil 46. Milas Firuz Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Güney Cephesindeki Üst Penceresindeki Taş Süsleme. Şekil 47. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Güney Cephesindeki Üst Sırasında Yer Alan Penceredeki Taş Süsleme. Tarihlendirme Firuz Bey İmareti’nin inşa kitabesi giriş kapısının lentosu üzerindedir. Mermer levha üzerine yazılmış kitabe metni Arapça’dır (Resim 66). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ١‫ره‬١‫ﻣﺮ ﺑﻌﻢ‬١ ‫ﻟﺮﺣﺪم‬١ ‫ﻟﺮﺣﻤﻦ‬١‫ﷲ‬١ ‫ـ ﺑﺴﻢ‬١ ‫ﻟﻤﻠﻠﻚ‬١ ‫ىﻠﻢ دوﻟﮫ‬١ ‫رﮐۃة ﻓﻲ‬١‫ﻟﻤﺐ‬١ ‫ره‬١‫ﻟﻌﻢ‬١ ‫ـ ھﺰه‬٢ 128 ‫ﺑﻦ‬١ ‫ن‬١‫د خ‬١‫ﺑﻦ ﻣﺮ‬١ ‫ن‬١‫ىﺬىﺪ خ‬١‫ﻟﺪىﻦ ب‬١ ‫ل‬١‫ن ﺟﻞ‬١‫ﻟﺴﻠﻂ‬١ ‫ـ‬٣ ‫م ﻋﺬه‬١‫ﺣﮫ ﺑىﺮور ﺑﻚ د‬١‫ﻟﺪىﻦ ﺧﻮ‬١ ‫رذ‬١‫ن ﻋﺬﻧﺼﺮه ﻣﺐ‬١‫ورخ‬١ ‫ـ‬٤ ‫ﻟﻌﺴﺮىﻦ ﻣﻦ ﺷﮭﺮ ﺻﻔﺮ ﻟﺴﻨﮫ‬١‫دس و‬١‫ﻟﺲ‬١ ‫ﺣﺪ ﻓﻲ‬١‫ل‬١‫د ﺗﻮﻓىﻘﮫ وﻋﻤﺮه ﻣﻦ ىﻮم‬١‫ـ وذ‬٥ ‫ﺳﺒﻊ وﺗﺴﻌىﻦ ﺳﺒﻌﻤىۃ‬ Kitabenin Anlamı: Bağışlayıcı ve merhamet edici olan Allah’ın adıyla Hükümdar, sultan, dinin yücesi, Orhan oğlu Murad han oğlu Bayezid Han’ın-zaferi kutlu olsun- yönetimi günlerinde, Mübarizüddin Hoca Piruz (Firuz) Bey-onun şerefi devamlı olsun, başarısı ve ömrü artsın-, 797 yılının Safer ayının yirmialtısında Pazartesi günü, bu mübarek imaretin yapılmasını emretti322. İnşa kitabesinin üzerinde yer alan dini içerikli kitabede de: (Dört kez), Muhammed. İşiten ve bilen Allah’a sığınırım. Bağışlayıcı ve merhamet edici olan Allah’ın adıyla. Allah’ın mescidlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimseler imar ederler323, yazılıdır. Bu kitabeden yola çıkarak imaretin, Mübarizüddin Hoca Firuz Bey tarafından inşa ettirildiği anlaşılmaktadır. Yapının inşasına H.26 Safer 797/21 Aralık 1394 tarihinde başlandığı anlaşılmaktadır324. Menteşe emirlerinden biri olan Hoca Firuz Bey, Osmanlı Sultanı Yıldırım Bayezid’in Menteşe Valisi’dir. M. Süreyya ve E.H. Ayverdi, Firuz Bey’in ölüm tarihi 322 Kitabenin okunuşu, yazılışı ve anlamlarındaki farklılıklar için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.82; E. Çelebi, a.g.e., VIII, s.580; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.158-159; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.521-522; Y. Demiriz, a.g.e., s.627; P. Wittek, Menteşe Beyliği, Ankara, 1999, s.144-146; S. Eroğlu, Batı Anadolu Beylikleri Mimarisinde Tipolojiye Bağlı Süsleme Tasarımları, (Mimar Sinan Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi ABD., Türk İslam Sanatları Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006, s.207; Vakıflar Genel Müdürlüğü Eski Eser Kitabe Fişi’nde, yapının kitabesi İzmir Müftülüğü epigrafları H.Ö. Engin ve M. Karaaslan tarafından 16.02.1971 tarihinde şu şekilde okunmuş ve kitabe fişine işlenmiştir: Bismillahirrahmanürrahim Menarı Zeyneddin Hoca Niruz Bey (Allah onun izzetini devam ettirsin, ömrünü ve mufaffakiyetini artırsın) Orhan oğlu Murat Han oğlu Sultan Celaleddin Bayezid Han (Allah onun yardımını aziz etsin) Devlet mülkünün sultanı olduğu günlerde bu mübarek imaretin yapılması emrolundu. Sefer ayının 26 Pazar günü sene 799. 323 Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.82. 324 R.H. Ünal, inşaatın bitim tarihi olarak, 1396 yılını vermektedir Bkz. R.H. Ünal, a.g.e., s.39; A. Kızıl, a.g.e, s.44. 129 olarak 816/1413-1414 tarihini vermektedirler325. A.R. Hakses ise Firuz Bey’in 791/1389-805/1402-1403 yılları arasında yaşadığını belirtmektedir326. 325 326 M. Süreyya, Sicill-i Osmani, C.II, İstanbul, 1972, s.538; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.514. A.R. Hakses, Muğla Menteşe Büyükleri, Muğla, 1999, s.38. 130 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.10 :EBU İSHAK ZAVİYESİ/CAMİİ327 :Bursa İnceleme Tarihi :09.08.2006 :48 Resim No :71-77 Cumhuriyet Caddesi, Kızyakup Mahallesi’nde bulunan zaviye, Yıldırım Bayezid tarafından, Ebu İshak adına yaptırılmıştır. Fatih döneminde büyük bir onarım gören yapı, 1479 yılında ibadete açılmıştır328. Zaviye son olarak 1969 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarılmıştır329 (Resim 71-72). Yapının kuzeyindeki mermer havuz, doğusundaki abdest muslukları ve tuvalet yenidir. Zaviyenin kuzeyinde XVII. yüzyılda inşa edilmiş bir türbe vardır. Türbenin içindeki sandukanın başucunda “Abdullah Mustafa” yazılıdır330. Avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından oluşan yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Minare yapının kuzeydoğusundadır (Şekil 48). Yapının inşasında kesme taş, kabayonu taş ve tuğla kullanılmıştır. Beden duvarlarında kabayonu taşların arasında düzensiz sıralar halinde tuğla hatıllar vardır (Resim 71-72). Son cemaat yerinde ise kesme taşlar yatay şekilde yerleştirilmiş üç sıra tuğla ile dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Beden duvarları yuvarlak kemerli çökertmeler ve iki sıra kirpi saçakla hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarının bacaları çatı üzerinde yükselmektedir. Bu bacalar da onarımlarda yenilenmiştir331. Tabhane mekanlarının her cephesinde birer pencere açıklığı yer almaktadır. İbadet mekanının doğu ve batısında da birer, güneyinde ise iki pencere vardır. 327 Zaviye, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.117-125. Yapı, Baba İshak Zaviyesi, Ebu İshak Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. A. Kuran, The Mosque…, s.81; D. Kuban, a.g.e., s.90. 328 M.S. Arık-vd, a.g.e., s.33; D. Kuban, a.g.e., s.90’da yapının 1764 yılında yandığını, 1765 yılında tamir edildiğini belirtmektedir. 329 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.50; M.S.Arık, ay.yer. 330 Ay.yer. 331 Duvar örgüsü hakkında daha fazla bilgi için bkz. Y.S. Şener, 14. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü, (Ankara Ü. Sos. Bil. Ens. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993, s.123-127. 131 Pencerelerin hepsi dikdörtgen profillidir. Yuvarlak kemerli alınlıkları basit tuğla süslemelerle bezenmiştir (Resim 72). Şekil 48. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının kuzeydoğu köşesindeki minarenin kaidesi kübik formdadır. Kaide, kesme taş ile üç sıra yatay bir sıra dikey tuğlalarla örülmüştür. Kaidenin üst kesimi dilimli kemerli sağır nişler ve gülbezeklerle hareketlendirilmiştir. Silindirik gövde tuğladandır. Şerefe altı testere dişleri ile dolgulandırılmıştır. Basit dikdörtgen formlu minare girişi, son cemaat yerinin güneydoğu köşesindedir. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun arşivindeki yapının eski fotoğraflarında şerefe altının bugünkü gibi testere dişleri ile dolgulandırılmamış olduğu görülmektedir. 132 Düz bırakılan şerefe altında sadece basit bir silme vardır. Taş külah geç döneme özgüdür. Basit silmelerle hareketlendirilen külah yukarı doğru daralmaktadır. Beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler kuzeygüney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir. Kuzeyde ayakların arası camekanlarla, doğu ve batı cephede ise birer duvarla dışa kapatılmıştır (Resim 71,73). Batıdaki duvarda dikdörtgen formlu bir pencere vardır. Pencerenin üzerinde alınlık sivri kemerlidir. Eski fotoğraflarda bu pencere görülmemektedir (Resim 73). Pencere ya sonradan açılmış ya da eski fotoğraflarda duvar sıvalı olduğu için pencereyi görememekteyiz. Son cemaat yerinin kuzeybatısındaki ayak üç sıra yatay, bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla güneydoğudaki ayak ise kabayonu taşlarla örülmüştür. Diğer dört ayak ise dikdörtgen formludur ve kesme taştandır. Kaideleri olmayan ayakların başlıkları taştan silmeli sade başlıklardır (Resim 71,73). Son cemaat yerinde orta birim diğerlerinden daha geniştir ve bir kubbe ile örtülüdür. Diğer birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür. Basit dikdörtgen formlu giriş açıklığı, sivri kemerli bir çökertme içerisindedir. Herhangi bir süsleme unsuruna sahip olmayan kapının üzerinde üç satırlık bir inşa kitabesi vardır. Kitabenin üzeri altın yaldızla boyanmıştır (Resim 73). Giriş açıklığından ulaşılan kare planlı avlu, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe göbeği ve eteği kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Doğu, batı ve kuzey duvarlarının üst kesiminde birer adet pencere vardır. Kuzey duvarındaki pencere dikdörtgen formlu bir çökertme içerisindeyken, diğer pencereler sivri kemerli birer çökertme içerisindedir. Doğu ve batıdaki pencereler sonradan doldurulmuştur (Resim 74). Avlunun doğusunda ve batısında dikdörtgen planlı birer tabhane mekanı yer almaktadır. Tabhane mekanlarının girişleri yuvarlak kemerli basit açıklıklar şeklindedir. Tabhaneler yuvarlak kemerli birer tonoz ile örtülüdür. Mekanların üç cephesinde de dikdörtgen formlu yuvarlak kemerli birer pencere yer almaktadır. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarı ortasında, doğudaki tabhane mekanının ise doğu duvarında dikdörtgen formlu, yukarıya doğru kademelenerek daralan bir yaşmak ile örtülü birer ocak bulunmaktadır. Avlu ile tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur (Resim 75). 133 Avludan iki basamakla ulaşılan ibadet mekanı, dikdörtgen planlıdır ve yuvarlak kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Doğu ve batı duvarlarında birer, güney duvarında ise ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Pencereler dikdörtgen formludur ve yuvarlak kemerli alınlıklara sahiptir. Üst seviyedeki tek pencere mihrabın üzerindeki yuvarlak kemerli açıklıktır. Eyvanın üç duvarını, üst seviyede, yağlıboya ile yapılmış bitkisel bir bordür dolanmaktadır (Resim 76). Yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişine yağlıboya ile bir perde motifi yapılmıştır. Kavsara içerisindeki ve çerçevedeki dini içerikli yazılar da yağlıboyadır (Resim 76). Harimin güneydoğusunda yer alan ahşap vaaz kürsüsü ve güneybatısında yer alan minber yenidir. Bursa’daki pek çok yapı gibi bu yapıda zaman içinde çeşitli onarımlar gördüğü için tabhane mekanı, kemer, pencere, örtü gibi unsurlarında bazı değişiklikler olmuştur. Bursa’daki Orhan, Hüdavendigâr ve Yıldırım imaretlerinde de karşımıza çıkan örtü kaplamalarının orijinalliği bu yapıda da bir tartışma konusudur. Bugün kurşun kaplı örtülerin orijinalde de kurşun kaplama mı olduğu belli değildir. Kaynaklardan yapının H. 15 Zi-lka’de 1260/26 Kasım 1844 yılında 117,5 kuruşa tamir edildiğini, şiddetli rüzgar sonucu zarar gören kurşunlarının ve kirpi saçaklarının onarıldığını, 1855 depreminden sonra 1892 yılında 1.600 kuruş harcanarak tamir edildiğini öğrenmekteyiz332. İbadet mekanının tonozunda bir deformasyon görülmektedir. Dönem özelliği olan sivri kemer yerine yuvarlak kemer kullanılmış, bu kemer de onarımlarla garip bir şekil almıştır (Resim 76). Bu da ibadet mekanının örtüsünün onarım geçirdiğini göstermektedir. Son cemaat yerindeki kuzey-güney yönlü kemerler ve tabhane mekanlarının tonozlarının da sivri kemer yerine yuvarlak kemer şeklinde yapılmışlardır. Onarımların sonucu olan bu uygulamalar, Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır. Bu yapıda da sonradan yapılan kemerler yuvarlak kemer formundadır. 332 M.S. Arık, a.g.e., s.33. 134 Yapının pencere alınlıklarında değişimlerin izleri görülmektedir. Tuğlaların dikey ve yatay şekilde yerleştirilmeleri ile meydana gelen basit kompozisyonda da farklılıklar vardır. Özellikle güney cephedeki pencere alınlıklarında tuğlalar yenilenmiş, derzler garip bir şekil almıştır. Batıdaki pencere alınlıklarında da oynamalar vardır. Tuğlalar güneydeki pencerelerden daha eski olmalarına rağmen, tuğlaların bazıları düzensiz şekilde yerleştirilmiştir (Resim 72). Son cemaat yeri yıkılmış olan zaviyede sadece güney duvarında kemer ayaklarının izleri ve son cemaat yerinin doğu ve batı duvarları ayakta kalmıştır. Eski fotoğraflardan kalan duvar yüzeylerinin sıvanmış olduğunu görmekteyiz. Sıvaları dökülen duvarların üst kesiminde ise duvar örgüsünün tamamen tuğla olduğu görülmektedir. Alt kesimlerin de tuğla ile devam ettiği net olarak algılanamamaktadır. Fotoğraflarda iki adet kare kesitli ayak da görülmektedir. Bu fotoğraflar onarım devam ederken çekilmiş olmalıdır. Bu nedenle ayakların orijinal mi yoksa yeni mi yapıldığı anlaşılamamaktadır. Son cemaat yeri kalan izlerden yola çıkılarak ortadaki birim bir kubbe ile yan birimleri ise birer tonoz ile örtülmüştür. Yapının kuzeydoğu köşesindeki minare ile yapı arasında bitişme çizgisi vardır. Külahının geç döneme özgü özellikler taşımasından da yola çıkarak, minarenin zaviyenin camiye dönüştürülmesinden sonra yapılmış olabileceği akla gelmektedir. Yapının batı cephesine bitişik evler cephenin hava almasını engellemekte ve yapıya bir baskı uygulamaktadır. Çevredeki bu ek yapıların kaldırılması ve yapının rahatlaması sağlanmalıdır. Ebu İshak Zaviyesi’nde fazla süsleme yoktur. Süslemeler taş ve taş-tuğla ile meydana getirilmiştir. Yapıdaki kalemişi süslemeler ise geç döneme özgü süsleme özellikleri göstermektedir. Yapıdaki taş süslemeler minare kaidesindedir. Kaidenin üst kesiminde dilimli bir sağır kemerin üzerine enine dikdörtgen yekpare bir mermer parça üzerine yan yana üç tane gülbezek yerleştirilmiştir. Alçak kabartma şeklindeki bu süslemelerin benzerlerini, 135 Manisa Muradiye Camii (1583-86) doğu ve batıdaki girişler üzerinde333, Edirne Eski Cami minber kapısı334 gibi pek çok Anadolu Türk mimarisi örneklerinde görmek mümkündür. Minare sonradan yapıldığına göre bu parça başka bir yapıdan devşirilmiş olmalıdır. Taş ve tuğla ile meydana getirilmiş süslemeler pencerelerin alınlıklarındadır. Süslemeler tuğlaların, taşların arasına yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelen basit kompozisyonlar şeklindedir (Resim 72). Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (Resim 86-87), Edirne Yıldırım İmareti335 (Resim 93-94), Bursa Yıldırım Medresesi336, Bursa Muradiye Medresesi’nde337 de benzer süslemeleri görmek mümkündür. Güneydeki pencerelerin alınlıkları onarımlar sırasında yenilenmiştir. Batı cephedeki evler nedeniyle pencerelerin bir kısmını göremedik. Kuzeybatıdaki pencerenin alınlığında da benzer süslemelere yer verilmiştir. Yapıda kalemişi süslemeler, avluda kubbe içi ve eteğinde; ibadet mekanında ise mihrapta ve beden duvarlarının üst kesimindedir. Avlu kubbesinin içinde, göbekteki çok çenekli bir çiçekten gelişen, palmet, rumi ve yapraklardan meydana gelen bir kompozisyon bulunmaktadır. Daire şeklindeki bu madalyonun eteğinde sekiz adet palmet motifi vardır. Kubbe eteğini ise palmet ve rumilerle şekillenmiş enine gelişim gösteren bir bordür dolanmaktadır. Süslemelerde mavi, yeşil, kahverengi, pembe ve bordo renkler kullanılmıştır. Bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir. İbadet mekanının içinde bulunduğu eyvanın duvarlarının üst kesiminde avlu kubbe eteğinde tekrar eden süsleme bordürü devam etmektedir (Resim 76). Süslemeler yağlıboya ile yapılmıştır. Mihrap ana nişinde iki yana çekilmiş perde motifi bulunmaktadır. Ortadan da bir kandil sarkmaktadır. Kavsara yüzeyinde ve mihrap çerçevesindeki dini içerikli yazılar da yağlı boya ile yapılmıştır (Resim 76). Batılılaşma dönemi süsleme programı içinde mihrapta alçıdan perde motifi uygulamaları dönem için karakteristiktir. Bazı geç dönem yapılarında alçı mihrap örneklerine öykünerek yağlı boya ile perde motifleri 333 H. Acun, a.g.e., s.214-215; A. Ogan, “Manisa Muradiye Külliyesi”, Türk Turing Kurumu Belleteni, S.150 (1954), s.9; M.Ç. Uluçay, “Muradiye Camii Onarılırken”,Gediz, S.95 (1946), 4. 334 Y. Özbek, a.g.e., s.262. 335 Ay.es., s.180. 336 N.Y. Uluengin, a.g.e., s.29, Res. 44. 337 Ay.es., s.31, Res.49-49b. 136 uygulanmıştır. Ancak bu yapıdaki perde motifi oldukça niteliksizdir. Son yılların bir uygulaması olmalıdır. Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir. Tarihlendirme Yapının giriş kapısı üzerinde üç satırdan oluşan kitabesi vardır (Resim 77). Kitabe Arapça’dır. Celi sülüs ile yazılmıştır. Mermer üzerine yazılan yazıların zemini ve üzerleri altın yaldızla boyanmıştır. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı: ‫ ﻗﺪ ﺑﻨﺎ ھﺰه اﻟﺒﻘﻌﺔ اﻟﺸﺮﯾﻔﺔ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻌﯿﺪ اﻻﻋﻄﻢ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺧﺎن اﺳﻜﻨﮫ اﷲ ﻓﻲ ﻓﺮادﯾﺲ اﻟﺤﻨﺎن‬-١ ‫وووﻗﻔﮭﺎ ﻋﻠﻲ اﺻﺤﺎب اﻟﺸﯿﺦ اﻟﻜﺒﯿﺮ اﻟﺼﻤﺪاﻧﻲ‬ ‫ ﺷﯿﺦ اﺑﻮ اﺳﺤﻖ اﻟﻜﺎزورﻧﻰ رﺣﻤﺔ اﷲ ﻋﻠﯿﮫ ﻓﺎﻣﺮ ﺑﺘﺠﺪﯾﺪھﺎ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺒﺮﯾﻦ وﺧﺎﻗﺎن اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺳﻠﻄﺎن‬-٢ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺧﻠﺪاﷲ ﻣﻠﻜﮫ وﺳﻠﻄﺎﻧﮫ‬ ‫ وﺳﻌﻲ اﻟﻌﺒﺪ اﻟﻔﻘﯿﺮ اﺑﻦ اﻓﺘﺨﺎر ﻣﻌﯿﻦ اﻟﻤﺮﺷﺪى اﻟﻘﺮﺷﻲ ﻓﻰ ﺗﺠﺪﯾﺪھﺎ وھﻮ ﻣﻦ اﺻﺤﺎب اﻟﺸﯿﺦ‬-٣ ‫اﻟﻜﺒﯿﺮ واﻗﺎرﺑﮫ ﻓﻲ ﺷﮭﺮ ﺟﻤﺎدى اﻻول ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺛﻤﺎﻧﯿﻦ وﺛﻤﺎﯾﮫ‬ Kitabenin Anlamı: Büyük ve mutlu padişah Bâyezid Han –Allah onu cennetlerin bahçesine yerleştirsi-, bu şerifli mekanı inşa etmiş ve Şeyh Ebu İshak Kâzûranînin dostlarına (dervişlerine) vakfetmişti. Murad Han’ın oğlu, karaların sultanı ve denizlerin hakanı Sultan Mehmed- Allah onun mülkünü ve yönetimini ebedi kılsın- ise onun onarılmasını emretti. 884 yılının Cemâziye’l-evvel ayında binanın yenilenmesi sırasında, şeyhin dervişlerinden ve yakınlarından olan aynı zamanda Kureşî mürşidin yardımcılarının iftihar ettiği kişinin oğlu fakir kul da çalışmıştır. Kitabeye göre yapı, Yıldırım Bayezid tarafından Ebu İshak Kazurani ve dervişlerinin ikameti için inşa edilmiştir. Yapı Fatih Sultan Mehmet zamanında 137 H.884/1479 yılında yenilenmiştir338. Yadigar-ı Şemsi’ye göre de yapı II. Bayezid tarafından yaptırmıştır339. Yıldırım Bayezid döneminde Bursa’ya ünlü Emir Buhari ile birlikte gelen Kazeruni tarikatından Seyyid Ali Nata adlı bir şeyh için yaptırılan Ebu İshak Zaviyesi’nin vakfiyesi 1400 tarihlidir. Şeyh Ebu İshak Kazeruni’nin (352/426;9634/1034-35) bu tarikati, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş döneminde “gaza” için derviş yetiştirdiği söylenen tarikatlerden biridir340. 338 Kitabe farklı araştırmacılar tarafından da okunmuştur. H.B. Kunter, “Kitabelerimiz”, Vakıflar Dergisi, I, Ankara, 1942, s.438-39; A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001, s.381-83; K. Baykal, a.g.e., s.129-130. 339 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.50; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.395-6. 340 F. Köprülü, “Abu Ishaq Kazeruni und die Ishaqi-Dervische in Anatolien, Der Islam, XIX, 1930; D. Kuban, a.g.e., s.90. 138 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.11 :YILDIRIM İMARETİ/CAMİİ341 :Bursa İnceleme Tarihi :10.08.2006 :49-52 Resim No :78-85 Yıldırım Semti’nde, Cümlekapı Caddesi’ndedir. Dik bir tepe üzerinde kurulmuş olan Yıldırım Külliyesi’nde binalar arazi durumuna göre dağınık bir şekilde yerleştirilmiştir. Külliyeye biri kuzeyde biri de batıda olmak üzere iki kapı ile ulaşılmaktadır. Külliye yapılarından imaret, türbe342, hamam ve dar’üş-şifa halen ayaktadır343. İmaret külliyenin diğer birimlerinden daha yüksek kottadır. İmaretin yaklaşık 30 m. kadar kuzeybatısında medrese, 30 m. kadar kuzeyinde türbe, 100 m. kadar güneybatısında hamam ve yaklaşık 300 m. kadar güneydoğusunda ise dar’üş-şifa bulunmaktadır (Resim 78). Yapı 1854 yılındaki depremde harap olmuştur. 1876 yılında kubbesi çökmüştür. Son cemaat yeri ayakları yeniden yapılmıştır. Minarenin petek kısmı ile mihrap sonradan yapılmıştır. Son olarak 1948 yılında onarım görmüştür344. Yıldırım İmareti, avlu, ibadet mekanı, avluya açılan iki eyvan ve dört tane tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Yapının kuzeydoğusunda ve kuzeybatısında birer minare yer almaktadır (Şekil 49-50). Kuzeyindeki sekizgen planlı şadırvan yenidir. Son cemaat yeri ve yapının dış cepheleri farklı boyutlarda mermerle kaplanmıştır. Erken dönem Bursa yapılarında mermerin tüm yapıda kullanıldığı ilk eser 341 İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.83-107. Yapı, I. Bayezid Zaviyesi, Yıldırım Bayezid Camii ve Yıldırım Camii diye de adlandırılmaktadır. A. Kuran, The Mosque…, s.110-113; D. Kuban, a.g.e., s.91-93; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.97,101-102; C.E. Arseven, a.g.e., s.255; B. Çakıroğlu, İslam Dinindeki Temel Kavramların Osmanlı Dönemi (13.YY-17.YY.) Dini Mimarisine Yansımaları, (K.T.Ü. Fen Bil. Enst. Mimarlık A.B.D. Mimarlık Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 2006, s.183-88; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.226-28; L. Mozzati, a.g.e., s.275. 342 İmaretin kuzeyinde yer alan türbe, külliyeye Yıldırım’ın ölümünden sonra eklenmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. E.H. Ayverdi, “Yıldırım Bayezid’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnamesi”, Vakıflar Dergisi, C.VIII, Ankara, 1969, s.44, S.T. Yıldız, Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi, (E.Ü. Sosyal Bil. Ens. Türk Dünyası Araştırmaları A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2001, s.14. 343 Yapının 802 tarihli vakfiyesinde, müştemilat olarak, matbahlar, mahzenler, hamam, iki medrese, han, hademelerin yerleri, ahır, kuyu ve dar’üş-şifa gösterilmiştir. Bunlardan şimdi matbahlar, mahzenler, su kemeri, ahır ve medreselerden biri yoktur, ayrıntılı bilgi için Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.420-25; G. Cantay, a.g.e., s.33-34. 344 C.E. Arseven, a.g.e., s.255. 139 Yıldırım İmareti’dir345. Tonoz, kubbe gibi örtü elemanlarında ve geçişlerde ise tuğla kullanılmıştır. Yıldırım İmareti’nde mermer duvarlar profilli saçaklarla son bulmaktadır. Örtü dış kaplamaları ise kurşundur (Resim 78). Şekil 49-50. Bursa Yıldırım İmareti. Zemin Kat ve Üst Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). İmaretin kurşunları, farklı tarihlerde yenilenmiş ya da onarılmıştır. Yapıdaki kurşunların Evâhır-ı Rebi’ül-Evvel 1027/Mart 1617 sonu tarihli bir fermandan yola çıkarak tamir edildiğini öğrenmekteyiz346. 16 Cemâziy’ül-Âhır 1044/6 Kânûn-ı Evvel 1634 tarihli sicile göre Yıldırım İmareti’nin örtülerinin kurşun tahtalarının çoğu eski olduğundan, 101800 akçe ile tamir edildiği ve bir yıl sonra Evâîl-i Rebî’ul-Evvel 1045/Temmuz 1635 tarihinde imaretin 345 kurşunlarının tekrar tamir edildiği Bayezid döneminde malzeme ve süsleme, boyutları büyüyen yapılarda prestij diline dönüşmüştür. Ancak burada prestijin daha çok malzeme ile vurgulandığı dikkati çekmektedir. Külliyeyi oluşturan diğer yapılardan medrese ve darüşşifada gözenekli küfeki ve kumtaşı kullanılmışken bu yapıda mermer kullanılmış olması yapıya diğerlerinden daha fazla önem verilmiş olabileceğine işaret etmektedir. Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.188. Duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.134-39. 346 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423. 140 anlaşılmaktadır347. Evâhır-ı Zilhicce 1049/Nisan 1640’ta cami kurşunlarının yenilendiği, Evâhır-ı Zilka’de 1059/Kânûn-ı Evvel 1649’da imaretin ve diğer külliye yapıların tamiri için 35125 akçe harcandığı belirtilmekte ancak, tamiratın içeriğinden bahsedilmemektedir. Evâsıt-ı Zilka’de 1079/Nisan 1669, 14 Safer 1082/22 Haziran 1617, 13 Şa’ban 1240/3 Nisan 1825 imaretin kurşunlarının tekrar yenilendiğini348, 5 Zilka’de 1263/8 Kânun-ı Sânî 1847 yılında da kurşunların 1830 kuruşa tamirinin emredildiği öğrenmekteyiz. Bu tarihten iki ay sonra şiddetli rüzgar sebebiyle zarar gören kurşunların, 27 Muharrem 1263/8 Kânun-ı Sânî 1847 yılında tekrar tamir edildiği anlaşılmaktadır. 21 Şevval 1265/9 Eylül 1849 yılında kurşunlar tekrar 13822 kuruşa tamir edilmiştir349. Yapının avlusundaki sekizgen planlı şadırvan, geçişleri üçgen kuşaklarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşunla kaplı piramidal bir külah ile kapatılmıştır. Şadırvanın kemerleri Bursa kemeri formundadır. Kemerler çokgen kesitli ahşap ayaklarla taşınmaktadır. Mermer bir platform üzerinde yer alan şadırvanın ortasında mermer aynalıklı abdest muslukları yer almaktadır. Yıldırım İmareti’nde iki minare vardır. İmaretin kuzeybatısındaki minare sonradan inşa edilmiştir350. Yapıdan bağımsız olan minarenin kare planlı kaidesi ve silindirik gövdesi düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Şerefe altı silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 78). Beden duvarları üzerinde yükselen kuzeydoğudaki minarenin kaidesi kesme taş ve tuğladan, gövdesi ise sadece tuğladandır. Sadece bir kısmı ayakta olan gövdenin üzeri madeni bir külah ile kapatılmıştır351. N. Dostoğlu’nun yayınladığı 1895 ve 1900’lü yıllara ait iki fotoğrafta imaretin kuzeybatısında beden duvarları üzerinde yükselen bir görülmemektedir. 1894 yılına ait minare görülürken, kuzeydoğudaki minare bir fotoğrafta ise, kuzeydoğudaki minare görülmektedir352. 25 Cemâziy’ül-Evvel 1047/15 Teşrîn-i Evvel 1637 tarihli sicil 347 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423. Ay.es., s.423,425. 349 Ay.es., s.425. 350 E. Çelebi, a.g.e., Cilt:2, Kitap:1, s.15’te yapının bir tane tek şerefeli minaresi olduğunu belirtmektedir. 351 Yapının eski fotoğraflarında, kuzeybatı köşesinde bir minare olduğu görülmektedir. Bkz. A. Gabriel, a.g.e., C.II, s.22, Res.1,2. Beden duvarları üzerinde yükselen minarelerin günümüze ulaşamamaları, yapı üzerine baskı ve olumsuz yük yaratmaları nedeniyle olabilir. 352 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.85. 348 141 kaydından, minarenin şerefe kapısından yukarısının yıkıldığı, şerefe kapısının külaha kadar tuğla, kiremit, kireç ve kum ile tamirine 8000 akçe harcandığını ve minare külahı için yeni baştan 17.5 tahta, kurşun için 29910 akçe harcanıp tamir edildiğini öğrenmekteyiz353. S. Çetintaş354 ve A. Gabriel355 minareleri Klasik döneme yani XVI. yüzyıla tarihlemektedirler. E.H. Ayverdi ise 1882 tarihli fotoğraftan yola çıkarak bugünkü minarelerin daha sonra yapıldığını söylemektedir. Ayverdi, 1965 yılındaki imamdan, minarelerin 1303 veya 1305 yılında yıkık olduğunu bilgisini almıştır356. Araştırmacı ayrıca yapının iki minareli olduğunu söylemektedir357. Yapıdaki minarelerin durumu tartışmalıdır. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu arşivinde, 1965 yılında minarenin, ki hangi minare olduğu belirtilmemiştir, yeniden yapıldığı, 1968 yılında kurul kararıyla betonarme iki minare inşaatı kararı alındığına ve yapıldığına dair belgeler bulunmaktadır. 1968 yılına ait bir başka kararda ise minarelerin tuğladan inşa edilmesi önerilmiştir. 1969 yılında alınmış olan bir diğer kararda, minarelerin taştan yapılmalarına yönelik bir belge vardır. Yapılan işlerin ayrıntılı bir dökümüne ulaşamadığımız için bu kararların ne ölçüde uygulandığı konusunda bir bilgimiz yoktur. Ancak kurul kararlarında bahsi geçen minarenin yapının kuzeybatısındaki yapıdan bağımsız minare olması ihtimali kuvvetli görülmektedir. Yapının her cephesinde alt seviyede ikişer pencere açıklığı yer almaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen bir çökertme içerisindedir. Sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler dört yönden mukarnas dizileriyle çevrelenmiştir. Köşelerinde kare şekilli küçük süsleme panolarına yer verilmiştir. Doğu ve batı cephelerde üst sıralarda yedişer pencere açıklığı vardır. Üst sıra pencereleri dikdörtgen profillidir ve alt sıra pencerelerine oranla daha küçüktür (Resim 79). Ayrıca ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarının alt seviyesinde dikdörtgen çökertmeler içerisinde sivri kemerli birer pencere, üst seviyesinde ise dikdörtgen profilli ikişer pencere açıklığı vardır. Güneydeki tabhane mekanlarının güney duvarlarında ocak ve dolap nişleri bulunması nedeniyle bu cephenin alt seviyede penceresi yoktur (Şekil 49). Pencerelerin demir doğramları 353 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423. S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.24-25. 355 A. Gabriel, a.g.e., s. 70. 356 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.428, Res.726. 357 Ay.es., s.440. 354 142 lokmalıdır. Son cemaat yeri cephesinin sade ancak hareketli yapısına karşın binanın diğer cephelerindeki monotonluk ve küçük demir parmaklıklı pencereler dış cephelerin ahengini bozmaktadır358. Son cemaat yeri, diğer cephelere oranla daha koyu renkli mermerlerle kaplanmıştır (Resim 80). Beş birimli son cemaat yerinin her birimi, geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kubbeleri yapıyla çağdaş değildir. 1882 tarihli fotoğraftan yola çıkarak son cemaat yerinin kubbelerinin yıkıldığı ve üzerinin kiremit çatıyla örtüldüğü, bugünkü kubbelerin de sonradan yapıldığını söyleyebiliriz359. Kubbelerin göbeğinde ve eteğinde geç döneme özgü kalemişi süslemeler vardır. Son cemaat yeri dışa Bursa kemerleri ile açılmaktadır. Bursa kemerleri niteliklerini yitirmiştir. Kemerlerin dört tarafını bir silme kuşağı dolaşmaktadır. Son cemaat yeri cephesinin mermerle kaplanmış olmasına karşın taşıyıcılar düzgün kesme taştır. Taşıyıcıların konsolları, sonları palmetlerle biten mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 80). Son cemaat yeri orta biriminin doğu ve batısındaki kemerler Bursa, onun yanındaki iki birimin kemeri sivri, son birimler ise ikiz kemer şeklindedir. Orta kemer ise diğerlerinden büyük ve sade tutulmuştur. Son cemaat yerinin doğu ve batı kesimi, ikişer basamakla çıkılan sekilerle yükseltilmiştir. Yapının kuzey cephesi ortada giriş açıklığı, açıklığın iki yanında aralarında dış mihraplar bulunan birer pencere ile simetrik bir düzendedir. Kuzey duvarının üst kesiminde, dış mihrapların üzerinde, birer şahnişin yer almaktadır. Şahnişinlerden minarelerin merdivenleri görülmektedir360. Şahnişinlerin tavanı alçı üzerine iki renkli dama tahtası görünümlü süslemelerle bezenmiştir. Dikdörtgen kesitli dış mihrapların mukarnas kavsaraları firuze renkli çinilerle hareketlendirilmiştir. Girişin iki yanındaki dikdörtgen profilli pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler dikdörtgen çökertmeler içerisindedir. Pencerelerin atkı taşı ve sövelerinde içlerinde ayetler içeren geometrik örnekli kartuşlar bulunmaktadır. Tamiratların birinde son cemaat yerindeki kemerlere kuzey-güney yönlü ince demir gergiler konmuştur. 358 Yapıdaki aydınlatma düzeni için ayrıca bkz. T. Doğan, Osmanlı Cami Mimarisinde Aydınlatma Düzeni Gelişimi (XIV-XVII. Yüzyıllar), (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2001, s.21-22. 359 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.427, Res.724. 360 Minareye ulaşımı sağlayan koridorun girişi daha sonradan kapatıldığı için bu kesim hakkında ayrıntılı bilgi edinemedik. 143 Giriş Bursa Orhan İmareti’nde de olduğu gibi eyvan şeklindedir. Girişin eyvan şeklinde verilmesi tabhane mekanlarının çokluğundan kaynaklanmaktadır. Buradaki amaç, iki yandaki mekanlara geçişi sağlamak ve ortadaki alanı değerlendirmektir. Taçkapı, yapının kuzey cephesinin ortasında, giriş eyvanının dip duvarı üzerindedir. Dikdörtgen formlu giriş açıklığı basık bir kemerle örtülüdür. Kapının kavsarası yarım manastır tonozu biçimindedir. Taçkapı kuşatma kemeri sivridir. Taçkapı düz, oluk, kaval ve pahlı silmelerle hareketlendirilmiştir. Taçkapıyı yanlardan sınırlayan ve üstte yedi, altta iki sıra mukarnas dizisiyle hareketlendirilen başlık ve kaideye oturmuş olması düşünülen sütuncelerin yuvaları boş bırakılmıştır (Resim 81). Beş kenarlı yan nişler mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Taçkapının içinde yer aldığı eyvan, ortasında bir kubbe olan doğu-batı yönlü beşik tonozla örtülüdür. Eyvanın doğu ve batı duvarının alt kesiminde Bursa kemerli çökertmeler içerisinde birer pencere, üst kesimde de şahnişinlerin pencereleri yer almaktadır. Eyvan kemeri, Bursa kemeri formundadır. Kilit taşı kabara ve palmet motifi ile bezenmiştir. Kemer ayakları mukarnas ve sivri kemerli çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Girişin üzeri iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 50). Üst kata, giriş eyvanıyla avlu arasındaki alanın doğu ve batısına yerleştirilmiş merdivenlerle çıkılmaktadır. Merdivenlerden düz tavanla örtülü dar birer koridorla üst kattaki mekanlara ulaşılmaktadır. Bu mekanlardan, giriş eyvanının üzerinde yer alan mekana da geçilebilmektedir. Bu mekanlar birer kemerle iki bölüme ayrılmıştır. Mekanların doğu ve batı duvarlarında minare girişleri vardır. Minarelere duvar içerisine inşa edilmiş dar birer koridorla ulaşılmaktadır. Bu koridorlar bir paravanla kapatıldığı için içeriye girmemiz mümkün olmamıştır. Doğudaki mekanın güney bölümünden dar küçük merdivenlerle küçük bir birime çıkılmaktadır. Giriş eyvanın üzerinde yer alan mekanın üzerinde bulunan bu biriminin hangi amaçla kullanıldığı bilinmemektedir. Bu birimde biri avluya açılan diğeri taçkapının üzerinde yer alan iki penceresi vardır. Giriş eyvanının üstündeki birim de bir kemerle ikiye bölünmüştür. Güneyde kalan bölüm bir manastır tonozu ile kuzey bölüm ise bir kubbe ile örtülüdür. Giriş eyvanından ulaşılan kare planlı avluda kubbe geçişleri tromplarla sağlanmıştır. Avlu kubbe göbeği ve eteği kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. 144 Kasnakta dört pencere vardır. İbadet mekanına bakan güneydeki pencere kapalıdır. Avlunun kuzeybatı köşesine, tüm cepheyi kaplamayan bir mahfil yerleştirilmiştir (Resim 82). Mahfil dört ahşap sütunla taşınmaktadır ve yapıyla çağdaş değildir. Girişin hemen üzerinde boyuna dikdörtgen bir çökertme içerisine yerleştirilmiş Bursa kemeri formunda bir pencere ve onun da üzerinde enine dikdörtgen formunda ikinci bir pencere yer almaktadır (Resim 82). Avlu kuzey duvarının doğu ve batı kesimlerinde dikdörtgen çökertmeler içerisine alınmış, basık kemerli giriş açıklıkları bulunmaktadır. Bu açıklıklarla önce düz tavanla örtülü bir koridora, bu koridorun doğu ve batı duvarlarındaki birer açıklıkla kuzeydoğudaki ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına, kuzeyindeki birer açıklıkla ise mukarnaslarla dolgulandırılmış düz tavanla örtülü kare planlı küçük mekanlara geçilmektedir. Bu küçük mekanların tabhane mekanlarına açılan girişleri dolaplarla kapatılmıştır. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanları birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Tonozun dört yönünde ikişer pencere açıklığı bulunmaktadır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, kuzeybatıdakinin ise batı duvarında birer baca vardır361. İki birimin de kuzey duvarlarında dikdörtgen formlu, taş söveli birer pencere yer almaktadır. Pencerelerin atkı taşlarının üst kesiminde, derin birer yuvarlak kemer dikkati çekmektedir. Bu kısımlarda ilk inşaatta birer alınlık bulunduğu, sonradan içlerinin boşaltıldığı akla gelmektedir. Avlunun doğu ve batısında, tabhane mekanlarının arasına yerleştirilmiş birer eyvan vardır. Üçer basamakla avludan girişi sağlanan eyvanlar dikdörtgen formludur. Birer sivri kemerlerle avluya açılmaktadırlar (Resim 83). Avlunun doğu ve batısında yer alan bu eyvanlarının üzerleri iki kademeli bir örtü sistemi ile kapatılmıştır. Önce yıldız tonoz inşa edilmiş; tonozun ortasına sekizgen bir kasnak yerleştirilmiş ve üzeri bir kubbe ile örtülmüştür. Mekanların dışa açılan dikdörtgen formlu birer penceresi bulunmaktadır. Pencere nişinin tavanı birer tonozla örtülüdür. Batıdaki eyvanın penceresini diğer eyvan penceresinden ayıran özellik, tavanında taş süslemelerin olmasıdır. Kubbe eteğinde, göbekte ve pencerelerin çevresinde kalemişi süslemeler vardır. Eyvanların kuzey ve güneyindeki tabhane mekanlarıyla bağlantıları yoktur (Şekil 49). 361 S. Çetintaş, baca şeklindeki bu açıklıkların yer aldığı duvarlar üzerinde, alçı ocak ve dolap nişlerinin bulunduğunu belirtmektedir. Bkz. S. Çetintaş, a.g.e., s.28. 145 Güneybatı ve güneydoğudaki tabhane mekanları, kare planlıdır ve birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Avluyla kot farkı olmayan tabhane mekanlarının girişleri basık kemerlidir. Girişlerin tavanları mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 83). Batıdaki mekanın batı duvarında, doğudaki mekanın da doğu duvarında içte mazgallaşan dikdörtgen formlu, basık kemerli birer penceresi vardır. İki mekanın da girişlerinin üzerinde dikdörtgen formunda büyük birer pencere daha yer almaktadır. Her iki mekanın güney duvarlarında alçıdan ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır (Resim 84). İki mekandaki alçı ve dolap nişleri birbirinden farklıdır. Doğudakinde onsekiz küçük, iki büyük niş ve bir maşalık, batıdakinde onüç küçük, üç büyük niş ve bir maşalık bulunmaktadır. İki tabhane mekanında tam ortada ocak nişi yer almaktadır. Doğudakinde ortada üç, batıdakinde tek alçı pano vardır. Doğudakinde üstte mukarnaslı bir saçak, diğerinde geniş ajurlu bir su yapılmıştır. Bu farklara rağmen süsleme karakteri aynıdır. Geometrik örnekli süslemeler genellikle oniki kollu yıldızlardan gelişmektedir. Kimi yerlerde alçı üzerine yeşil renkli çiniler kakılmıştır. Geometrik süslemelerin dışında nesih, sülüs ve kufi yazılarla kabartma şeklinde dini içerikli yazılar da yer almaktadır. İki mekanın tonoz eteğinde ve pencerelerin çevresinde kalemişi süslemeler vardır. Avludan üç basamakla ulaşılan kare planlı ibadet mekanı, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt sırada birer, güney duvarında ise ikişer adet mermer söveli, dikdörtgen formlu pencere açıklığı bulunmaktadır. Pencerelerin yuvarlak kemerli alınlıkları vardır. Alçı içliklere sahip üst sıra pencereleri vitraylıdır. Orta avluyu ibadet mekanından ayıran kemer, Bursa kemeri formundadır. Kemer karnındaki dikdörtgen pano kalemişi ile süslenmiştir. Kemer ayakları mukarnaslar ve dikdörtgen çökertmeler içerisindeki kare formlu, mukarnas kavsaralı nişlerle hareketlendirilmiştir. Kubbe göbeği ve eteğinde; kasnak penceresi çevresinde ve duvarların üst kesiminde kalemişi süslemelere yer verilmiştir. Üst seviyede dikdörtgen, alt kesimde daire şekilli kartuşların içerisinde de süsleme amaçlı yazılar kullanılmıştır (Resim 85). Dikdörtgen formlu mihrap nişinin kavsarası mukarnaslıdır. Mihrap palmetlerden oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır. Çerçeve dev boyutlarda tutulmuş geometrik 146 örneklerden meydana gelmiştir. Mihrap nişini iki yandan mukarnas başlıkları olan yeşil renkli sütunceler sınırlamaktadır. Altlıklarının üzerinde bitkisel süslemeler vardır (Resim 85). 24 Ağustos 1825 tarihli bir vesikadan, imaret ve diğer yapıların acilen bakımının gerektiği ve mihrap, minber, müezzin ve hünkar mahfillerinin yeni elvan boya ve nakkaş ücreti olarak 23447 kuruşla tamir edildiği öğrenilmektedir362. Güneydoğudaki vaaz kürsüsü ve güneybatıdaki minber yenidir. Yapıdaki bazı unsurların sonradan yapılan onarımlarla değiştiği kimi araştırmacılarca farklı şekilde yorumlanmıştır. Örneğin Yıldırım Külliyesi’nin 1271/1855 depreminden nasıl bir zarar gördüğüne ilişkin hiçbir belge yoktur. S. Çetintaş, 1876 yılında muhacir olarak gelen bir kişinin sözlerinden yola çıkarak, imaretin kubbelerinin çökmüş olduğunu, avlu kubbesinde delik denecek bir hasarın olduğunu söylemektedir. Çetintaş, son cemaat yeri kubbelerinin de çökmüş, kalın ayaklarının binadan ayrılırcasına eğilmiş, kimisinin de yıkılmış olduğunu ve 1876 yılından iki yahut üç sene sonra İstanbul’dan birilerinin geldiğini yapıyı temizleyip, son cemaat yeri ayaklarını yeniden yaptıklarını belirtmektedir363. S. Çetintaş’ın verdiği bu bilgileri, E.H. Ayverdi 1300/1882 tarihli eski bir fotoğrafla çürütmektedir. Ayverdi, fotoğrafta da görüldüğü gibi yapının kubbelerinin çökmediğini, avlu kubbesinde de delik denecek kadar bir hasarın olmadığını söylemekte ve son cemaat yeri ayaklarının da sapasağlam yerlerinde durduğunu, sadece revak kubbelerinin yıkıldığını bunların da bir çatı ile kapatıldığını eklemektedir364. Ayverdi, bu fotoğrafta örtü unsurlarının kurşun kaplı olduğunu söylemekteyse de örtünün alaturka kiremitlerle kaplı olduğu görülmektedir. Fotoğrafta minareler de görülmemektedir. Ayverdi, 1965 yılında imaretin imamının verdiği bilgilerden 1303 veya 1305 yıllarında son cemaat yeri ayaklarından bir takım taşların kaymış ve ileri geri fırlamış, ayakların bazısının da eğrilmiş olduğunu öğrenmektedir. Aynı kişi, son cemaat yeri kubbelerinin tamamen çökmüş olduğunu, avlu kubbesinde ufak deliklerin bulunduğunu da eklemektedir. Bu imamın babasının hem imaretin imamı hem de dülger ustası olduğunu ve bu tarihten sonra başlayan tamiratlarda kendisinin de çalışmış olduğunu öğrenmekteyiz. Son 362 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.423,425. S. Çetintaş, a.g.e., C.II, s.24-25. 364 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.427, Res.724. 363 147 cemaat yerinde ustanın ayakları yıkmadan düzelttiğini ve ayakların lüzumlu yerlerine şimdiki demir gergileri koyup, son cemaat yeri kubbelerini yaptığını eklemektedir. Ayverdi verdiği bu bilgileri 1882 yılına ait başka bir fotoğrafla da desteklemektedir365. Fotoğrafta imaretin büyük kubbesinin değil medresenin kubbesinin yıkılmış olduğu ve son cemaat yeri ayaklarının sağlam olduğu görülmektedir. Yapının rölövesi farklı bilim adamlarınca değişik tarihlerde alınmıştır. H. Wilde’ın rölövesinde girişin üzerindeki ikinci kat gösterilmemiştir. Giriş eyvanından avluya geçiş kısmında, doğu ve batı duvarlarındaki, üst kata çıkan merdivenler yanlış çizilmiştir. Avlunun kuzeybatı ve kuzeydoğusundaki tabhanelere ve kare planlı küçük birimlere giden koridor girişleri de çizilmemiştir. Bugün kare planlı küçük mekanlar şeklinde olan birimler ve koridor giriş eyvanına açılmaktadır ve kuzeydoğudaki ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına buradan ulaşılmaktadır. Üst kat merdivenleri de bu koridorun güneyine çizilmiştir. Yapının kuzey duvarının batı ve doğu uçlarına birer minare yerleştirilmiştir. Avludan eyvanlara dörder basamakla çıkılmaktadır. Güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarının güney duvarlarında yer alan ocak ve dolap nişleri duvarın içine yapılmıştır ve ortadaki ocak nişi dikdörtgen kesitli olarak verilmiştir. Yapının doğu ve batı beden duvarlarında çökertmeler çizilmiştir. Son cemaat yeri ayaklarının formları da farklıdır. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdakiler “L” şekilli diğerleri “T” formundadır366. S. Çetintaş ise yapının bugünkü durumu ve restitüsyon planını vermiştir. Bugünkü planı diye adlandırdığı rölövede367 kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarının girişlerini giriş eyvanından vermiş, avludaki girişleri işaretlememiştir. Avludan eyvanlara çıkılan merdivenleri de bir basamaklı olarak göstermiştir. Bozulmamış durum planı dediği restitüsyonda368 ise kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarının giriş eyvanı ile bağlantısını kesmiş, girişleri bugün de olduğu gibi avludan vermiştir. Kuzeydoğu tabhane mekanının doğu duvarına ve kuzeybatıdaki tabhane mekanının batı duvarına güneydeki tabhane mekanlarında da olduğu gibi birer ocak ve dolap nişleri çizmiştir. Çetintaş da üst kat planını vermemiştir. A. Gabriel’in planında kuzeydeki mekanların dağılımı ve geçişleri bugünkü gibidir. 365 Ay.es., s.428, Res.726. H. Wilde, a.g.e., s.21, plan 20. 367 S. Çetintaş, a.g.e., C.II, levha 28. 368 Ay.yer., levha 29. 366 148 Kuzeydoğudaki tabhanenin doğu duvarında, kuzeybatıdaki tabhanenin de batı duvarında dikdörtgen kesitli nişler işaretlenmiştir. Avludan eyvanlara ve ibadet mekanına çıkılan merdivenler dörder basamaklı olarak çizilmiştir. Güneydeki tabhane mekanlarının yarım daire formlu ocak nişleri de kare formda verilmiştir. Üst kat planında kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki büyük mekanların giriş açıklıkları ve pencereleri eksik gösterilmiş, üst kata çıkış merdivenlerini de tek yönlü olarak işaretlenmiştir369. Ayverdi’nin rölövesi ise bugünkü durumu göstermektedir (Şekil 49). 1956 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapının restorasyon projelerinin hazırlanmış olduğunu öğrenmemize rağmen gerek bu kurumda gerekse Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nda, bu projelere ulaşamadık. Yapı, 1999 yılında da basit onarım geçirmiştir, ancak bu onarımın kapsamı hakkında da herhangi bir bilgi elde edemedik. Yıldırım İmareti’nde taş, çini, alçı ve kalemişi süslemelere yer verilmiştir. Yapıda taş işçiliği dikkat çekicidir. Süslemelerin çoğu küfeki taşı üzerine kabartma ve düz yüzeyli oyma tekniğindedir. Bu süslemelerin bazılarında kakma tekniği de kullanılmıştır. Taş işçiliği taçkapı ve çevresinde, son cemaat yerinde kemer yastıkları ve payelerde, konsollarda, kemer kilit taşı üzerinde, cephelerde, nişlerde, pencerelerde ve ibadet mekanındaki büyük kemer yastıklarındadır. Eyvan şeklinde düzenlenmiş taçkapı, dikdörtgen formdadır. Kavsarası yarım manastır tonozu biçimindedir (Resim 81). Erken Osmanlı dönemi taçkapılarının büyük bir çoğunluğu, düzgün kesme taşlarla veya mermerlerle kaplanmıştır. Bu nedenle taçkapılarda en sık görülen süsleme, taş süslemelerdir. Ancak bu dönem süslemeleri Anadolu Selçuklu taçkapılarına göre oldukça sadedir370. Selçuklu taçkapılarının çerçevelerinde görülen süsleme şeritlerine, bu dönemde sadece Bursa Yıldırım İmareti ile birlikte İznik Yeşil Cami371, Bursa Ulu Cami372, Ankara Karacabey İmareti373 gibi, 369 A. Gabriel, a.g.e., s.65-72, levha 22-26. Taçkapılardaki gelişim ve süslemeler için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.71-84. 371 R.H. Ünal, “Yeşil Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, s.134-36. 372 Y. Demiralp, “Ulu Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, s.109-111. 373 Ş. Çakmak, a.g.e., s.127. 370 149 erken tarihli sayılabilecek birkaç taçkapıda rastlanmaktadır374. Yıldırım İmareti taçkapısında, köşe sütunceleri ve yan nişleri çevreleyen dar şeritler üzerinde zencirek motiflerinden oluşan geometrik geçme örnekleri görülmektedir375. Benzer süsleme örneğini Bursa Koza Hanı376 taçkapısının çerçevesindeki enli şerit üzerinde görmek mümkündür. Taçkapıda giriş açıklığından sonra gelen ara bölümün tavanı üzerinde yer alan geometrik örnekli bezeme ilginç özelliklere sahiptir. İç içe geçmiş üç silmenin ortasında yarım kesilmiş oniki kollu yıldızlar, sekizgenler ve farklı geometrik şekiller görülmektedir377. Taçkapıdaki sütunce başlıkları yedi sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir. Kaideleri ise daha basit mukarnaslıdır. Sağdaki kaidenin üst kısmında ayrıca bir palmet frizi bulunur. Bu friz kabartma tekniğinde yapılmıştır. Soldakinde bu kısım ise düz bırakılmıştır. Taçkapının basık kemeri iki renk taştan kakma olup, yukarısında Zengi tarzında düğüm motifi bulunmaktadır (Resim 81). Bu düğüm motifi daha sonra Bursa Ulu Cami’de378 çalışan Suriye ya da güney kökenli sanatçıların burada da çalışmış olabileceğini akla getirmektedir. Kuzey cephedeki şahnişinlerin tavanlarındaki alçı üzerine boya ile yapılan dama tahtası düzenlemesi de bu sanatçıların işi olabilir379. Taçkapının yan nişleri düşey karakterli şeritlere bölünerek alçak kabartma tekniğinde, düz ve ters palmet motifleri ile bezenmiştir. Kavsara mukarnaslıdır. Nişin dışında basit zencirek bordürü bulunmaktadır. Bugün pencere halindeki yan hücre girişleri Bursa kemeri şeklindedir. Kemerin yastıkları birkaç sıra mukarnasla hareketlendirilmiştir. Kemerin orta kısmında ise beş sıra mukarnasla bezenmiş konik şekilli bir yaşmak bulunmaktadır. Son cemaat yeri kemerlerinin ayaklarla birleştiği kısımlarda mukarnas ve benzeri süslemeler yer almaktadır. İç kemerde zengin ve ince mukarnaslı üçer niş meydana getirilmiştir. Altta bitişler ters şekilde yerleştirilmiş palmetlerle son 374 Ş. Çakmak, a.g.e., s.78-79. Ay.yer., Şek.49. 376 Y. Demiralp, “Koza Hanı”, Erken Osmanlı Sanatı, s.108-109. 377 Ş. Çakmak, , a.g.e., s.80, Şek.53. 378 Y. Demiralp, “Ulu Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, s.109-111. 379 Y. Özbek, a.g.e., s.188. 375 150 bulmaktadır. Diğer bazı kemer yastıkları ise daha şematik ve sadeleştirilmiş mukarnas süslemelidir. Burada da alt bitişler palmet şeklindedir. Kemer kilit taşlarının alt yüzeyleri ise damla şeklinde sarkıtlar ve mızrak ucu motifleriyle bezenmiştir (Resim 81). Son cemaat yeri dış mihraplarında kavsara, sarkıt şekilli mukarnaslıdır. Bu mukarnasların aralarında mekik şeklinde firuze çiniler kakılmıştır. Mihraplar iç içe geçmiş ince silmelerle çevrelenmiştir. Yıldırım İmareti’ndeki pencerelerde yer alan taş süslemeler oldukça dikkat çekicidir. Son cemaat yerindeki pencereler, duvar yüzeyinden 10-15 cm. çökertilmişlerdir. Pencereler ve alınlıkları bir sıra kaval silme ile çevrelenmiştir. Pencereler ayrıca yarım daire formlu yivle çerçevelenmiştir. Yapının kuzey cephesinin doğu ve batı ucundaki pencerelerin söve ve atkı taşlarının üzeri bir zencirek bordürü ile uzun ve eşkenar altıgenlere bölünmüştür. Altıgen formlu panoların her birinde geometrik kufi yazıyla “Ali” ismi üç kere tekrarlanmıştır380 (Şekil 51). Uzun panoların içlerinde ise nesih yazı ile yazılmış dini konulu metinler bulunmaktadır. Aynı pencerelerin sivri kemerli alınlıklarının çerçevelerinde iki renkli taşla zikzak bordürü meydana getirilmiştir. Diğer cephelerdeki pencerelerin söve ve lentolarının üzeri iri mukarnaslarla süslenmiştir. Doğu ve batı cephedeki pencerelerin köşelerinde kare şekilli küçük süsleme panoları vardır. Bu panolardan, pencerelerin üst bölümündeki iki pano boştur. Alt bölümdeki iki panonun üzerinde ise geometrik kufi yazıyla dört defa “Muhammed” ismi yazılmıştır (Şekil 52). Bu yazı, Milas Firuz Bey İmareti (1394-95)381 taçkapı alınlığındaki yazının daha küçük bir yüzeye işlenmiş şeklidir382. Doğu cephedeki panolarda oyma tekniğinde meydana getirilen yazılar, batıda kabartma tekniğindedir. Doğu ve batı cephelerin alt seviyesinde yer alan küçük pencerelerin üst kesimlerinde yüzeysel oyma tekniğiyle yapılmış bezemeler dikkat çekmektedir. Süslemeler, palmet motiflerinin bir ters, 380 bir düz şekilde yerleştirilmesiyle Üçlü Ali yazısının Yıldırım Türbesi’nde adı geçen mimar Hüseyin oğlu Ali olduğuna ya da kartuşlar içerisindeki öğüt verici sözlerin Hz. Ali’ye ait olduğu için burada geçen ismin Hz. Ali olduğuna dair fikirler öne sürülmüştür. Bkz. S. Çetintaş, a.g.e., II, s.29; Y. Özbek, a.g.e., s.186. Kartuşlar içindeki sözlerden yola çıkarak burada adı geçen kişinin mimar Ali değil Hz. Ali olabileceğini söyleyebiliriz. 381 S. Eyice, a.g.m., s.36; R.H. Ünal, “Milas Firuz Bey Camii”, a.g.e., s.39-40; G. Öney, Beylikler…., s.14; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.514-23. 382 Y. Özbek, a.g.e., s.187. 151 oluşturulmuştur. Palmetlerin içleri rumi ve kıvrım dallarla dolgulandırılmıştır. Türk süsleme özellikleri taşıyan bu süslemeli parçalara, S. Çetintaş devşirme demektedir383. Şekil 51. Yıldırım İmareti. Kuzey Cephe. Pencere Söve ve Lentoları Üzerindeki Geometrik Kufi Yazı Panosu. Şekil 52. Yıldırım İmareti. Doğu Cephe. Pencere Köşeliklerindeki Geometrik Kufi Yazı Panosu. İbadet mekanı ile avluyu ayıran büyük kemerin ayakları ise yanda çokgen sütunceleri bulunan niş şeklinde düzenlenmiştir. Kemer ayağından nişe geçiş sarkıtlı mukarnaslarla sağlanmıştır. Mukarnaslı bölümün altında ise palmetlerden oluşan bir bordür yer almaktadır. Nişin kavsarası ise basit mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. İbadet mekanındaki mermer mihrap dikdörtgen formludur. Mihrap kavsarası mukarnaslıdır. Mihrap nişini iki yandan mukarnas başlıkları olan yuvarlak formlu, yeşil renkli sütunceler sınırlamaktadır. Sütuncelerin kaide ve başlıkları mukarnaslıdır. Kaidelerinin üzerinde bitkisel süslemeler vardır (Resim 85). Mihrap iki yanda rumi ve ortada palmetten oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır. Çerçeve dev boyutlarda tutulmuş geometrik örneklerden meydana gelmiştir384. İmaretin kuzey cephesindeki pencerelerin kiriş ve söve yüzeyleri ile mihrabında görülen eşkenar ve uzun altıgenlerin atlamalı olarak dizilmesiyle meydana gelen süslemeye Kastamonu Kasabaköy Mahmut Bey Camii mihrabında alçı385 üzerinde görmek mümkündür. Sinop Ulu Cami’n 1429-1430 383 S. Çetintaş, a.g.e., II, s.29-30. Mihrap hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. Top, a.g.t., s.59-60, Çiz.16. 385 Ö. Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Ankara, 1976, s.330, Şek.77. 384 152 yılları arasında onarılan anıtsal mihrabında da 386 bu düzen çerçeve bordürü olarak ele alınmış, ancak Yıldırım İmareti’nden farklı olarak uzun ve eşkenar altıgenlerin içi birbirine kıvrım dallarla bağlanmış palmet ve rumilerle bezenmiştir. Bu tarz geometrik bordürlerin, Akşehir Ulu Cami387, Karaman Yollarbaşı Camii388, Ayaş Ulu Cami389 gibi XIV-XV. yüzyıl yapılarında görülmesi, bir etkileşimden ziyade dönem modası olarak benimsenmiş olduğunu gösterir390. Güneydoğu ve tavanlarında eşkenar güneybatıdaki tabhane mekanlarının dörtgenlerden oluşan altı kollu giriş aralıklarının yıldız şekilli sarkıtlar bulunmaktadır. Sarkıtların üzeri boyanmıştır. Yapıda az miktarda çini süsleme bulunmaktadır. Bunlar tek renk sırlı firuze parçalardan ibarettir. Tabhanelerdeki alçı duvar süslemesinde geometrik bölmelerin bazılarında çini levhacıklar bulunmaktadır. Ayrıca son cemaat yerindeki dış mihraplarda mukarnaslar arasında mekik şeklinde tek renkli sır tekniğinde yapılmış, firuze renkli çiniler vardır. G. Öney, pencere oyuntularının tavanlarının eskiden zengin çinilerle kaplı olduğunu, belki de mihrabının da çinilerle süslü olabileceğini söylemektedir391. S. Çetintaş, yapının duvarlarının alt seviyesinde yer alan büyük boyutlu tüm pencerelerin tavanlarında, son cemaat yerindeki nişlerin mukarnasları arasındakine benzer özellikler gösteren çinilerinin bulunduğunu belirtmektedir392. Alçı süsleme yapıda güneydeki tabhane mekanlarının kıble duvarlarındadır. Ocak ve dolap nişleri üzerindeki süslemeler alçak kabartma olarak yapılmıştır. Bursa’da Yeşil İmaret (Resim 169) ve Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti’nde alçıdan ocak ve dolap nişleri vardır (Resim 146-147). Yapının ayrıca orta avlu ve ibadet mekanındaki pencerelerinde, girişin doğu ve batısında kalan iki küçük mekanın örtülerinin duvarla birleştiği bölümlerde ve kubbe kasnaklarındaki pencerelerde kalıplama tekniğinde yapılmış alçıdan içlik ve dışlıklar vardır. 386 O. Aslanapa, Anadolu’da İlk…, s.50-51, Res.57-58. Y. Demiralp, Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, s.9-16. 388 Ö. Bakırer, a.g.e., s.228-31, Res.181,182,184. 389 Ay.es., s.224-26, Res.175,178. 390 Y. Özbek, a.g.e., s.188. 391 G. Öney, a.g.e., s.73. 392 S. Çetintaş, a.g.e., II,s.29. 387 153 Güneybatıdaki tabhanenin ocak nişinin üzerinde, kare şekilli bir süsleme panosu yerleştirilmiştir. Pano, dışta “Kelime-i Tevhid”, içte enine rumilerle oluşturulan iki sıra bordürle çevrelenmiştir. Duvarın üst kesiminde ise oniki kollu yıldızlardan oluşan393 geniş bir bordür bütün duvar boyunca uzanmaktadır. Ortadaki panonun sağında ve solunda yukarıdan aşağıya doğru sıralanan birer geometrik pano ve üçerden iki sıra nişler bulunmaktadır. İki niş sırasının arasında arkad şeklinde bir bordür yer almaktadır. Alt bölümde bu simetri bozulmaktadır. Ocağın soluna maşalık, bir dolap ve üst üste iki niş yerleştirilmiştir. Sağ kesimde ise iki büyük dolap bulunmaktadır. Kompozisyonun bütünü dini içerikli bir yazı bordürüyle kuşatılmıştır. Niş, pano ve diğer bölümlerin araları bitkisel kıvrım dal bordürüyle sınırlandırılmıştır. Niş köşeliklerinin süslemelerinde ise bitkisel kıvrım dal kompozisyonları bulunmaktadır. Güneydoğudaki tabhane mekanının ocak ve dolap nişleri de alt bölümler dışında simetriktir. En üstte bir mukarnas bordürü bulunmaktadır. Bordürün altındaki kısım dikey olarak üç bölüme ayrılmıştır. Ortadaki bölümde ikisi dikdörtgen, diğeri kare şekilli üç süsleme panosu vardır. Bu panoların iki yanında, üstte dikdörtgen şekilli birer pano, altlarında ise üçerden iki sıra niş yer almaktadır. Alt bölümde ortada ocak, ocağın sağında maşalık ve altı küçük niş bulunmaktadır. Sol kesime iki büyük niş yerleştirilmiştir. Panolar, nişler ve ocaklar geometrik dar bordürlerle birbirlerinden ayrılmıştır. Niş köşeleri de kıvrım dallarla süslenmiştir. Yazı şeklindeki bordürde dini içerikli bir yazı vardır. Ocak nişinin çevresini kufi bir yazı bordürü dolaşmaktadır, fakat derin bir geçme içine yazıldığı için okunamamaktadır (Resim 84). İki tabhane mekanında da geometrik süslemeler en büyük alanı kaplamaktadır. Beş, sekiz, on ve oniki kollu yıldızların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş kompozisyonlar bu bölümlerdeki panoların içlerini süslemektedir. Bordürlerde rozet, çiçek, nesih yazı, zencirek, rumi ve palmet desenleri bulunmaktadır. Geometrik bölümlerin içleri çiçek ya da rumilerle bezenmiş; köşelerde rozet biçiminde bitkisel 393 Aynı süslemeleri; Ankara Hacı Arap Camii alçı mihrap köşeliğinde Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.192, Res. 57 -59. Edirne Şah Melek Camii alçı mihrapta bkz. Y. Demiriz, a.g.e., Res. 522-23. Edirne Yıldırım İmareti alçı ocak (Resim 97); Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.507, Res.523. Erzurum Yakutiye Medresesi taçkapıda taş Bkz. S. Mülayim, Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler-Selçuk Çağı, Ankara, 1982, Res.212. Manisa Muradiye Camii mahfil tavanındaki ahşap üzerine kalemişi olarak C.E. Arseven, Les arts décoratifs turcs, İstanbul, 1952, Res.180’de görülmektedir. 154 desenler kullanılmıştır394. Tabhane mekanlarındaki alçı süslemelerde görülen üç dilimli çınar yaprakları ve sekiz yapraklı çiçekler Milas Firuz Bey İmareti395’nde taşa aktarılmıştır (Şekil 37-40). Sekiz kollu yıldızlardan gelişen süslemeleri Aksaray Ulu Cami minber yan yüzünde396, Akşehir Kızılca Mescid’in ahşap kapısında397, Ankara Molla Büyük Camii alçı mihrabında398, Birgi Ulu Cami ahşap minberinde ve çini mihrabında399, Bursa Yeşil İmaret hünkar mahfili tavanı, döşemesi ve duvarında (Resim 166) görmek mümkündür. Geometrik panoların ve nişlerin bordürlerinde firuze renkli çini parçaları göze çarpmaktadır. Yapıdaki kalemişi süslemeler, örtü ve geçişlerde, duvar yüzeylerinde ve mihrapta, palmet, rumi, kıvrım dal, perde, çeşitli çiçekler ile kartuşlar ve madalyonlar içerisine yerleştirilmiş yazılardan oluşmaktadır. Bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Muhtemelen onarımların birinde, büyük bir olasılıkla da 1855 yılındaki onarımda yapılmış olmalıdırlar400. Son cemaat yerindeki kubbelerin içinde ve kubbe eteklerinde benzer karakterde süslemeler vardır. Ortadaki birimde yer alan kalemişi süsleme diğer kubbelerdekinden farklıdır. Bu kubbede yıldız motifinin ortasında toplu halde çiçekler vardır. Yıldız motifinin kenarlarındaki çiçekler ise buket şeklindedir. Etekteki bitkisel bordüründe siyah, mavi, turuncu renkler kullanılmıştır. Benzer özellikler gösteren diğer kubbelerin ortasında, sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Motif siyah renkte ince kıvrım dallarla meydana getirilmiştir. Kenarlarda palmet motifleri yer almaktadır. Kubbe eteklerinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan oluşan bir bordür vardır. Giriş eyvanını örten kubbenin göbeğinde uçları palmetlerle biten sekizgen bir madalyon vardır. Madalyonu yeşil renkli bir daire formu çevrelemektedir. Bu daireden kubbe eteklerine onaltı adet kuşak yayılmaktadır. 394 Yapıdaki alçı süslemeler için ayrıca bkz. A. Karaçağ, Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler, (Selçuk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2002, s.98. 395 Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.123-141, Res.105-107,112-113,115-131,134,137. 396 S. Mülayim, a.g.e., desen 223. 397 Y. Demiralp, a.g.e., Şek.26, Res.34. 398 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.179, Res.89-99. 399 Y. Demiriz, “XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri”, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14.yüzyıl), İstanbul, 1977, s.61; R.H. Ünal, “Ulu Cami”, Birgi, s.59-79, Res.18-20,25-28. 400 S.T. Yıldız, a.g.t., s.34; kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. Çalıkuşu, a.g.e., s.55-64. 155 Yıldırım İmareti’nin avlusundaki kalemişi süslemeler, kubbe içi ve eteklerinde; kubbe kasnaklarında ve kornişlerdedir. Kubbe içinde palmet, rumi ve kıvrım dalların iç içe geçmesiyle meydana gelen bir süsleme vardır. Kubbe eteğini ince kıvrım dal ve yapraklardan oluşan bir bordür dolaşmaktadır. Bu bordürün altında stilize yaprak ve palmetlerle şekillenmiş bir başka bordür vardır. Kasnağın alt kesimindeki bordürde ise küçük palmet ve rumiler farklı formlardaki geometrik kartuşlar içerisine yerleştirilmiştir. Bu bordürün de altında palmet, rumi ve kıvrım dallarla meydana getirilmiş bir başka bordür yer almaktadır. Kubbedeki bu süslemelerde kırmızı, mavi, yeşil, turuncu ve lacivert renkler kullanılmıştır. Güneydoğu ve güneybatıdaki iki tabhane mekanının tonozlarının ortasında kare şekilli bir pano vardır. Panonun ortasındaki baklava şekilli madalyon palmet, rumi ve kıvrım dallarla şekillenmiştir. Kare şekilli madalyonunun kenarlarına da ortadaki bu madalyonun ortadan ikiye kesilmesiyle meydana gelen süslemeler yerleştirilmiştir. Tonoz eteklerini palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bir bordür dolaşmaktadır. Tonozlarda yer alan kalemişi süslemelerde mavi, yeşil ve turuncu renkler kullanılmıştır. Her iki tabhane mekanında yer alan pencere çevresinde de palmet, rumi ve kıvrım dallardan oluşan bir bordür vardır. Bu süslemelerde ise sadece siyah renk kullanılmıştır. Avlunun doğu ve batısındaki eyvanlardaki kalemişi süslemeler kubbe, kasnak ve eyvan kemerlerinin karınlarındadır. Kubbe içinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen daire formlu bir madalyon vardır. Kubbe kasnağının her bir yüzünde dikdörtgen formlu birer kartuş vardır. Yatay dikdörtgen şekilli bu kartuşların içlerinde palmet ve kıvrım dallardan meydana gelen bir süsleme yer bulunmaktadır. Dikdörtgenin köşelerindeki süslemeler de aynı karakterdedir. Eyvan kemerlerinin karnındaki kartuşlar da palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmiştir. Bu süslemelerde mavi, kırmızı, siyah ve turuncu renkler kullanılmıştır. İbadet mekanındaki kalemişi süslemeler kubbede, Türk üçgenlerinin altındaki kornişlerde, beden duvarlarında ve mihraptadır. Kubbe göbeğinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen süslemeler vardır. Kubbe eteğinde iki bordür bulunmaktadır. Üstteki bordür daha kalındır. Bordürlerdeki süslemeler kubbedekilerle 156 benzer karakterdedir. Geçişlerin altında bir meander bordürü vardır. Korniş üzerindeki bordür, palmet ve rumi motifleri ile meydana gelmiştir. Kasnaktaki pencerelerin çevresindeki süslemeler, bordürlerde kullanılan süslemeler tarzındadır. Bu süslemelerde mavi, yeşil, turuncu, lacivert ve beyaz renkler kullanılmıştır (Resim 85). İbadet mekanı doğu, batı ve güney duvarlarındaki kartuşlar, palmet, rumi ve kıvrım dallarla meydana gelmiştir. Bu kartuşların içerisinde dini içerikli yazılar vardır. Doğu duvarının üst kesiminde yatay dikdörtgen formlu kartuşların içerisinde “Ömer, Ali, Hüseyin”, batı duvarında ise “Ebu Bekir, Osman, Hasan” isimleri nesih yazı ile yazılmıştır. Bu kartuşların altında dıştan sekizgen içten daire şekilli birer madalyonun içine daire şeklinde sülüs yazıyla dini içerikli bir yazı yazılmıştır. Harflerin uçları uzatılarak madalyonun ortasında sekiz kollu yıldız motifi meydana getirilmiştir. Bu madalyonların yanında yer alan kartuşların içine simetrik olarak yazılmış “Besmele” ile bir balık motifi oluşturulmuştur. Güney duvarının üzerinde mihrabın iki yanında üst üste iki pano vardır. Üstteki daire şekilli, alttaki ise yatay dikdörtgen şekillidir. Bunların içindeki dini içerikli yazılar da sülüs yazıyla yazılmıştır. Mihrap ana nişinin içerisinde iki yana çekilmiş bir perde motifi vardır. Mihrap tepeliğinin ortasında yer alan kartuşun içinde yer alan çiçekler realist üsluptadır. Yıldırım İmareti’ndeki kalemişi süslemelerin hangi döneme ait olduğu konusunda kesin bir veri yoktur. Ancak yapıyla çağdaş olmadıkları kesindir. Mihrap nişinin içindeki iki yana açılan perde motifinin benzerleri, Aydın Cicin Köyü’ndeki Cihanoğlu Camii (1785)401, İzmir Çakaloğlu Hanı sebili (1805)402, İzmir Şadırvanaltı Camii403, Bursa Sitti Hatun Mescidi404 ve Manisa Hüsrev Ağa Camii’nde405 görülmektedir. Ayrıca mihrap tepeliğinin ortasındaki kartuş içinde verilen realist çiçekler şeklindeki süslemelerin ve mihrabın iki yanındaki kompozisyonun benzerlerinin Denizli Acıpayam’daki Yazır Köyü Camii (1802)406 ve Soma Hızır Bey 401 Bkz. R. Arık, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1976, s.30. B. Ersoy, İzmir Hanları, Ankara, 1991, s.58-65, Res.98, 104-113. 403 Ayrıntılı bilgi için Bkz. R. Arık, Bazı Örnekleriyle Anadolu’da “Barok” Denen Camiler, Ankara, 1971, s.101-113. 404 Ayrıntılı bilgi için Bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., III, İstanbul, 1966, s.104. 405 Ayrıntılı bilgi için Bkz. H. Acun, Manisa’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999, s. 181, Resim. 146-47. 406 R. Arık, a.g.e., s. 42-46. 402 157 Camii’nde (1791-92)407 görmek mümkündür. Büyük bir olasılıkla bu süslemeler yapıya 1855 yılındaki onarımda eklenmiş olmalıdır408. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Vakfiyesi de 802/1400 tarihlidir. E.H. Ayverdi, Ş. Ulusoy’a gönderme yaparak yapıyı Yıldırım’ın padişah olduğu seneye tarihlemektedir409. Ayverdi, Yıldırım İmareti’nin vakfiyesinin Remazan 802/Mart 1400 tarihli olduğunu bildirmekte ve vakfiyeyi yayınlamaktadır410. A. Kuran imaretin ve külliyenin inşaatının H.793/M.1390 yılında başlandığını ve Niğbolu Savaşı’ndan önce bitirildiğini belirtmektedir411. S. Çetintaş ise yapının inşaatının H.979/1394 yılında tamamlandığını söylemektedir412. Yapı, vakfiyenin hazırlandığı tarihten evvel, muhtemelen Yıldırım Bayezid tahta çıktıktan (1389) birkaç sene sonra inşa edilmiş olmalıdır413. 407 R. Arık, a.g.e., s. 32-39. S.T. Yıldız, a.g.t., s.43. 409 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.419. 410 Ay.es., s.420-25; E.H. Ayverdi, “Yıldırım Bayezid’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnamesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, 1969, s.37-46. 411 A. Kuran, a.g.e., s.77. 412 S. Çetintaş, a.g.e., II, s.22-23. 413 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.429; M.Hattstein-P.Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545. 408 158 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.12 :TİMURTAŞ PAŞA ZAVİYESİ/CAMİİ414 :Bursa İnceleme Tarihi :09.08.2006 :53-59 Resim No :86-92 Gemlik Caddesi’nin doğusunda, Demirtaş Mahallesi’nde bulunan yapının, Yıldırım Bayezid’in komutanı Kara Timurtaş Paşa (öl.1403)415 veya Timurtaş Paşa’nın oğlu Ali Bey tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır. Yapı XIV. yüzyılın sonlarına tarihlenmektedir. Zaviye 10 Rebiülevvel 981/10 Temmuz 1573’de camiye çevrilmiştir416. 1802 yılındaki tamirde yapı oldukça değişmiştir. Mihraptakiler dışında yapıda, özgün süsleme kalmamıştır417. E.H. Ayverdi, külliyenin yapılarından biri olan imaretin, zaviyenin batı köşesinde olduğunu, 11 m. boyunda ve 6 m. genişliğinde ve üstünün tonoz ile örtülü olduğunu belirtmekte ve rölövesinde imareti de göstermektedir. Araştırmacı, ayrıca imaretten bugün herhangi bir iz kalmadığını da eklemektedir418. Timurtaş Paşa Hamamı ise yapının batısındaki diğer sokaktadır. Yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 53). Yapıdan ayrı ve caminin kuzeyinde bulunan minare, özgün özellikleri ile Bursa’nın en ilginç yapılarındandır. Altı ayağın üzerinde yer alan minarenin altında şadırvan bulunması ilginç bir uygulamadır. Bir benzeri olmayan bu minare, 1966-67 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarılmıştır419. Yapının batısını ve güneyini bir hazire çevrelemektedir. Caminin batısında yer alan Timurtaş Paşa’nın mezar taşı ise halen ayaktadır420. 414 Zaviye, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.126-137. Yapı, Demirtaş Camii, Kara Timurtaşpaşa Camii olarak da adlandırılmıştır. H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.84; D. Kuban, a.g.e., s.119; A. Kuran, The Mosque…, s.80. 415 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.313; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387. 416 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387’de zaviyenin önceleri mescit olduğunu, 10 Rebî’ul-Evvel 981/10 Temmuz 1573 yılında camiye çevrildiğini elindeki vesikalara göre bildirmektedir. Bu tarihte yapıya minber konulmuş böylece cami vazifesi görmeye başlamıştır. 417 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.47. 418 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.391, plan 653. Ayverdi yapıyı incelediği sırada imaretin yıkılmış olduğunu sadece duvarının bir parçasının kaldığını belirtmektedir. Yapıyı incelediğimiz Ağustos 2006 tarihinde imaretle ilgili herhangi bir ize rastlayamadık. 419 Bekir Usta tarafından yapılmıştır. 420 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.48. 159 Şekil 53. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapıda inşa malzemesi olarak taş ve tuğla kullanılmıştır. Kuzey cephede yer alan son cemaat yerinin duvarlarında, üç sıra yatay tuğla ile bir adet dikey tuğla kesme taşları çevrelemektedir. Diğer cephelerde ise üç sıra yatay tuğla bir sıra kesme taşla dönüşümlü olarak kullanılmıştır (Resim 86-87). Yapının beden duvarları ve kuzeydeki kalkan duvarı üç sıra kirpi saçakla, avlu kubbesi ise dört sıra saçakla son bulmaktadır. Avlu üzerinde yer alan tuğla aydınlatma feneri ve örtüler kurşun kaplıdır. Yapı 1963 yılında onarılmıştır. Son cemaat yeri yeniden inşa edilmiştir. Bu onarım sırasında beden duvarlarının ne ölçüde korunduğunu gösteren herhangi bir veri yoktur421. Derzlerin ve bazı taşların elden geçtiği görülebilmektedir. 421 A. Batur, a.g.m., s.150; duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.98-104. 160 Yapının her cephesinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Pencere alınlıklarında taş-tuğla ile oluşturulmuş geometrik süslemeler bulunmaktadır. Bazı alınlıklarda çini parçalarına da rastlanmaktadır (Resim 87). Pencereler sövesizdir. Parmaklıklar ahşap doğrama kasalarına geçirilmiştir. Yapıdan bağımsız olan minare XV. yüzyılın başlarında inşa edilmiştir422 Minarenin kaidesi baldaken kuruluşludur ve unsur şadırvan olarak tasarlanmıştır. Baldakenin ayakları tuğladandır. Ayakları birbirine bağlayan kemerler sivridir. Mermer bir platform üzerinde yer alan şadırvan da mermerdendir. Minareye demirden bir merdivenle çıkılmaktadır. Kaideyle pabuç ve pabuçla silindirik gövde iki sıra kirpi saçakla birbirlerinden ayrılmaktadır. Altıgen pabuç kesme taştandır. Silindirik gövde ve petek ise tuğladandır. Bombeli tarzdaki külah, kurşun kaplıdır. 1300/1882 yılına ait bir resimde minarenin gövdesi tuğla olup, ters düz bir su dalgası gibi işlenmiştir. Arada düz kuşaklar da vardır423 (Resim 88). Minare üzerinde “Bekir Usta 1967” ve “Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onartılmıştır” yazısı vardır. Beş birimli son cemaat yerinde diğerlerinden daha geniş tutulmuş olan orta birim, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Orta birimin iki yanındakilerde kemerler kalın tutulmuş ve ortaya birer kubbe yerleştirilmiştir. En dıştaki birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Son cemaat yeri doğu ve batıda dışa kapalıdır. Sadece sivri kemerli birer pencere ile dışa açılmaktadır. Son cemaat yerinde kuzeye açılan kemerler sivridir. Ortadaki kemer diğer kemerlerden daha geniştir. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Kare kesitli düzgün kesme taş ayakların üzeri içten sıvalı ve boyalıdır (Resim 86-87). Son cemaat yerine iki basamakla çıkılmaktadır. Son cemaat yerinin kuzey cephesinin doğu ve batı köşelerinde tuğla ve taştan birer güneş kursu vardır (Resim 86). Cephenin iki köşesinde Ebu İshak Zaviyesi’nde de olduğu gibi dikdörtgen şekilli birer konsol yer almaktadır. Doğu cephesinden de görüldüğü gibi tabhane mekanları ile son cemaat yeri arasında bitişme çizgisi yoktur. Son cemaat yeri kuzey cephedeki kalkan duvarıyla 422 F. Şen, “Demirtaşpaşa Mahallesi”, Bursa Araştırmaları Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi, S.12, Bursa, Bahar 2006, s.45. 423 E. H. Ayverdi, a.g.e., I, s.391, Res.665-666. 161 tabhane mekanlarından daha yüksek kottadır. Son cemaat yerinin güney duvarının ortasında avluya girişi sağlayan kapı, doğu ve batı ucunda da tabhane mekanlarının dikdörtgen formlu birer giriş açıklığı yer almaktadır. Bu girişler dikdörtgen formlu ve yuvarlak kemerli iki çökertme içerisindedir. Son cemaat yeri doğudaki tabhane mekanı 1855 depreminde yıkılmış ve 1963 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarılmıştır424. Son cemaat yeri kuzey cephesinin doğu ve batı ucundaki konsollar bu tamir sırasında konulmuştur425. Yapının kuzey duvarının ortasında yer alan taçkapı, dışa çok fazla taşıntı yapmamaktadır. Taçkapının üzeri sıvalı olduğu için inşa malzemesi bilinmemektedir. Taçkapının kavsarası mukarnaslıdır. Kuşatma kemeri ise sivridir. Kavsaranın altında alçıdan meander, rumi ve zikzak motiflerinden oluşan bordürler vardır426. Taş malzemeli giriş açıklığı basık kemerle örtülüdür. Basık kemerin kilit taşı bir palmet motifi ile taçlandırılmıştır. Taçkapının mihrabiyeleri ve köşe sütunceleri yoktur (Resim 89). Taçkapının yanında 1966 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarıldığı yazan bir yazıt vardır. Kare planlı avlu, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandatifler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kubbe eteğini zikzaklardan oluşan bir bordür çevrelemektedir. Avlu, kubbe göbeğindeki altıgen formlu bir aydınlatma fenerinden ışık almaktadır. Fenerin her yüzü sivri kemerli birer pencere ile dışa açılmaktadır. Avlunun iki yanındaki tabhane mekanları ile kot farkı yoktur. Kubbe göbeği ve eteği, tabhane mekanlarının girişlerinin alınlıkları geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir (Resim 90-91). Avlunun iki yanındaki tabhane mekanlarının avluya açılan ikişer girişleri vardır (Resim 90). Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki girişler dikdörtgen formdadır ve yuvarlak kemerli birer alınlıkları vardır. Bu girişler onarımlar sonrasında pencereden giriş açıklığına dönüştürülmüş olmalıdır. Güneydoğu ve güneybatıdaki girişler ise sivri kemerlidir ve dikdörtgen birer çökertme içerisindedir. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanları dikdörtgen formdadır ve yuvarlak kemerli birer tonoz ile örtülüdür. 424 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.389. Ay.yer. 426 Kapı 1966 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onartılmıştır. 425 162 Tonozlar üzerinde ikişer adet nefeslik bulunmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının güney ve kuzey duvarlarında birer, batı duvarında ise ikişer tane pencere vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin, sivri kemerli alınlıkları vardır. Doğudaki tabhane mekanı da aynı düzendedir, sadece kuzeydeki pencere dolap haline getirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının dış duvarı son cemaat yeri ile beraber yıkılmış, son tamirde yeniden yapılmıştır427. Avludan üç basamakla çıkılan ibadet mekanı, dikdörtgen formludur ve sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür (Resim 92). Mekanın batı ve doğu duvarlarında birer dikdörtgen formlu pencere vardır. Pencerelerin sivri kemerli alınlıkları bulunmaktadır. Güney duvarının ortasında dikdörtgen formlu mihrap iki yanında da birer pencere yer almaktadır. Mihrabın üzerindeki pencere ise sivri kemerlidir ve vitraylıdır. İbadet mekanında beden duvarları, pencere alınlıkları ve tonoz yapıyla çağdaş olmayan, yakın tarihli kalemişleri ile süslenmiştir. Özellikle duvarlarda, yerden 1m. yükseklikten sonra başlayan palmet fistosu yağlı boya ile yapılmıştır ve avlu duvarlarında da devam etmektedir. Benzer süslemeler avlu kubbe ve kasnağında da görülmektedir. Dikdörtgen planlı mihrap nişi, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür (Resim 92). Niş, mukarnas başlıklara sahip iki gömme sütunceyle sınırlanmaktadır. Mihrap ana nişi ve kavsara köşelikleri aynı karakterdeki bitkisel motiflerle bezenmiştir. Yazı ve bitkisel bordürler, mihrap çevresinde dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Mihrap yağlı boya ile boyalıdır. Mihrabın üst kesimine boya ile sonradan bir tepelik yapılmıştır. Mihrap güneyden 8◦ batıya doğrudur. Bursa’da kıble 29◦ doğuya dönük olduğundan, 37◦’lik bir kıble hatası vardır428. Harimin güneybatı köşesindeki ahşap minber ve kuzeydoğusundaki vaaz kürsüsü yenidir (Resim 92). Yapının plan şemasına baktığımızda tabhaneli camilerin arkaik yapıları ile benzerlik gösterdiği görülmektedir. Plan şeması inşa edildiği XIV. yüzyılın son yıllarına göre sade ve basittir (Şekil 53). Çağdaşı olan Bursa’daki Yeşil ve Yıldırım imaretlerinden çok Bilecik Orhan Gazi İmareti (Şekil 10) ve İznik Orhan Gazi 427 428 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.390. Ay.yer. 163 İmareti’ne (Şekil 2) benzemektedir. Tabhane sayısı ikidir429 ve Bilecik Orhan Gazi İmareti, İznik Gazi Orhan İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti ve Ebu İshak Zaviyesi’nde de olduğu gibi birer tonoz ile örtülüdür. İbadet mekanı da örtü unsuru, Hüdavendigâr İmareti ve Ebu İshak Zaviyesi’ndeki gibi bir beşik tonozdur (Pafta 1-2). Yapının Bursa’daki Hüdavendigâr ve Ali Paşa İmareti’nde de olduğu gibi farklı dönemlerde geçirdiği onarımlar, bazı unsurlarının değişmesine neden olmuştur. Yeniden inşa edilen beş birimli son cemaat yerinde köşe birimler birer aynalı manastır tonozu ile ortadaki üç birim ise birer kubbe ile örtülüdür430. Ortadaki birimin iki yanındaki birimlerde kuzey-güney yönlü kalın kemerler atılarak kubbenin oturacağı dar bir alan oluşturulmuş ve kubbe merkeze yerleştirilmiştir. Bu formdaki kemerler ve kubbe onarımlarla şekillenmiş olmalıdır. Son cemaat yeri ayaklarının arası camekanlarla kapanmıştır. Tabhane mekanlarının pencereleri giriş açıklığına dönüştürülmüştür. Tabhane mekanlarının sivri kemer olması gereken tonozları Bursa Ali Paşa İmareti’ndeki onarımlarda da olduğu gibi yuvarlak kemer formuna getirilmiştir. Avlunun ortasında aydınlatma fenerinin altında olması gereken şadırvan/havuz, muhtemelen yapı camiye dönüştürüldükten sonra Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Ebu İshak Zaviyesi, Hamza Bey İmareti, Hoca Tabib İmareti, Orhan İmareti, Muradiye İmareti ve Yıldırım İmareti’nde de olduğu gibi kaldırılmıştır. Yapıdaki süslemeler taş-tuğla, alçı ve çini ile yapılmıştır. Kalemişi süslemeler ise yağlı boya ile yapılmıştır ve yakın tarihlidir. Yapıda nitelikli ahşap işçiliği yoktur. Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir. Taş-tuğla ile meydana getirilmiş süslemeler, pencere alınlıklarında; son cemaat yeri cephesinde iki rozet, geometrik friz ve kirpi dişi saçak şeklinde; minare gövdesinde ise geometrik süslemeler şeklindedir. 429 430 İki adet tabhane mekanına sahip yapılar için bkz. Tablo 14, Pafta 2. Bursa Muradiye İmareti ve Bursa Orhan İmareti’nde de son cemaat yeri örtüleri farklıdır (Pafta 1). 164 Şekil 54. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Son Cemaat Yeri Cephesindeki Tuğla Süsleme. Son cemaat yerinde saçağın alt kesimindeki üç sıra basit zencirek/meandr frizi, taş-tuğla ile yapılmıştır. Üstteki ve alttaki meander frizi aynıdır (Şekil 54). Aynı frizi Bursa Hacı Seyfettin Camii kalkan duvarında tuğla ile431, Bursa Nalbantoğlu Camii’nde cephe ve minarede432, Bursa Subaşı Eyne Bey Medresesi revak cephesinde kemer köşeliklerinde433 ve Bursa Rehan (Yeni Bezzaz) Camii kalkan duvarında tuğla ile434 görmek mümkündür. Ortadaki zencirek frizi de Bursa Abdüllatif-i Kudsi Türbesi435, Bursa İbrahim Paşa Camii436 Bursa Zeyniler Camii’nde alınlıkta437 ve Tokat Alaca Mescit minare gövdesi’nde438 de kullanılmıştır (Şekil 55). Şekil 55. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Son Cemaat Yeri Cephesindeki Tuğla Süsleme. 431 Y. Demiriz, İslam Mimarisinde Geometrik Süsleme, s.297. Y. Demiriz, Osmanlı…, I, s.297, Res.197. 433 Bkz. Y. Demiralp, Erken…, Şek.27. 434 Y. Demiriz, İslam…, s.297. 435 Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.449. 436 Ay.es., I, Res.140-42. 437 Ay.es., I, Res.448. 438 Ö. Bakırer, Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı, Ankara, 1981, Kat.81.6, Şek.47b, Res.93. 432 165 Cephelerde çökertmeler ve bu çökertmelerin içine yerleştirilmiş pencerelerin kemer alınlıklarında, taş ve sırlı tuğla veya iki renkli taş ile yapılmış, almaşık ve geometrik motifli süslemeler vardır. Tabhane mekanlarının kuzey uçlarındaki pencerelerde, batıdaki tabhane mekanının güney duvarındaki pencere ve ibadet mekanının doğu duvarındaki pencere ile güney duvarının batı ucundaki pencere alınlıklarında altı köşeli yıldız ve eşkenar dörtgenlerden meydana gelen altıgenlerin iç içe geçmesi ile oluşan geometrik bir kompozisyon görülmektedir439 (Şekil 56). Batı taraftaki süslemelerde çiniler dökülmüşken doğu taraftakiler daha iyi korunmuştur ve hemen hemen tamamı yerindedir (Şekil 57). İbadet mekanının güney duvarının doğusundaki pencere alınlığında dört köşeli yıldız ve eşkenar dörtgenlerden meydana gelen bir süsleme vardır. İbadet mekanının batısındaki pencere alınlığı ise dört kollu yıldız ve eşkenar dörtgenlerin meydana getirdiği sekizgenlerden oluşan bir geometrik süsleme ile hareketlendirilmiştir440. Doğudaki tabhane mekanının güney ucundaki pencere alınlığında altıgen ve üçgenlerle meydana gelen bir süsleme vardır441. Son cemaat yerinin doğu ve batı cephelerindeki pencere alınlıklarında altıgen taşlar etrafında hasır örgüsü meydana getiren tuğlalar442 geometrik bir ağ oluşturmaktadır (Şekil 58). İbadet mekanının batı cephesindeki pencere alınlığındaki fırıldak motifini (Şekil 59), Beyşehir Eşrefoğlu Camii, çini mozaik mihrabı443, Divriği Ulu Cami’nin taçkapısında444 ve Konya Sahip Ata Camii’nin çini mozaik mihrabında445 görmek mümkündür. Batı ve güney cephelerinde bulunan kemer alınlıklarındaki motifler birbirinden farklıdır. Altıgen/üçgen formlu firuze renkli sırlı tuğlalarla yapılmış altı köşeli yıldız, araları altıgen taşlarla doldurulmuş tuğladan çapraz sepet örgüsü gibi çeşitli motifler yer 439 Bursa Yıldırım Medresesi pencere alınlığında yer alan süsleme Bkz. Y. Demiralp, a.g.e., Şek.15; Bursa Yeşil İmaret’te taş korkulukları (Resim 235). 440 Afyon Mısri Camii’nin çini mozaik mihrabında Bkz. Ö. Bakırer, a.g.e., s.185-187; Akşehir Ulu Camii mihrap kavsarasında Bkz. Y. Demiralp, a.g.e., 1966, Şek.7 ve Gülpayegan Minare, çini mozaik mihrapta Bkz. D. Hill-O. Grabar, a.g.e., Res.286. 441 Aynı süslemeleri Bursa Muradiye İmareti, Muradiye Medresesi ve Yeşil İmaret’te çini ile, Ankara Karacabey Türbesi pencere alınlığında Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.85; Bursa Gülçiçek Hatun Türbesi’nde taş ve tuğla ile Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.121; Tim Arap Ata Türbesi taçkapı çevresinde tuğla ile Bkz. M. Cezar, a.g.e., Res. 77’de görmek mümkündür. 442 Aynı süslemeyi Kahire Kalavun Türbesi’nde şebekede Bkz. Y. Demiriz, İslam…, s.33’te görebilmek mümkündür. 443 Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk…, Res.59; Ö. Bakırer, a.g.e., s.315, Şek.61. 444 M. Sözen, Geleneksel Türk…, s.21-23. 445 Ş. Yetkin, a.g.e., 1972, Res.31; Ö. Bakırer, a.g.e., s.296, Şek.42. 166 almaktadır. İbadet mekanının güney cephesinin doğu ucundaki pencerenin içinde yer aldığı çökertme kemerinde de çini parçalarına rastlanmaktadır. Şekil 56. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla Süslemelerden. Şekil 57. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla Süslemelerden. Şekil 58. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla Süslemelerden. 167 Şekil 59. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Pencerelerdeki Taş-Tuğla-Çini Süslemelerden. Minare gövdesinde zikzaklardan oluşan bir süslemeye yer verilmiştir. Bu motifin benzerini Bursa Muradiye Medresesi’nin doğu cephesindeki pencerenin taştuğla alınlığında446 görmek mümkündür. Gövde ters yüz bir su dalgası gibi işlenmiştir. Arada düz kuşaklar da vardır. Kazım Baykal Bursa ve Anıtları adlı kitabında Timurtaş Paşa Zaviyesi’nin minare kaidesinin eskiden çini ile kaplı olduğunu ileri sürmekte ve bugüne ulaşmış mavi renkli çini parçalarından bahsetmektedir447. A.O. Uysal ise “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler” adlı tebliğinde448 çiniye rastlamadığını belirtmektedir. Biz de araştırmamız sırasında minarede herhangi bir çini parçasına rastlamadık. Yapıdaki alçı süslemeler ise, taçkapıda ve mihraptadır. Taçkapının mukarnas kavsaranın altındaki üst üste üç farklı friz yer almaktadır. En üstteki friz, bir zencirekten meydana gelmektedir. Bursa Abdüllatif-i Kudsi Türbesi’nde449, Bursa İbrahim Paşa Camii450, Bursa Zeyniler Camii451 ve Tokat Alaca Mescit’in minare gövdesinde452 de aynı motifi görmek mümkündür. Ortadaki palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana 446 Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.178. K. Baykal, a.g.e., s.111. 448 A.O. Uysal, “Erken…, s.2355. 449 Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.449. 450 Ay.es., I, Res.140-42. 451 Ay.es., I, Res.448. 452 Ö. Bakırer, a.g.e., Kat.81.6, Şek.47b, Res.93. 447 168 gelen bitkisel bordür, yok olmak üzeredir. Bu da onarımların sonucu olmalıdır. En altta ise zikzaklardan meydana gelen bir friz vardır. Kalıplama tekniğinde yapılmış alçı mihrap, mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın üzeri boyanmıştır. Mihrap çerçevesi en dıştan içe doğru, taçkapıda da kullanılmış olan palmet ve rumilerden meydana gelen bir friz, dar bir bitkisel friz, dini içerikli yazı kuşağı, zikzak frizi ve yazı kuşağından meydana gelen süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mihrap ana nişi ve kavsara köşelikleri içleri palmet ve rumilerle dolgulandırılmış çok çenekli çiçeklerle bezenmiştir. Mihrap iki yandan üzerleri boyanmış sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Alında dini içerikli ayetler içeren enine dikdörtgen bir pano yer almaktadır. Süslemeler ve yazı alçak kabartma olarak verilmiştir. Yakın tarihli bir onarımın eseri olan kalemişi ile yapılmış tepelik ise yağlı boya ile boyanmış mihrabı daha da kötü göstermektedir453. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Yıldırım Bayezid’in komutanı Kara Timurtaş Paşa (öl.1403) tarafından yapıldığına dair bilgiler vardır454. Yapının batısındaki hazirede yer alan Timurtaş Paşa’nın kabrinde baş ve ayak taşlarının iki yüzü de yazılıdır455. Taşlardaki metine göre Kara Timurtaş Paşa Ramazan 806/ Mart 1404 yılında vefat etmiştir456. Kesin inşa tarihini söyleyemezsek de, yapının Yıldırım Bayezid’in saltanatı döneminde (1389-1402) inşa edildiği kesindir457. Haziredeki mezar taşındaki tarih ve Yıldırım’ın saltanat yıllarından yola çıkarak yapıyı XIV. yüzyılın sonlarına tarihlemek yanlış olmayacaktır. 453 Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.55-56. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.313; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.387. 455 Mezar taşlarının okunuşu ve yazılışı ile ilgili bkz. K. Baykal, a.g.e., s.192; H.B. Kunter, a.g.m., s.444. 456 E. H. Ayverdi, a.g.e., I, s.392. 457 Ay.es., s.387. 454 169 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No Yapı, :3.13 :YILDIRIM BAYEZİD İMARETİ/CAMİİ458 :Edirne İnceleme Tarihi :20.11.2008 :60-69 Resim No :93-102 eski Kapıkule yolu üzerinde, Taşbahçe Caddesi, Yıldırım Mahallesi’ndedir. Yıldırım Mahallesi şehrin merkezine 1,5 km. uzaklıktadır459 (Resim 93). Yapının doğusunda imareti/aşevi bulunmaktaydı. Aşevinden günümüze duvar kalıntıları ve ocak bacası gelebilmiştir. Duvarlar ve baca, Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 2006 yılındaki restorasyonda onartılmıştır. Kaynaklarda aşevinin H.1294/1878 yılına kadar ayakta olduğu ve ahşap çatı ile örtüldüğü; külliye yapıları arasında da II. Murad’ın oğlu şehzade Ahmed’in ve başka bir şehzadenin türbesinin bulunduğu belirtilmektedir. Osmanlı-Rus savaşında (H.1293/1877-78) aşevinin yıkıldığı, caminin avlusundaki şadırvanın ve tabhane duvarlarındaki çinilerin bu sırada harap olduğu, 1910 yıllarında da türbenin yıkıldığını öğrenmekteyiz460. Ayrıca kaynaklarda külliye dahilinde bir de kervansaraydan bahsedilmektedir461. Bugün mevcut olmayan yapının yeri de belli değildir. 15.12.2005 yılı 669 numaralı Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Kararı doğrultusunda, Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 08.06.2006 yılında sözleşmesi yapılan yapının restorasyonu, Vakıf İnşaat tarafından üstlenilmiştir. Sözleşmeye göre işin bitiş tarihi olarak 09.12.2006 yılı belirlenmiştir. 458 Yapı, bazı kaynaklarda Küpeli Cami şeklinde de adlandırılmaktadır. Bu adın yapının içerisine asılan halkalardan ya da Timur istilasında yarım kalan inşaatın Yıldırım’ın kızı Küpeli Sultan’ın tamamlatmasından kaynaklandığına dair bilgiler bulunmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.485. Yapı kaynaklarda ve halk arasında ayrıca Eski İmaret, Yıldırım Camii, Yıldırım Bayezid Camii, Yıldırım Han Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.551; T. Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış…, s.92; T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.164; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.307; O. Oral, Edirne Minareleri, Edirne, 1973, s. 19; R. Osman, Edirne Rehnüması, (Yay.R.Kazancıgil), Edirne, 1994, s.42; E. Çelebi, a.g.e., Cilt:2, Kitap:1, s.561-62; C.E. Arseven, a.g.e., s.271-72; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.551. Ayrıca A. Kuran, The Mosque…, s.105’te yapıyı Hüdavendigâr Camii şeklinde adlandırmakta, s.109’da da Yıldırım Camii olarak adlandırmakla beraber yapının Murat Hüdavendigâr tarfından yapıldığını eklemektedir. 459 Şehir dokusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.164-67. 460 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s. 484-486; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul, 1949, s.54; H. Rodoplu, a.g.t., s. 17; G. Cantay, a.g.e., s.36. 461 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.494. 170 Restorasyon kapsamında, yapının beden duvarlarında derzler, kirpi saçaklar, örtülerin kurşunları, pencerelerin alt söveleri yenilenmiştir. Duvarlardaki çatlaklara dolgu yapılmış, son cemaat yerindeki kaidelerin üzerindeki sütunlar yenilenmiş ve ahşap bir saçak ile örtülmüştür. Son cemaat yerinin duvarları sıvanmıştır. Zemine traverten döşenmiştir. Bahçe duvarlarının derzleri yenilenmiş ve taş duvar üzerine harpuşta yerleştirilmiştir. Minare külahının deformasyona uğramış kurşunları değiştirilmiştir. Şadırvanın örtüsü ve döşemedeki taşlar yeniden yapılmıştır. Tabhane mekanlarının alçı ocaklarının dökülen kısımları tümlenmiştir. Yapının iç duvarları ile örtülerin sıvaları ve kalemişi süslemeleri yenilenmiştir. Yapının içerisinde zemine taban tuğlası döşenmiştir. Şekil 60. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Plan. 171 Yıldırım Bayezid İmareti’nde gözenekli sarımtırak küfeki taşıyla birlikte, moloz taş ve tuğla malzemenin duvar örgüsünde kullanıldığı gözlenmektedir. Yapının duvarlarının alt kesimi yaklaşık olarak pencerelerin üst seviyesine kadar moloz taşlarla örülmüştür. Moloz taşlar arasında tuğla sıraları yer almaktadır. Pencerelerin üst seviyesinden itibaren beş sıra kesme taş kullanılmış, kesme taşlar arasına dikine tuğlalar yerleştirilmiştir. Üst kesimde saçağa kadar kabayonu taş sıraları arasında dört sıra tuğlanın dönüşümlü olarak devam ettiği görülmektedir. Yapının doğu duvarı sıvalıdır. Duvarlar üç sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. H. Rodoplu’nun 1989 yılında hazırladığı tezde kullandığı fotoğraflarda, son cemaat yerinin batı duvarının sıvasının yer yer döküldüğü gözlenmekte anlaşılmaktadır462. Edirne ve duvar Vakıflar örgüsünün Bölge kabayonu Müdürlüğü taşlarla şekillendiği arşivinde yaptığımız çalışmalarda da son cemaat yerinin batı duvarının sıvasının dökük olduğu ve kabayonu taş örgünün görülebildiği bir fotoğraf bulunmaktadır463. Buradan yola çıkarak yapının duvar örgüsünde ve özellikle almaşıklık sisteminde belli bir standardın kullanılmadığı söylenebilir (Resim 93-94). Yapının kuzey ve güney cephelerinde alt ve üst seviyede ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Üst kotta pencerelerden doğudakiler mazgal formda, diğerleri sivri kemerlidir. Alt sıradaki dikdörtgen formlu pencerelerin sivri hafifletme kemerleri bir kesme taş, üç sıra tuğla ile dönüşümlü olarak örülmüştür. Pencere alınlıkları, tuğla ve taşların geometrik düzende yerleştirilmesiyle hareketlendirilmiştir. Yapının batı eyvanının kuzey duvarında da alt seviyede bir pencere, batı duvarında da bugün giriş açıklığına çevrilmiş pencerenin üzerinde bir pencere yer almaktadır. Pencereler kuzey ve güneydekilerle aynı formdadır (Resim 94). Eyvanın kuzey duvarının simetriğinde, güneyde bir pencere yoktur. E.H. Ayverdi’nin belirttiğine göre pencerenin olması gereken yerde eyvan içinde sonradan açılmış olan bir niş yer almaktaydı464. Bahsedilen kısım bugün sıvalıdır. Yapıdaki bütün açıklıların simetrik bir şekilde yerleştirilmiş olduğu göz önüne alınırsa bu duvarda pencere olmayışı dikkat çekmektedir. Yapılan son 462 H. Rodoplu, a.g.t., Res.16-17. Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde yapmış olduğumuz çalışmada, şehirdeki incelememiz kapsamındaki yapılar ile ilgili çok az veriye ulaşmış olmamıza rağmen bu veri ve fotoğraflardan örnekler almamıza izin verilmemiş, sadece yüzeysel olarak incelememize izin verilmiştir. Bu bağlamda fotoğraf ya da bilgi için referans gösterebileceğimiz bir sayfa ya da fotoğraf numarası verememekteyiz. 464 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.490. 463 172 onarımda bu bilgilerin göz önüne alınıp alınmadığı, yapılan sıva raspalarında da nasıl bir uygulamaya gidildiği bilinmemektedir. Bugün duvarın sağır olması bu duvarda gerçekten bir pencere olmadığını ya da yapılan çalışmalarda yeterli inceleme ve araştırma yapılmadan onarımın gerçekleştiği düşüncesi akla gelmektedir. Ne yazık ki bu konu hakkında ilgili kurumlarda yaptığımız arşiv çalışmalarında herhangi bir veriye ulaşamadık. Güney cephede tabhane mekanının güneydoğu köşesinde duvarın üzerinde kare kesitli minare kaidesi yer almaktadır. Kaide kesme taşlarla örülmüştür. Kaide kısmen son cemaat yerinin doğu duvarına taşmış ve güneyde de boydan boya devam eden kirpi saçağın kesintiye uğramasına neden olmuştur. Dikey silmeler halinde süslenen silindirik gövdede de kaideden sonra ve şerefe altında kalın bileziklerin yer aldığı görülmektedir. Şerefe altı da kalın bilezikler şeklinde genişlemektedir. Şerefe korkulukları şebekelidir. Silindirik petek silmeli olarak yükselmekte ve konik bir külah ile son bulmaktadır. Minare çıkışı doğu eyvanının içinden güneye doğru ilerleyen merdivenlerle sağlanmaktadır (Resim 93-94). H. Rodoplu’nun 1989 yılında yaptığı incelemede minarenin kürsüden itibaren, Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde yer alan fotoğrafta da minarenin pabuçtan itibaren yıkık olduğu görülmektedir465. Minare, 1953 yılındaki depremde şerefeye kadar yıkılmıştır466. 2006 yılındaki onarımda minare külahı ve kurşunları yenilenmiştir. E.H. Ayverdi ile O. Onur, bugünkü minarenin ilk yapıdan değil sonradan olduğunu söylemekte, Evliya Çelebi’ye atfen orijinal minarenin burmalı olduğunu, yıkılınca yerine minare yapılırken güney duvarının taş sıralarından bir bölümünün de onarıldığının belirtmektedir467. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün arşivinde yer alan 1957 tarihli fotoğrafta minare gövdesinin silindirik olarak yükseldiği görülmektedir. Yapının doğusunda üç yönden girişi olan bir avlu yer almaktadır. Son cemaat yerinin kuzey ve güney duvarlarına birleştirilmiş avlu duvarları aralarında yer yer tuğlaların olduğu moloz taşlarla örülmüştür. Avlu duvarlarına dikdörtgen pencereler açılmıştır. 2006 yılındaki son onarımda avlunun güneydoğu köşesine bir mekan inşa 465 Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., Res.12,13,16. O. Onur, Edirne Minareleri Türk Mimari Vesikalarından, İstanbul, 1974, s.19; O. Onur, a.g.e., s.19. 467 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.495,488; O. Onur, a.g.e., s.19. 466 173 edilmiştir. Avlunun doğusundaki duvarlar bugün sadece ocak bacasının kaldığı imaretin duvarlarına aittir. Son onarımda duvarlar ve baca elden geçmiştir. Avlunun ortasında daire kesitli şadırvan yer almaktadır. Ahşap desteklerle taşınan şadırvan, kurşun kaplı bir örtü ile örtülüdür. Şadırvanın hemen yanında bir de kuyu bulunmaktadır. Şadırvanın örtüsü ve döşemesi 2006 yılındaki onarımda yenilenmiştir. Yapının son cemaat yeri doğudadır. Son cemaat yerinin kuzey ve güney duvarları eğimlidir ve bu duvarlar sağırdır. Son cemaat yeri doğuda dört sütun üzerine oturan ahşap bir çatı ile örtülüdür. Sütunlar abidevi kaideler üzerinde yükselmektedir. Sütunlar yenidir. Başlıklar ise devşirmedir. Son cemaat yerinin batı duvarında ortada dikdörtgen formlu giriş açıklığı ve kapının iki yanında birer dikdörtgen formlu pencere yer almaktadır. Pencereler dıştan lokma demir parmaklıklarla kapatılmıştır. Bu duvarda ikisi kapının sağında ikisi de solunda olmak üzere dört adet yastık bulunmaktadır. Son cemaat yerinin duvarları sıvalıdır (Resim 95). 1989 yılına ait bir fotoğrafta, son cemaat yeri duvarlarının sıvasız olduğu ve duvar örgüsünün moloz taşlarla şekillendiği, duvarların sıvanması ile güneydeki tabhanenin buraya açılan penceresinin izlerinin de kaybolduğu gözlenirken, aynı fotoğrafta son cemaat yerinin devşirme sütunlarından sadece biri ayaktadır ve diğer sütunların ise sadece kaideleri vardır. Sütun başlıklarından da bir tanesi bahçenin bir köşesinde durmaktadır468. Yapının doğu cephesinin ortasında dikdörtgen formlu giriş açıklığı bulunmaktadır. Mermer söveli girişin üst kesimi sivri kemerlidir. Üst kesim bugün pencere görünümündedir. Kapının iki yanında dikdörtgen formlu giriş pencereleri yer almaktadır. H. Rodoplu’nun tezinde yer alan fotoğrafta bu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları mevcuttur. Aynı fotoğraftan güneydeki pencerenin bir dönem kapatılmış olduğunu ve kuzeydeki tabhane mekanına girişi sağlayan bir kapının var olduğu anlaşılmaktadır469. Bu kapı da sonradan açılmıştır ve son onarımda tekrar kapatılmış olmalıdır. Yapının doğu cephesinde dikkat çekici bir diğer unsur pencerelerin üst kesiminde yer alan yastık izleridir (Resim 95). Yastıklar desteklerle aynı hizada 468 469 Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., s.19, Res.16-18. Ay.tez, Res.20. 174 değildir. Yapının eski bir fotoğrafında girişin üstünde saçağın hemen altında bir pencere bulunmaktadır. Giriş tonozu üstündeki boşluğa açılan bu pencere bugün kapatılmıştır470. Yapının plan şeması incelendiğinde avlunun dört yönde eyvanlarla çevrelenmiş olduğu gözlenmektedir. Son cemaat yerindeki kapı ile doğudaki giriş eyvanına ulaşılmaktadır. Diğer eyvanlara göre daha dar ve daha alçak tutulmuş olan eyvan, yuvarlak kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekanın duvarlarında ve örtüsünde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Giriş eyvanının kuzey ve güney duvarlarının batı uçlarındaki sivri kemerli giriş açıklıkları ile tabhane mekanlarına girilmektedir (Şekil 60-61, Resim 96). Şekil 61. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Doğudaki giriş eyvanının kuzey ve güneyinde de birer tabhane mekanı yer almaktadır. Simetrik konumdaki dikdörtgen mekanlar, boyutları açısından birbirlerinden farklıdır. Tabhane mekanlarının bir yönlerine kemer atılarak mekanlar kareye dönüştürülmüştür. Mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kubbeler dıştan kurşun levhalarla kaplanmıştır. Son restorasyonda kurşunlar yenilenmiştir. Her iki tabhane mekanının giriş eyvanı yönündeki duvarlarında geometrik örnekli süslemelerle hareketlendirilmiş birer alçı ocak, dikdörtgen formlu birer küçük niş ve giriş açıklıkları yer almaktadır. Yarım daire kesitli ocaklar son restorasyonda onarılmıştır. Mekanların dışarıya açılan alt kotta dikdörtgen formlu üstte 470 H. Rodoplu, a.g.t., Res.19. 175 de mazgal formda birer penceresi vardır (Resim 97). 2006 yılındaki restorasyondan önce alçı ocakların alt kesimindeki süslemeler harap olmuş ve ocak yaşmağı yıkılmıştı. Kuzeydeki tabhane mekanının giriş eyvanına açılan kapısı kapatılmıştı. Mekanın kuzey duvarında da pencerenin doğu yüzünde sıva üzerine siyah boya ile çizilmiş grafitiler bulunmaktaymış. Kaynaklardan süslemelerin harap olması nedeniyle algılanmalarının pek mümkün olmadığını öğrenmekteyiz471. Bugün görünmeyen resimler son yapılan restorasyonda kapatılmış olmalıdır. Güneydeki tabhane mekanının güney duvarında yer alan pencerenin atkı taşı devşirmedir. Geometrik ve bitkisel süslemeli örneklerin bir kısmı tahrip edilmiştir. Mekanının son cemaat yerine açılan penceresi bir dönem kapatılmıştır. Mekanın giriş açıklıkları da sonradan daraltılmıştır. Güneydeki tabhane mekanının giriş açıklığı üzerinde yer alan tuğladan hafifletme kemeri de sonraki onarımda sıvanarak kapatılmıştır472. Kare planlı avlu, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe yüzeyi ve geçişler kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Son onarımda kubbedeki ve geçişlerdeki süslemelerden birer dilim modül bırakılarak diğer kısımlar yenilenmiştir (Resim 98). Avlu ile eyvanlar arasında kot farkı yoktur. Batı eyvanı sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Eyvanın kuzey duvarında ahşap bir mahfil yer almaktadır. Mahfil mekana sonradan eklenmiştir. Mekanın kuzey ve batı duvarında dikdörtgen formlu birer pencere bulunmaktadır. Batıdaki pencere sonradan kapıya dönüştürülmüştür473 (P4). Eyvanın batı duvarında kapının güneyinde sıva üzerine çizilmiş manzara tasviri bulunmaktadır. Ayrıca duvarlarda dini içerikli hatlar, örtüde de bitkisel örnekli kalemişi süslemeler yer almaktadır. Kalemişi süslemeler yenidir (Resim 99). Kuzeydeki eyvan da sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Eyvanın kuzey duvarına ahşap bir mahfil eklenmiştir. Mekanın duvar ve örtüsünde dini içerikli yazı ve batılılaşma dönemi süsleme programı karakterinde kalemişi süslemeler bulunmaktadır 471 Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., s.20, Res.22, Şek.1. Ay.es., s.20, Res.23, Şek.1. 473 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.486. 472 176 (Resim 100). Eski resimlerinde, bir dönem eyvanın kuzeybatı köşesine sonradan bir odanın eklendiği görülmektedir474. Kuzey eyvanı ile aynı aksta yer alan güney eyvanı, ibadet mekanı olarak kullanılmaktadır. Eyvan diğer eyvanlarda da olduğu gibi sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Eyvanın güney ve batı duvarlarında dikdörtgen formlu birer pencere yer almaktadır. Mekanın güneydoğu köşesine tüm duvar boyunca yükselmeyen bir ek duvar örülmüş ve bu duvar üzerine yarım daire kesitli bir mihrap yerleştirilmiştir. Mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrabın üst kesimi bir tepelikle taçlandırılmıştır. İbadet mekanının duvarlarında ve örtüsünde geç döneme özgü kalemişi süslemeler yer almaktadır. Batı duvarındaki ahşap minber orijinal değildir (Resim 101). Yapının plan şeması farklı araştırmacılar tarafından tartışılmıştır. Yapılan tartışmalar ve bu tartışmalara neden olan unsurlara değinme gereği olduğunu düşünerek bu bölümde yer vermeyi uygun bulduk. Yapıda girişin alışılmışın dışında doğu cephede olması, mihrabın konumu, son cemaat yerinin konumu, destek kaideleri ve örtüsü, eyvanların örtüsü, doğu eyvanının diğerlerine göre daha alçak-dar olması ve üzerindeki tonozlu mekanın varlığı ve işlevi, dış cephelerdeki taş sıralarının oransızlığı tartışmaya sebep olan konular arasındadır. Araştırmacılardan bazıları yukarıda sayılan unsurlardan yola çıkarak yapının bir kilise kalıntısı üzerine inşa edilmiş olabileceğini iddia ederken, bazıları ise kesin bir karara varamamaktadır. Bu araştırmacılardan E.H. Ayverdi ve H. Rodoplu ise kusurlarıyla birlikte yapının bir Osmanlı eseri olduğu görüşündedir. Araştırmacılar yapının bulunduğu yerde Tiris İyehares Kilisesi’nin bulunduğunu, caminin kilisenin kalıntıları üzerine inşa edildiğini belirtmektedirler. Bu görüşlerini de Rifat Osman Bey’e atfetmektedirler475. S. Eyice, “Bizans Devrinde Edirne ve Edirne’deki Bizans Eserleri” adlı makalesinde, yapının bir kilise kalıntısı üzerine inşa edilmiş olabileceğini belirtmekle beraber, yapının isminin bir kaynağa dayandırılmadığını bu bağlamda bu iddiayı kabul etmemektedir476. Eyice aynı makalede IV. ya da V. yüzyılda inşa edilen kilisenin XIV. yüzyılda Osmanlılar tarafından camiye çevrildiği, tabhane odaları ve son 474 H. Rodoplu, a.g.t., s.21, Res. 30. O.N. Peremeci, Edirne Tarihi, İstanbul, 1939, s.53; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.2; A. Kuran, “Edirne’de Yıldırım Camii”, Belleten, Ankara, 1964, s.419; H. Rodoplu, a.g.t., s.23. 476 S. Eyice, “Bizans Devrinde Edirne ve Edirne’deki Bizans Eserleri”, Edirne’nin 600.Fethi…, s.71-72. 475 177 cemaat yerinin de bu dönemde ilave edildiğini belirtmekle birlikte dış duvarların Türk üslubunda olduğunu da eklemektedir477. Gurlitt ise aynı tarihlerde yapılan Ravenna’daki Gala Placidia Mozolesi ile Yıldırım İmareti’nde benzer plan şemasının uygulandığını ve yapının sonradan camiye çevrildiğini belirtmektedir. Gurlitt’in çizdiği planda yapının dört eyvanı da bugünkünden farklı şekilde eşit büyüklüktedir478. Batı ve kuzey eyvanlarında da girişler işaretlenmiştir. Halbuki bu açıklıklar penceredir. Batıdaki sonradan giriş haline getirilmiştir. Batı eyvanının güney duvarında bugün mevcut olmayan bir pencere, kuzey ve güney eyvanlarında da tabhanelere açılan pencereler işaretlenmiştir. Tabhane mekanlarının dışa bakan duvarları ile son cemaat yerinin kuzey ve güney duvarları bugünkünden farklı olarak daha ince çizilmiştir. Aynı planda son cemaat yeri giriş aralığı üstünde bir kubbe işaretlenmiştir. Mevcut avlu duvarları da beşgen bir şekilde gösterilmiştir. H. Rodoplu tezinde, Gurlitt’in makalesindeki bilgileri eleştirmekte ve araştırmacının çizdiği plandaki hataları vermektedir. Araştırmacının planında yer alan batı, kuzey ve güney eyvanlarındaki pencerelerin var olmadığını belirtmektedir. Rodoplu, yapıyı incelediği tarihte duvarlardaki sıvaların dökük olduğunu ve herhangi bir pencere izine rastlanmadığı fotoğraflarla desteklemektedir479. Bugün yapının tüm duvarları sıvalı ve boyalıdır. Yapılan son restorasyon esnasında yapılan sıva ve boya raspaları sonrasında pencereler ya da izlerinin araştırılmasının konusunda uzman kişiler tarafından yapılıp yapılmadığı, bir veriye ulaşılıp ulaşılmadığı konusunda ilgili makamlarda yaptığımız çalışmalarda herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Bu bağlamda pencerelerin varlığı konusunda netleşememekteyiz. A. Kuran, Gurlitt’in plan şemasını desteklemekte, dört kollu Grek haçı plan şemasındaki yapının dört eyvanının eşit büyüklükte olduğunu ve doğu eyvanının iki yanında hücreler ya da şapeller bulunduğunu iddia etmektedir. Kuran, dış duvarlarının alt kesimi ile üst kesimi arasındaki taş sıralarının oransızlığından yola çıkarak, Türklerin orijinal yapının beden duvarlarını zeminden 250 cm’den yukarısını inşa ettiklerini 477 S. Eyice, “Bizans Devrinde Edirne ve Edirne’deki Bizans Eserleri”, s.73-74. V.C. Gurlitt, “Die Bauten Adrianopolis”, Orientalisches Archiv, 1, 11, Leipzing, 1910/11, s.4, Şek.5; C.E. Arseven, a.g.e., s.271, Şek.538A’da Gurlitt’in yanlış planını yayınlamıştır. 479 H. Rodoplu, a.g.t., s.24, Res. 1-32, Şek.1. 478 178 belirtmektedir. Ayrıca “giriş eyvanının bu sırada daraltılmış ve tabhanelere buradan geçit verilmiştir” demektedir. Araştırmacı tabhane mekanlarında yapılacak sondajlarla şapel olduğunu düşündüğü mekanlarla eyvanlar arasında geçit olup olmayacağının anlaşılacağını belirtir. Kuran, eyvanların ilk yapıda kubbe ile örtülü olabileceğini de eklemektedir480. E.H. Ayverdi ise eyvan boyutlarının kareye yakın olduğundan kubbe ile örtülmeye olanak vermeyeceği için ilk yapıda da tonozlu olduklarının belirtmektedir. Kubbeli olsaydı avluya bakan yüzlerde kemer inşa etme zorunluluğu doğacak ve mekanlar dikdörtgen bir hale gelecek bu da kubbe ile örtülmesine engel olacak demektedir481. Ayverdi’nin bu fikirlerine katılmak bizce de daha akla yatkındır. E.H. Ayverdi tabhanelerin şapel olduğu düşünülünce buralara kuzey ve güney eyvanından geçit olması gerektiğini, A. Kuran’ın belirttiği gibi duvarların 250 cm.ye kadar olan kesiminin ilk yapıdan olduğu düşünülünce bir çelişki doğduğunu belirtir482. H. Rodoplu’nun tezinde yayınlamış olduğu fotoğraflarda, tabhanelerin eyvanlarla birleştiği duvarların sıvalarının dökük olduğu ve kapı olabilecek bir izin mevcut olmadığı görülmektedir483. Yapının iç duvarları bugün sıvalı ve boyalıdır. Yukarıda da belirttiğimiz üzere H. Rodoplu’nun fotoğraflardan yola çıkarak tabhanelerle eyvanlar arasında bağlantının olmaması tabhane mekanlarının şapel olabilecek bir durumda olmadığını düşündürmektedir. Ayrıca A. Kuran’ın düşündüğü gibi doğuda şapelleri olan bir kilise olsa idi batı eyvanından bir giriş olması gerekirdi. Oysa bugün kapı olan batı açıklığının önceden pencere olması gerektiğinin daha önceden belirtmiştik. Ayverdi duvar örgüsündeki düzensizliğin alt kesimin Arnavut derzli, üst kesiminde sıvama derzli olmasından kaynaklandığını belirtmekte ve yapının istikrarsız bir bina olduğu için bu farklılıkların olağan görülmesi gerektiğini, temelden itibaren Osmanlı olduğunu belirtmektedir. Temeller kullanılmış bile olsa, sadece temelden yararlanarak, bina yapmanın pek akla yatkın olmadığını görüşündedir484. 480 A. Kuran, a.g.m., s.421-423. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.487. 482 Ay.yer. 483 H. Rodoplu, a.g.t., s.25. 484 E.H. Ayverdi, ay.es., s.488-493. 481 179 Bugün kapatılmış olan doğudaki eyvanın üzerinde yer alan boşluk, yapının ilgi çeken noktalarından bir diğeridir. Kuran burasının bir mahfil olarak değerlendirilmiş olabileceğini ve ilk yapıldığı sıralarda ahşap bir merdivenle çıkışın sağlandığına dair bilgiler vermektedir485. Ayverdi ise bu bölümün hiçbir zaman kullanılmadığını, duvarlarında kullanıma dair bir iz olmadığını belirtmektedir. Bu mekanın doğu cepheye açılan penceresinde, duvar ve tonoz çökünce onarım sırasında çıkışı sağlamak için bırakılmış bir açıklık olduğunu belirtmektedir486. Bizim bu mekana çıkmamız mümkün olmadı. Açıklık son onarımda kapatılmıştı. Fakat yapıya göz attığımızda giriş eyvanının diğerlerinden daha dar düzenlendiğini görmekteyiz. Burası hem son cemaat yerine hem de tabhanelere geçit veren bir ara mekan olduğundan fazlaca geniş olmasına da gerek yoktur. Tabhane duvarları ise neredeyse yapının eyvan duvarlarına kadar yüksekliğe sahiptir. Giriş eyvanı da diğerlerine göre daha dar olduğundan tabhane duvarları hizasından başlayacak bir tonoz ile örülseydi dar ve çok yüksek bir mekan ortaya çıkacaktı. Yapının tam girişinde böyle kuyu gibi bir yer hiç de hoş bir görünüm yaratmayacağından ve doğu cephenin duvarlarını da aynı hizada olmasına sağlamak için üst üste iki tonozlu bölüm inşa etmek zorunluluğunda kalınmış olmalıdır. Doğu cephedeki bu mekanın penceresi onarım sırasında çıkışı sağlamak için açık bırakılmış olmalıdır487. E.H. Ayverdi, tabhaneler daha alçak tutulsaydı böyle bir durum olmayacağını ve cephede de bir kademelenme olacağını belirtmektedir488. Bu görüşe katılmak tabii ki en doğrusudur. Yalnız erken tarihli yapılarda bazen dış görünümde pek estetik kaygısının olmadığını görmekteyiz. Örneğin, Bursa’daki Hüdavendigâr ve Yıldırım imaretlerinde de tabhane duvarları oldukça yüksek tutulmuş ve yapılar kübik bir görünüm almıştır (Resim 25-28; 93-94). Edirne’de de yapı erken tarihli olduğu için böyle bir görünüm almış olabilir. Son cemaat yeri de yapının sorunlu yönlerinden birisidir. A. Kuran, “ilk yapıda ortası kubbeli iki yanları aynalı manastır tonozlu veya basık kubbeli son cemaat yeri olmalıydı. Barok devirde bu son cemaat yeri yıkıldı ve ahşap çatılı olarak onarıldı. 485 A. Kuran, a.g.m., s.423. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.487. 487 Açıklığın, onarım öncesi fotoğrafı için Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., Res.16,19. 488 E.H. Ayverdi, a.y.es., s.488. 486 180 Sütunların altlarındaki kaidelerde bu onarımda konuldu”, demek; kaideler kaldırılınca sütun yüksekliği ile destek izlerinin aynı hizaya denk geldiğini eklemektedir. Yan duvarların bu onarım sırasında kesildiği ve avlunun da XVIII. yüzyılda eklendiğini belirtmektedir489. E.H. Ayverdi ise yapının ilk şeklinde de ahşap son cemaat yerine sahip olduğunu söylemektedir. Yan duvarların kirpi saçağı da hiçbir şekilde bozulmamıştır, duvarlarda sonradan eklendiğine dair bir izde mevcut değildir demektedir. Doğu cephedeki destek izlerinin düzensizliğini zaten ahşap çatıda bu düzensizliğin pek önemli olmadığını belirterek aslını koruduğunu söylemektedir490. Yaptığımız ölçümlerde destek izleri ile destekler arasındaki mesafelerin eşit olmadığını ve aynı hizaya denk gelmediklerini gördük. Zaten izlerin ve sütun boyunun zeminden yükseklikleri arasında da fark vardır. Ayrıca sütun başlığı genişliğinde atılacak bir kemerde izlerden daha dar gelmektedir. Bu durumda bugün için kesin bir söz söyleyemeyeceğimiz, fakat kaidelerin yerleri değiştirilmiş olabilir ve XVIII. yüzyılda bir onarım geçirdiği kesindir. Son onarımlarla da kaideler yerlerinden sökülmüş, zemine traverten döşenmiş, yerlerine yerleştirilen kaidelerin üzerine yeni sütunlar yerleştirilmiştir. Devşirme sütun başlıkları yerlerine konmuştur. Son cemaat yeri ahşap bir sundurma ile örtülmüştür. Yapının plan şeması farklı araştırmacılarca ufak detay farkları ile çizilmiştir. Yapıyı incelediğimiz 2008 yılından önceki çalışmalardan H. Rodoplu’nun planında güneydeki tabhane mekanının son cemaat yerine açılan penceresi çizilmemiştir. Kuzeydeki tabhane mekanının da kuzey köşesine bir giriş işaretlenmiştir. Tabhane mekanlarında yer alan ocak nişleri bugünkünden farklı olarak üç kenarlı verilmiş ve güneydekinin doğu kesiminde yer alan nişe yer verilmemiştir. Kuzeydeki tabhane mekanının giriş eyvanına açılan girişi de sonradan kısmen kapatılmış olarak işlenmiştir. Güney eyvanında yer alan mihrap duvarı, yapının beden duvarları ile bir bütün gibi verilmiştir. Plan şemasındaki diğer unsurlar doğrudur. Yapıdaki değişiklikler son restorasyonla şekillenmiş olmalıdır491. 489 A. Kuran, a.g.m., s.424, 425. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.490. 491 H. Rodoplu, a.g.t., s.30, Şek.1. 490 181 S. Eyice’nin makalesinde verdiği planda da güneydeki tabhane mekanının son cemaat yerine açılan penceresi, kuzeydeki tabhanenin giriş eyvanına açılan kapısı verilmemiş, kuzeydeki tabhane mekanından son cemaat yerine ve kuzey eyvanına birer giriş işaretlenmiştir. Ayrıca tabhane mekanlarındaki ocaklar verilmiş, aynı duvar üzerinde yer alan nişlere ise yer verilmemiştir. Güney eyvanındaki mihrap ile duvar bağlantısı, Rodoplu gibi işlenmiştir. Yapının doğusunda yer alan avlu ise planda yer almamaktadır492. O. Aslanapa’nın Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı493, Y. Demiriz’in Osmanlı Mimarisinde Süsleme494 ve Y. Özbek’in Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme495 adlı kitaplarında yayınladıkları planla bugün bizim hazırladığımız plan arasında iki fark bulunmaktadır. Batıdaki eyvanın güney duvarına bir niş işaretlenmiştir. Diğer fark ise Aslanapa’nın kitabında metinde değinildiği halde güneydeki eyvanın doğu köşesine yerleştirilen mihrabın plana işlenmemesi, Özbek’te ve Demiriz’de ise sadece ince bir duvar çizgisi ile verilmesidir. A. Kuran “Edirne’de Yıldırım Camii” adlı makalesinde, kitabesi olmayan yapının Edirne’deki en eski cami olduğu, Osmanlılardan önce inşa edilen yapının H.799/1397 veya H.802/1400 yılında camiye dönüştürüldüğü görüşündedir. Yapının farklı dönemlerde onarım gördüğü bu bağlamda yapının inşa tarihi hakkında kesin bir yargıda bulunamayacağını eklemektedir. Araştırmacı makalesinde Dr. Osman Rıfat’a gönderme yaparak caminin Tiris İye Hares Kilisesi harabesi üzerine inşa edildiği, ayrıca Gurlitt’i de referans göstererek yapının Ravenna’daki mezar yapısı ile benzerlik gösterdiği, ancak araştırmacının hazırladığı planda yanlışlıklara da değinmektedir. A. Kuran’ın yapıyı incelediği dönemde son cemaat yerinin örtüsünün olmadığı, sadece bir kaide ile sütununun yerinde ve ayakta olduğu, diğer kaide ve başlıkların avlunun güney kapısının dışında yerde atılı oldukları, minarenin ise petek ve külahının mevcut olmadığı belirtilmektedir. Tabhane mekanlarındaki alçı ocaklardaki firuze renkli çinilerin kısmen durduğunu eklemektedir496. 492 S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.67, Şek.11. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), İstanbul, 1977, s.185. 494 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.550, Plan 21. 495 Y. Özbek, a.g.e., s.177, Şek.60. 496 A. Kuran, “Edirne Yıldırım Camii”, s.419-420. 493 182 Yapının plan şemasındaki oransızlıklar farklı araştırmacılar tarafından tartışılmıştır. Bu araştırmacılar arasında yer alan A. Kuran orijinal yapının Gurlitt’in iddia ettiği gibi Grek-haçı biçiminde olup olmadığının kesin olarak söylenemeyeceği, tabhane odalarında yapılacak hafriyatla bu sorunun cevabına ulaşılabileceği belirtmektedir. Doğu eyvanının diğer eyvanlardan farklı olması ve yapının Ravenna’daki Galla Placidia Mozolosi ile plan şemasının benzerlik göstermediğini, Türkler yapıyı camiye çevirselerdi tabhane mekanlarını batı eyvanının iki yanına ve son cemaat yerinin de aynı cepheye yerleştireceklerini belirtmektedir. Ayrıca girişin mihrabın karşısına kuzeye yerleştirileceğini eklemektedir. İki durumun da uygulanmamış olmaması, odalarının apsisin olabileceği ve plan şemasının el verdiği gibi doğu eyvanının iki yanına birer mekan yerleştirilmiş olası doğu kolunun iki yanında hücreler veya şapeller bulunan dört kollu, Grek haçı biçimli Bizans kilisesinin akla geldiğini iddia etmektedir497. T. Gökbilgin’de Yıldırım Han döneminde meşhur mimarlar varken garip plan şeması ve mihrabının konumuyla caminin kiliseden dönme olduğunu belirtmektedir498. Yukarıda yapının özelliklerini ve bu özelliklerle ilgili farklı araştırmacıların görüşlerini belirtmeye çalıştık. Yapı ile ilgili bizimde ilgimizi çeken bir konu bulunmaktadır. Tabhaneli camilerin hemen hepsinde olduğu gibi giriş ile aynı aksta olan mekanın ibadet mekanı olarak kullanıldığından yola çıkarak, yapının batı eyvanının ibadet mekanı olarak düşünülmüş olabileceğidir. Yapıdaki mevcut açıklıkların simetrik bir şekilde düzenlenmiş olduğunu görmekteyiz. Kuzey ve güney eyvanındaki pencere açıklıkları, tabhanelerin girişleri, pencerelerin konumu ve ocakların konumu hep simetriktir. Bu veriler dikkate alındığında batı eyvanının kuzey duvarında bir pencere açıklığına yer verilmişken bunun simetriğinde olan güney duvarında pencere olmaması bizi düşündürmektedir. Bu duvarın dış yüzünde kapatılmış olabilecek bir pencere izi de yoktur. Tuğla ve taş sıraları oldukça düzenlidir. E.H. Ayverdi, bu duvarda yaptığı sondajda bir dolap nişinin varlığına ve çeşitli zamanlarda değişikliğe 497 498 uğramış olduğuna dikkat çekmektedir. A. Kuran, a.g.m.,s.421. T. Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış…, s.92. 183 Çizdiği kesitte bu nişi işaretlemiştir499. Bugün bu duvar sıvalıdır ve herhangi bir niş izi görülmemektedir. H. Rodoplu, nişin yüksekliğinin 2.25 cm. olduğunu, üzerinde var olabilecek bir kemer ile bu yükseklik daha da artacağını ve burasının mihrap için ayrılmış olabileceğini belirtmektedir500. Bütün bunları dikkate alarak biz de Rodoplu gibi bu duvarın yapı cami olarak kullanılmaya başlandıktan sonra mihrap için ayrılmış olabileceğini düşünmekteyiz. Yıldırım İmareti’nde batı eyvanı ibadet mekanı olarak tasarlanmıştır. Anadolu’daki tabhaneli camiler arasında ibadet mekanının yan eyvanda yer aldığı diğer örnek İznik Nilüfer Hatun İmareti’dir (Şekil 24). İmarette ibadet mekanı ile giriş aynı akstadır. Giriş ve son cemaat yeri doğu cephede konumlanmıştır. Mihrap girişe karşı gelen duvar yerine yan duvar üzerinde yer almaktadır501. Edirne’de de belki sokağın durumuna uydurularak yapı doğu-batı yönlü inşa edilmiş olabilir. Son cemaat yeri de doğu cephede yer almıştır. Mihrabın girişe göre yan duvar üzerinde yer aldığı bir diğer örnek de Kütahya Yakup Çelebi İmareti’dir (Şekil 155). Bu yapıda da avlunun etrafında eyvanlar yer almaktadır. Kütahya’da eyvanlar farklı olarak kubbe ile örtülmüştür. Tabhane mekanlarına geçit avludan sağlanmaktadır. Edirne’den ayrılan bir özelliği de son cemaat yerinin yapının bünyesine dahil edilmiş olmasıdır. Ayrıca doğu eyvanına sonradan bir türbe eklenmiştir. Yıldırım Bayezid İmareti’nde taş-tuğla, alçı, çini ve kalemişi süslemelere yer verilmiştir. Çok az da olsa devşirme parçalarda kullanılmıştır. Taş-tuğla ile meydana getirilmiş süslemeler yapının dışında pencere alınlıklarında görülmektedir. Geometrik örnekli süslemelerde hasır örgüsünü andıran desenler, tuğlalarla çevrelenmiş altıgenler, birbirine düğümlerle bağlanmış izlenimini veren sekizgenler bulunmaktadır. Alınlıklardaki kompozisyonlar sonsuz geometrik düzende verilmiştir (Şekil 60). Güneydeki tabhane mekanının güney duvarındaki pencerenin alınlığındaki sonsuz düzendeki geometrik süsleme, altıgen formlu taşlar ile yassı tuğlalarla şekillenmiştir (P1) (Şekil 62). P2 ve P8’deki pencerelerde kare taşlar ve 499 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I., s.490, Şek.837. H. Rodoplu, a.g.t., s.28. 501 Plan için Bkz. Şek.20 500 184 yassı tuğlalarla hasır örgüsü tarzında bir süsleme görülmektedir (Şekil 63, 67). P3’te altıgen formlu taşların çevreleri yassı tuğlalarla sınırlandırılmıştır (Şekil 64). P4’te yatay şekilde yerleştirilmiş iki tuğla ile kare taşlar alternatif şekilde yerleştirilmiştir (Şekil 65). P5 ve P7’de normal tuğla işçiliktedir (Şekil 62, 66). P6’da ise ikişer tuğla yatay ve dikey şekilde alternatif şekilde yerleştirilerek bir hasır örgüsü görünümü verilmiştir (Şekil 65). Pencere alınlıklarındaki taş-tuğla süslemeler Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (Şekil 4), Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (Şekil 56-59), Bursa Yıldırım Medresesi’ndeki ve Muradiye Medresesi’ndeki pencerelerde yer alan süslemeleri de anımsatmaktadır502. Şekil 62. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme (P1-P7). Şekil 63-64. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme (P2)-(P3). 502 Y. Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, Ankara, 1999, s.43-Şek.13, s.44-Şek.16-17; N.Y. Uluengin, Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi, Ocak, 2000, s.29, Res.44; s.31-Res.49a,49b. 185 Şekil 65. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme (P4-P6). Şekil 66-67. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Pencere Alınlığındaki Taş-Tuğla Süsleme (P5)-(P8). Yapıda alçı süslemeler ibadet mekanında mihrapta, tabhane mekanlarında ise ocaklardadır. Yarım daire kesitli alçı ocaklarda süslemelerde geometrik örnekler kullanılmıştır. Her iki ocakta süsleme programı hemen hemen aynıdır. Desenler alçak kabartma olarak işlenmiştir. Ocakların aynalıklarında merkezde kabartma rozetlerin yer aldığı, oniki kollu yıldızlardan meydana gelen bir kompozisyon bulunmaktadır (Şekil 68). Eski fotoğraflarında, yaşmağın iki yanında aynı örneğin tekrar edildiği görülmektedir503. Yapılan son restorasyon tahrip olan yaşmak ve etrafındaki geometrik süsleme tekrarlanmamış, yarım daire kesitli niş basık bir kemer ile örtülmüştür. Ocağın aynalık kısmı rumilerden oluşan dar bir şerit ile çevrelenmiştir. Ocaklar dikdörtgen formlu bir şeritle çevrelenmiştir. Şerit birbirine geçmeli geometrik desenlidir504. Benzer 503 504 Bkz. Ege Ü. Sanat Tarihi Bölümü Arşivi. Yapıdaki alçı süslemeler için ayrıca bkz. A. Karaçağ, a.g.t., s.93-97. 186 süslemeleri Konya Sırçalı Medrese’de taçkapıda505; Balat İlyas Bey Camii’nin doğu cephedeki pencerenin tavan süslemesinde506 ve Diyarbakır Ali Paşa Camii’nin minaresinde alt bilezikte507 de görmek mümkündür. Ocaklar palmet ve rumilerden meydana gelen bitkisel bir kompozisyonla taçlandırılmıştır. Kaynaklarda 1877-78 Rus işgaline kadar tabhane duvarlarındaki çinilerin varlığından söz edilmektedir508. Güneydeki tabhane mekanının ocağı, üç yönden geometrik bir geçme bordür ile çevrelenmektedir. Kapalı alanın içerisinde yer alan oniki kollu yıldızların iç kısımlarında, kollar arasında kalan baklava motifli alanlarda ve geometrik süslemeli çerçeve bordüründeki motiflerin içlerinde yeşil çini parçaları görülmektedir. Oniki kollu yıldızlardan meydana gelen bu kompozisyonu Bünyan Ulu Cami’nin mihrabında509, Damsaköy Taşkın Paşa Camii’nin mihrabında510, Bursa Yeşil İmaret’in ibadet mekanındaki pencere tavanlarında da görebilmek mümkündür. İki ocağında özellikle alt kesimlerinde ciddi tahribatlar olmuş, son onarımda da kalan modüller örnek alınarak süslemeler tamamlanmıştır. Ancak dökülen çini parçaların yerlerine yenileri yapılmamıştır. Alçı ocaklardaki süslemeler de Yıldırım Bayezid dönemine tarihlendirilmektedir511. Tabhaneli camilerden Bursa’daki Yeşil İmaret (Resim 169) ve Yıldırım İmareti’nde de (Resim 84) alçıdan ocak nişleri bulunmaktadır. Her iki yapıda da ocaklar geometrik ve bitkisel kompozisyonlarla bezenmiştir. İstanbul’daki Sultan Selim Camii (Resim 564) ile Edirne’deki II. Bayezid İmareti’nde (Resim 450) tabhane mekanlarında yer alan ocak nişleri basit silmelere sahiptir. Her iki yapının ocakları 2008-2009 yılındaki restorasyonlarda onarılmıştır. İbadet mekanının güneydoğu köşesine yerleştirilen yarım daire kesitli mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerinde yapraklar ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel bir kompozisyon bulunmaktadır. Mihrap, merkezinde dini içerikli bir yazının bulunduğu dilimli kemerli bir tepelikle taçlandırılmıştır. 505 R.H. Ünal, L’Etude Du Portail Dans L’Architecture Pre-Ottomane, İzmir, 1982, Ph.49. Y. Özbek, a.g.e., s.616, Res.575. 507 O.C. Tuncer, “Taşın Bezeme Şekli Üzerine Düşünceler”, VII. Vakıf Haftası Bildiriler, Ankara, 1990, s.246. 508 O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.4; H. Rodoplu, a.g.t., s.22. 509 Ö. Bakırer, a.g.e., s.295, Şek.41. 510 Ay.es., s.326, Şek.73. 511 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.552. 506 187 Yapıdaki çini süslemeler, doğudaki giriş eyvanının iki yanındaki tabhane mekanlarındaki alçı ocaklara kakılmıştır. Bugün sadece güneydeki tabhane mekanında yer alan ocağın aynalığında çok az kalan çini parçaların büyük bir kısmı dökülmüştür. Yayınlarda iki ocakta da firuze renkli çiniler görülmektedir512. Şekil 68. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanında Yer Alan Alçı Ocak Nişi. 512 O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri…, s.4. 188 Kalemişi süslemeler yapının duvarlarında, örtü ve geçişlerdedir. Süsleme unsurları geç dönem süsleme özellikleri gösteren bitkisel motifler ve iri harflerle yazılmış dini içerikli yazı panolarıdır. Bu süslemeler son onarımda yenilenmiştir. Sadece avlu kubbesinde eski süslemelerden birer dilim modül bırakılmıştır. Batı eyvanında girişin güneyinde yakın tarihte yapılmış bir resim bulunmaktadır. Resimde dağlar, nehir, gemiler, cami, köprü, otomobil ve tank benzeri araçlar betimlenmiştir. Bunlar Kurtuluş Savaşı sırasında yabancı askerler tarafından çizilmiş grafitilerdir513. Kaynaklarda benzer resimlerin kuzey tabhane mekanında da olduğu ve bu resimlerin süsleme amacıyla değil, burada kalanların oyalanmak amacıyla yaptıkları gelişi güzel karalamalar olduğu belirtilmektedir514. Bugün bu süslemelere dahil herhangi bir veri bulunmamaktadır. Muhtemelen son onarımda üzerleri kapatılmış olmalıdır. Şekil 69. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanında Yer Alan Mermer Devşirme Parça Üzerinde Yer Alan Süsleme. Yapıda devşirme parçalar güneydeki tabhane mekanının güney penceresinde kullanılmıştır. Pencerenin tavanında ve üst kesiminde yer alan mermer parçalar üzerinde yatay eksende yan yana dizilen ve birer düğümle birbirine bağlanan daireler ana kompozisyonu oluşturmaktadır. Kırık çizgiler dairelerin merkezlerinde kesişmektedir. Oluşan her bölüm içerisine birer palmet motifi yerleştirilmiştir (Şekil 69). Benzer süslemeleri İzmir/Menderes İlçesi’nin Gölovası beldesindeki sarnıcın kapısının 513 514 H. Rodoplu, ay.yer. Ay.yer.; S. Eyice, “Eski Bir Türk Karikatürü”, Türk Kültürü, S.14, Ankara, 1963, s.73-77. 189 sövelerinde mermer olarak515, Konya-Aksaray kervanyolu üzerinde yer alan Sultan Han’da taçkapıda taş üzerinde516, Kayseri-Malatya kervan yolu üzerindeki Karatay Han’da taçkapıda taş üzerinde517, İstanbul’da Hazreti İsa Pantokrator (Zeyrek Kilise Camii), güney kilisede içten zemin döşemesinde de görmek mümkündür518. Tarihlendirme Kaynaklarda yapının inşa tarihi olarak H.789/1387-88 ve H.805/1402-1403 yılları arasında değişen tarihlere rastlanmaktadır. O. Aslanapa, yapıyı H.789/1387-88 veya H.802/1399-1400 yılına519, S. Eyice, I. Bayezid tarafından (1389-1403) muhtemelen XIV. yüzyılın sonlarına tarihlerken520, T. Gökbilgin XIV. yüzyılın sonlarına521, O.N. Peremeci, H.802/1399-1400 yılında inşa edildiğini belirtmektedir522. A. Kuran ise şehrin fethedilmesinden önceye Murad Hüdavendigâr dönemine tarihlemektedir523. O. Onur524 ve Y. Özbek525 ise Edirne Müzesi 1537 numarada kayıtlı olan kitabenin Yıldırım Camii’ne ait olduğunu söylemektedir. A. Tüfekçioğlu Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı adlı eserinde, Yıldırım İmareti’nin Edirne Türkİslam Eserleri Müzesi’nde 1537 numarada kayıtlı, inşa kitabesinin fotoğrafını ve metnini yayınlamıştır526. Celi sülüs olan kitabe Arapça’dır. Üç satırdan oluşan kitabe, mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmıştır (Resim 102). Kitabenin Arapça harfler ile yazışı şöyledir: ...‫ اﻣﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻇﻞ اﷲ ﻓﻲ ا‬-١ ‫ ﻻ زاﻟﺖ ﻣﻌﻤﻮره وﻗﻔﺎ ﻟﻠﻔﻘﺮا‬.... .... ‫ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﺮاد ﺑﻦ اورﺧﺎن ﻧﺎﺻﺮ اﻟﻤﺎ‬-٢ ‫ رﺳﻨﮫ اﺛﻨﻲ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ اﻟﮭﻼﻟﯿﮫ‬... ‫ واﻟﻌﻠﻤﺎء وﻟﺴﺎﯾﺮ ال‬-٣ 515 Bkz. T. Acar, Menderes’teki Türk Eserleri, İzmir, 2011, Res.104. R.H. Ünal, L’Etude Du Portail Dans L’Architecture Pre-Ottomane, İzmir, 1982, Ph.29. 517 Ay.es., Ph.14. 518 C. Mango, Bizans Mimarisi, s.200, Res.208. 519 O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.2; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişimi”, s.224. 520 S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.35. 521 T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, s.164. 522 O.N. Peremeci, a.g.e., s.54. 523 A. Kuran, a.g.m., s.426,477; A. Kuran, The Mosque…, s.105-109. 524 O. Onur, Edirne, Türk Tarihi Vesikalarında Kitabeler (Tamamı), İstanbul, 1972, s.79. 525 Y. Özbek, a.g.e., s.177. 526 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.92. 516 190 Kitabenin Anlamı: Orhan oğlu Murad oğlu, Allah’ın (yeryüzündeki) gölgesi, milletin yardımcısı, yüce sultan Bâyezid, âlimler, fakirler ve diğer kimseler için vakfedilmek üzere imar edilmiş olarak devam edecek (bu imaretin yapılmasını) hilâlî (hicri) 802 yılında emretti527. Müzedeki kitabesinden, yapının H.802/1399-1400 yılında Sultan Bayezid tarafından inşa ettirildiği öğrenilmektedir. 527 Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., s.29; Y. Özbek, a.g.e., s.177, A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.92; Z. Dikici, Edirne Camilerinde Yazı, (Dokuz Eylül Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2003, s.25-28. 191 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.14 : YILDIRIM İMARETİ528 :Balıkesir İnceleme Tarihi :70 Resim No :09.01.2009 :103-108 Balıkesir Merkez, Yıldırım Mahallesi’nde yer alan yapı, cami ve medrese ile birlikte Yıldırım Külliyesi’ni oluşturmaktadır. Caminin avlusunu “U” şeklinde medrese hücreleri çevrelemektedir. İmaret ise caminin yaklaşık 500m. ilerisindedir. Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklarda ve vakfiyesinde 1388 yılında Yıldırım Bayezid tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir. Yapı külliye yapıları ile birlikte 1818 ve 1897 yılındaki depremlerden sonra ve son olarak da 1994-1995 yıllarında onarım görmüştür529. İmaret bugün işlev değiştirerek, Ziraat Odası’nın deposu şeklinde kullanılmaktadır. Doğu-batı şeklinde yerleştirilmiş yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir (Şekil 70). İmaretin duvarları kaba yonu taş ve moloz taş ile örülmüştür. Harç içerisinde yer yer tuğla parçaları bulunmaktadır. Duvarlar üç sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Çatı alaturka kiremit kaplı kırma birer çatı ile örtülüdür (Resim 103-104). Yapının dikdörtgen formlu pencerelerinin, yuvarlak ya da sivri kemerli tuğladan alınlıkları vardır. Üst sıradaki pencereler içten mazgal dıştan ise dikdörtgen formludur. Doğu cephesinde giriş kapısının kuzey ve güneyinde birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Kuzeydeki pencere sonradan kapı şekline dönüştürülmüştür (Resim 103-104). Güneydeki tabhane mekanının güney ve batı duvarlarının ortalarında yer alan, batıdaki tabhane mekanının kuzey duvarında yer alan pencereler son onarımda yapılmış olmalıdır. E.H. Ayverdi’nin yayınlamış olduğu planda ve N. Yapraklı’nın tezinde bu pencere açıklıkları gösterilmemiştir530. N. Yapraklı’nın rölövesinde ayrıca güneydeki tabhane mekanı da işlenmemiştir. Sadece o yöndeki duvar dişleri rölövede yer almıştır. 528 Yapı I. Bayezid İmareti şeklinde de adlandırılmaktadır. Balıkesir İli, Özyürek Yayınları, Balıkesir, 1991. 530 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.372, R.610; N. Yapraklı, Balıkesir ve İlçelerinden Edremit İle Burhaniye’deki Türk-İslam Anıtları (Camiler-Türbeler) (Ege Ü. Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1987, Şek.4. 529 192 Şekil 70. Balıkesir Yıldırım İmareti. Plan. Doğu cephede yer alan taçkapı, dışa taşıntılı şekilde inşa edilmiştir. Kesme taş malzemeli kapının çerçevesi düz, iç ve dış bükey silmelerle hareketlendirilmiştir. Taçkapı ana nişi bir sivri kemerle örtülüdür. Basık kemerli giriş açıklığı üzerinde kare formlu bir pencere onun da üzerinde beş satırdan meydana gelen bir kitabe bulunmaktadır. Kitabe bugün okunamayacak durumdadır (Resim 104). Doğu-batı yönlü dikdörtgen planlı avlu bugün ahşap bir tavan ile örtülüdür. Zemin ise kare formlu döşeme taşları ile kaplanmıştır. Duvarlar sıvasızdır. Dış duvarlardan farklı olarak taş örgünün arasında belli bir düzen göstermeyen yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmiş tuğlalar da bulunmaktadır. Bazıları ise boya ile tuğla görünümündedir. Avlunun kuzey ve güney duvarlarında tabhane mekanlarına girişi sağlayan dikdörtgen formlu birer kapı bulunmaktadır. Kapıların üzerinde sivri kemerli hafifletme kemerleri vardır. Kemerler tuğladan örülmüştür (Resim 105). 193 Avlunun kuzey ve güneyinde yer alan dikdörtgen planlı tabhane mekanları, doğu-batı yönlü uzanmaktadır ve birer beşik tonoz ile örtülüdür. Tonozlar kuzey-güney yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Mekanların batı duvarlarının üst kesiminde birer mazgal pencere yer almaktadır. Her iki mekanın dışa bakan duvarlarında da birer pencere vardır. Güneydeki tabhane mekanının batı duvarında da alt kotta bir pencere vardır. Daha önce yayınlanmış planlardan yola çıkarak her iki mekandaki söz konusu pencerelerin son onarımla açıldığı söylenebilir. Bu onarımlardaki uygulamalardan biri de kuzeydeki tabhane mekanında görülmektedir. Mekanın batı kesimi bir perde duvar ile bölünerek mutfak ve Wc şekline dönüştürülmüştür (Resim 106-107). Balıkesir Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde yapmış olduğumuz araştırmada yetkili Betül Dikici’den aldığımız bilgilerle, yapının mülkiyetinin Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait olmadığı ve şu anda da yapının mülkiyetinin hangi kurumda olduğunun bilinmediği öğrenilmiştir. Bugün Ziraat Odası’nın deposu olarak kullanılan imarette, depo yetkililerinden 1994-1995 yılında onarımı yapılan yapının restorasyon öncesinde örtülerinin tamamen yıkık olduğu öğrenilmektedir. Depo sorumluları da yapının mülkiyetinin kime ait olduğu konusunda bilgi sahibi değildir. Avlu ile arasında yaklaşık 10 cm. yükseklikte bir kot farklı olan ibadet mekanı da dikdörtgen planlıdır. Mekan ahşap tavan ile örtülüdür. Mekanın kuzey ve güney duvarlarında alt kotta bir dikdörtgen formlu pencere, üst kotta da sivri kemerli birer hafifletme kemeri bulunmaktadır. Aynı hafifletme kemeri batı duvarında da yer almaktadır. En üst kotta da mazgal pencereler yer almaktadır (Resim 108). Kaynaklarda batı duvarında alt kotta yer alan iki pencerenin bir dönem örülerek kapatılmış olduğu görülmektedir531. Yapının içinde ya da dışında herhangi bir süsleme unsuruna rastlanmamıştır. Tarihlendirme Taçkapı üzerindeki kitabe bugün okunamamaktadır. Kaynaklarda kitabenin talik yazı ile yazılmış olduğu ve Yıldırım döneminde bu yazı tipinin tercih edilmediğinden yola çıkılarak kitabenin bir onarım kitabesi olduğu ve sonradan yapıya eklendiği 531 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.372, R.613. 194 bilgileri bulunmaktadır532. Kitabesi olmayan yapı, kaynaklardan ve vakfiyesinden yola çıkarak Yıldırım Bayezid dönemine XIV. yüzyılın son çeyreğine tarihlenmektedir. 532 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.372, R.613. 195 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.15 :HOROZLU İMARET533 :Tokat İnceleme Tarihi :71 Resim No :27.09.2010,02.12.2010 :109-118 Şehir merkezinde, Meydan Çarşısı’ndadır. Kaynaklarda Çelebi Mehmed (141321) döneminde, XV. yüzyılda yapıldığı belirtilmektedir534. 2009 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilen yapı, bugün ihtiyacı olan kişilere yemek dağıtımının sağlandığı aşevi olarak işlevini sürdürmektedir. Yapı avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanından meydana gelmektedir (Şekil 71). Yapının beden duvarları moloz taşlarla kaplıdır. Köşe taşları olarak kesme taşlar tercih edilmiştir. Giriş eyvanının cephesinde tuğla görünümlü düzgün kesme taşlar, eyvan kemerinde ve pencere kemerlerinde de tuğla kullanılmıştır. Pencere söveleri ise kesme taştır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 109-111). İbadet mekanı üç cephesinde yer alan birer adet pencere dikdörtgen formludur. Diğer cephelere yerleştirilen ikişer adet pencere ise mazgal formdadır. İbadet mekanındakilerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Mazgal pencerelerin ise söveleri kesme taş, yuvarlak kemerleri ise tuğladandır535. Pencereler son onarımda yenilenmiştir (Resim 109-111). Giriş sivri kemerli bir eyvan şeklinde düzenlenmiştir. Unsur, yanlardaki tabhane mekanlarının saçak kotundan daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Eyvan kemeri tuğla ile kemer çevresi ise düzgün kesme taşla örülmüştür. Eyvan kemeri iki yanda profilli yastıklar üzerine oturmaktadır. Eyvanın iç duvarları ve sivri kemerli tonoz sıvalı ve boyalıdır. Eyvanın dip duvarı üzerine basık kemerli bir giriş açıklığı yerleştirilmiştir. 533 Yapı halk arasında Horozoğlu İmareti şeklinde de adlandırılmaktadır. N. Seçgin, Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, (Mimar Sinan Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Türk ve İslam Sanatları Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1993, s.45-47; Ş. Yetkin, “Tokat’ta Horozlu İmaret”, IX. Türk Tarih Kongresi, C.III, (21-25 Eylül 1981), Ankara, 1990, s.1337-1344. 534 S. Eyice, a.g.m., s.37. 535 Yapının onarım öncesine ait fotoğraflarında, mazgal pencerelerin sövesiz olduğu görülmektedir. Bkz. N. Seçgin, a.g.t., s.45-47, Res.99-104. 196 Basık kemer ve söveler mermer, çevresi ise kesme taş kaplıdır. Kapının üst kesiminde sivri kemerli bir pencere bulunmaktadır (Resim 112). Giriş eyvanındaki açıklık ile örtü katında iki kademeli olarak planlanmış dikdörtgen planlı avluya geçilmektedir. Avlunun güney kesiminde sivri kemerler ile kare bir alan oluşturulmuş ve üzeri geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbenin merkezine bir aydınlık feneri yerleştirilmiştir. Kuzey kesiminde ise sivri bir tonoz, örtü unsuru olarak tercih edilmiştir. Avlunun doğu ve batı duvarlarında yer alan kapılarla tabhane mekanlarına geçilmektedir. Geçişler birer basık kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler kesme taştır (Resim 113-115). Şekil 71. Tokat Horozlu İmaret. Plan (S. Eyice’den işlenerek). Avlunun iki yanına ikişer adet tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Kareye yakın dikdörtgen planlı mekanların avluya bakan duvarlarına kuzey-güney yönlü kemerler atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve alanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülmüştür. Dört mekanın da plan şeması simetriktir. Hepsinin dışa bakan iki duvarında ikişer adet mazgal penceresi vardır. Dördünün de avlu ile organik bağı olan 197 duvarlarında birer adet giriş açıklığı ve dikdörtgen formlu birer niş yer almaktadır. Bugün bir niş şeklindeki unsurlar orijinalde birer ocaktı (Resim 116-117). Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı, ana kütleden dışa taşıntı yapan bir eyvan görünümündedir. Mekan sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekanın üç duvarında birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Avlu ile ibadet mekanını ayıran sivri kemerin arası, yapı aşevi olarak kullanılmaya başlandıktan sonra bir perde duvar ile kısmen kapatılmış ve ibadet mekanı aşevinin mutfağı şekline getirilmiştir (Resim 118). Yapıda herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Y. Demiriz, yapıyı incelememiş, ancak yapıyı gören bir öğrencisinin verdiği bilgilerden yola çıkarak tabhane mekanlarının ocaklarında kırık dallar arasında kuş figürlerinin olduğunu, bezemelerin stuco üzerine kabartma tekniğinde işlendiğini belirtmektedir. Demiriz, süslemelerin bugün mevcut olmadığını da eklemektedir536. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Plan şemasından ve kaynaklardaki bilgilerden yola çıkarak yapıyı Çelebi Mehmed (1413-21) dönemine, tarihlemekteyiz537. 536 537 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.653. Ayrıca bkz. A. Karaçağ, a.g.t., s.245. S. Eyice, a.g.m., s.37; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.653. 198 XV. yüzyıl başına Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.16 :HAMZA BEY ZAVİYESİ/CAMİİ538 :Tokat İnceleme Tarihi :20.12.2010 :72 Resim No :119-123 Yapı Tokat il merkezinde, Örtmeliönü Mahallesi, Meydan Çarşısı’nda Çekenli iş merkezinin arkasındadır. Ekim 2009 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarım ihalesi yapılan zaviye, 2010 yılında ibadete açılmıştır. Yapı Çelebi Sultan Mehmet döneminin önemli devlet adamlarından Bicaroğlu Hacı Nureddin Hamza Bey tarafından H.815/1412 yılında zaviye olarak inşa edilmiştir539. Kaynaklara göre yapı ilk inşa edildiğinde Bicar ailesinin evi ile iç içedir. Aile evi yapı için vakfetmiştir540. Yapılan son onarımda yapı, üst katında konut ve yapıyla çağdaş olmayan şadırvan gibi eklerden arındırılmıştır. Asimetrik plan şemasında olan yapı avlu, ibadet mekanı ve üç adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının 10 m. kadar ilerisinde bir de minaresi vardır (Şekil 72). İnşa malzemesi moloz taştır. Son onarımda taş dokuda tamamlamalar yapılırken, derzler tamamen yenilenmiştir. Örtüler dıştan kiremit kaplıdır (Resim 119-120). Eski fotoğraflarda da örtü kaplaması kiremittir. Kubbe ise sundurma tarzında bir çatı ile örtülüdür541. Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu ve taş sövelidir. Üst sıra pencereleri ise mazgaldır (Resim 119-120). Yapının 10m. kadar ilerisinde yer alan yapıdan bağımsız minarenin kaidesi kare planlıdır. Kare planlı kaide almaşık düzendedir. Taş ve tuğla sıraları belli bir düzen 538 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Hamza Bey Mescidi, Hamza Bey Camii, Çekenli Hamza Bey Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201; A.O. Uysal, a.g.m., s.314; K. Karabay, 63 No’lu Tokat Şer’iye Sicili, (Kahramanmaraş Sütçü İmam Ü. Sos. Bil. Enst., Tarih A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş, Ocak, 2007, s.13; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.102; N. Seçgin, a.g.t., s.52-53; N. Altaş, T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Tarafından Tescili Yapılan Cami ve Mescitler, (Gazi Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2007, s.217-24. 539 K. Karabay, a.g.t., s.13; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.102; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201. 540 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201. 541 Ay.es., s.202, R.339. 199 göstermemektedir. Kaidenin kuzeyindeki kapısı sivri kemerlidir. Kemer ve söveler kesme taştır. Silindirik gövde tuğladandır. Şerefe altı testere dişleri ve kemerleme dizisi ile hareketlendirilmiştir. Silindirik formu tuğla petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 119). Minare yapıya zaviye cami işlevi kazandıktan sonra eklenmiştir542. Şekil 72. Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapıya basık kemerli basit bir kapı ile girilmektedir. Kemer ve söveler mermerdir. İnşa kitabesi yapının sağına yerleştirilmiştir (Resim 119,123). Giriş açıklığı ile dikdörtgen planlı avluya girilmektedir. Avlunun kuzey kesimi bir beşik tonoz ile merkezi ise dört yönden sivri kemerler üzerine oturan nervürlü bir kubbe ile örtülüdür. Avlunun doğu duvarının kuzey ucunda aynı yöndeki tabhane mekanına girişi sağlayan basit bir giriş açıklığı güney kısmında da yine aynı yöndeki tabhaneye girişi sağlayan bir kapı ile dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Avlunun batı duvarında da bir pencere ve bu yöndeki tabhane mekanına girişi sağlayan bir kapı bulunmaktadır (Resim 121-122). 542 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.202. 200 Avluya açılan üç adet tabhane mekanı da enine dikdörtgen planlıdır ve birer adet beşik tonoz ile örtülüdür. Mekanların dış duvarlara açılan mazgal formlu pencereleri vardır. Güneydoğudaki tabhane mekanının güney duvarında, batıdakinin de kuzey duvarında yarım daire kesitli birer ocak nişi vardır. Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır ve bir beşik tonoz ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt kotta dikdörtgen formlu birer adet pencere bulunmaktadır. Güney duvarında da mihrabın üst kısmında mazgal formda bir adet pencere vardır (Resim 122). Yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Tepelik dönem ile uyuşmayan barok tarzı bitkisel süslemeler ile meydan getirilmiştir (Resim 122). Ahşap minber son onarımda eklenmiştir. Yapıda herhangi bir süsleme unsuru yoktur. Tarihlendirme Giriş kapısının sağında yer alan mermer üzerine kabartılarak işlenen inşa kitabesi, altı satırdır (Resim 123). Arapça kitabe aynı zamanda yapının vakfiyesinin özetidir. Muhakkak yazı türündeki kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ اﻣﺮ ﺑﻌﻤﺎرة ھﺰه اﻟﺰاوﯾۃ اﻟﺸﺮﯾﻔۃ ﻋﻤﺮھﺎ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ اﻻﻣﯿﺮ اﻻﻋﺮ راﻧﺮ اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ اﻟﺴﻨﺮﯾﻔﯿﻦ‬-١ ‫ﻧﻮراﻟﺪوﻟۃ واﻟﺪﯾﻦ اﻟﺤﺎج ﺣﻤﺰه ﺑﻦ ﺑﯿﺠﺎر ﺗﻘﺒﻞ‬ ‫ اﷲ ﻣﻨﮫ ﻓﻰ اﯾﺎم دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ اﻟﺨﺎﻗﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻣﻮﻟﻲ ﻣﻠﻮك اﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ ﺳﻠﻄﺎن‬-٢ ‫ﺳﻼﻃﯿﻦ اﻟﺒﺮ واﻟﯿﻢ اﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ‬ ‫ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻏﯿﺎث اﻟﺪﻧﯿﺎ واﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﻼﻣﯿﺮ اﻟﺴﮭﯿﺪ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺧﻠﺪاﷲ‬-٣ ‫ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ ﻓﻮﻗﻒ ﻋﻠﻰ ﻣﺼﺎﻟﺤﮭﺎ ﺟﻤﯿﻊ اﻟﻘﺮﯾۃ زﻧﻐﺎر‬ ‫ وﺟﻤﯿﻊ اﻟﻘﺮﯾۃ اﻛﺴﻔﺎد وﺟﻤﯿﻊ ﻧﺼﻒ اﻟﻘﺮﯾﮫ ﺳﺒﯿﺮوس اﻟﻜﺎﻧﻨۃ ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ ﺻﺤﺮ اﻗﺎراﺑﺎد و ﺟﻤﯿﻊ‬-٤ ‫اﻟﺤﻨﯿﻨۃ اﻟﻤﻌﺮوﻓﮫ ﺑﻌﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ وﺟﻤﯿﻊ اﻟﺤﻨﯿﻨﮫ اﻟﻤﻌﺮوﻓﮫ‬ 201 ‫ ﺑﯿﺤﻲ ﻗﺮاز وﺣﻤﯿﻊ اﻟﺤﻨﯿﻨﮫ اﻟﻤﺴﮭﻮره ﺑﺠﯿﻨﯿﮫ ﺷﺠﺎع وﺣﻤﯿﻊ اﻟﺤﻨﯿﻨﮫ اﻟﻜﻨﻨﮫ ﺣﻨﺐ ﻣﻘﺒﺮه اﻟﯿﮭﻮد‬-٥ ‫وﺣﻤﯿﻊ اﻻرض اﻟﻤﻌﺮوﻓﮫ ﺑﺎرﻛﻠﻚ وﺣﻤﯿﻊ ﺛﻼﺛﮫ ارﺑﺎع اﻟﻄﺎﺣﻮﻧﮫ‬ ‫ ﻣﻤﻼن وﻧﺼﻒ ﺟﻤﯿﻊ اﻟﺤﺎن اﻟﻜﺎﯾﻦ ﻗﺮﯾﺐ اﻻﺣﻢ ﻣﺴﺤﺪ اﻟﻜﺎﯾﻦ ﻛﻠﮭﺎ ﻓﻲ ﺗﻮﻗﺎت ﻓﻰ ﺑﻌﺾ ﺷﮭﺮ ﺳﻨﮫ‬-٦ ‫ﺧﻤﺲ ﻋﺴﺮه وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ‬ Kitabenin Anlamı: Yüce emir, Haremeyn-i şerifeynin ziyaretçisi, dinin ve devletin nuru, Bicar oğlu Hacı Hamza, büyük hükümdar, ulu hakan, Acem ve Arap meliklerinin efendisi, kara ve sultanların sultanı, fethin babası, sultan, din ve dünyanın yardımcısı, Murad Han oğlu, merhum şehid, emir Bayezid Han oğlu Mehmed’in –Allah onu (zaviyeyi) sürekli kılsın- inşa edilmesini emretti. Allah onu kabul etsin. Onun (zaviyenin) faydasına (geliri) olmak üzere Tokat’ta şehrin bir kısmında, Kazabad sahrasında olan Zingar köyünün tamamını, Eksifad köyünün bütününü ve Sebirus köyünün yarısının hepsini, yine Yahudi kabristanlığı yakınındaki Abdurrahman, Boyacı Kazzaz ve Şu’a’ bahçeliği diye bilinen bahçelerin hepsini; Alaca Mescid yakınındaki hanın tamamının yarısını, Mimlan değirmeninin dörtte üçünün hepsini ve Eriklik diye bilinen mevkiin tamamını 815 yılında vakfetti543. Kitabeden zaviyenin, H.815/1412 yılında Hamza Bey tarafından inşa edildiği öğrenilmektedir. Yapının banisi Bicar oğlu Hamza Bey, Bicar sülalesindendir. 821 yılında II. Sultan Murad’ın şehzadeliği sırasında Lalası olmuş, 822 yılında da Samsun’u fethetmiştir. H.5 Ramazan 823/13 Eylül 1420 yılında da vefat etmiştir544. 543 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.102-103; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.203. Hamza Bey’in mezar taşı Tokat Müzesi’ndedir. Mezartaşının metni için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.201,204; R.341-343. 544 202 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.17 :YAKUP PAŞA ZAVİYESİ/CAMİİ545 :Amasya İnceleme Tarihi :06.06.2010 :73 Resim No :125-136 Amasya Merkez’de, Pirler Semti’nde, Sofular (Yakup Paşa) Mahallesi’ndedir. Zaviye, 1413 yılında Ankara Beylerbeyi Pazarlı oğlu Yakup Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. H.815 Zi’l-Kade/1413 Şubat tarihli vakfiyesi, Amasya Kadısı Mevlana Rüknüddin Mahmud bin Mehmed’ül-Buhariy’ül-Burani tarafından onaylanmıştır. H.1031/1621-22 yılında bir şeyh tarafından idare edilen yapı, daha sonra medrese işlevinde de kullanılmıştır546. 1939 yılındaki Erzincan depremin zarar gören yapı, 196467 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmış ve 1968 yılında ibadete açılmıştır547. Yapı avlu, ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı ve 12 adet çilehane hücresinden meydana gelmektedir (Şekil 73). Yapının inşasında dere taşı, kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. İki sıra dere taşı duvar örgüsünde, üçer sıra tuğla hatıllar dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Köşelerde de kesme taşlar kullanılmıştır. Beden duvarları bir sıra tuğla ebatlarında kesme taş sıraları ile avlu ve ibadet mekanının kasnakları ise iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır. Taş ve tuğla sıraları arasındaki çıkık derzler, onarıma işaret etmektedir (Resim 125-127). Dikdörtgen formlu pencerelerde atkı taşı ve söveler küfekidir. Üst sıra pencerelerinin sivri kemerleri ise tuğlalarla şekillenmiştir. Güney cephede çilehane hücrelerinin aralarında yer alan koridorun cepheye açılan dikdörtgen formlu pencereleri ise tuğladan dilimli kemerler içerisindedir (Resim 125-127). 545 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Çilehane Camii, Yakup Paşa Mescid-Tekyesi, Pir İlyas Zaviyesi olarak da adlandırılmaktadır Bkz. Amasya Kültür Envanteri, s.112, Türkiye’de Vakıf…, I, s.253-254; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.26; D. Kuban, a.g.e., s.95; N. Atlaş, a.g.t., s.15-18. 546 Amasya Kültür Envanteri, s.112, Türkiye’de Vakıf…, I, s.253-254; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.26; D. Kuban, a.g.e., s.95. 547 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.28; G. Urak, Amasya'nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapıların Analiz ve Değerlendirilmesi, (Gazi Ü. Fen Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1994, s.247; N. Atlaş, a.g.t., s.15. 203 Minareye ibadet mekanının sağında yer alan koridorla ulaşılmaktadır. Taş tuğla almaşıklığındaki gövde ve petek silindirik formdadır. Şerefe altı üç sıra kirpi saçak ile dolgulandırılmıştır. Petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare yapıyla çağdaş değildir, 1968 yılındaki onarımda yeniden inşa edilmiştir548. Şekil 73. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapıda taçkapı batı cephesinin ortalarında yer almaktadır. Derin bir eyvan formundaki küfeki taşından taçkapı sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Düz silmelerle çevrili taçkapıda herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Basık kemerli giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Basık kemer üzerinde yer alan dikdörtgen formlu kitabe çökertmesinde orijinal kitabe yerine Türkçe karakterli bir pirinç levha bulunmaktadır (Resim 125,128). 548 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.29. 204 Taçkapıdan doğu-batı yönlü uzanan, beşik tonoz ile örtülü bir koridora geçilmektedir. Koridorun tonozu kuzey-güney yönlü destek kemerleri ile desteklenmektedir. Avlu ile ibadet mekanını birbirinden ayıran bu koridorun doğu duvarında da bir adet giriş açıklığı bulunmaktadır. Koridor geniş sivri bir kemer ile avluyla basık kemerli bir giriş açıklığıyla da kuzeydoğu kesimindeki tabhane mekanıyla ilişkilendirilmiştir. Birimin kuzeybatı kesiminde yer alan ve o yöndeki tabhane mekanına açılan pencere üzerinde onarım kitabesi yer almaktadır. Koridorun güneybatı ve güneydoğu kesiminde çilehane hücreleri ulaşımı sağlayan birer kapı vardır. Merkezde de iki yönlü merdivenlerle ulaşılan ibadet mekanının kapısı bulunmaktadır (Şekil 129). Kare planlı avlu, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Mekanının kuzey duvarında üç adet, doğu ve batı duvarlarının kuzey ucunda da birer adet pencere vardır. Ayrıca batı duvarının ortalarında batıdaki tabhane mekanına açılan bir adet kapı bulunmaktadır. Basık kemerli giriş açıklığı iki kanatlı dövme demir bir kapı ile örtülüdür. Kapı üzerinde yer alan usta imzası çeşitli dönemlerde üst üste yapılan yağlıboyalar nedeniyle zorlukla algılanabilmektedir. Kapı kanatları iç içe geçmiş geometrik örneklidir ve kafes oyma tekniğinde verilmiştir (Resim 130). Avlunun iki yanında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır ve geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Batıdaki tabhane mekanı türbe olarak işlevlendirilmiştir. Mekanın kuzey ve batı duvarlarında ikişer adet, güney duvarında da bir adet pencere açıklığına yer verilmiştir. Doğudaki tabhane mekanında da kuzey ve doğu duvarlarında ikişer adet pencere yer almaktadır. Güney duvarında girişin doğusunda bir adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Doğu duvarında yer alan alçıdan ocak ve dolap nişleri de dilimli kemerlidir (Resim 131). İbadet mekanının iki yanında yer alan çilehane hücreleri simetrik düzendedir. Altışar adet hücre kuzey-güney yönlü olarak yerleştirilmiş birer koridor etrafına yerleştirilmiştir. Mekanlar birer beşik tonoz ile örtülüdür ve her biri dolap ve ocak nişine sahiptir (Resim 133). Kare planlı ibadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında yer alan basit açıklıklarla çilehane hücrelerine 205 ulaşılmaktadır. Kuzey duvarında giriş açıklığı girişi iki yanında da dikdörtgen formlu pencereler bulunmaktadır. Giriş açıklığı mukarnas kavsarası ve silmelerle içe de taçkapı formunda yansımıştır. Ahşap kapı kanatları 1967 yılındaki onarımda eklenmiştir549. Pencerelerin üst kesiminde yer alan dikdörtgen formlu nişlerin doğu ve batı duvarlarına sivri kemerli küçük nişler yapılmıştır (Resim 134-135). Yarım daire kesitli mihrap nişi çeyrek küre formlu bir kavsara ile örtülüdür. Unsurda herhangi bir süsleme kullanılmamıştır. Ahşap minber yenidir. Yapıdaki maden ve alçı süsleme görülmektedir. Batıdaki tabhane mekanının kapısı dökme demirdendir. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapıda her kanat üç bölüme ayrılmıştır. Üstteki bölümler sac levhalıdır ve bezemesizdir. Orta panolar iç içe geçmeli onikigen, alt panolar ise sekizgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyonlarla hareketlendirilmiştir. Bezemeler kafes oyma tekniğinde verilmiştir. Bini üzerinde yer alan usta kitabesi iki defa basılmıştır. Üst üste yapılan boyalar nedeniyle yazılar zorlukla algılanmaktadır. Kaynaklarda bu yazıların kakma değil, sıcakken mühürle yapıldığı belirtilmektedir550. Unsurun bugünkü durumu bizim teknik konusunda net bir şey söylememize olanak vermektedir (Resim 130,132). Kapının benzeri Amasya’daki Pir İlyas Türbesi’nde de karşımıza çıkmaktadır551. Tarihlendirme Yapının batıdaki tabhane mekanının koridora açılan güneydeki penceresinin üzerinde dört satırdan meydana gelen mermer üzerine kabartma tekniğinde verilmiş bir onarım kitabesi bulunmaktadır. Kitabede her satır dikdörtgen formlu dörder adet kartuşa ayrılmıştır. Kitabe sol tarafı kartuşlar dışında da devam etmektedir. Arapça kitabe celi sülüstür. Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir (Resim 136): ‫ﻋﻤﺮ ﻋﺰﯾﺰ او ﭼﻮن ﺑﺮ ﺷﺼﺖ وﺳﮫ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‬ ‫ﭼﻮن ﺷﻲ ﯾﺨﻤﺎ ﺣﺴﺎﻣﻰ از ﻧﺴﻞ ﭘﯿﺮ اﻟﯿﺎس‬ ‫ھﺮدم رﻣﮑﺮ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯿﮑﺮد ﺣﻖ ﭘﻨﺎھﻰ‬ ‫ﮐﻮﺑﻮد ﻗﻄﺐ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻰ ﺷﻚ اﺷﺘﺒﻤﺎھﻰ‬ 549 Orijinal kapı kanatları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.26, Res.41. Kitabenin boyasız haldeki fotoğraflar için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.27, Res.43-44. 551 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.27,Res.45; E. Daş, a.g.e., s.141-144. 550 206 ‫ان دم ﮐﮫ ﯾﺎﻓﺖ رﺣﺎت د ر ﻗﺮب ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻰ‬ ‫ان ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺮاﻣﺖ وان ﻣﺮﺷﺪ ﺣﻘﯿﻖ‬ ٩٠٣ ‫دروﯾﺶ ﮐﻔﺘﮫ ﺗﺎرﯾﺢ ﺑﺮاو رﺣﻤﺘﺎﻟﮭﻰ‬ ‫دﻋﻮت ﺣﻖ ھﻤﻰ ﮐﺮد ﺧﻠﻖ رازان ﺑﯿﻞ اھﻰ‬ ‫ﭸﻮ در ﻣﻜﻢ ﺷﺐ ﻋﻘﯿﺐ ﺟﻤﻌﮫ ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎى‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻌﺪ اﯾﻦ ﺷﯿﺦ داﻣﺎدش ﺣﻤﺮ ﺷﺪ ﺣﻖ ﻣﺮﺷﺪ‬ ‫ﻛﻢ ﺑﻮدﻋﺎﻟﻢ وھﻢ ﻋﺎرف ﻛﺮداھﻞ ﺣﺎل ﻣﺠﺰوﯾﻦ ﻣﻜﺎﻗﻰ ﺷﺪ ﺑﻘﺮب ﺣﻖ ﺑﺮﺣﻤﺖ ﻛﺮده اﯾﺼﺎل‬ ‫ﭼﻮ اودﯾﻜﺮ رﺳﯿﺪ ﺑﺸﺼﺖ ﺳﮫ ﺷﻮق اواﻓﺰون رﺟﺎل ﺷﯿﺐ ﻧﺎ ﻣﺶ را اﺑﺪال ھﺒﮫ ﻣﻰ ﻛﻔﺘﻨﺪ‬ ٩٣٥ ‫ﻛﻢ ﺑﺎ ﺣﻖ ﺑﺎد )?( ﻛﻨﺪ ﻣﺨﺎوط ﺑﺤﺎك ﭘﺎك ﺑﺎ اﻓﻀﺎل دﻋﺎ ﻛﺮدﯾﻢ وﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎد ﻣﺮ ﺣﻤﺖ ﺑﺮ اﺑﺪال‬ ‫ﻣﺰاره ﺑﺎﻓﺠﺎق ھﺮ دم دﻋﺎاﯾﻠﮫ واﻣﯿﻦ دى‬ ‫دﻋﺎ ﻧﺎﻣﺎﻏﭽﻮن روﺿۃ ﺧﻠﺪ اوﻟﺪى ﺑﻮ ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻛﺘﺒﮫ ﻣﻮرﺧﮫ ﺣﺴﯿﻦ ﺟﻼ ل اﻟﺪﯾﻦ اﻻﺗﺎ ﺑﻜﻰ ﻋﻔﻰ ﻋﻨﮫ‬ Kitabenin Anlamı: “Alemin Kutbu olduğunda şek ve şüphe olmayan Pir İlyas neslinden şeyh Hüsami, o keramet sahibi, o hakiki mürşid hayıra olan meylinden herkesi tanrı yoluna davet ederdi. Onun aziz ömrü altmış üç olduğu zaman o daima şeytanın mekr-ü hilesinden tanrıya sığınırdı, tanrı yanına göçtüğü zaman “rahmet beru ilahi” dedi. Şeyhden sonra damadı Mehmet hakiki bir mürşid oldu, o hakikaten alim ve arif ve ehl-i halin meczubu idi. O da almış üç yaşına geldiği zaman kabenin toprağına ulaşmak arzusu kalbinde uyandı. Kurban Bayramı’nın akabinde Mekke’de Allah’ın yanına gitti, rahmetine kavuştu, bütün rical-ül gayb…de ona abdal derlerdi, biz dua ettik ve onun vefat tarihi …(935) oldu”. Ketebe Kısmının Okunuşu: Dua kılmağçun ravza-i huld oldu bu tarih Mezara bakcak her dem dua eyle ve amin de Ketebehu mürerrihihu Celal bin Hüseyin El-Atabeyi afa anhu Dörderden sekiz beyit Farisi kitabede, türbede yatan iki zatın vefat tarihleri ile kimlikleri yazılmıştır. Yan tarafta da ketebe ibaresi bulunmaktadır. Kitabeye göre 207 Abdurrahman Çelebi 903/1497-98’de, Mehmed Çelebi 935 Ramazan bayramının aynı gününde (15-20 Ağustos 1529)’da vefat etmiştir552. Türbe olarak kullanılan batıdaki tabhane mekanının demir kapısının binisi üzerinde usta kitabesi bulunmaktadır (Resim 132). Kitabede: ‫ﻋﻤﻞ رﻣﻀﺎن اﻟﻘﺴﻄﻤﻮ ﺑﻰ‬ yazılıdır553. Zaviye, 1413 yılında Ankara Beylerbeyi Pazarlı oğlu Yakup Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. H.815 Zi’l-Kade/1413 Şubat tarihli vakfiyesi, Amasya Kadısı Mevlana Rüknüddin Mahmud bin Mehmed’ül-Buhariy’ül-Burani tarafından onaylanmıştır. H.1031/1621-22 yılında bir şeyh tarafından idare edilen yapı, daha sonra medrese işlevinde de kullanılmıştır. 552 Kitabe için ayrıca bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.29-31; G. Urak, a.g.t., s.245-47. Kitabenin bugünkü durumu yukarıda da değinildiği gibi tarafımızdan okunamamıştır. Metin, unsurun kat kat boyanmasından önce tespit edilmiş kaynaklardan alınmıştır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.27. 553 208 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No Şehir :3.18 :BAYEZİD PAŞA İMARETİ/CAMİİ554 :Amasya İnceleme Tarihi :06.06.2010 :74-77 Resim No :136-160 merkezinde Künç Köprüsü’nün kuzeydoğusunda, Bayezidpaşa Mahallesi’ndedir. H.817 Muharrem/Mart-Nisan 1414 yılında Bayezid Paşa tarafından inşa ettirilmiştir555. 1888 yılında ve son olarak 2004 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. 1949 yılına ait bir fotoğrafta büyük kubbenin kurşun diğer kubbelerin alaturka kiremit kaplı olduğu görülmektedir. Evliya Çelebi yapının kurşun kaplı olduğunu söylemektedir. Bu da yapının XVII. yüzyıldan önce onarım geçirdiğini göstermektedir. İmaret, 1952-56 yıllarında tekrar onarılmıştır. Bu tarihten önceki fotoğraflarda ve 1975-77 tarihindeki onarımından önceki fotoğrafta minarenin şerefesinin kısmen ayakta olduğu, petek ve külahının ise yıkık olduğu görülmektedir. Kurşun kaplama sırasında minareye dair izler tamamen kapatılmış üst pencerelere de dışlık takılmıştır556. İlgili kurumda bu dönemlere ait herhangi bir projeye rastlayamadık. Onarım raporunda ise kubbe kurşunlarının yenilendiği, döşemelerin imitasyon tuğla ile avlu duvarlarının da kesme taş ile tamamlandığı öğrenilmektedir. Yapı avlu, ibadet mekanı, dört adet tabhane mekanı, iki adet hücre, bir adet tuvalet, batar kat ve beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir (Şekil 74). Yapının inşa malzemesinde küfeki taşı, kabayonu taş, kiremit rengi kalker taşı, tuğla ve beyaz mermer kullanılmıştır. Beden duvarlarının alt kesimi, pencerelerin tepe noktalarının üst kesiminden başlayarak yatay şekilde devam eden silmeye kadar küfeki taşı kaplamadır. Yer yer mermer parçalarda görülmektedir. Silmenin üst kesimi ise 554 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Bayezid Paşa Camii, Bayezid Paşa Zaviyesi şeklinde adlandırılmaktadır. Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.37; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.4; Amasya Kültür Envanteri, s.115; A. Yardım, Amasya Kaya Kitabesi (Bayezid Paşa İmareti Vakfiyesi), Ankara, 2004; s.51; A. Kuran, The Mosque in Early …, s.82-85; Y. Özbek, a.g.e., s.295; Ş. Çakmak, a.g.e., s.117; Z. Sönmez, a.g.e., s.410; Türkiye’de Vakıf…, I, s.211; G.Goodwin, a.g.e., s.78; D. Kuban, a.g.e., s.108; C.E. Arseven, a.g.e., s.296-97; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.151-166; N. Atlaş, a.g.t., s.6-14. 555 A. Yardım, a.g.e., s.67; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.5; A. Kuran, a.g.e., s.82; Y. Özbek, a.g.e., s.295; Ş. Çakmak, a.g.e., s.117; Türkiye’de Vakıf…, I, s.211; S. Eyice, a.g.m., s.37. 556 G. Urak, a.g.t., s.249-70, Res.317, 147. 209 saçak altına kadar yatay ve dikey tuğlalar ile kasetlenmiş kaba yonu taşlarla kaplıdır. Almaşık düzen iki sıra kirpi saçağın altında beş sıra yatay tuğla sırası ile son bulmaktadır. Üst kesimdeki bu farklı örgü sistemi onarımı işaret etmektedir. Son cemaat yeri cephesi ise küfeki taşı, kiremit rengi kalker taşı ve beyaz mermer kaplıdır. Pencere sövelerinde, son cemaat yeri kemerlerinde iki renkli taş ve mermer de kullanılmıştır. Üst sıra pencerelerinin kemerleri tuğladandır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 137-138). Eski fotoğraflarda tabhane mekanlarının örtülerinin alaturka kiremitlerle kaplı olduğu görülmektedir557. Şekil 74. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Zemin Kat ve Batar Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). 557 A. Yardım, a.g.e., s.48-49. 210 Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerleri iki renkli kesme taş ile şekillenmiştir. Açıklıklar lokma demir parmaklıklarla kapatılmıştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları vardır. Kemer tuğladandır. Kemeri dıştan bir sıra testere dişi tuğla bordür çevrelemektedir (Resim 137-138). Son cemaat yerinin kuzeyinde yer alan şadırvan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Unsur son onarımda yenilenmiştir (Resim 137). Yapının minaresi 1939 yılındaki depremde yıkılmıştır558. Minareye batar kattaki merdivenlerle ulaşılmaktaydı. Eski fotoğraflarda minare gövdesinin ve peteğinin silindirik formda görülmektedir 559 olduğu, şerefe altının mukarnaslarla dolgulandırıldığı . Yapının beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerler ile açılmaktadır. Kemerler en dışlarda “L” şekilli, ortada ise dört adet kare formlu ayak ile taşınmaktadır. Kemerler ve ayaklar iri renkli kesme taş kaplıdır. Sivri kemerler ayrıca dış bükey profilli silmeler ve kırmızı renkli taş üzerine kazıma tekniği ile işlenmiş bitkisel bir bordürle çevrelenmektedir. Kemer aynaları arasında daire formlu kabaralar yazı ve geometrik örneklerle bezenmiştir. Kemer aynaları mermer kaplıdır. Kemer aynaları silmelerle kademelendirilmiş ve ilk kademenin altına tüm cephe boyunca devam eden bir vakfiye kitabesi yerleştirilmiştir. 25.5 m. ve 20cm. genişliğindeki kitabe, kırmızı taş üzerine kazıma tekniğinde işlenmiştir. Silmenin üst kesiminde son cemaat yerini üç yönden çevreleyen geometrik bir bordür yer almaktadır. On kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik örnekli bordür, mermer üzerine kazıma tekniğindedir. Saçak altı ise mukarnas sırası ile son bulmaktadır (Resim 137-141). Son cemaat yerinin doğu ve batıdaki kemer gözleri cephedeki düzeni ve süslemeleri tekrar etmektedir. Ancak, batıdaki kemer gözünde bazı farklar bulunmaktadır. Burada bitkisel örnekli kırmızı renkli bordürün bir kısmı usta kitabesi ile bölünmektedir. On kollu yıldızdan meydana gelen süsleme yerine de dini içerikli bir yazı tekrar etmektedir. Kufi karakterli yazı, cepheyi üç yönden dolanmaktadır (Resim 138). 558 559 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.6. Minareli fotoğraflar için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.48-49. 211 Son cemaat yerinin güney duvarının ortasında taçkapı bulunmaktadır. Taçkapının batısında bir adet yarım daire formlu dış mihrap ve bir adet niş, doğusunda da iki adet niş bulunmaktadır. Dış mihrap ve nişler süslemesizdir. Cephenin üst kesiminde sivri kemerli üst sıra pencereleri ve ara katın dışa açılan basık kemerli şahnişinleri bulunmaktadır. Şahnişinlerin geometrik örnekli ahşap korkulukları yenidir. Son cemaat yerinde birimler hareketli kubbelerle örtülmüştür. Çarkıfelek ve dilimli süslemelerle hareketlendirilen kubbe geçişlerinde Türk üçgenleri tercih edilmiştir. Kemer karınlarda ve taçkapıdaki kalemişleri yapıyla çağdaş değildir. Onarımlarda eklenmiştir. Son cemaat yerinin iki yanı sekilerle yükseltilmiştir. Bu sekilerin taçkapıya yakın birimlerinde dikdörtgen formlu kaideli çarkıfelek formlu mermerden fıskıyeli havuzları bulunmaktadır. Fıskiyeler bugün işlevsizdir (Resim 139140). Giriş ayvanı dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Eyvanın doğu ve batı duvarlarında sivri kemerli çökertmeler vardır. Çökertmelerin üst kesiminde de ara katın şahnişinleri bulunmaktadır. Eyvanının dip duvarı üzerinde yer alan mermer taçkapı mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçevede düz ve bir kenarı kavisli silmeler bulunmaktadır. Taçkapı yan kanatlarında yer alan dikdörtgen formlu mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsaraların alt kesiminde birer adet dikdörtgen formlu pabuçluk bulunmaktadır. Pabuçlukların alt kesimi dilimli birer taş ile son bulmaktadır. Yan kanatların dışa bakan cephelerindeki sekizgen planlı sütuncelerin gövdeleri zikzaklarla hareketlendirilmiştir. Sütuncelerin başlık ve altlıkları da mukarnaslıdır. Giriş açıklığı basık kemer ile örtülüdür. Basık kemer ve söveler mermerdir. Basık kemerin üzerinde üç yönlü inşa kitabesi bulunmaktadır. Giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Kapı kanatları orijinaldir (Resim 141-142). Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlunun kuzey duvarında giriş açıklığı ve iki yandaki hücrelere girişi sağlayan dikdörtgen formlu kapılar bulunmaktadır. Doğu ve batı duvarlarında ise dikdörtgen formlu çökertmeler ve tabhane mekanlarının girişleri vardır. Basık kemerli tabhane mekanlarının girişlerinin çevresi ile sivri kemerli çökertmelerin kemerleri kesme taştır. Duvarların kalan kısımları sıvalı ve boyalıdır. Çökertmelerin kemer tepe noktalarının altında, dikdörtgen nişler içerisinde, 212 menfezler bulunmaktadır. Mekan geçişleri üçgen dolgularla sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Sekizgen planlı kasnak ise Türk üçgenleri ile dolgulandırılmıştır. Kasnağın her yüzünde sivri kemerli birer pencereye yer verilmiştir. Kubbenin merkezinde daire formlu bir aydınlatma feneri vardır. Fenerin iç yüzeyi mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Eteğine de pencereler açılmıştır (Resim 144). Giriş eyvanının iki yanında yer alan dikdörtgen formlu hücreler birer düz tavan ile örtülüdür. Mekanların kuzey, doğudakinin doğu, batıdakinin de batı duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Giriş eyvanı ve iki yanındaki hücrenin üstünde bir batar kat düzenlemesi bulunmaktadır. Bu kata kuzeybatıdaki tabhane mekanından ulaşılmaktadır. Mekanının giriş aksı ile devam eden koridorunda üst kata ulaşımı sağlayan merdivenler vardır. Bu merdivenlerle bir sahanlığa sahanlıktan kuzeybatıdaki dikdörtgen planlı mekana ve giriş eyvanının arkasından dolanacak şekilde tasarlanan dar bir dehlize girilmektedir. Bu dehlizle de kuzeydoğudaki diğer mekana ulaşılmaktadır. Mekanlar birer dilimli kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yerine ve giriş eyvanına şahnişinlerle açılmaktadırlar. Duvarlarında farklı gabarilerde ufak nişler vardır. Kuzeybatıdakinin kuzey köşesinden çatıya-minareye ulaşımı sağlayan basamaklar vardır (Resim 143). Giriş eyvanının üst katıda bir batar kat düzenlemesi Bursa’daki Yıldırım ve Yeşil imaretlerde de karşımıza çıkmaktadır (Şekil 50,79). Avlunun iki yanında yer alan dört adet tabhane mekanından kuzeydekiler dikdörtgen planlı, güneydekiler ise kare planlıdır. Dikdörtgen planlıların kuzey duvarlarına doğu batı yönlü kemerler atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve diğer tabhane mekanları gibi geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülmüştür. Her dört mekanın dışa bakan duvarlarının ortalarında birer adet dikdörtgen planlı pencere vardır. Güneydekilerin güney duvarlarına da birer adet pencere açılmıştır. Kuzeydeki iki tabhane mekanlarının kubbelerinde birer adet sekizgen planlı aydınlatma fenerine yer verilmiştir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının güneyinde dehliz şeklinde bir birim oluşturulmuştur. Kaynaklarda burasının bir tuvalet olduğu belirtilmektedir. Son onarımda birimin içine çeşitli malzemeler istif edilmiştir (Resim 145). 213 Güneydeki iki tabhane mekanının avluya bakan duvarlarında bütün duvar boyunca devam eden alçıdan ocak ve dolap nişleri vardı. Yapılan son onarımda çok küçük modüller bırakılarak tüm alçılar kırılmış ve yeniden yapılmıştır. Güneydoğudaki yenileme işlemi tamamlanmış, güneybatıdakinin ise ilgili kurum ve müteahhit adına açılan dava sonucunda onarım yarım kalmıştır. Alçı süslemelerin bulunduğu duvar bir paravanla kapatılmış, yapılacak süsleme bir eskiz üzerine çizilerek bu paravana tutturulmuştur. Sanat değeri yüksek ve bezeme özelliklerini tarif edecek kadar iyi durumda olan bu süslemelere yönelik yapılan bu bilinçsiz ve böyle yanlış uygulama, bir eserin detaylarının daha yok olmasına neden olmuştur (Resim 146-147). Avlu ile ibadet mekanının enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer doğu ve batı duvarlarında yer alan kesme taş payelere oturmaktadır. Bu kemer ile ibadet mekanındaki hafifletme kemerleri renkli boyalarla boyanmıştır. Bu uygulama da son onarımın bir müdahalesidir. Kare planlı avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Avluda da olduğu gibi sekizgen planlı kasnak Türk üçgenleri ile dolgulandırılmıştır. Mekanın her üç duvarında alt kotta ikişer adet dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Pencerelerin ahşap kapakları orijinaldir. Dikdörtgen planlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Alçı mihrap son onarımda yenilenmiştir. Bugün çerçevede ve ana niş içerisinde yer alan geometrik örnekli süslemeler özgün değildir, kartonpiyerdir560. Mihraptaki tek orijinal unsur iki yandaki sütuncelerdir. Mermer ve kırmızı renkli kesme taşlarla meydana gelen gövde boğumlar meydana getirmektedir. Kaide ve başlık ise mukarnaslıdır (Resim 148). Ahşap minber ve vaaz kürsüsü yenidir (Resim 148). Yapıda taş, ahşap, kalemişi ve alçı süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme son cemaat yerindedir. Geometrik, bitkisel, mukarnas ve yazıdan meydana gelen süslemeler kabartma tekniğindedir. Son cemaat yerinin saçak altı iki sıra mukarnas dizisi ile son bulmaktadır. İç ve dış bükey kaval silmeler mukarnas sırasının altında, geometrik süslemeli bordürün alt ve üstünde ve kemerlerdedir. Geometrik süslemeli bordür on kollu yıldızların kollarından meydana gelen girift bir 560 Orijinal mihrabı gösteren fotoğraflar için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.16, Res.22-23; Türkiye’de Vakıf…, I, s.215; Y. Özbek, a.g.e., s.314; M. Top, a.g.t., s.76-77. 15, Res.323-325. 214 kompozisyondur. Son cemaat yeri kemerleri kiremit rengi taşlar üzerine kabartma tekniğinde verilmiş bitkisel bir bordürle de çevrelenmektedir. Rumiler ve kıvrım dallardan meydana gelen süslemelerde saplar bir sıra yivlidir. Bu süsleme programı doğu cephede bire bir tekrar ederken batı cephede farklı bir uygulamaya gidildiği görülmektedir561. Kaval silmelerin sınırladığı geometrik bordür yerine geometrik kufi yazı bordürü kullanılmıştır. Dini içerikli yazıda “Elhamdülillah” kelimesi tekrar etmektedir. Süsleme mermer üzerine yüksek kabartma tekniğindedir (Şekil 75). Şekil 75. Amasya Bayezid Paşa İmareti, Son Cemaat Yerindeki Kufi Yazı Süslemesi. Son cemaat yerinde kuzey cephede kemer aynaları arasında dört adet kabara bulunmaktadır. Doğu ve batıdakilere geçmeli kufi hatla yazılmış dört adet “Muhammed” ismi işlenmiştir. Ortadaki kabaralarda ise geometrik süslemenin tercih edildiği görülmektedir. On kollu yıldız oluşturan kompozisyon, kabaraların kenarlarının dış bükey silmelerle kademelendirilmesi ile tamamlanmıştır (Şekil 76-77). 561 Yapıdaki taş süslemeler için ayrıca bkz. S. Temuçin, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Taş Üzerinde Bitkisel Bezeme, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1988, s.5759. 215 Son cemaat yerindeki sekilerde yer alan fiskiyelerin çark-ı felek biçiminde yivli yalakları vardır. Merkezdeki bu süslemenin çevresinde üç dilimli ters ve yüz palmet fistosu bulunmaktadır. Taçkapıdaki taş süsleme kitabenin altındaki ortada geçme yaparak dairesel bir dilim oluşturan silmedir. Dairesel madalyonun merkezi, son cemaat yerindeki yazılı kabaraları tekrarlamaktadır. Taçkapı yan kanatlarındaki sütuncelerin gövdeleri de yatay eksende zikzak çizgilerle hareketlendirilmiştir. Kitabenin altındaki Zengi düğümü yapıda Suriye kökenli ustaların çalışmış olabileceğini gösteren kanıtlardan biridir. Bir diğer kanıtta kitabelerde kullanılan “muallim” unvanlarıdır. Bu unvan Memluklu sanatçılar arasında tercih edilmektedir562. Şekil 76-77. Amasya Bayezid Paşa İmareti, Son Cemaat Yerindeki Mermer Kabaralardan. Yapıda ahşap süsleme taçkapıda ve ibadet mekanındaki pencere kapaklarındadır. Taçkapıdaki ahşap kapı kanatları iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat dörder panoya ayrılmaktadır. Üstteki iki pano yazı, oradaki büyük dikdörtgen pano, on kollu yıldızdan meydana gelen geometrik örnekli bir kompozisyonlu, alt pano ise girift bitkisel örneklidir. Dini içerikli yazı panoları çift katlı rölyef tekniğindedir 563. Bininin üstteki ilk boğumunda yer alan gülbezek içerisinde usta kitabesi 562 563 Y.Özbek, a.g.e., s.300. Dini içerikli hatlar hakkında detaylı bilgi için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.53-61. 216 bulunmaktadır564. Orta panolarda yer alan geometrik parçaların yüzeyleri yuvarlak yüzeyli oyma tekniğinde bitkisel örneklerle hareketlendirilmiştir. Alt panolardaki bitkisel süslemeler palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir. Çatma tekniğindeki kapıda süslemeler, yuvarlak satıhlı oyma ve çift oyma tekniğindedir. Kapının malzemesi cevizdir565. Kapı bezemeleri ile Merzifon Çelebi Sultan Mehmet Medresesi (1414-17)566, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (Resim 267) ile benzerlik göstermektedir. İbadet mekanında yer alan alt sıra pencerelerinin ahşap pencere kepenkleri iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Geometrik örnekli ceviz panolarda kündekâri, çakma, yapıştırma ve oyma teknikleri kullanılmıştır. Mihrabın solundaki kanatlarda çapraz çıtalar arasına zikzaklar yapılarak geometrik kompozisyonlar meydana getirilmiştir. Birbirinin aynı olan doğudaki iki pencere kanadında altta ve üstte çark-ı felek motifli iki tabla arasında ikisi düz üç birim vardır567 (Resim 149). Yapıda son cemaat yeri, avlu ve ibadet mekanı kemerlerinde, taçkapıda kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Son onarımda yapılan bu süslemelerin herhangi bir özelliği yoktur. Yapıda güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarında avluya bakan duvarlarını tamamen kaplayacak şekilde alçıdan alçak kabartma tekniğinde ocak ve dolap nişleri bulunmaktaydı568. Son onarımda bu sanat eserleri yok edilmiş yerlerine kartonpiyer süslemeler yapılmıştır. Bugün mihrapta yer alan alçı süslemeler de yapıyla çağdaş olmayıp son onarımda yapıya yapılmış en büyük zararlardan birinin belgesidir. Mihrabın eski fotoğraflarında süslemelerin çok iyi durumda olduğu ilgili koruma kurulu ve yapının mülkiyetinin bulunduğu kurumda hangi karar ile böyle bir değişikliğe gidildiği anlaşılamamıştır. Yüklenici tabhane mekanlarındaki alçı dolap ve ocaklara yaptığı bu yanlış uygulamalarla mahkemelik olmuştur. Yapıyı incelediğimiz tarihte 564 Bkz. Tarihlendirme bölümü s. 219-224. Kapı hakkında daha fazla bilgi için ayrıca bkz. S. Alp, Ahşap ve Alçı Süslemeciliğinde Çelebi Mehmet Dönemi Süsleme Repertuarı, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Temmuz 1995, s.43-49. 566 R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar, Ankara, 1992, s.225. 567 Pencereler hakkında daha fazla bilgi için bkz. S. Alp, a.g.t., s.50-60, Çiz.20, 23, 27, 28. 568 Alçı süslemeler için ayrıca bkz. S. Alp, a.g.t., s.42-60, 79-83; A. Karaçağ, a.g.t., s.136. 565 217 ibadete açık olan yapıda güney batıdaki tabhane mekanının alçı süslemelerinin tamamlanmadan yarım kaldığı görülmüştür. Ancak güneydoğudaki süslemeler ile mihrap tamamen yenilenmiştir569. Tarihlendirme Yapının inşa, onarım kitabeleri dışında vakfiyesi ve usta kitabeleri bulunmaktadır. Kitabeler taçkapıda, orijinal ahşap kapı kanatlarında, son cemaat yeri payeleri ve saçak altında son cemaat yeri kuzey cephesinde ve güney duvarındadır. Kaya üzerine işlenmiş vakfiyesi ise Künç Köprüsü’nün 50m. ilerisindedir (Resim 150160. Taçkapı üzerinde yer alan üç taraflı inşa kitabesi mermer üzerine kabartma tekniğindedir. Celi sülüs kitabe Arapça’dır (Resim 150-154). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir570: ‫ٲﻧﺸ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎرﮐۃ ﻓﻲ ٲﯾﺎم دوﻟۃ‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ اﻟﺸﺎھﻨﺸﺎه‬ ‫اﻟﻤﻌﻈﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﻤﺮﺣﻮم ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﺧﻠﺪاﷲ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ‬ ‫اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﺨﻄﯿﺮ اﻟﻤﻔﺨﻢ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻋﻈﻢ اﷲ ﺟﻼل ﻗﺪره‬ ‫ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﺮم ﺳﻨۃ ﻋﺸﺮة و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾۃ‬ Kitabenin Anlamı: Bu mübarek imareti, yüce Sultan ve büyük hükümdar/merhum Sultan Bayezid Han oğlu Sultan Mehmed’in- Allah saltanatını daim eylesin- devletli olduğu günlerde; büyük Emir, ulu ve yüce Vezir –Allah kadr ü kıymetini yüceltsin- Bayezid Paşa, / 817 senesinin Muharrem’inde yaptırmıştır571. 569 A. Balamir, “Moloza Karışan Tarih”, Mimarlık, S.316 Y:41, İstanbul, Mart-Nisan 2004, s.5’te 4-6 Mart 2004 tarihinde yapı restore edilirken fotoğraflarını çekmiş ayrıca sökülen alçı süslemelerin yapının önünde yığılmış halini belgelemiştir. Orijinal alçı mihrapların fotoğrafları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.17, Res.24-25; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.153-154. 570 Kitabenin sağ tarafı, orta ve sol tarafı sırası ile verilmiştir. 571 Kitabenin çizimi ve detaylı bilgileri için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.64-67; Ayrıca bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.22. 218 Kitabe çerçevesinin dışa bakan kısımlarında da usta kitabesi bulunmaktadır. Dört satır halindeki metin sülüstür. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir572 ‫ اﻟﻤﻌﻠﻢ ٲﺑﻲ ﺑﮑﺮ ﺑﻦ‬/‫ رﺣﻤۃاﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ‬/‫ اﻟﻤﺤﺘﺎج اﻟﻰ‬/ ‫اﻣﻞ اﻟﻌﺒﺪاﻟﻔﻘﯿﺮ‬ ‫ اﷲ ﻣﻦ ﯾﺮﺣﻢ ﻋﻠﯿﮫ‬/‫ اﻟﺪﻣﺸﻘﻲ رﺣﻢ‬/‫ ﺑﺒﻦ ﻣﺸﯿﻤﺶ‬/‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻌﺮوف‬ Kitabenin anlamı: Allah’ın rahmetine muhtaç fakir kul, İbn Müşeymiş diye bilinen Şamlı Mehmed oğlu muallim Ebu Bekir yapdı. Ona rahmet okuyana, Allah da rahmet etsin573. İnşa kitabesinin altındaki dini içerikli kitabenin ortasında, içinde Hz. Muhammed’in adının yazılı olduğu bir madalyon bulunmaktadır. Son cemaat yerinde yer alan kabaralarda da görüldüğü gibi metin dörtlü şekilde kufi olarak işlenmiştir. Dini içerikli metin ise rumiler ve kıvrım dallardan meydana gelen bir fon üzerinde iki kademeli olarak verilmiştir. Metin sülüstür574. Son cemaat yerinin sağ orta ayağında mimar kitabesi, sol orta ayağında da usta kitabesi vardır. Her iki kitabede kırmızı taş üzerine kabartma tekniğinde işlenmiştir. Sağdaki mimar kitabesi iki satır, soldaki usta kitabesi ise bir satırdır. Sağdaki mimar kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir (Resim 155): ‫ﻣﻌﻤﺎر ھﺰا اﻟﺒﺎب ﯾﻌﻘﻮب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻦ ﻣﻤﺎﻟﯿﻚ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻋﻈﻢ اﷲ‬ ‫ﺟﻼل ﻗﺪره و ﻧﻔﺰٲﺣﻜﺎم ٲﻣﺮه ﻟﺴﻨۃ اﺛﻨﯿﻦ وﻋﺸﺮﯾﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾۃ‬ Kitabenin Anlamı: Bu kapının mimarı, Bayezid Paşa’nın-Allah, kudretinin büyüklüğünü yüceltsin ve buyruklarının hükmünü geçerli kılsın- azaldı kölelerinden Abdullah oğlu Yakub’dur. 822 yılında yapılmıştır. Soldaki usta kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir (Resim 156): ‫ﻋﻤﻞ اﻟﻌﺒﺪ اﻟﻔﻘﯿﺮ اﻟﻤﻌﻠﻢ زﯾﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ زﻛﺮﯾﺎ‬ 572 Kitabenin önce sağ tarafı sonra da sol tarafı verilmiştir. Kitabenin çizimi ve detaylı bilgileri için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.68-71; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.22. 574 Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.71-75; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.22; R. Gün, Amasya ve Çevresindeki Mimari Eserlerde Yazı Kullanımı, (Ondokuz Mayıs Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun, 1993, s.26-29, 63, 70, 74. 573 219 Kitabenin Anlamı: Fakir kul Zekeriya oğlu muallim Zeyneddin yaptı575. Son cemaat yerinin batı cephesindeki kemeri üzerinde kırmızı renkli bordürde mimar kitabesi bulunmaktadır (Resim 157). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﻣﻌﻤﺎرھﺎ ﻃﻐﺎن ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﻋﺘﯿﻖ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﭘﺎﺷﺎ‬ Kitabenin Anlamı: Bunun (imaretin) mimarı, Bayezid Paşa’nın azadlısı Abdullah oğlu Doğan’dır576. Taçkapının ahşap kapı kanatlarında 1 adet ayet-i kerime, 3 adet hadis-i şerif, 1 Farsça-Arapça mülemma (mülemma: her mısrası başka dilde olan manzume), 1 adette marangoz kitabesi bulunmaktadır577 Bininin birinci boğumunda yer alan Arapça usta kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﻋﻤﻞ ٲﺳﺘﺎد ﻣﺼﻄﻔﻰ اﻟﻨﺠﺎر‬ Kitabenin Anlamı: Marangoz Mustafa usta yaptı. Bu kitabelerden yapının ikişer adet mimarı ve ustası olduğu ortaya çıkmaktadır. İmaretin mimarı Doğan bin Abdullah, ustası ise Zeyneddin bin Zekeriyya’dır. Kapının mimarı, Yakup bin Abdullah, ustası da Ebu Bekir bin Mehmed’dir. Ahşap kapının ustası da Marangoz Mustafa’dır578. İ.H. Uzunçarşılı ve E.H. Ayverdi, taçkapı üzerinde adı geçen mimar ve ustanın ilk inşaatta çalıştığını, H.822/1419 tarihli diğer kitabede geçen mimar ve ustanın ise onarımda çalıştıklarını öne sürmektedirler. Bu iddiayı da Hüseyin Hüsameddin’in 1415 yılında Amasya bir deprem meydana geldiğini bildirmesine ve bu bilgiden yola çıkarak depremde zarar gören yapının onarım geçirdiğine dayandırmaktadırlar579. Ayrıca A. Gabriel, H.822/1419 yılında son cemaat yerinin yapıya ilave edilmiş olabileceği ileri sürmektedir580. O. Aslanapa ise 1419 tarihinin yapının inşasının tamamlanma tarihi olarak görmektedir581. 575 A. Yardım, a.g.e., s.79-80. Ayrıntılı bilgi için Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.85. 577 Metinlerin yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.52-61. 578 Ayrıntılı bilgi için Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.87. Mimar ve sanatçılar hakkında da bkz. Z. Sönmez, a.g.e., s.410-413; D. Kuban, a.g.e., s.109. 579 İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.113; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.4; Y.Özbek, a.g.e., s.296. 580 A. Gabriel, Monuments Turcs D’Anatolie, II, Paris, 1934, s.30. 581 O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, s.33. 576 220 Yukarıdaki araştırmacıların verdiği bilgiler değerlendirildiğinde bazı görüşlerin irdelenmesini uygun gördük. Örneğin son cemaat yerinin batı kemer gözü üzerinde yer alan kitabe dikkat çekmektedir. Bu usta kitabesi neden taçkapıdaki usta kitabesinin yanında değil de buraya işlenmiştir. Bu bize mimari inşa süreci ile süsleme programının farklı tarihlerde tamamlanmış olabileceğini düşündürmüştür. Benzer bir uygulamaya Bursa Yeşil İmaret’te de gidildiği görülmüştü. Bizde S. Eyice, A. Kuran, Y. Özbek ve Z. Sönmez gibi 1414 ve 1419 tarihlerinin inşaatın sürecini gösteriyor olabileceğini düşünmekteyiz582. Yapıda inşa ve usta kitabeleri dışında, son cemaat yerinin saçak altında üç yönü dolaşan mukarnas şeridin altında beyaz mermer üzerine oyma tekniği ile yapılmış, geometrik örnekli kufi yazı şeridi bulunmaktadır. Yazı dörtlü olarak cephede 15, yanlarda 8’er olmak üzere 31 defa tekrar edilmiştir. 124 defa tekrar eden dini içerikli yazının Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫اﻟﺤﻤﺪﷲ‬ Kelimenin Anlamı: Allah’a hamd olsun’dur. Son cemaat yerinde kemer ayakları arasında dört adet mermer kabara bulunmaktadır. Bunlardan iki baştaki kufi yazılıdır. Kabaralarda Hz. Muhammed’in adı (‫ ) ﻣﺤﻤﺪ‬ayna usulü simetrik dörtlü olarak işlenmiştir583. Son cemaat yeri kemerlerini dolanan vakfiye kitabesi kırmızı renkli taş üzerine işlenmiştir. Sülüs kitabe Arapça’dır. Kitabenin büyük kısmı doğa etkileri ile deforme olmuş, okunamaz duruma gelmiştir (Resim 158). İmaretin vakıf bilgilerinin bulunduğu kitabe 820 yılında yazılmıştır584. Bayezid Paşa İmareti’nin taşa oyulmuş vakfiyesi ise, Künç Köprüsü’nü geçtikten sonra 50 m. kadar ilerideki dağın eteğindedir (Resim 159). Bugün çevresi bir park düzenindedir. 300x110 cm. ebatlarındaki Arapça kitabe, sekiz satırdan meydana gelmektedir. Zilhicce 820/Ocak 1418 tarihinde yazılmıştır. Zaman ve iklim etkileri ile harflerde bozulmalar-deformasyonlar dikkat çekmektedir585. 582 S. Eyice, a.g.m., s.37; A. Kuran, a.g.e., s.82; Y.Özbek, a.g.e., s.296-97; Z. Sönmez, a.g.e., s.410. Ayrıntılı bilgi için Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.91-92. 584 Kitabenin çizimi, okunuşu detaylı bilgileri için bkz. A. Yardım, a.g.e., s.95-126; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.23-25. 585 Kaya kitabesi ile ilgili bkz. A. Yardım, a.g.e., s.9-25; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.24. 583 221 Son cemaat yerinde taçkapının doğusundaki duvarda talik yazılmış dört satırlık bir de tamir kitabesi bulunmaktadır (Resim 160). Türkçe kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫ ﮐﻠﺪي ﻣﻈﮭﺮ اﺑﺮ رﺣﻤﺖ ﺗﻚ ﺑﻮ ﮐﺎ اﻗﺘﺪي اب‬/‫ اب و ﺗﺎﺑﻲ ﻗﺎﻟﻤﺎﻣﺸﺪي ﺑﻮﯾﻠﮫ ﻣﻌﺒﺪ ﺧﺎﻧﮫ ﻧﻚ‬-١ ‫ ﭼﻮﻧﮑﻲ ﻗﻠﺪي ﺑﻮﻧﺠﮫ ﺳﻌﻲ و ﻏﯿﺮﺗﻲ ﺑﻲ ارﺗﯿﺎب‬/‫ ﺻﻮ ﮐﺒﻲ ﻋﻤﺮ ﻃﻮﯾﻠﻲ ﺣﻖ ﻧﺼﯿﺐ اﯾﺘﺴﻦ اﮐﺎ‬-٢ ‫ ﺑﺎﻧﻲً ﺛﺎﻧﻲ ﺛﻮاﺑﻦ اﯾﻠﺪي اول اﮐﺘﺴﺎب‬/‫ داﺧﻞ و ﺧﺎرﺟﺪه اﺻﻼ ﻗﻮﯾﻤﺪي ﻓﺮﺳﻮده ﯾﺮ‬-٣ ‫ رﺣﻤﺖ اوﻟﺴﻮن روح ﺑﺎﻧﻲ ﯾﮫ دﯾﺴﻮﻧﮑﻢ اﯾﭽﮫ اب‬/‫ ﺑﻨﺪﺧﻲ ﻧﻮﻟﮫ ﺛﺒﺎﺗﻲ ﺳﻮﯾﻠﮫ ﺳﻢ ﺗﺎرﯾﺨﻨﻲ‬-٤ ( ١٣٠٥) Kitabenin okunuşu: 1-Ab u tabı kalmamışdı, böyle ma’bed-hanenin; Geldi Mazhar, ebr-i rahmet tek, buna akıtdı ab. 2-Su gibi, ömr-i tavili, Hak nasib etsün ana; Çünkü kıldı bunca sa’y ü gayreti, bi irtiyab 3-Dahil ü haricde asla koymadı fersude yer; Bani-i sani sevabın eyledi ol, iktisab. 4-Ben dahi n’ola Sebati söylesem tarihini: “Rahmet olsun ruh-i baniye, disün kim içe ab!.”586 Son satır ebced hesabı ile 1305/1888 tarihini vermektedir. Yukarıdaki tüm kitabelerde de anlaşılacağı üzere yapı H.817 Muharrem/MartNisan 1414 yılında Bayezid Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Yukarıda da değinildiği gibi süsleme programı da 1419 yılında tamamlanmış olmalıdır. 1888 yılında da tamir edilmiştir. Biri yapıda, biri kaya üzerinde, diğer beş tanesi de arşivlerde olmak üzere 586 Ab u tabı: Tazelik, güzellik. Ebr-i rahmet: Rahmet bulutu. Ab: Su. Ömr-i tavili: Uzun ömür. Bi irtiyab: Şüphesiz. Fersude: Eskimiş, yıpranmış, pörsümüş. Bani-i sani: İkinci bani, binayı ikinci defa yaptıran. İktisab: Kazanma. Bkz. A. Yardım, a.g.e., s.128. 222 yedi adet vakfiyesi vardır. Arşivlerdeki vakfiyelerden biri H.820/1418, iki adeti H.821/1418-19, ikisi de H.823/1420 tarihlidir587. Amasyalı Bayezid Paşa, 1413 yılında Çelebi Mehmed döneminde veziriazamlığa atanmıştır. Paşa görevini 1421 yılında tahta geçen II. Murad döneminde de devam ettirmiştir. Şehzade Mustafa (Düzmece) ile yapılan mücadele soncunda ele geçen Paşa, 1421 yılında öldürülmüştür588. 587 588 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.5; Y. Özbek, a.g.e., s.295. A. Yardım, a.g.e., s.6; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.5. 223 Katalog No Yapının Adı Yeri :3.19 :YEŞİL İMARET/CAMİ589 :Bursa İnceleme Tarihi:08-09.08.2006, 19.12.2009, 08.05.2011 :78-99 Resim No :161-180 Şekil No Yeşil Semti’nde, Çelebi Sultan Mahallesi’nde bulunan yapı, 1419 yılında Çelebi Sultan Mehmed tarafından yaptırılmıştır. Bazı kaynaklarda I. Mehmed tarafından inşa ettirilen yapının, savaş yüzünden yarım kaldığını ve 1422 yılında II. Murad zamanında tamamlandığı belirtilmektedir590. Cephedeki pencerelerin pencere sövelerinin pervazlarının yarım kalmış olarak durması inşaatın birden bire durdurulmuş olduğunu göstermektedir. Külliyenin mimarı Hacı İvaz Paşa, nakkaşı İlyas Ali oğlu Ali, çini ustası Mecnun Muhammed ve oyma ustası Tebrizli Ahmed oğlu Hacı Ali’dir591. Bursa’nın en önemli külliyelerinden biri olan Yeşil Külliyesi, imaret, türbe (824/1421) ve medreseden (821/1418) meydana gelmektedir (Resim 161). Külliyeye 1485 yılında bir de hamam ilave edilmiştir592. Yapıların hepsi dönem dönem kapsamlı onarımlar geçirmişlerdir. İmaret ise 1233/1818, 1241/1825, 1242/1826 yıllarında ise küçük çaplı onarımlar geçirmiştir593. Hamam haricindeki diğer yapılar halen ayaktadır ve iyi durumdadır. Medrese 1924 yılından beri müze olarak kullanılmaktadır594. Yapının Vakıflar Genel Müdürlüğü 589589 tarafından 2009 yılında başlayan İmaret, yüksek lisans tez çalışmamız kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.138-181. Yapı kaynaklarda ve halk arasında Yeşil Cami şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. A. Kuran, The Mosque…, s.114-119; D. Kuban, a.g.e., s.98; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.97,103-105; C.E. Arseven, a.g.e., s.255-266; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.228-29; B. Çakıroğlu, a.g.t., s.189-194; L. Mozzati, a.g.e., s.276; R. Saoud, “Muslim Architecture under Ottoman Patronage (1326-1924)”, FSTC, July 2004, s.5-6. 589 R. Akbulut, Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1957, s.129; S.K. Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, s.63; Y. Can-R. Gün, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005, s.178-181; M. Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545. 590 R. Akbulut, Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1957, s.129; S.K. Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, s.63; Y. Can-R. Gün, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005, s.178-181; M. Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545. 591 E. Yücel, “Bursa Yeşil Külliyesi”, Arkitekt, S.318, 1965, s.31; R. Akbulut, a.g.e., s.119; S.K. Yetkin, ay.yer.; Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara, 1995, s.423-24. 592 E. Yücel, a.g.m., s.31; G. Cantay, a.g.e., s.35. 593 K. İnce, III. Selim-IV. Mustafa ve II. Mahmud Dönemi (1789-1839) Osmanlı Cami ve Mescidleri, (Atatürk Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1995, s.273. 594 K. Baykal, Bursa, S.5, Bursa, tarihsiz; E. Yücel, a.g.m., s.35. 224 restorasyonunun, son incelememizde de halen devam ettiği görülmüştür595. Restorasyon sırasında kubbe ve geçişlerdeki kalemişi süslemeler tamamlanarak canlandırılmış, bezemeler özgünlüklerini yitirmiştir (Resim 172). Şekil 78. Bursa Yeşil İmaret. Zemin Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapı avlu, ibadet mekanı, avluya açılan iki yan eyvan ve dört tabhane mekanından oluşmaktadır (Şekil 78). Yapının son cemaat yeri yoktur. Kuzey cephesi üzerinde yer alan konsollardan yola çıkarak, beş birimli bir son cemaat yeri inşasının tasarlandığı; ancak yapılamadığı anlaşılmaktadır. Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatı 595 2009-2010 yılı restorasyonu hakkında bkz. D. Yavaş, “Bursa Yeşil Cami’de 2009/2010 Restorasyonu”, XIV. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 20-22 Ekim 2010, Konya, 2011, s.629-653. 225 köşelerinde birer minare bulunmaktadır. İki minare de yenidir596. Ahşap desteklerle taşınan düz tavanlı, kurşun kaplı şadırvan kuzeydedir. Şadırvanın ortasındaki havuz mermerdir. Eski fotoğraflardan şadırvanın kemerlerinin bugünkü gibi üç dilimli değil, kaş kemer formunda olduğu anlaşılmaktadır. Üzeri, günümüzdeki gibi kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür597. Şekil 79. Bursa Yeşil İmaret. Üst Kat Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının inşasında mermer, taş ve tuğla kullanılmıştır. Kuzey cephesinin tamamı mermer kaplıdır (Resim 161-163). Diğer duvarların alt kesimleri, pencere hizasına 596 597 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.129. N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.175,177. 226 kadar düzgün kesme taş iken, üst kesimleri mermerle kaplanmıştır. 1890-95 yılları arasına ait fotoğraflarda duvar dokusunda mermer ve düzgün kesme taş örgü rahatlıkla algılanabilmektedir598. Bugün yapının tüm örtü unsurları kurşunla kaplıdır. Eski fotoğraflarda aynı eksendeki iki kubbenin ve eyvan kubbelerinin kurşun kaplı olduğu, yan mekanların ise kiremitlerle kaplandığı görülmektedir599. 1863 yılında Bursa Valisi Ahmet Vefik Paşa tarafından Yeşil İmaret’in tamiri için Fransa’dan Parvillèe isimli bir mimar getirtilmiştir. Mimar, kubbeleri çemberlerle bağlamış ve çatlaklar arasına çimento dökmüştür600. Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu arşivindeki belgelerden de, Kasım 1954 yılında yapının kubbe kasnağındaki ve dış cephedeki sıvalarının yenilenmiş olduğunu öğrenmekteyiz. Yapının doğu ve batı cephelerinde altta ve üstte üçer pencere, güney cephesinde altta ve üstte ikişer pencere ve kuzey cephesinde ise altta ve üstte dörder pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler dikdörtgen silmeler içerisine alınmıştır. Alınlıklarında farklı örneklerde bitkisel ve yazı motiflerinden meydana gelen süslemeler vardır (Resim 162-163). Bazı pencereler çini kakmalar ve mukarnaslarla da hareketlendirilmiştir. Üst seviyedeki pencereler ise sivri kemerlidir ve dikdörtgen çökertmeler içerisindedir. Pencerelerin alçıdan dışlıkları vardır (Resim 162). Yapının pencerelerinin metal doğramalarında, hemen hemen her lokmasında, gümüş kakma ile yapılmış bitki, yazı ve sembollerden oluşan süsleme ve işaretler vardır. Bugün bu süslemeler çok fazla algılanamamaktadır601. Yeşil İmaret’in kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde, beden duvarları üzerinde yükselen iki minaresinin de pabuçları bombelidir. Çokgen gövdeler tuğladır. Şerefe altları sarkıt tarzı süslemeler ve bir sıra kirpi saçakla hareketlendirilmiştir. Petek ve külahlar taştandır (Resim 161). İki minare de XIX. yüzyıla aittir602. 1890 ve 1895 yıllarına ait iki fotoğrafta minarenin petek ve külahı bugünkünden farklıdır. 598 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.149,151,159,161,163. Ay.yer. 600 R. Akbulut, a.g.e., s.132. 601 Yapıdaki aydınlatma düzeni için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.25-26. 602 A. Kuran, a.g.e., s.80; R. Akbulut, a.g.e., s.129. 599 227 Bugünkünden daha kalın formda olan petek, küçük bir kubbe ile örtülüdür603. Minarelerde petek ve külah, XIX. yüzyıldan sonra da müdahale görmüş olmalıdır. Evliya Çelebi minarelerin ve kubbelerin çini ile kaplı olduğunu belirtmekte604, Ayverdi ise Evliya’nın verdiği bilgileri abartılı bulmaktadır. Yapının adından yola çıkarak minarelerin çini ile süslenmiş olabileceğini ancak kubbelerin Evliya’dan önce kurşun kaplı olduğunu eklemektedir605. Ayverdi yapının geçirdiği onarımları ve kubbenin durumunu İstanbul Belediye Kütüphanesi Mu’allim Cevdet Fermanlar kısmında bulduğu vakfiyesinden yola çıkarak desteklemektedir. Yapının vakfiyesi Rebi’ıyyîn 822/28 Mart 1419 tarihlidir. Bu vakfiyeye göre yapı ilk inşa edildiğinde de kubbeleri kurşun kaplı idi. Yapı inşasından 132 yıl sonra tamir edilmiş ve o tarihten sonra cami işlevini almıştır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanına bir dönem kapı açılmış, daha sonra kapatılıp ocak ve çinileri onarılmıştır606. Yapının son cemaat yeri yoktur. Kuzey cephesi simetrik düzendedir. Ortada giriş açıklığı, açılığın iki yanında, aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere yer almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Çerçeveleri silmelerden oluşmaktadır. Üç kenarlı dış mihraplar, birer mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Kavsaraların kemer köşelikleri ve mihrap ana nişi bitkisel örnekli süslemelerle bezenmiştir. Dış mihraplar iki yandan, renkli mermer sütuncelerle sınırlanmaktadır. Üst seviyedeki şahnişinler Bursa kemeri formundadır ve geometrik örnekli mermer korkuluklara sahiptir (Resim 162). Yeşil İmaret’in mermer taçkapısı, cephenin ortasındadır. Giriş açıklığı zıvanalı basık kemerlidir. Dikdörtgen formlu kapı, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Taçkapının mermer söveleri içten mukarnaslarla son bulmaktadır. Kapı, düz, kaval ve oluk silmelerle hareketlendirilmiştir. Köşe sütunceleri silindirik kesitlidir ve mukarnaslı başlıklara ve altlıklara sahiptir. Yan nişler, dikdörtgen kesitlidir ve birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerinde ve yan nişlerde yoğun bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Nişlerin üst kesiminde de kitabe panoları bulunmaktadır. Bitkisel 603 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.159. Y. Dağlı-S.A. Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-BoluTrabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008, s.15-16. 605 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.46. 606 Ay.es., s.49-50. 604 228 süslemeler ve yazı şeritleri taçkapı çerçevesinde dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Kitabe basık kemer üzerinde taçkapının üç yüzünü dolanmaktadır. Taçkapının ahşap kapı kanatları üçer panoya ayrılmıştır. Orta panoda geometrik örnekli bir süsleme, alt ve üst panoda ise yazılar vardır. Kavsaranın alt kesiminde, kitabe panosunun üzerinde dikdörtgen kesitli, küçük bir pencere yer almaktadır (Resim 163-164)607. Taçkapıya XIX. yüzyılda, dönemin karakterini yansıtan iri konsollarla taşınan bir sundurma yapılmıştır. Bu sundurma sonradan kaldırılmıştır608. Ayverdi ise rokoko tarzı bu sundurmanın belki de Haziran 1775 yılındaki onarımda yapıya eklenmiş olabileceğini belirtmektedir609. Taçkapıdan ulaşılan giriş eyvanı iki kademelidir. Kuzeydeki kısım kareye yakındır ve düz tavan ile örtülüdür. Tavan kalemişleri ile tavan eteği ise mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Bu kesimde, kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına geçişi sağlayan koridorların girişi bulunmaktadır. Girişler dilimli kemerlidir. Giriş eyvanının güney kesimi dikdörtgen formdadır ve ortasında dikdörtgen formlu bir çökertme bulunan kuzey-güney yönlü bir Bursa kemerli tonozla örtülüdür. Duvarları tek renk yeşil çini plakalarla kaplanmıştır. Bu çiniler, ayet ve bitkisel örnekli bordürlerle son bulmaktadır. Çinilerin ortasında içlerinde bitkisel örnekli süsleme bulunan birer madalyon yer almaktadır (Resim 165). Yeşil İmaret’in kuzey kesimi Bursa’daki Yıldırım İmareti’nde de olduğu gibi iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 79). Giriş eyvanının iki yanındaki koridorlarda yer alan merdivenlerle üst kata çıkılmaktadır. Birbirleri ile bağlantıları olan altı birimin ortasında dağılım mekanı görevini de üstlenen hünkar mahfili yer almaktadır. Hünkar mahfili iki bölüm halindedir. Kuzey kesimi kare planlıdır ve birim ortasında aydınlatma feneri bulunan mukarnaslı bir kubbe ile örtülüdür. Güneydeki hünkar mahfilinin düz tavanı, zemini ve duvarları tamamen çinilerle kaplanmıştır. Mahfil, avluya açılan kapının üzerinde mermer balkonlu olarak, yapının içine tamamen hakim şekilde inşa 607 Taçkapının kavsarasında pencere uygulaması pek yaygın değildir. Bu uygulamanın hünkar mahfili ile bağlantısı olabileceği akla gelmektedir. 608 N.T. Dostoğlu, a.g.e.,, s.173. 609 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.53. 229 edilmiştir (Resim 166). Hünkar mahfili ilk defa Yeşil İmaret’te ortaya çıkmıştır610. Hünkar mahfilinin, doğu ve batısında da ikişer mekan yer almaktadır. Her iki mekan, kare planlıdır ve birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Doğudaki mekanın batı duvarında; batıdaki mekanın ise doğu duvarında alçıdan ocak ve dolap nişleri vardır. Duvarlar alt kattaki birimlerde de olduğu gibi çinilerle kaplıdır. Bu mekanların kuzey duvarlarında, kuzeyde yer alan mekanlara açılan birer pencere vardır611. Kuzeydeki mekanlardan doğudaki dilimli bir kubbe ile batıdaki ise geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Mekanların duvarları çinilerle kaplıdır. Bu mekanların kuzey duvarlarında şahnişinler yer almaktadır. Kuzeybatıdaki mekanın tabanının ortasında mermer bir havuz vardır. Üst kattaki kapı ve pencere kanatları ahşaptandır ve panolarında bitki ve yazılardan oluşan süslemeler yer almaktadır. Ocak ve dolap nişleri ile su giderlerinin bulunması nedeniyle bu mekanların maiyet erkanına veya muhafızlara ait olabileceği akla gelmektedir612. Giriş eyvanından kare planlı avluya girilmektedir. Birim geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe eteğinde dört pencereye yer verilmiştir. Güneydeki pencere kapalıdır. Avlunun aydınlatılması ve hava sirkülasyonu, kubbedeki, dışa altı pencere ile açılan bir aydınlatma fenerinden sağlanmaktadır. Fener 18 Eylül 1826 yılında onarılmıştır613. Kubbe eteğini, zemini kırmızı renkte bir ayet panosu dolanmaktadır. Avlunun ortasında, aydınlatma fenerinin altına gelecek şekilde yerleştirilmiş, sekizgen planlı mermer bir havuz vardır. Avlu kuzey duvarı oldukça hareketlidir. Ortada mermer, sivri kemerli giriş, girişin iki yanında müezzin mahfilleri, mahfillerin üzerinde dikdörtgen formlu, sivri kemerli alınlıkları olan birer pencere, madalyon ve girişin üzerinde hünkar mahfili vardır (Resim 167). Hünkar mahfilinin de üzerinde dikdörtgen formlu, iki satırlık kitabe panosu bulunmaktadır. Avlunun duvarları mermer kaplıdır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında ibadet mekanını genişletmek amacıyla avlu ve ibadet mekanı aynı seviyeye getirilmiştir. Avlu mekanı toprak ile doldurulduğu sırada havuz/şadırvan toprak altında kalmıştır. Ahmet Vefik 610 E. Yücel, a.g.m., s.33. Kuzeyde yer alan bu mekanlarının koridordan ulaşılan girişleri kapalı olduğu için içlerine giremedik. Bu mekanlardan fotoğrafları ancak batı ve doğudaki mekanların pencerelerinden çekebildik. Bu mekanlarda detaylı fotoğraflarımız yoktur. 612 E. Yücel, a.g.m., s.33; A. Kuran, a.g.e., s.80. 613 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.54. 611 230 Paşa’nın Bursa valiliği sırasında şadırvan meydana çıkarılarak imaret eski haline getirilmiştir. Şadırvanın etrafındaki altın ve gümüş kakmalı parmaklık ve fıskiye üzerindeki akik ve mücevherler bulunamamıştır614. Avlunun kuzeybatısında ve kuzeydoğusunda ikişer basamaklarla ulaşılan birer müezzin mahfili bulunmaktadır. Eyvan formundaki birimler Bursa kemerleri ile dışa açılmaktadır. Birimler düz tavan ile örtülüdür. Mahfillerin kuzey duvarlarında dikdörtgen formlu birer pencere vardır. Pencere nişinin tamamı, eyvan duvarları, tavanı ve kemer tamamen çinilerle kaplanmıştır. Pencerenin ahşap kapı kanatları üçer panoya ayrılmıştır. Eyvanların başlangıç kemerleri, geometrik örnekli, mermer şebekelerle başlamaktadır. Eyvana çıkılan basmakların yanları dilimli kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir (Resim 167). Yapının dört tabhane mekanından kuzeydoğu ve kuzeybatıdakilere, giriş eyvanıyla bağlantısı bulunan, basık tonozla örtülü “L” planlı birer koridorla ulaşılmaktadır. Koridorun kuzeyinde iki devşirme sütun ile taşınan üç sivri kemerli bir revak uygulaması vardır. Cins ve şekil itibariyle birbirine benzemeyen bu sütunları aynı seviyeye getirmek için kaidelerine bir takım ilaveler yapılmıştır. Taşıyıcı bir fonksiyonu olmayan bu sütunlar, dekoratif amaçlarla kullanılmış olmalıdır. Ayrıca bu kesimde üst kata ulaşımı sağlayan merdivenler bulunmaktadır. Koridorun güneydoğusundan kuzeydoğudaki tabhane mekanına ulaşılmaktadır. Tabhane mekanının girişi dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli bir alınlığı vardır. Kare planlı mekan bir yıldız tonoz ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında altta ve üstte birer pencere açıklığına yer verilmiştir. Tabhane mekanının güney duvarında ise, alçıdan ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Geometrik ve bitkisel süslemeler içeren bu alçıların bazı yerlerine çini parçaları kakılmıştır. Mekanın duvarları belli bir seviyeye kadar tek renk sırlı altıgen formlu çini plakalarla kaplanmıştır. Plakalar bitkisel örnekli bir bordürle sonlanmaktadır. Kapı ve pencerelerin alınlıkları da yazı ve bitkisel örnekli çinilerle hareketlendirilmiştir. Kuzeydoğudaki tabhane mekanının simetriği olan kuzeybatıdaki tabhane mekanı plan ve süsleme özelliği açısından diğer mekanı tekrar etmektedir. Aralarındaki farklar ise kuzeybatıdaki tabhane mekanın kuzey duvarındaki bir açıklıkla 614 E. Yücel, a.g.m., s.32. 231 batı eyvanına ulaşılması ve mekanın örtü ve duvarların üst kesiminde kalemişi süslemelerin olmasıdır (Resim 169-171). Güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarına ise avludan ulaşılmaktadır. Avlu ile aralarında kot farkı olmayan birimlerin girişleri basık kemerlidir ve sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Kare planlı mekanlar birer dilimli kubbe ile örtülüdür. Dilimler kalemişi süslemelerle bezenmiştir. Mekanların duvarları iki metre yüksekliğe kadar geometrik örnekli tek renk sırlı çini plakalarla kaplanmıştır. Plakalar bitkisel örnekli bir bordürle sınırlandırılmıştır. Mekanların kuzey duvarında alçıdan ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Güneydoğudaki tabhane mekanı ile güneybatıdaki tabhane mekanı arasındaki fark, doğudakinin örtüsünde kalemişi süslemenin olmamasıdır (Resim 169-171). Avludan ikişer basmakla çıkılan doğu ve batı eyvanları, dışa sivri kemerlerle açılmaktadır. Eyvanlar, geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiş pandantiflerle sağlanan birer dilimli kubbe ile örtülüdür. Kasnaktaki Türk üçgenleri de dahil olmak üzere örtü ve geçişler kalemişleri ile hareketlendirilmiştir. Eyvan duvarları yerden belli bir seviye kadar tek renk altıgen formlu çini plakalarla kaplanmıştır. Bitkisel örnekli ve dini içerikli yazı bordürü ile sınırlanan bu çini plakalardan batıdakilerin üzerine sır üstü baskı tekniği ile altın yaldızlar işlenmiştir. Eyvanların pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencerelerin ahşap kapı kanatları bitkisel örnekli süslemelere sahiptir. Doğudaki eyvanın doğu ve güney duvarlarının üst kesiminde, içlerinde dini içerikli yazılar bulunan madalyonlar vardır. Batıdaki eyvanın kuzey duvarındaki bir açıklıkla kuzeybatıdaki tabhane mekanına ulaşılmaktadır. Bursa kemeri formundaki kapı ve söveleri pembe renkte mermerdir (Resim 171). Avlunun güneyindeki dört basamakla çıkılan ibadet mekanı, kare planlıdır. Mekan, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Türk üçgenleri kalemişleri ile süslenmiştir. Kubbe eteğini bir ayet bordürü dolanmaktadır. Kasnaktaki üç pencere vitraylıdır. Doğu ve batı duvarlarında birer, güney duvarında ise mihrabın iki yanına yerleştirilmiş iki pencere vardır. Alt sıra pencereleri, dikdörtgen formlu, mermer söveli, üst sıra pencereleri ise sivri kemerli ve vitraylıdır. Alt sıra pencere nişlerinin tavanları, geometrik süslemeli mermerlerle kaplanmıştır. İbadet mekanının duvarları tek 232 renk sırlı, kobalt mavisi, altıgen formlu çini plaklarla kaplıdır. Çiniler diğer mekanlarda da olduğu gibi dini içerikli yazıların bulunduğu bir bordürle sınırlanmaktadır. Duvarların üst kesiminde, çiniden halife isimlerinin bulunduğu panolar, büyük boyutlarda madalyonlar ve dikdörtgen formlu hat örnekleri yer almaktadır. Avlu ile ibadet mekanını ayıran Bursa kemerinin karın kısmında, ortasında mukarnaslı sarkıtı olan geometrik örnekli altın yaldızlı dikdörtgen bir pano vardır. Kemer yastıkları mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kemer ayaklarında da mukarnas kavsaralı nişler bulunmaktadır. İbadet mekanına çıkışı sağlayan merdivenlerin iki yanı dilimli kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir (Resim 173). Hangi duvarı olduğu belirtilmemekle birlikte, Ayverdi’nin içeriğini yayınlandığı Evahir-i Zi’l-Hicce 1026/Kanun-i Evvel 1617 tarihli vesikada, ibadet mekanının duvarı tamir edilmiştir615. Bu vesikadan başka harim duvarının tamir edildiğine dair üç adet daha vesika bulunmaktadır. 13 Nisan 1645616, 18 Eylül 1671617 ve Teşrîn-i Sânî 1671618 tarihli bu vesikalarda geçen “harim” terimi ibadet mekanı için mi yoksa tüm yapı için mi kullanılmıştır bilinmemektedir. Güney duvarının ortasında yer alan ve neredeyse tüm duvar boyunca yükselen mihrap nişi beşgen formdadır. Niş, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Tepelik palmet fistosundan oluşmaktadır. Mihrap tamamen çini kaplamadır. Mihrap çerçevesinin en dışında yazı bordürü bulunmaktadır. Daha sonra içe doğru mukarnas dişlerinden meydana gelen bir bordür gelirken onu geometrik örnekli bir başka bordür takip etmektedir. Çerçeve bitkisel süslemeli bir kaval silme, lotus-palmet fistosu ve geniş bitkisel bordürlerle son bulmaktadır. Mihrap ana nişi iki yandan yivli gövdeli, üzeri bitkisel süslemeli, başlık ve altlıkları kum saati formunda birer sütunce ile sınırlanmaktadır. Kemer köşelikleri, ana niş ve süpürgelik tümüyle çinilerle kaplıdır. Mihraptaki usta kitabesi de çinidendir (Resim 173, 175). Bu mihrap çinilerinin renk ve desenleri Timur devrinde Meşhet, Herat ve Semerkant’ta yapılmış örnekleri hatırlatmaktadır. Bu benzerlik aynı ekole mensup olan işçilerin her iki tarafta çalışmış olmalarını akla getirmektedir. Mihrabın sol tarafında Gülüstan’dan bir beyit, sağ 615 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.51. Ay.yer. 617 Ay.es., s.52. 618 Ay.yer. 616 233 tarafında da Fetih Suresi yazılıdır619. Mihrabın sağ tarafı 1300/1893 yılında çıkan bir yangında tahrip olmuş, yangın sırasında patlayan çinilerin yeri kalemişi ile tamamlanmıştır620. Mihrabın üzerindeki kırmızı zemin üzerindeki yazının yapıyla çağdaş olduğu düşünülmektedir621. İbadet mekanının güneybatısında yer alan ahşap minber ve güneydoğusundaki vaaz kürsüsü yenidir. Yeşil İmaret’te taş, çini, ahşap ve kalemişi süslemelere yer verilmiştir. Pencere parmaklıklarında da gümüş kakma süslemeler ve işaretler bulunmaktadır. Tezyinat işleri Çelebi Sultan Mehmed’in ölümünden sonra üç yıl devam etmiş, 1424 yılında inşaat durdurulmuştur622. Yapının beş yerinde inşası ve süslemesiyle ilgili kitabeler bulunmaktadır. Kitabelerine göre Yeşil İmaret, H. Zilhicce 822/Aralık 1419-Ocak 1420’de yapılmış, süslemesi ise H. Ramazan 827/Ağustos 1424’te tamamlanmıştır623. Yapının banisi Sultan I. Mehmed, mimarı ise Hacı İvaz bin Ahi Bayezid624’dir. İmaretin tüm süsleme ve çinilerinin yapımı, ünlü şair Lami Çelebi’nin babası olan Nakkaş Ali tarafından idare edilmiştir. Çinilerin büyük kısmı Vefik Paşa tarafından yapılan tamirat sırasında yenilenmiştir. Yeşil İmaret’in çinileri Mecnun Muhammed adlı bir usta tarafından işlenmiştir. Yeşil İmaret’te taş süsleme dış cephede yoğunlaşmıştır. Kuzey cepheyi tam ortadan simetrik olacak şekilde ikiye ayıran ve saçağa kadar yükselen taçkapı, taçkapının iki yanındaki ikişer pencere, bu pencerelerin aralarındaki yüzeylere oyulmuş mihrabiyeler ve üst kat şahnişinlerin şebekeleri kuzey cephede süslemelerin yer aldığı 619 E. Yücel, a.g.m., s.32. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.68. 621 Ay.es., s.71. 622 A. Kuran, a.g.e., s.80. 623 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333. 624 Tokat’ın Kazabat nahiyesinde doğan Hacı İvaz Paşa Osmanlı ordusunda tımarlı sipahi olarak hizmet etmiş, H.814/M.1411 yılında subaşı olmuştur. Çelebi Mehmed’in maiyetinde Bursa muhafızı olmuştur. Hacı İvaz Paşa H.831/M.1428 yılında veba salgınında vefat etmiştir. Askerlikteki başarılarının yanı sıra mimarlıkta yaptığı eserlerle de ölümsüzlüğü yakalayan Paşa, Yeşil Külliyesi’nden başka Kazabad’da medrese, Tuzpazarı’nda İmadiye Medresesi, İnegöl’de mekteb, Bursa Pirinç Hanı karşısındaki İmaret, Bursa ve İnegöl arasındaki birçok han ve çeşmeler sayılmaktadır. E. Yücel, a.g.m., s.31; ayrıntılı bilgi için Bkz. S. Pay, “Baş Mimar Hacı İvaz Paşa”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, 1996, s.177-185; İ.H. Uzunçarşılı, “Hacı İvaz Paşa’ya Dair”, İ.Ü. Edebiyat Fak. Tarih Dergisi, C.X, S.14, İstanbul, 1959, s.25-49. 620 234 bölgeler olarak dikkati çekmektedir (Resim 162-164). İç mekanda taş süsleme, ibadet mekanları ile avluyu ayıran kemerin üzengi ve kilit taşında, ibadet mekanını aydınlatan dört pencerenin tavanları ve hünkar mahfili altındaki eyvan biçimli müezzin mahfillerinin korkuluklarında görülmektedir. Süslemelerde gri damarlı beyaz Marmara mermerinden çok keskin konturlu alçak kabartma olarak yapılmıştır. Sadece korkuluklar şebeke olarak işlenmiştir. Taş süslemenin yoğun şekilde bulunduğu taçkapı dikdörtgen formlu, derince bir niş şeklindedir. Kuzeyden fazla çıkıntı yapmamaktadır. Taçkapının geniş profilli çerçevesi çeşitli kompozisyonlar içeren birkaç bordürle süslenmiştir. Bordürler dıştan içe doğru sıra ile enine gelişen palmet-rumi; sülüs yazı; uzunlamasına gelişen kartuş bölümle kıvrım dallar; kufi yazılı ve çiçekli kıvrım dallardan gelişmiştir. Bu çerçeve içindeki çok zengin mukarnas kavsaralı niş, iki yandan silindirik duvar payeleriyle sınırlanmış olup, köşeleri çok girift spiral dolguludur. Basit profilli sövelere sahip giriş açıklığının iki renkli basık kemeri de oldukça sadedir. Giriş açıklığı ile kavsara arasında mihrabiyelerin yukarısında da devam eden yapı kitabesi yer almaktadır. Yanlarda bu kitabenin altındaki mimar kitabesinde Hacı İvaz Paşa’nın adı vardır. (Resim 176-180). Şekil 80. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapıdaki Birinci Bordür. Daha aşağıda ise mukarnas kavsaralı mihrabiyeler yer almaktadır. Birbirlerinin eşi olan mihrabiyeler gerek köşelikleri, gerekse içleri sonsuz düzende kıvrım dal esasına 235 dayalı yüzey dolguları içermektedir625. Taçkapının ana niş kavsara köşelikleri, hiç boş yer bırakılmaksızın, birbirine kıvrım dallarla bağlanan iri rumi motifleriyle süslenmiştir (Resim 164, Şekil 80-82)626. Şekil 81. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapıdaki Üçüncü Bordür. Şekil 82. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapıyı Kuşatan Dördüncü Bordür. Taçkapıdaki mihrabiyeler mukarnas kavsaralı üç yüzlü birer niş şeklindedir. Yuvarlak profilli silmelere sahip olan mihrabiyeler iki yandan yeşil renkli sütuncelerle sınırlanmıştır. Nişte ve alınlıktaki kıvrım dallı yüzey süslemesi simetri esasına dayanmaktadır. Nişin dolguları yukarıda birer palmetle sonuçlanmaktadır627. Taçkapı mihrabiyelerinin alt kesimi pabuçluk olarak değerlendirilmiştir. Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de bu uygulamaya rastlanmaktadır628. Erken dönem Osmanlı mimarisinde ve beylikler döneminde Selçuklunun anıtsal taçkapı örneklerine pek rastlanmamaktadır. Bursa Ulu Cami’n629 kuzey taçkapısı erken Osmanlı döneminin ilk anıtsal taçkapısıdır. 625 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333. Taçkapıdaki diğer süslemelerin çizimi için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.72. 627 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333. 628 Ayrıca Merzifon Çelebi Mehmed Medresesi, Bursa Yeşil Türbe ve Osmancık Koca Mehmed Paşa İmareti’nde de taçkapıların yan nişlerinin alt kesimlerinde pabuçluklar vardır. Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.52. 629 Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., Res.10-13. 626 236 Eyvan formu, kavsarası ve süslemeleri ile Bursa Yıldırım İmareti’nin taçkapısı Anadolu Selçuklu dönemi taçkapılarından ayrılmaktadır. Yeşil İmaret’in taçkapısı ise yukarıda da saydığımız özellikleri ile Selçuklu taçkapılarına en yakın örnektir630. Yapının kuzey duvarında, taçkapının doğu ve batı kesimlerdeki iki pencere arasında yer alan dış mihraplar, üç kenarlıdır ve mukarnas kavsara ile örtülüdür. Duvar yüzeyinden çıkıntı yapan düz silmelerle çerçevelenmiştir. Dış mihraplarda ana niş, iki yönden siyah mermerden yapılmış sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Mihrap nişleri ve kavsara köşelikleri bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Köşeliklerde üç dilimli palmetler, bir saptan çıkan dilimli rumiler, çanak yaprakları ve taç yaprakları ile bir kompozisyon meydana getirilmiştir. Yaprak yüzeyleri basit yivlerle damarlandırılmıştır631. Yeşil İmaret pencereleri sivri kemerlidir ve basit profilli silmelerden bir dikdörtgen içerisindedir. Pencerenin geniş sövesinin dış kısmında daire ve oval formlu kartuşlar alternatif olarak dizilmişlerdir. Uzun bölümlerde girift sülüs yazılar vardır. Alınlıklarda ışınsal sistemde düzenlenmiş örgülü, çok girift kufi yazılar ve bitkisel süslemeler kullanılmıştır. Sövelerin iç kısmı mukarnaslıdır. Alınlık köşeliklerinde ise klasik rumilerle kıvrım dal esasına göre düzenlenmiş dolgular yer almaktadır. Güneydeki cephedeki iki pencere, kuzeydeki iki farklı kompozisyondaki dört pencere ve doğudaki pencerelerle simetriği olan batıdaki pencerelerin alınlıklarında aynı süslemeler vardır. Kuzey cephede dış mihrapların iki yanında bulunan pencerelerden köşelerde yer alanlar, duvar yüzeyinden kademelenerek derinleşen, iç ve dış bükey üç sıra silmeyle çerçevelenmiştir. Süslemelerde yazılar hakimdir. Pencerelerin söveleri yekpare mermerdendir ve dikey olarak iki bölüme ayrılmıştır. Dış kısımda pencere alınlık kemerinde de devam eden içleri boş dairevi madalyonlar ve oval formlu kartuşlar bulunmaktadır. Kartuşların içi dini içerikli yazılarla dolgulandırılmıştır. Düz profilli 630 Osmanlı öncesi taçkapılar için Bkz. R.H. Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir, 1982; Erken Dönem Osmanlı taçkapıları için Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.8. 631 Dış mihraplar için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.82-83. 237 kabartma harfler sülüstür632. Pencerelerin alt kesimindeki kartuşlar boş bırakılmıştır. Pencere alınlıkları, ışınsal olarak düzenlenmiş, girift ve düğümlü bir kufi hatla bezenmiştir. Pencerelerin alınlık köşeliklerinde de palmet, dilimli rumiler ve kıvrım dallarla meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Süslemelerin yüzeyleri basit yivlerle damarlandırılmıştır (Şekil 83). Taçkapının sağında ve solunda yer alan pencereler alınlık süslemesi dışında form olarak diğer iki pencere ile aynıdır. Pencere sövelerindeki kartuşların bazıları yarım kalmıştır. Kartuşların içerisinde Hz. Ali’nin sözleri vardır633. Pencere alınlık kemerinde kartuş içerisinde dini içerikli yazılar bulunmaktadır634. Alınlıkta palmet, dilimli rumi, kıvrım dallar ve yapraklarla girift bir süsleme meydana getirilmiştir. Tüm yaprakların yüzeyi yivlendirilmiştir (Şekil 84). Şekil 83. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (1A-1B). Kuzeydeki tabhane mekanlarının doğu ve batısındaki pencerelerde yer alan süslemeler aynıdır. Dikdörtgen formlu pencereler duvar yüzeyinden iç ve dış bükey silmelerle çevrelenmiştir. Silmelerin dışında da firuze renkli sırlı çinilerle bir çerçeve 632 Kartuşların içerisinde Zümer Suresi’nin 53. ayeti yazılmıştır. Bkz. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), Ankara, 1985, s.463. 633 Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.336. 634 Ahzab Suresi 56. Ayet. Bkz. Kur’an-ı Kerim…, s.425. 238 meydana getirilmiştir. Söveler ve atkı taşı mukarnaslarla hareketlendirilmiştir635. Alınlık bitkisel süslemelerle dolgulandırılırken, köşelikler kuzeydeki pencerelerden farklı şekilde boş bırakılmıştır. Alınlıktaki süslemenin merkezinde sekiz kollu yıldızdan gelişen palmet, rumi, yaprak ve kıvrım dallardan meydana gelen girift bir süsleme vardır. Rumilerin yüzeyi oyularak boşaltılmıştır. Saplar bir sıra yivle hareketlendirilmiştir (Şekil 85). Şekil 84. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (2A-2B). Şekil 85. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydeki Tabhane Mekanlarının Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (3A-3B). 635 İznik Yeşil Cami’nin son cemaat yeri giriş kapısının söveleri ve atkı taşı, Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.97, Res. 52; Milas Firuz Bey İmareti taçkapısı (Resim 65-66); Ankara Hacı Bayram Veli Türbesi, batı cephedeki pencere Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.423, Res. 436; Bursa Yıldırım İmareti doğu, batı ve güney cephedeki pencereler de mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 78-79). 239 Avlunun doğu ve batısında yer alan eyvanların pencerelerinin formları, diğer iki pencere ile aynıdır. Alınlıktaki süsleme büyük boyutlarda tutulmuş beş dilimli palmetlerlerden gelişmektedir. Ortadaki palmetin içi hatayi üslupta bir çiçekle doldurulmuştur. Kompozisyon palmet, rumi, yaprak ve kıvrım dallarla hareketlendirilmiştir. Bitkisel örneklere ve saplara yivlerle derinlik kazandırılmıştır. Benzer süsleme örneğini Bursa Muradiye İmareti’nin kuzey cephesinin doğu tarafındaki pencerenin çini alınlığı ile benzerlik göstermektedir (Şekil 86). Güneyindeki tabhane mekanlarının pencereleri de form olarak diğer pencerelerle aynıdır. Sadece alınlık süslemesi farklıdır. Merkezde küçük dairenin içinde hatayi tarzı bir bitkisel süsleme, ikinci daire içinde sülüs yazı ile yazılmış bir metin636, en dış dairede ise ters ve düz şekilde yerleştirilmiş bir palmet fistosu bulunmaktadır. Geri kalan kısımlarda ise ışınsal düzende yerleştirilmiş palmet, rumi, yaprak ve kıvrım dallardan meydana gelen bir kompozisyon ile dolgulandırılmıştır. Süslemelerdeki kabartmalar, konturlarda derin oyma tekniğinde, yaprak yüzeylerinde ise konturlardan işlenen ikinci yüzeye doğru içbükey olarak oyularak boşaltılmıştır (Şekil 87). Şekil 86. Bursa Yeşil İmaret. Eyvanların Doğu ve Batı Cephelerindeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (4A-4B). 636 “Ey Şefkatli, Ey Bağışlatıcı, Sultan Sensin, Ey İspat Edici” anlamında Tanrı sıfatları yazılmıştır. Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.341. 240 Şekil 87. Bursa Yeşil İmaret. Güneydeki Tabhane Mekanların Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (5A-5B). İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında yer alan pencereler, duvar yüzeyinden kademelenerek daha derine yerleştirilmesi, dikdörtgen formu ve çini çerçevesi ile aynı cephedeki pencereleri tekrarlamaktadır. Alınlık sivri kemerlidir. Kemer içerisinde merkezde içi palmet, rumi, yaprak ve kıvrım dallarla dolgulanmış iri bir palmet motifi yer almaktadır. Yüksek kabartma tekniğinde yapılmış palmet motifinde konturlar derin oyma tekniklidir. Tüm motiflerin yüzeyi içbükey yivlerle hareketlendirilmiştir (Şekil 88). Şekil 88. Yeşil İmaret. İbadet Mekanının Doğu ve Batısında Yer Alan Pencere Alınlıklarındaki Taş Süsleme (6A-6B). 241 İbadet mekanının güney duvarında yer alan iki pencere diğer pencere formlarını tekrarlamaktadır. Bu pencerelerdeki fark dıştaki çini çerçevenin ok ucunu anımsatır formda palmet şeklinde son bulmasıdır. Kakma tekniğindeki bu çinilerle mihrap cephesi daha da vurgulanmıştır637. Konturları yuvarlak yüzeyli kabartma olarak işlenmiş palmetler, rumiler, yapraklar ve kıvrım dallarla girift şekilde tüm alınlık yüzeyi dolgulandırılmıştır (Şekil 89). Şekil 89. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanının Güneyindeki Pencere Alınlığındaki Taş Süsleme (7A-7B). Pencere alınlıklarının tümünde dört farklı kompozisyon vardır. Alınlık yüzeylerinde hiç boş yer bırakmama düşüncesinden yola çıkılarak formlar oluşturulmuştur. Kompozisyondaki süslemelerde yivler de kullanılarak vurgu arttırılmıştır. İznik Yeşil Cami638 kuzey cephenin batı tarafındaki pencerenin alınlığı da bitkisel örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Yeşil İmaret’in üst kattaki şahnişinlerinin korkuluklarından bazıları son yıllarda tamamlanmış olmakla beraber, eski resimlerde de mevcuttur639. Korkuluklarda altı kollu yıldız ve altıgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon, sonsuz düzendedir640 (Resim 162). Kafes oyma tekniğinde yapılan süslemelerin benzerlerini Bitlis Şerefiye 637 Y. Özbek, a.g.e., s.343. Ay.es., s.112, Res.82. 639 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.334. 640 Yapıdaki taş süslemeler ile ilgili ayrıca bkz. S. Temuçin, a.g.t., s.61-72. 638 242 Camii taş pencere şebekesinde641, Çorum Hamit Camii minberinde642 ve Kahire Kalavun Maristanı pencere şebekesinde643 görmek mümkündür. Müezzin mahfilinin eyvan kemerleri başlangıcındaki korkuluklarda merkezlerinde altı kollu yıldızlardan gelişen onikigenlerin meydana getirdiği bir geometrik süsleme vardır. Kafes oyma tekniğinde yapılan süslemelerin yüzeyi yivlenmemiştir. Süslemeler farklı malzeme ve teknikle Çorum Ulu Cami’n minber korkuluğunda644, Konya Sahip Ata Türbesi pencere korkuluğunda645, Amasya Mustafa Bey Hamamı sıcaklık bölümündeki şebekede mermerden646 ve Bursa Muradiye İmareti’nin son cemaat yeri beşinci kemer aynalığında sırlı tuğla süsleme (Resim 223) olarak uygulanmıştır. İbadet mekanı ile avluyu ayıran kemerin üzengileri, mukarnas kavsaralı birer nişle hareketlendirilmiştir. Kavsaradaki mukarnasların alt sırası ters yerleştirilmiş palmetlerle son bulmaktadır. Eyvan kemerinin karnı (kilit taşı) oniki kollu yıldızların kollarının uzatılmasıyla meydana gelen bir süsleme ile şekillenmiş geometrik bir kompozisyon oluşturmaktadır. Süslemenin üzeri yaldızlanmıştır. Tire Yeşil İmaret’in ibadet mekanının kemer yastığı647 ve Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta kemer üzengisi de648 mukarnaslarla süslenmiştir. İbadet mekanının doğu ve batı cephesindeki pencere tavanları ise mermerden yuvarlak kabartma olarak oniki köşeli yıldız etrafında beş köşeli yıldızlar teşkil eden kıvrım çizgilerden meydana gelen geometrik sistemden ibarettir. Zemin düz bırakılmıştır649. Benzer süslemeleri Aksaray Sultan Hanı, köşk mescit mihrabında taş kabartma olarak650 ve Ayaş Ulu Cami alçı mihrabı651 gibi pek çok örnekte görebiliriz. 641 O. Tuncer, “Diyarbakır, Mardin ve Dolaylarında Bazı Hıristiyan Dini Yapılarında Türk-İslam Mimari Unsurları”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1972-73, s.212, Res.9. 642 Y. Demiriz, “XIV. Yüzyılda Ağaç İşçiliği”, s.63, Res. s.62. 643 G. Öney, “İslam Süsleme ve El Sanatlarına Türklerin Katkısı”, İslam Sanatında Türkler, İstanbul, 1976, Res.35. 644 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.62, Res. s.26. 645 S. Mülayim, a.g.e., Res.143. 646 Y. Özbek, a.g.e., s.440, Res.458. 647 Ay.es., s.447, Res.468. 648 Ay.es., s.143-44, Res.106-107. 649 Y. Demiriz, ay.yer. 650 Ö. Bakırer, a.g.e., s. 154-156, Res.67-68. 651 Ay.es., s. 225-27, Res.175,177. 243 Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yerinde üst pencere tavanında da geometrik örnekli mermer süsleme vardır652. Giriş eyvanının iki yanındaki koridorda yer alan revak uygulamasındaki sütunlar ve korint tarzı başlıkları devşirmedir. Erken Osmanlı dönemine özgü kalemişi süslemeler avlu, ibadet mekanı ve eyvan kubbeleri, geçişleri ve eteklerinde; güneydoğudaki tabhane mekanının kubbesi, kasnağı, geçiş bölgesi ve duvarlarının üst kısmı ve giriş bölümlerinde ahşap tavanlardadır653. Süslemeler sıva üzerine çoğu kırmızı veya lacivert zemin üzerine beyaz ve sarı motif ve siyah konturlu olarak yapılmıştır. Yapıda örtü ve geçişlerde yer alan kalemişi süslemeler 2009 yılında başlayan ve halen devam etmekte olan son onarımda tamamlanarak canlandırılmış ve özgünlüklerini yitirmiştir. Süslemelerde kullanılan renklerin oldukça koyu tonlarda verilmesi, mekanın ahengini bozmuş ve kasvetli görünmelerine neden olmuştur (Resim 172). Danışman eşliğinde yapılan bu müdahaleler yapının tarihi kimliği ile örtüşmemektedir. Bu bağlamda kalemişi süslemeler ile bölümde, yapıyı incelediğimiz onarım öncesi 2006 ve 2009 yılındaki özgün süslemeleri betimlemeyi uygun gördük. Büyük kubbelerin Türk üçgenli geçiş bölgelerinde, her yüzeyde kıvrım dal esasına uygun bir dolgu bulunur. Ancak, yüzeyler birbirinin eşi olmadığından, farklı kompozisyonlar gerekmiş, yerine göre simetrik veya asimetrik düzen ve daima kapalı form kullanılmıştır. Motifler genellikle rumi, pek azı ise hatai grubundandır. Türk üçgenli bölümün altını ise bir yazı kuşağı dolaşmaktadır. Kırmızı zemin üzerine beyazla yer yer örgüler ihtiva eden kufi yazının arası klasik rumili kıvrım dallarla süslüdür. Giriş açıklığından ulaşılan ilk bölümün tavanında kırmızı zemin üzerine merkeze bir şemse motifi yerleştirilmiştir. Simetrik süsleme içeren şemse ve köşeliklerin içleri rumilerle dolgulandırılmıştır. Dar bir lotus-palmet bordürü kompozisyonu tamamlamaktadır. İkinci bölümün tavanında zemin mavi renktedir. Zemin üzerinde ortada rumili, simetrik kıvrım dal süslemeli yuvarlak bir madalyon ve enine gelişen 652 Y. Özbek, a.g.e., s.164, Res.146. Y. Can-R. Gün, a.g.e., s.221; E. Çalıkuşu, a.g.e., s.79-82; C. Nemlioğlu, 15, 16 ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalemişleri, (İstanbul Ü. Sos. Bil. Enst., Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1989, s.80-83. 653 244 rumili bir bordür vardır. Madalyonun dört köşesine geometrik kufi yazılar yerleştirilmiştir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının yıldız tonozunda ve duvarların üst kesimindeki kalemişi süslemelerde kısmi bozulmalar dikkat çekmektedir. Palmet, rumi gibi soyut süslemelerin yanında çok çenekli natüralist çiçekler ve kıvrım dallarla şekillenen süslemelerde kırmızı, sarı, yeşil ve siyah renkler kullanılmıştır. Süslemelerin bir kısmı dökülmüş, bir kısmı da boya ya da sıva tabakası altında kalmış olabilir (Resim 169-170). Kalemişlerine yönelik yapılan uygulamalarla ilgili herhangi bir veriye ulaşamamış olmamız, bu konuda net saptamalar yapmamızı engellemektedir. Duvar yüzeylerinin üst kesiminde yer alan daire formlu madalyonlar ve pencere görünümü verilmiş süslemelerin, sıva altından devamları gelecek gibi bir görünümleri vardır. Daire formlu madalyonlar giriş eyvanında yer alan çiniden madalyon süslemesini tekrarlamaktadır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanında ise kalemişi süsleme yoktur. Süslemelerin üzerleri ya boya ile kapatıldı ya da örtü onarımları sırasında tamamen yok edildi. Boya tabakalarının altında kalmış olma olasılığı yüksek olan bu süslemelere ulaşmak için ince boya raspası yapılmalıdır. Kalemişi süslemelerin tarihlendirmesine ve bozulmalarına yönelik bilgiyi Evâil-i Cemâziy’ül-Ậhir 1032/Nisan 1623 tarihli bir vesikadan öğrenmekteyiz. Bu vesikaya göre kurşunları bozulan kubbeden yağmur içeriye girmiş yapının nakışlarının ve çinilerinin zarar vermiştir654. Demek ki yapının özgün kalemişi süslemeleri bu tarihten önce bulunmaktaydı. Süslemelerde meydana gelen kayıplar bu ve bundan sonraki onarımlar sonrasında meydana gelmiş olabilir. Ayrıca Haziran 1775 tarihli bir başka vesikada da sıva ve nakışların yenilendiği belirtilmektedir655. Ayverdi bugünkü sarı badanalı zeminin Parvillée onarımı sırasında yapıldığını, süslemelerin bir kısmının sıva ve boya tabakası altında kaldığını ve bunların sonradan ortaya çıkarıldığını bildirmektedir656. Kalemişi süslemeler son onarımda tamamlanarak canlandırılmıştır. Avlunun doğusunda ve batısında yer alan eyvanların örtü ve geçişlerinde; beden duvarlarının üst kesiminde; güneybatıdaki tabhane mekanının örtü ve geçişlerinde ve 654 Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.51. Ay.es., s.53. 656 Ay.es., s.79-80. Ayrıca bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.80-83. 655 245 ibadet mekanının örtü, geçişleri ve beden duvarlarında yer alan kalemişi süslemeler özgün gibi gözükmektedir. Kubbe ve geçişlerde tüm yüzeyler palmet, rumi ve çok çenekli çiçeklerle, duvar yüzeylerinin üst kesiminde ise içi dini içerikli yazılarla bezenmiş daire formlu madalyonlarla hareketlendirilmiştir. İbadet mekanında kırmızı ve yeşil zemin üzerine yazılmış yazılar Ayverdi’ye göre 1275 yılına aittir657. Yakın tarihli onarımlar sırasında meydana çıkarılan süslemelerin büyük kısmı sıva ve boya tabakalarının altındadır. Yapılacak ince boya raspalarıyla daha fazla süslemeye ulaşılabilir. Mevcut süslemelerin bazı kesimlerinde de bozulmalar ve kayıplar dikkat çekmektedir. İçlerinde hat olan madalyon şeklindeki süslemeler Bursa Yıldırım İmareti’nde de vardır (Resim 85). Yeşil İmaret’te çiniler mihrap, ibadet mekanı ve yan eyvanların duvarlarının alt bölümlerinde, pencere ve kapı alınlıklarında, alt kattaki mahfillerin bütün yüzeyleri ile pencerelerin tavanlarında, ibadet mekanında Allah, peygamber ve halife adlarını taşıyan madalyonlarda, hünkar mahfili ve çevresindeki oda ve balkonlarda ve şahnişin sofalarında yer almaktadır. Çinilerin çoğu renkli sır tekniğinde olup, önemli sayılabilecek bir kısmı kabartma veya profillidir. Firuze lacivert, beyaz, sarı gibi bu tekniğin klasik renkleri yanında yer yer kırmızı kontur görünmesi dikkate değerdir. Bazı yerlerde ise altın yaldız kullanılmıştır. Altın yaldız ya çok renkli çinilerin bazı kısımlarında veya tek renkli çiniler üzerinde baskı tekniğinde görülmektedir. Bazı yerlerde mozaik tekniği de kullanılmıştır658. Yapının dış cephelerinde çini çok fazla kullanılmamıştır. Doğu ve batı cephelerdeki pencerelerin çevrelerindeki çiniler düz küçük dikdörtgen parçalar halinde birer şerit oluştururken, güney cephelerde yer alan pencerelerin çevresindekiler palmet şeklindedir. Firuze renkli çiniler güneyde taşın içine kakılmıştır. Yeşil İmareti’nde taçkapıdan giriş eyvanına geçilmektedir. Eyvanın doğu ve batı duvarlarında yeşil renkli altıgen formlu çinilerle kaplanmıştır. Bu çinilerin ortasında 657 C. Nemlioğlu, a.g.t., s.61. İlk Osmanlı çinileri için bkz. Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1972, s.195-205; Yeşil İmaret’in çini süslemeleri için ayrıca bkz. N. Özlük, “Selçuki ve Osmanlı Çinileri İşçiliği”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya, Bahar 2008, s.321-24. 658 246 karşılıklı şekilde yerleştirilmiş büyük iki madalyon vardır. Simetrik olan bu madalyonların merkezinde altı kez tekrarlanmış rumiler ve kıvrım dallardan gelişen girift bir kompozisyon yer almaktadır. Merkezdeki bu süslemeyi dışta palmet-rumi bordürü çevrelemektedir. İki bölüm arasında ise bir sıra inci dizisi dikkat vardır. Giriş eyvanının iki yanındaki koridorlardan üst kata çıkılmaktadır. Üst katta bir balkon görünümünde avluya açılan hünkar mahfilinin bütün duvarları ve tavanı, giriş kemeri, tabanı659 ve imarete açılan kemeri ile korkuluğu tamamen çini kaplıdır. Duvar, tavan, korkuluk şebekesi ve mahfilin imarete bakan yüzündeki geniş yüzeyler sekiz ve beş köşeli yıldızlar meydana getiren geometrik desenler ile bezenmiştir660 (Şekil 90). Tavan ile duvarların birleştiği bölümdeki mukarnaslar da aynı planı tekrarlamaktadır. Bu sistemi meydana getiren çiniler renkli sır tekniğinde kabartma, korkulukta ise şebeke şeklinde ajurludur. Kabartmalı çinilerin birebir aynısı, Bursa Yeşil Türbe’nin661 ve Edirne Muradiye İmareti’nin mihrabında662 bulunmaktadır. Hünkar mahfilindeki Bursa kemerinin kemer karnında beş ve on kollu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyon, çini mozaik tekniği ile yapılmıştır. Aynı kompozisyon kemer içinde simetrik olarak renkli sır tekniği ile yapılmıştır. Bu geometrik süsleme Konya Karatay Medresesi’nin eyvan tonozlarındaki663 geometrik düzenleme ile büyük benzerlik göstermektedir. Kemer süslemeleri ile duvar süslemeleri arasında basit bir lotus-palmet bordürü bulunmaktadır. Bu bordür, kemerin diğer tarafında da devam etmektedir. İkinci bordür boyuna gelişmektedir ve hatai ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir. Üst kattaki hünkar mahfilinin kuzey kesimi ile doğu ve batısındaki mekanların duvarları, altıgen ve üçgen formlu çinilerle kaplanmıştır. Çiniler basit kıvrım dallardan 659 Tabanına çini levhaların uygulandığı ilk ve tek örnektir. Bkz. Ş. Yetkin, “Bursa’da Yeşil Camii’nin Hünkar Mahfilindeki Çiniden Zemin Döşemesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya 1993, s.98. 660 Aynı süslemeyi; Ahlat mezar taşlarında, bkz. B. Karamağralı, Ahlat Mezar Taşları, Ankara, 1972; Aksaray Ulu Cami minber yan yüzeyinde, bkz. S. Mülayim, Anadolu Türk…, Desen 223; Akşehir Kızılca Mescid’in ahşap kapısı, bkz. Y. Demiralp, a.g.e., Şek.26, Res.34; Akşehir Maruf Köyü, Şeyh Hasan Türbesi taçkapı yan nişi, bkz. Y. Demiralp, a.g.e., Şek.60a, Res.103; Birgi Ulu Camii ahşap minber ve çini mihrabında, bkz. Y. Demiriz, “XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri”, s.61; S. Mülayim, a.g.e., Res.154; Bursa Yıldırım İmareti’nde alçı (Resim 128,130) gibi pek çok yapıda farklı malzeme ile görmek mümkündür. 661 G. Öney, “Bursa Çinileri”, Bursa, İstanbul, 1996, s.108. 662 H.M. Tuğrul-R. Kazancı, Edirne’de Osmanlı Döneminden 2000 Yılına Kalan Mimari Eserler Albümü, İstanbul, 2000, s.34; B. Eskici, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/1, İzmir, Nisan 2006, s.57. 663 Ş. Yetkin, Anadolu’da…, Res. 21-26. 247 gelişen bir bordür ile son bulmaktadır (Şekil 93, 99). Giriş aralıkları simetrik rumilerden meydana gelen bir bordür ile çevrelenmiştir (Şekil 95). Köşeliklerde hatai ve rumilerden oluşan desen simetrik şekilde yer almaktadır. Alınlık ise dini içerikli yazılarla bezenmiştir. Hünkar mahfilinin iki yanında yer alan mekanların pencerelerinde basit bir kıvrım dal bordürü vardır. Alınlıkları ise dini içerikli yazılarla hareketlendirilmiştir. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki mekanlarında duvarları altıgen ve üçgen formlu çinilerle kaplanmıştır. Bu çiniler üst kattaki diğer mekanlardan farklı şekilde bitkisel bir bordürle değil, bir mekik bordürü ile sonlanmaktadır. Şekil 90. Bursa Yeşil İmaret. Hünkar Mahfilinin Duvarlarındaki Geometrik Örnekli Çini Süslemelerden. Giriş eyvanının iki yanında avluya açılan loca şeklinde müezzin mahfilleri vardır. Mahfillerin bütün duvarları ile tavanı ve kemerlerinin alt ve dış yüzü tamamen renkli sır tekniğindeki çinilerle kaplanmıştır. Duvarların alt kısımları, lacivert altıgen çini levhalarla ve nesih-kufi yazı bileşimi geniş üst bordürle yan eyvanların benzeridir. Üst duvarlarda ise çiçek ve rumilerle bezeli iç içe geçmiş üçgenlerden oluşan sonsuz dekor bulunmaktadır. Tavanda, ortada büyük daire formlu bir madalyon vardır. Dışa ise dar bir bordür yerleştirilmiştir. Bordür kıvrım dallı bitkisel, madalyon ise enine gelişen lotus-palmet frizinden ibarettir. Madalyon zemininde altı defa tekrarlanan ışınsal 248 simetrik rumili süsleme yer almaktadır. Madalyonun ikinci halkasını lotus-palmet bordürü çevreler. Madalyonun dışında zemin, palmet, rumi, hatai ve kıvrım dallarla bezenmiştir. Kemer karnında tavan süslemesiyle yakınlık gösteren geniş bordürler yer almaktadır (Şekil 88). Kemer karnında rumi, palmet ve hatailerden meydana gelen süslemelerle, kemer yüzeyi ise palmet ve rumilerden oluşan bir kompozisyonla süslenmiştir. Kemer ayakları mukarnaslıdır. Mukarnasların altındaki süslemeler karşı kemer ayağında da tekrarlanmıştır. Bu süslemelerin altında da basit bir lotus-palmet bordürü yer almaktadır. Mahfillerin avluya açılan yüzündeki iki bordür mahfilin içindeki simetrik bordürle aynıdır (Şekil 91). Kemer köşeliklerinde yine kıvrım dal ve rumilerden meydana gelen bir girift kompozisyon vardır. Bunun üzerinde ise enine dikdörtgen formlu bir pano içerisinde dini içerikli yazı yer almaktadır. Mahfillerin kuzey duvarlarında dikdörtgen formlu birer pencere vardır. Pencere nişlerinin tavanının çinileri, mozaik tekniğindedir. Bordürü kartuşlara bölünmüş, zemin ise ışınsal simetrik merkezi kompozisyonla teşkilatlandırılmıştır. Motifler, karşılıklı rumilerin meydana getirdiği iri palmetler arasında hatai tarzı çiçeklerden ibarettir. Yeşil İmaret’te hünkar mahfili ve müezzin mahfilerinde görülen basit lotus-palmet bordürü, Sivas Gök Medrese’nin yan eyvanı arka duvarında görülen bordürle664 benzerlik göstermektedir. Aynı bordür Konya Karatay Medresesi’nde665 kubbe kasnağının çevresini dolanan lotus-palmet bordürü ile yakınlık gösterir. Yeşil İmaret’te mahfillerin avluya bakan cephelerinde dolanan bordür, Edirne Şahmelek Camii’ndeki 666 ile aynıdır. Şekil 91. Bursa Yeşil İmaret. Müezzin Mahfilinde Yer Alan Çini Süsleme Bordürü. 664 Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk…, Res.41-43. M. Sözen, Geleneksel Türk El Sanatları, İstanbul, 1998, s.58-59. 666 S. Bayrakal, a.g.e., s.184, Res.8; B. Eskici, “ Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/I, İzmir, Nisan 2006, s.58. 665 249 Şekil 92. Bursa Yeşil İmaret. Müezzin Mahfilindeki Bursa Kemerinin Karın Kısmında Yer Alan Çini Süsleme. İbadet mekanında, yan eyvan duvarlarında, tabhanelerde, hünkar mahfilinin yanındaki odaların duvarlarında birbirine benzeyen çiniler vardır (Şekil 93-94). İbadet mekanının duvarlarının alt kısımları altıgen ve üçgen667, sadece altıgen veya dar beyaz çinilerle sınırlandırılmış altıgen668 çinilerle kaplanmıştır669. Duvar yüzeyindeki çiniler dar tutulmuş bordürlerle sınırlandırılmıştır. Dar yüzeyli bu bordürler mihrap çerçevesinin en dışındaki basit kıvrımlı dar bordürle aynıdır. Duvar yüzeylerindeki tek renk çini plakaları sınırlandıran bu bordür, Yeşil Türbe670, Bursa Muradiye İmareti (Resim 231, 235), Bursa Muradiye Medresesi671 ve Edirne Şahmelek Camii’nde672 de vardır. Eyvanlarda duvar kaplamasının yukarısında pencere söve ve kemerlerini dolanan geniş yazı frizleri vardır. Diğer yerlerde pencere ve kapıların sivri kemerli alınlıkları dini konulu yazılarla kaplanmış, bazı alınlıklarda ise simetrik kıvrım dallı süsleme tercih edilmiştir. Duvarların üst kısımlarında “Allah”, “Muhammed” ve ilk altı halife adlarının yazılı olduğu yuvarlak madalyonlar da alınlıklar gibi süslenmiştir. Bu 667 Aynı süslemeleri Bursa Muradiye İmareti’nde çini (Resim 318); Bursa Muradiye Medresesi’nde çini Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.182; Tokat Murat Sevdakar Türbesi’nde kubbe kasnağında çini, bkz. Ş. Yetkin, Anadolu’da…, s.96, Res.50; Tokat Gök Medrese’de çini levhalarda, bkz. Ş. Yetkin, a.g.e., s.94, Res.48; Tim Arap Ata Türbesi taçkapı çevresinde tuğla, bkz. M. Cezar, a.g.e., Res.77; Gülpayegan, Minare, duvar payesinde, D. Hill-O. Grabar, a.g.e., Res.286; Bursa Selçuk Hatun Camii, cephede taş, bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.307. 668 Aynı süslemeyi Bursa Koca Naib Camii, minare kaidesinde tuğla ve taş ile bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.144; Bursa Yıldırım Medresesi’nde tuğla ve taş ile bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.432; İstanbul Çinili Köşk’te çini bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, Res.1056-2. 669 A. Gabriel, a.g.e., Texte I, s.87-89’da ibadet mekanı duvarlarındaki çinilerin sırlarının bazen dalgalı ve kabarık olduğunu, diğer çinilerden belirgin bir şekilde ayrıldığını, ancak bu çini plakaların daha sonradan yapıldığına dair hiçbir kanıtı olmadığını söylemektedir. Gabriel, çinilerin bir kısmının beklide 1864 yılındaki onarımda değiştirilmiş olabileceğini eklemektedir. Araştırmacı çiniler hakkında kesin bir şeylerin söylenebilmesi için ciddi bir analiz yapılması gerektiğini de eklemektedir. 670 G. Öney, “Bursa Çinileri”, s.108. 671 Y. Demiralp, Erken Dönem…, s.277, Res.50. 672 B. Ersoy, “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri Hakkında Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir, 1982, s.47-62. 250 madalyonlar renkli sır tekniğinde yapılmış çiniyle işlenmiştir673. Avluya açılan eyvanların yeşil tek renk sırlı altıgen formlu çinilerinin üzeri altın yaldız ile desenlendirilmiştir. Bursa Şehzade Mustafa ve Cem Sultan Türbesi’nde674 de altın yaldız baskılı çiniler vardır. Duvar yüzeylerindeki çiniler tek renkli sır tekniğindedir. Bu tekniğin tipik renkleri kullanılmıştır. Duvar yüzeyindeki çiniler mihrap çinilerine göre daha farklı ve sadedir. Altıgen ve üçgen çinilerden bazıları palmetli ve rumili rozetlerden ibaret altın bezemelidir. Başkalarında da bu çeşit bezemelerin bulunduğu, fakat zamanla silindiği tahmin edilmektedir675. Şekil 93. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanı, Eyvanlar, Tabhaneler ve Mahfil Katındaki Duvarlarda Yer Alan Çini Süslemelerden. Şekil 94. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanının Beden Duvarlarındaki Çini Süslemelerden. 673 G. Öney, a.g.e., s.75. Y. Demiralp, “Şehzade Sultan Mustafa ve Cem Sultan Türbesi”, Erken Osmanlı Sanatı, s.117. 675 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.355. 674 251 Şekil 95. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanı, Eyvanlar, Tabhaneler ve Mahfil Katındaki Duvarlarda Yer Alan Çini Süslemeleri Sınırlayan Bordür. Şekil 96. Bursa Yeşil İmaret. Güneydeki Tabhane Mekanlarının Pencere Alınlığında Yer Alan Çini Süslemelerden. İbadet mekanında nerdeyse tüm duvar boyunca yükselen mihrap, renkli sır teknikli çinilerle bezenmiştir. Mihrap çeşitli genişlikte yedi bordürle çevrelenmiş (Şekil 97-99), mukarnas kavsaralı, üç kenarlı bir nişten meydana gelmiştir. Nişin yukarısında dikdörtgen aynalık yer almaktadır. Niş iki yandan demet sütuncelerle sınırlanmış, yukarıda bir palmet dizisi ile taçlandırılmıştır. En dışta basit bir kıvrım dal bordürü yer almaktadır (Şekil 99). Bunu içeriye doğru geniş bir yazı şeridi takip etmektedir. Nesih ve kufi yazılar iç içe geçmiş, rumili spiral kıvrım dallarla bezenmiştir. Beyaz renkli iri sülüs yazı ile Kur’an’dan ayetler verilmiştir. Mihrabın alt kısmında yazının yerini örgülü kufi yazı etkisi bırakan çok girift geçmeler alır. Üçüncü bordür üç sıra mukarnastan oluşmaktadır. Mukarnas dişlerinin üzeri, palmet ve rumi gibi bitkisel örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Daha sonraki bordür, geometrik çokgen ve 252 altı köşeli yıldızlı bir kompozisyondur. Bu geniş bordür sonsuz düzendedir. Süslemede, renkli sır tekniği, kazıma ya da kabartmalı olarak verilmiştir. Süslemelerde kobalt mavisi, beyaz, firuze, lacivert, sarı ve yeşil renkler kullanılmıştır. Bunu takip eden iki bordür kaval silmeler üzerinde olup, dıştaki boyuna, içteki ise enine gelişen palmet bölmelidir. Rumi ve hatai kıvrımlarının kartuşlar içinde yer aldığı geniş bordürle mihrabın çerçeve kısmı tamamlanır. Üç kenarlı mihrap nişi birbirini tekrarlayan, tekstil tarzında bitkisel bir süslemeyle bezenmiştir. Palmet ve rumilerle meydana gelen kompozisyonda süslemeler, lacivert zemin üzerine beyaz, siyah, yeşil, firuze ve altın yaldızla yapılmıştır. Mihrap köşeliklerinde ise rumi ve çiçekli kıvrım dalların iç içe geçtiği spiral kıvrım dallı çok zengin bir kompozisyon görülmektedir. Köşeliğin sütuncelerle birleştiği yerlerde sağda usta kitabesi, solda Gülistan’dan mısralar ihtiva eden küçük yazılı levhalar yerleştirilmiştir. Sütuncelerin gövdesi dilimlidir ve kıvrım dal bordürleriyle bezelidir. Sütuncelerin başlıkları ve altlıkları kum saati formundadır. Bunlarında yüzeyleri palmet, rumi, ve kıvrım dallarla hareketlendirilmiştir. Kavsaradaki mukarnasların her bir yüzeyi ise çeşitli bitki süslemeleri ile bezenmiştir. Süslemede kullanılan motifler, palmet, rumi, hatai, mine çiçeği ve uzun yapraklı çiçeklerdir. Kavsaranın tepe noktasına istiridye kabuğu formu verilmiştir. Mukarnas dişlerinin çevreleri ve istiridye form sarı renkle boyalıdır. Kavsara köşelikleri bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemelerde palmet, rumi, şakayık, hatai, çok çenekli çiçek ve kıvrım dallarla bir kompozisyon oluşturulmuştur. Kıvrık dallar taçkapının kavrasa köşeliklerinde de olduğu gibi spiral oluşturacak şekilde birbirlerine bağlanmaktadır. Dalların uçlarında iri rumiler ve palmetler vardır676. Bu süsleme İstanbul Çinili Köşk’te bulunan Selçuk Camii mihrabının köşelerinde de görülmektedir677. Mihrabın tamamı renkli sır tekniğinde çinidendir. Mukarnas, sütunce ve benzeri yerlerde çiniler plastik formlarda olmakla beraber yüzey süslemesi kabartma değildir. Firuze, lacivert, beyaz ve açık yeşil renklerle altın yaldız kullanılmıştır. Yeşil İmaret’in mihrabı Yeşil Türbe’nin mihrabına ve Edirne Muradiye İmareti (1435-36)678 mihrabı ile benzer özellikler göstermektedir. Ancak Edirne 676 Muradiye İmareti’nin mihrabında Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.78-81. Ö. Onat, a.g.t., s.19. 678 S. Eyice, a.g.m., s.39; İ. Kuyulu, “Muradiye Külliyesi”, a.g.e., s.180-81; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.55-56. 677 253 mukarnaslarda mavi-beyaz çiniler kullanılmıştır. Renk sayısı farklıdır ve renk tonlamalarını görmek mümkündür (Resim 217). Bu bağlamda Yeşil İmaret’in mihrabı ile Yeşil Türbe’nin mihrabı birbirlerine daha yakındır. Şekil 97. Bursa Yeşil İmaret. Mihraptaki Çini Süslemelerden. Mihrap çinileri klasik üslupta olmakla beraber, Türk sanatının çok fazla benimsemediği aşırı dolu yüklü tarzdadır. Bu özellik imaretin taş işçiliğinde de dikkati çekmektedir679. Mihrap zaman içinde onarımlar gördüğü için bir kısmı yenidir. Sağ kesimi tahrip olan mihrap, boyanarak onarılmaya çalışılmıştır680. Yapıda hünkar mahfilindeki çini kitabelerde çini ustası Muhammed el Mecnun İsa ve Ali İbn İlyas Ali adları geçmektedir. Bu ikincisi Nakkaş Ali olarak tanınır, Bursa’lıdır ve 1402’de Timur’la Semerkant’a gitmiş, orada Timur devri çini stilini öğrenmiştir. Beraberinde gelen Tebriz’li ustalarla Yeşil İmaret ve türbede çalışmıştır. Yeşil İmaret’in çinilerinin bezemelerindeki bitkisel ve geometrik desenlerin Selçuklu desenleri ile benzerlik gösterdiğini, usta kitabelerinden anlaşıldığına göre Tebrizli ustaların çalıştığını, fakat çinilerin imalat yerinin kesin olarak neresi olduğu bilinmediğini söyleyebiliriz. Şekil 98. Bursa Yeşil İmaret. Mihrap Bordüründeki Çini Süslemelerden. 679 680 Y. Demiriz, a.g.e., s.351-52. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.68; S. Gök, a.g.t., s.28. 254 Şekil 99. Bursa Yeşil İmaret. Mihrap Bordüründeki Çini Süslemelerden. Yeşil İmaret’te alçı süslemeler tabhane mekanlarında ve hünkar mahfilinin doğu ve batısındaki mekanlardadır. Bu süslemeler kabartma tekniği ile meydana getirilmiştir. Üst katta hünkar mahfilinin batısında yer alan mekanda alçı ocak ve dolap nişleri mekanın doğu duvarını kaplamıştır. Ortada bir ocak, iki yanda da birer dolap nişi yer almaktadır. Yarım daire kesitli ocak, sekiz kenarlı, üzeri konik bir yaşmakla örtülüdür. Sekiz kenarın her bir yüzünde, kartuşlar içerisinde bitkisel süslemeler vardır. Alçı işleri yukarıda lotus-palmet frizi ile sonuçlanmaktadır. Dolap nişlerinin üst tarafı ikişer, alt tarafı ise birer adet kare formlu panoya ayrılmıştır. Panolarda sekiz681 veya on kolu yıldızlardan682 gelişmiş geometrik ağ motifi bulunmaktadır. Niş köşeliklerinde rumili, bordürlerde de yine çoğunlukla farklı formlarda rumili kıvrım dal süslemesi kullanılmıştır. Doğudaki mekanın batı duvarında yer alan ocak ve dolap nişleri batıdakinden farklıdır. Ortada batıdaki gibi bir ocak bulunurken dolap nişlerinin sayısı azalmıştır. Sadece bir dolap nişi olan unsurda diğer nişin olması gereken yerde ikisi enine gelişen dar, biri geniş üç dikdörtgen pano ve biri de boyuna gelişen dikdörtgen pano vardır. Sağ taraftaki dolap nişinin altında enine gelişen dar bir dikdörtgen pano, üst tarafında ise daha büyük bir pano vardır. Bu panoların üzerinde batıdaki süslemeler tekrar edilmiştir. Burada tepelik yoktur. Yaşmağın iki yanına kobalt mavisi dikdörtgen formlu küçük çini parçası kakılmıştır. 681 Aynı süslemeyi Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde taş kabartma (Resim 137-138); Ankara Direkli Cami’de minberde taş kabartma bordür Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.181, Res.49; Ankara Hacı İvaz Mescidi alçı mihrap köşeliği Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.65; Ankara Molla Büyük Mescidi alçı mihrap köşeliği Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.91 görmek mümkündür. 682 Aynı süslemeyi Karatay Hanı iç taçkapısında taş kabartma şeklinde Bkz. K. Erdmann-G. Schneider, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Die Ornamentik, Berlin, 1976, lev.101,103 görmek mümkündür. 255 Kuzeydoğudaki tabhane mekanında ortada bir ocak nişi, ocağın iki yanında birer maşalık ve dolap nişi, üst tarafta sağda dörderden iki sıra niş, onlarında altında üç adet niş vardır. Sol tarafta ise üçerden iki sıra niş bulunmaktadır. Üst sıradaki nişlerin hepsi dilimli kemerlidir. Ocak ve alt sıradaki iki büyük dolap nişinin çevresi mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Mukarnasların arasına küçük çini parçaları kakılmıştır. Üst sıradaki küçük nişlerin ve ocağın üzerindeki panolarda sekiz veya on kolu yıldızlarla teşkilatlandırılmış geometrik ağ motifi bulunmaktadır. Niş köşeliklerinde rumili, bordürlerde de yine çoğunlukla çeşitli rumili kıvrım dal süslemesi kullanılmıştır. Dış çerçeveyi rumili kıvrım dallarla bezenmiş sülüs yazı ile “Kelime-i Tevhid” süslemektedir. Unsur bir lotus-palmet fistosu ile son bulmaktadır. Kuzeybatıdaki ocak nişinin içerisine batıdaki eyvana geçebilmek için sonradan bir kapı açılmıştır. Ocak nişinin sağında ve solunda birer maşalık vardır. Maşalıkların üzerine küçük birer niş yerleştirilmiştir. Ocağın sağında mukarnas çerçeveli büyük bir niş, solunda ise yine mukarnas çerçeveli, ancak üst üste yerleştirilmiş iki küçük niş yer almaktadır. Büyük nişlerin üzerinde sağ tarafta dikdörtgen çökertmeler içerisine yerleştirilmiş üçerden iki sıra küçük niş, sol tarafta ise üçerden üç sıra niş vardır. Büyük bölümler birbirinden mukarnas şeritleriyle ayrılmıştır. Ocağın üzerinde boyuna dikdörtgen, iki yanında ise enine dikdörtgen panolar vardır. Panolarda sekiz veya on kolu yıldızlarla teşkilatlandırılmış geometrik ağ motifi bulunmaktadır. Yine bu alçı ocak ve dolaplarda geometrik bölmelerin bazıları firuze çinilerle doldurulmuştur. Tepelikteki lotus-palmet fistosu diğer tabhane mekanından daha küçük boyutlarda tutulmuştur. Güneybatıdaki tabhane mekanında ise ortada bir ocak, sağ tarafta bir maşalık ve maşalığın üzerinde üst üste gelecek şekilde yerleştirilmiş iki küçük niş vardır. Altta büyük bir niş, üstte ise üst üste gelecek şekilde yerleştirilmiş ikişerden iki adet küçük niş bulunmaktadır. Ocağın solunda ise dikdörtgen bir çökertme içerisine altta iki, üstte üç adet küçük niş bulunurken en üst sıra yan yana yerleştirilmiş üç adet nişle son bulmaktadır. Ocak ve yan nişler birbirlerinden mukarnas sıralarıyla ayrılmaktadır. Üst kısımdaki üç panodan ortadaki çok kollu yıldızlardan gelişen geometrik örnekli iken iki yandakiler palmetrumi ve kıvrım dallardan meydana gelen girift bir bitkisel kompozisyon meydana getirmektedir. Yukarıya doğu üçgen şeklinde daralan alınlık, lotus-palmet fistosu ile son bulmaktadır. Alınlık kısmının ortasında ajurlu bir kabartma bulunmaktadır. Niş 256 köşeliklerinde rumili, bordürlerde de yine çoğunlukla çeşitli rumili kıvrım dal süslemesi kullanılmıştır. Güneydoğudaki ocak ve dolap nişlerinin süslemeleri güneybatıdakini tekrarlamaktadır. Üçgen alınlık burada önce bir sıra mukarnas dizisi, sonrada lotuspalmet fistosu ile son bulurken, alınlıkta geometrik örnekli bir pano vardır683. Benzer alçı ocak ve dolap nişleri Bursa Yıldırım İmareti’nde de görülmektedir. Alçılardaki süslemeler de birbirine çok yakındır. Yeşil İmaret’te Bursa’daki tabhaneli camilerde pek fazla görülmeyen ahşap işçiliği dikkat çekmektedir. Özellikle giriş kapısı, ahşap örnekleri arasında önemli bir yere sahiptir. Yapıda ahşap süslemeleri giriş kapısı ve yapının içindeki pencerelerin kanatlarında görmek mümkündür. Genellikle meşe ağacından yapılan unsurlarda, kündekâri ve tek levhadan oyma teknikleri kullanılmıştır. Gerek giriş kapısı, gerekse pencere kanatları üçer pano halinde düzenlenmiştir. Genellikle üst pano kıvrım dal süslemeli sülüs yazı ile bezenmiştir. Giriş kapısında ayrıca kufi yazıda bulunmaktadır. Orta ve alt panolar yıldızlı-çokgenli bölmelere ayrılmış, içleri çeşitli motiflerle bezenmiştir. Giriş açıklığının ahşap kapısı eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan üsttekilere kemer formu verilmişken alttakiler yatay dikdörtgen, ortadakiler dikey dikdörtgen şeklindedir. Celi sülüs ve kufi karakterli hadis-i şerif yazılı üst panolarda, düz yüzeyli oyma tekniği kullanılmıştır. Yazı süslemesi ile birlikte rumi ve kıvrım dallar da kullanılmıştır684. Orta ve alt panolarda altı kollu yıldız, altıgen ve çeşitli formda çokgenlerden meydana gelen bir geometrik kompozisyon yer almaktadır. Geometrik parçaların tümü düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış, çok çenekli çiçek, palmet ya da kıvrım dallardan bitki süslemesi ile doldurulmuştur. Bursa Ulu Cami ahşap kapısında685 ve Edirne Üç Şerefeli Cami’nin ahşap kapısında686 benzer süslemeleri görmek mümkündür. Bini, süslemelidir. Üstten ve alttan kalın ve dikdörtgen bir hatla başlayan bininin orta kesimi, yuvarlaktır. Bini, boydan boya düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış bitki 683 Alçı süslemeler hakkında ayrıca bkz. S. Alp, a.g.t., s.84-93; A. Karaçağ, a.g.t., s.159. Hadisin içeriği için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.139. 685 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.220, Res.236a. 686 Ay.es., s.321. 684 257 süslemesi ile doldurulmuştur. Üst ve alttaki düz hatta rumi, çift rumi (palmet) ve kıvrım dallardan oluşan bitki süslemesi yivli bir geçiş bölümü ile yuvarlak hat üzerinde de devam etmiştir. Bininin orta bölümünde ve alt kısmında, göbeğinde çarkıfelek tarzı süsleme bulunan, altı kollu yıldız formunda küçük birer madeni kabara yer almaktadır. Orta pano ile bini arasında da çok çenekli bir çiçeği anımsatan madeni bir kapı tokmağı ve bu tokmaktan yukarıya doğru uzanan yaprak formunda bir madeni kısım da vardır687. Yeşil İmaret’in kapı kanatları Y. Demiriz tarafından orijinal kabul edilmiş ve türbenin kapı kanatlarını yapan ustanın eseri olabileceği ileri sürülmüştür688. R. Bozer, ise E.H. Ayverdi’nin yayınladığı 1880 yılına ait bir resimden yola çıkarak689 mevcut kanatların XIX. yüzyıla tarihlemektedir690. Müezzin mahfillerinin kuzeyinde yer alan iki pencerenin, kuzeydeki ve güneydeki tabhane mekanlarının doğu ve batı duvarındaki pencerelerin ahşap pencere kanatları eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan alttakiler ve üsttekiler yatay dikdörtgen, ortadaki ise dikey dikdörtgendir. Panolar ve bini süslemesizdir. Panolar içe doğru daralan formda dikdörtgenlerle hareketlendirilmiştir. Tire Rum Mehmet Paşa Camii giriş kapısı691, Manisa Hatuniye Camii’nin kapı kanatları (Resim 467), Manisa Sultan Camii pencere kanatlarında692 da benzer özellikler göstermektedir. Ancak, Hatuniye Camii ve Sultan Camii’ndekilerin orta panolarında süslemeler vardır. İbadet mekanında bulunan dört pencere eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan üsttekiler ve alttakiler yatay dikdörtgen, ortadakiler ise dikey dikdörtgen şeklindedir. Üst panolarda, yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış hadis içerikli yazı süslemesi görülür693. 687 Ahşap süslemeler hakkında ayrıca bkz. S. Alp, a.g.t., s.62-69. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.25, 377, Res.322-325. 689 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, Res.136. 690 R. Bozer, 15. Yüzyıl Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar (Ankara Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1992, s.6. 691 E. Gürsoy, Ege Bölgesi Camilerinde Kullanılan Ahşap Kapı ve Pencere Kanatları, (Ege Ü. Sosyal Bil. Enst. Türk-İslam Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2005, Res. 72, Şek.7879. 692 Ay.tez., Res.119. 693 Hadisin içeriği için Bkz. A. Tükekçioğlu, a.g.e., s.159. 688 258 Orta panolarda on kollu yıldızın etrafında gelişen altıgen, üçgen ve farklı formlarda geometrik süsleme, çakma ve yapıştırma kündekâri tekniği ile yapılmıştır. Aynı süslemeleri Bursa Muradiye İmareti ahşap kapısında (Resim 230) ve Edirne Üç Şerefeli Camii ahşap kapısında da694 görmek mümkündür. Batıdaki pencere kanadında panolarda ortadaki on kollu yıldızın üst ve alt kesiminde kimi parçalar değiştirilmiş gibidir. Alt panolarda da bu değişimin izleri görülebilmektedir. On kollu yıldızdan gelişen geometrik parçalarının tümü giriş kapısında da olduğu gibi düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış, çok çenekli çiçek, palmet ya da kıvrım dallardan bitki süslemesi ile doldurulmuştur. Manisa Sultan Camii pencere kanatlarında da aynı süsleme görülmektedir695. Bini, süslemelidir. Üstten ve alttan kalın ve dikdörtgen bir hatla başlayan bininin orta kesimi, yuvarlaktır. Bini, boydan boya düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış bitki süslemesi ile doldurulmuştur. Burada giriş kapısındaki bini üzerinde yer alan süsleme tekrar edilmiştir. Üst ve alttaki düz hatta rumi, çift rumi (palmet) ve kıvrım dallardan oluşan bitki süslemesi yivli bir geçiş bölümü ile yuvarlak hat üzerinde de devam etmiştir. Orta pano ile bini arasındaki pencere tokmağı giriş kapısında da olduğu gibi, çok çenekli bir çiçeği anımsatan madeni bir kabara şeklindedir ve bu kabaradan da yukarıya doğru uzanan yaprak formunda bir madeni kısım vardır. Güneydeki tabhane mekanlarının güney duvarlarındaki pencereler, dolap şekline getirilmiştir. Ahşap dolap kapakları eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan alttakiler ve üsttekiler yatay dikdörtgen, ortadaki ise dikey dikdörtgendir. Panolar süslemesiz, bini ise süslemelidir. Panolar müezzin mahfilleri ve tabhane mekanlarındaki pencere kanatlarında da olduğu şekilde içe doğru daralan formda dikdörtgenlerle hareketlendirilmiştir. Üst panolarda, yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış yazı süslemesi görülür. Yazıların üzerleri boyanmıştır ve bozulmalar vardır. Üstten ve alttan kalın bir hatla başlayan bini, yuvarlak bir hatla devam eder ve ortada dairesel bir göbek meydana getirir. Bininin alt ve üst kısmındaki kalın düz hat, düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmış bitkisel süslemeler ile doldurulmuştur. Ortadaki yuvarlak hat balık pulu şeklinde süslemelerle hareketlendirilmiştir. Daire şekilli göbek kısmında da çok çenekli 694 695 Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.569. E. Gürsoy, a.g.t., Katalog No:50, Res.113. 259 bir çiçek süslemesi yer almaktadır. Dolap kasanının etrafı ise içleri boş küçük ve büyük altıgenlerin alternatif şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelmiş bir geometrik hatla bezenmiştir. Bursa Yıldırım İmareti’nin pencerelerinin söve ve atkı taşlarında da bu tarz süslemelere rastlamıştık. Eyvanların doğu ve batı duvarlarında yer alan pencereler eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelir. Her kanat üzerinde üçer pano yer alır. Panolardan üsttekiler ve alttakiler yatay dikdörtgen, ortadakiler dikey dikdörtgen şeklindedir. Batıdaki pencerenin sülüs karakterli hadis-i şerif yazılı üst panosunda, düz yüzeyli oyma tekniği kullanılmıştır. Panoda yazı süslemesi ile birlikte rumiler de kullanılmıştır. Orta panoda, ortaya yerleştirilmiş şemsenin altında ve üstünde, damla şekilli birer gülbezek yer almaktadır. Şemsenin, gülbezeklerin içi ve tüm pano, düz yüzeyli oyma teknikli palmet ve rumilerin kıvrım dallarla birbirine bağlandığı, bitki süslemesi ile doldurulmuştur. Alt panoda da kıvrım dallarla geometrik girift bir süsleme meydana getirilmiştir. Bu süsleme düz yüzeyli oyma tekniği ile yapılmıştır. Üstten ve alttan kalın bir hatla başlayan bini, yuvarlak bir hatla devam eder ve ortada dairesel bir göbek meydana getirir. Üst ve alttaki düz hatta palmet, rumi ve kıvrım dallardan oluşan bitki süslemesi vardır. Yuvarlak hat üzerinde ise balık pulu süsleme görülür. Daire şekilli göbek kısmında da yine çok çenekli bir çiçek süslemesi yer almıştır (Resim 174). Birgi Ulu Cami’nin kuzey cephesinin doğu ucundaki pencere kanadı da benzer özellikler göstermektedir696. Doğudaki eyvanın pencere kanadının orta panosu süslemesizdir. Bozulan pano, yenilenmiş olmalıdır. Alt ve üst panoda farklı formda geometrik parçalar, geometrik bir kompozisyon oluşturmaktadır. Bu parçaların yüzeyi palmet, rumi ve kıvrım dallarla bezelidir. Bini batı eyvanındaki ile aynı karakterdedir. Kapı ve pencere kanatları bu kadar özenli işçiliğe sahipken ahşap minber ve vaaz kürsüsü niteliksiz ve yenidir. Yeşil İmaret’in demir pencere parmaklıklarının dış ve iç yüzeyinde gümüş kakma motifler bulunmaktadır. Süslemeler lokma parmaklıklarda dörtgen ve üçgen 696 R.H. Ünal, “Ulu Cami”, Birgi, Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara, 2001, Res.21. 260 yüzeylere; yatay ve dikey parmaklıklarda da dilimlerinin ortalarında oluşturulmuş sekizer adet çok köşeli yüzeylere yapılmıştır. Süslemeler kazıma tekniği ile yapılmıştır. Süsleme yuvalarına ince gümüş telden motifler kakma olarak işlenmiştir. Gümüş kakma motifler çerçevelerine göre şekillenmişlerdir. Örneğin, lokmalarda dörtgen ve üçgen çerçeveli motifler görülmektedir. Yatay veya dikey parmaklık dilimlerindeki süslemeler ise yatay çerçeveli, dikey çerçeveli, eş kenar dörtgen çerçeveli, oval çerçeveli olarak görülmektedir. Her lokmanın iç ve dış yüzeylerinde birer çerçeve yer almaktadır. Çerçevelerin içinde fazla girift olmayan, düz, spiral, “S” hatlı veya soyut motifler işlenmiştir. Farklı motifler kullanılmamış, belirli motifler sık sık tekrarlanmıştır. Gümüş kakma motiflerde yoğun olarak geometrik motifler kullanılmıştır. Hakim olan geometrik motifler üçgenler, dörtgenler, yamuklar, ovaller ve çemberlerdir. Bunlar tek tek kullanıldığı gibi birbiri ile girift olarak ta uygulanmıştır. Ayrıca bitki, yazı ve soyut şekiller de kullanılmıştır. Bitkisel motifler içerisinde ise çeşitli yapraklar, stilize edilmiş bitkiler, rozetler, kıvrım dallar, spiraller ve zengin çiçek motifleri yer almaktadır. Süslemelerde kullanılan yazılar genellikle dini içerikli ve “Kelime-i Tevhid” ağırlıklıdır. Parmaklıkların imaretin dış duvarları örülürken takılmış olmaları nedeni ile gümüş kakma motiflerinin 1419 yılında yapıldığını söylemek mümkündür697. Parmaklıkların paslanması, yağlı boyayla boyanması, zaman içinde meydana gelen onarım işleri gibi pek çok etkenle bu kakmaların çoğunda dökülmeler ve bozulmalar olmuştur. Tarihlendirme Yeşil İmaret’in taçkapısı üzerinde taçkapı nişini üç yönden dolanan bir inşa kitabesi vardır (Resim 176-180). Arapça kitabe celi sülüstür. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: 697 B. Yalman, “Bursa Yeşil Cami Pencere Parmaklıklarındaki Gümüş Kakma Motifler”, Dokuzuncu, Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, 23-27 Eylül 1991 İstanbul, Ankara, 1995, s.438. 261 ‫ اﻟﻌﯿﻢ ﻣﺼﻨﻮع ﺻﺎﻧﻊ اﻟﻔﻄﺮة وﻣﺼﻮع ﺻﺎﻧﻊ اﻟﻘﺪرة‬/‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ واﻻﻋﺘﺼﺎم ﺑﻜﺮﻣﮫ‬ ‫ ﻟﯿﻢ وروﺿﺔ ﻣﻦ‬/‫اﻋﻨﻰ ھﺰه اﻟﺒﻘﻌﺔ اﻟﻜﺮﻣﺔ ﻧﺴﺨﮫ ﻣﻦ ﻧﺴﺦ ﺟﻨﺔ اﻟﻨﻌﯿﻢ ﻧﺴﺨﺖ ﺑﺘﻘﺪﯾﺮ اﻟﻌﺮﯾﺮ اﻟﻊ‬ ‫رﯾﺎض اﻟﻌﻘﺒﻰ ﻧﺴﺠﺖ ﺑﺰھﺮه اﻟﺤﯿﻮه اﻟﺪﻧﯿﺎ‬ ‫ ﺻﺎر ﻣﺎ ﺳﻤﺢ ﺑﻤﺜﺎھﺎ اﻻدوار ﻣﺎدار اﻟﻔﻠﻚ اﻟﺪوار‬/‫ ﺗﺒﺨﺘﺮت ﻋﻠﻰ اﻻﻗﻄﺎر وﺗﻀﺎءﻟﺖ دوﻧﮭﺎ اﻻم‬-٢ ‫ م واﻟﻌﺮب اﻟﻤﻮﯾﺪ ﺑﺘﺎﯾﯿﺪ‬/‫وﻗﻒ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻄﻢ واﻟﺤﻘﺎن اﻻﻛﺮم ﺳﻠﻄﺎن اﻟﺸﺮق واﻟﻐﺮب وﺧﺎﻗﺎن اﻟﻌﺞ‬ ‫رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ﻏﯿﺎث اﻟﺪﻧﯿﺎ واﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ ﯾﺮﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﺮاد ﺑﻦ اورﺣﺎن ﺧﻠﺪاﷲ ﻓﻰ ﺧﻼﻓﮫ اﻻرض‬/‫ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎ‬-٣ ‫ ﻧﮭﺎ وﺗﺴﯿﯿﺪھﺎ واﺗﻔﻖ‬/‫ﻣﻠﻜﮫ واﺣﺮي ﻓﻰ ﺑﺤﺮ اﻟﻤﺮادات ﻓﻠﻜﮫ ﺑﺎﻻﻣﻦ ﺑﺘﺎﺳﯿﺴﮭﺎ وﻃﯿﺪھﺎ وﺗﺴﺪﯾﺪ ارﻛﺎ‬ ‫اﺗﻤﺎﻣﮭﺎ ﻓﻰ زى اﻟﺤﺠﮫ ﺣﺤﮫ اﺛﻨﯿﻦ وﻋﺴﺮﯾﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ‬ Kitabenin Türkçeye çevirisi: Çok bağışlayıcı ve merhamet edici olan Allah’ın adıyla ve O’nun âlemi kuşatan kerem ve ihsanına bağlanarak işe başlıyorum. Fıtratı yaratanın sanat eseri ve kudret kuyumcusunun kudret eseri, yani bu yüce eser –ki Naîm Cenneti΄nin azîz ve alîm olan Allah’ın takdiri ile istinsah edilmiş nüshalarından bir nüsha, ahiret bahçelerinden dünya hayatının çiçeği ile bezenmiş bir bahçe, dünya süsleri ile meydana getirilmiş olan makam, kainat kurulduğundan beri sanatının inceliği ve manzarasının güzelliği ile bütün cihana ne kadar iftihar etse, en mâmur şehirler bile benzerine kavuşamadıklarından dolayı çekingen bir vaziyette karşısında ne kadar utanıp kalsalar yeridir- Orhan’ın oğlu Murad’ın oğlu Bâyezid’in oğlu büyük sultan, ihsan sahibi hakan, doğunun ve batının padişahı, Arap ve Acem’in hakanı, âlemlerin Rabbı olan Allah’ın te’yidi ile desteklenmiş, din ve dünyanın yardımcısı, sultan oğlu, sultan, Sultan Mehmed’in –Allah yer yüzünde onun mülkünü devamlı kılsın ve arzular dünyasında da emniyetle yürütsün- vakfıdır. O, 822 yılının zilhicce ayında binanın inşasını ve diğer kısımlarını kuvvetlendirerek ve sağlamlaştırarak tamamlamaya muvaffak oldu. Taçkapı mihrabiyelerinin üst kesiminde de usta kitabesi vardır. Kitabe de yapının mimarının adı geçmektedir. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı: ‫ﺣﺎﺟﻰ ﻋﻮص ﺑﻦ اﺧﻰ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﻏﻔﺮ ﻟﮭﻤﺎ‬ 262 ‫راﻗﻤﮫ وﻧﺎﻇﻤﮫ وﻣﻘﻨﻦ اﻧﯿﻨﮫ اﻗﻞ ﺧﺪم ﺑﺎﻧﯿﮫ‬ Kitabenin Anlamı: Yazılarını yazan, planlarını çizen, kanunlarını tesbit eden, yapının bânisinin hizmetkârlarının en değersizi Ahi Bâyezid’in oğlu Hacı İvaz’dır. Kendisine ve babasına ğufran nasib olsun698. Kitabeye göre Çelebi Mehmed’in emriyle H.817/M.1415 yılında inşasına başlanan imaret, H.822/M.1419 yılında tamamlanmıştır. Yapının mimarı da Hacı İvaz’dır. 698 Kitabeler için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.136-138; K. Baykal, a.g.e., s.202-203; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.93, Y. Demiriz, a.g.e., I, s.333; Vakıf Abideler, III, s.216-19. 263 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.20 :ORHAN İMARETİ/CAMİİ699 :Bursa İnceleme Tarihi :100-103 Resim No :08.08.2006,19.12.2009 :181-188 Tahtakale’den Sedbaşı’na giden eski yol üzerinde, Atatürk Caddesi’nde, Eski Belediye Binası karşısında, Ulu Cami’nin doğusundadır. Orhan İmareti sokağa göre çukurda kalmaktadır Çeşitli tarihlerde yapılan yol çalışmaları sonucu, imaret ile yol arasında 2.50 m. fark oluşmuştur700. Ayrıca güneyindeki istinat duvarı, doğusundaki eski belediye binası ve yapıyı kuzey ve batıdan kuşatan Koza Hanı nedeniyle de imaret güçlükle algılanabilmektedir. Bursa’nın gelişmesi Aşağı Hisar ve Orhan Külliyesi’nin kurulmasıyla başlamıştır. Orhan Külliyesi, şehrin doğuya doğru genişlemesini sağlamıştır. Külliyenin ilk inşasında, imaret ile birlikte, han ve hamamdan oluştuğu bilinmektedir. Bazı kaynaklarda imaretin doğusunda medrese, batısında hamam ve han, kuzeyinde ise sıbyan mektebi yer almaktaydı701. Sultan II. Bayezid döneminde, Koza Han’ın inşası 699 İmaret, yüksek lisans tez çalışmamız kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.34-62. D. Kuban, a.g.e., s.84. Yapı Orhan Camii, Orhan Gazi Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. A. Kuran, The Mosque…, s.98-101; H.H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.84; A. Gabriel, Bir Türk Başkenti Bursa, (Haz.lar N. Er, vd.), İstanbul, Mayıs 2010, s.46-49; C.E. Arseven, a.g.e., s.240-243; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.222-23. 700 İmaretin Atatürk Caddesi’ne bakan alanının zemin kotu mutlaka düşürülmelidir. Aksi takdirde yapı nem nedeniyle daha büyük zarar görebilir. İmaretin çevresine yapılan kalanetler faydalı olmamaktadır, çünkü çevredeki ağaçlardan düşen yapraklar, bu kanalları doldurmakta ve yapının nem almasına sebep olmaktadır. 701 G. Cantay, a.g.e., s.31; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61’de yapının vakfiyesine konu olan ana yapıyı “cami” olarak kabul etmektedir. Ayverdi, İmareti “müsafirhane-zaviye” ya da “imaret-zaviye” adıyla caminin doğusuna, hamam ve hanı batıya, mektebi ise kuzeye yerleştirmektedir. Ayrıca daha önce hamam, han, medrese, mektep ve caminin aynı avlu içerisinde olduğunu, avlu değiştikten sonra Koza Han’ın yapıldığını belirtmektedir. Ayverdi, s.95’de Orhan İmareti’ni bir yandan vakfiyede adı geçmeyen “cami [ile birlikte] diğer müştemilâtı da kavrayacak bir tabir olarak” görürken; bir yandan da, vakfiyenin varlık nedeni olmasına karşın, hakkında hiçbir bilgi verilmeyen ve “tayin edilemeyen” bir zamanda yıkılmış olan bir müştemilât yapısı saymaktadır. S. Emir, a.g.e., II, s.19-21’de yapıyı zaviye olarak adlandırmaktadır. Eserde, Orhan İmareti’nin H.761/1360 tarihli özgün vakfiyesinin H.896/1481 tarihli bir çevirisini vermiştir. Emir, vakfiyede adı geçen yapıların ve yapı düzeninin XV. yüzyılın sonlarındaki görünüşleriyle betimlendiğini belirtmektedir. Vakfa konu olan yapının, “bey’en-nâs imaret dinmekle ma’rûf olan” ve H.820/1417 tarihli onarım kitabesinde de imaret olarak adlandırılan zaviye olduğunu, Eski Bezâzistan olarak bilinen bir han (Emir Hanı) ile “zaviyeye muttasıl olan muhavvata-ı kebîre dâhilinde binâ olınan” bir hamam (Orhan Hamamı) vakfın gelirleri arasında yer aldığını belirtmektedir. Biz de, S. Emir gibi Ayverdi’nin öne sürdüğü bilgilere karşı, vakfiyede bir cami ya da bir medreseden söz 264 sırasında, külliyeye ait yapılardan medrese ve sıbyan mektebinin yıkıldığı öğrenilmektedir. İmaret, han (Emir Hanı) ve hamam (Orhan Hamamı) ise günümüzde halen ayaktadır. Orhan İmareti, aynı eksen üzerinde avlu ve ibadet mekanı, avlunun doğu ve batısında ikişer tabhane mekanı ve kuzeyindeki beş birimli son cemaat yerinden oluşmaktadır (Şekil 100). Minare imaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Sekizgen planlı şadırvan ise imaretin kuzeyinde yer almaktadır. Şekil 100. Bursa Orhan İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). edilmediğine, burada zaviye, cami [ile birlikte] diğer müştemilâtı da kavrayacak bir tabir de olmadığına ve sözü edilenin tek bir yapı olduğuna, avlu içindeki diğer yapıların ayrıca sayıldığını düşünmekteyiz. Araştırmacılardan İ.A. Yüksel, “XV. Yüzyıl Ortasına Kadar…, s.160’da ise Orhan Külliyesi’nin yapılarından medrese, misafirhane ve imarethanenin 1935’lere kadar mevcut olduğunu ve yapıların şimdiki yolun bulunduğu yerde olduklarını belirtmektedir. 265 Yapının son cemaat yeri duvarları, örgü tekniği ve malzeme bakımından diğer duvarlardan farklıdır. Son cemaat yeri duvarlarının üst kesiminde, bir sıra düzgün kesme taş ve üç sıra tuğladan oluşan almaşık örgü görülmektedir. Diğer duvarlar ise kabayonu taş ve tuğlalar ile örülmüştür. Taş-tuğla sıralaması düzenli değildir. Yapılan onarımlarda derzler yok olmuştur ve sonradan yapılan derzler nedeniyle tuğlalar arasındaki kabayonu taşlar algılanamamaktadır. Kimi yerlerde ise derzler boyanarak tuğla görünümü verilmiştir. Kasnaklar sıvalı ve boyalı olduğu için malzemesi görülememektedir. 1880–1904 yılları arasına ait iki fotoğraftan, kasnağın iki sıra yatay ve bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla örülü olduğu anlaşılmaktadır702. 1905 onarımından sonraki bir fotoğrafta ise, duvar örgüsü ve kasnak bugünkü görünümünden oldukça farklıdır. Fotoğrafta, duvarlarda sadece üçer tuğladan oluşan dört sıra tuğla hatıl görülmektedir. Kasnak ise eşkenar dörtgenlerle hareketlendirilmiştir. belirginleştirildiği; 1905 onarımında kasnağın da aynı duvarlardaki onarımda yine hatılların boya ile boya ile süslendiği anlaşılmaktadır703. Yapıdaki tüm örtü unsurları kurşun levhalarla kaplanmıştır (Resim 181-182). Orhan İmareti’nin kuzeyinde, yer alan sekizgen planlı şadırvanın kubbesi, çokgen kesitli taş ayaklarla taşınmaktadır. Kubbe dıştan kurşun levhalarla kaplanmıştır. Şadırvan, mermer bir platform üzerindedir. Bursa kemerli çökertmeler içerisindeki çeşmelerin çevresine yakın bir tarihte çini plakalar yerleştirilmiştir. Şadırvan geniş ahşap bir saçakla örtülüdür. 1905 onarımından sonraki eski bir fotoğrafta ise şadırvan bugünkü görünümünden farklıdır. Ahşap desteklerle taşınmaktadır ve dışarıya dilimli kemerlerle açılmaktadır. Kemer köşeliklerinde basit geometrik geçmeler bulunmaktadır704. 702 S. Manaz, “XIV. Yüzyıl Bursa Camilerinde Tuğla Malzemenin Kullanıldığı Örnekler”, II. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı 17-30 Haziran 2002, Eskişehir, s. 101’de Orhan İmareti’nin kasnağının almaşık sistemde olduğunu bildirmektedir. Duvar örgüsü için ayrıca bkz. Y.S. Şener, a.g.t., s.21-28. Onarımlar için ayrıca bkz. K. İnce, a.g.t., s.250. 703 Kaynaklarda Karamanoğlu Mehmet Bey tarafından 1413 yılında Ulu Cami ile birlikte yakılan yapının 1417 yılında Bayezid Paşa tarafından yeniden inşa edildiği, H.1271/1855 yılında yıkılan depremle de Ahmet Vefik Paşa’nın valiliği döneminde Leon Parvillèe tarafından 1864 yılında restore edildiği ve yapının H.1320/1904 yılında da tekrar onarıldığı belirtilmektedir. Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.84. Yapılan bu onarımlarla yapı özgün kimliğinden uzaklaşmış olmalıdır. 704 S. Emir, a.g.e., C.II, Res.32. 266 İmaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarı üzerinde yükselen minarenin, gövde ve şerefesi tuğladandır. Çokgen gövde üzerinde yine tuğladan bir rozet yer almaktadır. Şerefe altı, tuğlaların testere dişi şeklinde dizilmesiyle dolgulandırılmıştır. Petek ve külah düzgün kesme taştandır (Resim 181-182). Minareye, kuzeydoğudaki tabhane mekanındaki demir basamaklarla çıkılmaktadır. Yapının tüm cephelerinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Tüm pencereler, sivri kemerli çökertmeler içine alınmıştır. Alt ve üstteki pencereler atkısız, sadece sivri kemerlidir. Güney cephedeki alt sıra pencerelerinden güneydoğudakinin kenarında, basit çini plakalar kullanılmıştır. 1880-1904 yılları arasına ait üç eski fotoğrafta yapının alt sıra pencerelerinin alınlıkları olduğu görülmektedir. Bu fotoğraflardan güneydoğudaki pencerenin alınlığında son cemaat yerinin batı cephesindeki ikiz kemer alınlığındaki gibi bir süsleme görülmektedir. Ancak süslemelerin orijinal mi yoksa onarımlar sonucu boya ile mi yapıldığı anlaşılamamaktadır705. Eski fotoğraflarda lokma demirden yapılmış doğramalar, bugün yerini basit doğramalara bırakmıştır. Ahşap doğramalar ve mermer denizlikler de yenidir. Alınlıkları boşaltılan ve büyütülen bu pencereler bugünkü şeklini 1905 onarımında almış olmalıdır706. Duvarların üst kesimi, kasnaklar ve son cemaat yerinin kuzeyinde yükselen kalkan duvarı iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır (Resim 181-182). Harimin kuzeyinde yer alan son cemaat yeri beş birimlidir. Son cemaat yerinin kuzeydoğu ve kuzeybatısındaki iki birim, dönemin sevilen unsuru aynalı manastır tonozu ile ortadaki üç birim ise birer kubbe ile örtülmüştür. Üç kubbeden ortadakinin geçiş unsuru Türk üçgeni, yanlardakilerin ise pandantiftir. Kubbelerin göbeklerinde ve kemer karınlarında geç döneme özgü kalemişleri vardır. Son cemaat yeri duvarları üç sıra yatay, bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlarla kaplanmıştır. S. Emir, son cemaat yeri ve tüm cephelerin düzgün kesme taşlarla örüldüğünü, tuğla görünümlerinin de derzlerin üzerlerinin boyanması ile 705 706 S. Emir, a.g.e., C.II, Res.30. Ay.es., s.41; D. Kuban, a.g.e., s.85. Yapıdaki aydınlatma sistemi için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.17. 267 meydana getirildiğini belirtmektedir707. Bu uygulama özellikle son cemaat yerinde bazı bölgelerde görülmekle beraber, yapının tüm duvar örgüsünde görülmemektedir. Taş ve tuğladan meydana gelen duvarların bazı kesimlerinde, boya ile yapılmış tuğla görünümleri de kullanılmıştır. Bu durum son cemaat yerinin ciddi müdahaleler gördüğünü göstermektedir. Son cemaat yeri kemerleri sivridir. Son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri dışa ikiz kemerlerle açılmaktadır. Sivri kemer formundaki bu ikiz kemerlerde devşirme sütunlar kullanılmıştır. Sütun başlıkları kompozittir. Kemer alınlıklarında taş ve tuğlanın birlikte kullanıldığı kakmalar yapıya hareketlilik sağlamıştır. Doğudaki ikiz kemer alınlığı eşkenar dörtgen ve baklava motifleri, batıdaki ise kare şekilli süslemelere sahiptir. İkiz kemerler içinde bulundukları kemer gibi kademeli sivri kemerler halindedir. İkiz kemerlerin karın kısmı geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir. Kemerler güneyde ve kuzeyde profilli taş yastıklar üzerine oturmaktadır (Resim 181183). Son cemaat yerindeki kesme taş ayaklar oldukça anıtsaldır. Ortadakiler “T” şekilli, kenarlardakiler kareye yakın dikdörtgen formundadır. Son cemaat yerindeki tüm kemerler sivridir. Kemerler sade tutulmuş, bazıları zikzaklarla veya silmelerle kademelendirilerek hareket sağlanmıştır. Son cemaat yerinin orta kemeri, bu dönem yapılarının pek çoğunda olduğu gibi daha yüksek tutulmuştur. Bu birimin örtüsü de daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta birim kemeri, zikzaklarla hareketlendirilerek diğer kemerlerden ayrılmıştır. Kuzeybatı ve kuzeydoğudakiler testere dişleri ile vurgulanmış, diğer iki kemer ise sade bırakılmıştır. Son cemaat yerinde yapının doğu duvarlarında da olduğu gibi taş ve tuğla ile oluşturulmuş rozet ve madalyonlardan oluşan çeşitli süsleme unsurlarına rastlanmaktadır. Son cemaat yeri kemer aralarında çelik gergiler bulunmaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batısı birer seki ile yükseltilmiştir. Bu sekilerde, özellikle batı kesimde, ayaklar arasında devşirme mermer parçalar vardır708 (Resim 181-183). 707 708 S. Emir, a.g.e., C.II., s.37-38. Yapıdaki devşirme parçalar için ayrıca bkz. B. Yosunkaya, a.g.t., s.28. 268 Yapının kuzey duvarında ortada giriş açıklığı ve iki yanda sivri kemerli çökertmeler içerisine yerleştirilmiş dikdörtgen formlu ikişer pencere açıklığı yer almaktadır. Pencere çökertmeleri geç döneme özgü kalemişleri ile taçlandırılmıştır. Son cemaat yerinden avluya geçişi sağlayan giriş, eyvan şeklinde düzenlenmiştir. Eyvan, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülmüştür. Giriş açıklığı ise basık kemerlidir ve eyvanın dip duvarı üzerindedir. Basık kemer ve söveler mermerdir. Dikdörtgen formlu giriş açıklığı sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Bu çökertme içerisinde sivri kemerli kitabe levhası, onun da üzerinde bir pencere açıklığı yer almaktadır (Resim 183). Girişin ahşap kapı kanatları yenidir ve üç panoya ayrılmıştır. Üst panolarda kûfi yazı ile “Allah” yazılıdır. Giriş eyvanını örten kubbenin göbeği, kalemişi akantus motifi ile süslenmiştir. Giriş eyvanının doğu ve batısındaki sivri kemerli birer açıklıkla geçiş mekanlarına girilmektedir. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhanelere ulaşımı sağlayan bu geçiş mekanları, küçük boyutludur ve kubbemsi birer tonozla örtülüdür. İki geçiş mekanının güneyinde birer niş vardır. Kuzeybatıdaki niş ahşap bir kapakla kapatılmıştır. Geçiş mekanlarından kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına sivri kemerli bir açıklıkla girilmektedir. Her iki tabhane mekanı, doğu-batı yönlü enine dikdörtgen planlıdır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanı bugün düz ahşap tavanla, kuzeybatıdaki ise sivri kemerli bir tonozla örtülüdür. Kuzeydoğudaki tabhane mekanı da batıdaki gibi tonozla örtülü olmalıdır. Kuzeydoğudaki tabhane mekanının doğusunda minareye çıkışı sağlayan merdivenler, batı duvarının üst kesiminde de çatıya çıkışı sağlayan açıklık yer almaktadır. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının kuzey duvarındaki dikdörtgen formlu pencere yuvarlak kemerli bir çökertme içerisindedir. Batı duvarının üst kesiminde de yuvarlak kemerli bir pencere vardır709. Güney duvarında da basit bir kapı ve yuvarlak kemerli bir pencere açıklığı bulunmaktadır. Güney duvarındaki bu açıklıklarla avlunun batısında yer alan eyvana ulaşılmaktadır. Bu iki tabhane mekanına bugün hem giriş eyvanından hem de diğer tabhane mekanından ulaşılabilmektedir. 709 Mazgal açıklık 1905 yılındaki pencere onarımları sırasında genişletilerek üstlük penceresine dönüştürülmüştür. S. Emir, a.g.e., C.II, s.43. 269 Dağılım mekanı işlevi üstlenen orta avlu, dikdörtgendir. Mekan, kuzeyden 1.40m. eninde bir kemerle kareye dönüştürülmüştür. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış, dört kemere oturan, hafif beyzi bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe kasnağında ise Türk üçgenleri kullanılmıştır. Kasnakta sadece güneydeki pencere sağırdır (Resim 184-185). Avlunun kuzeyindeki, ahşap desteklerle taşınan kadınlar mahfili sonradan yapılmıştır710. Mahfile kuzeydoğuda yer alan ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır. Avluyla giriş aynı kottadır. Avludan ikişer basamakla çıkılan doğu ve batıdaki tabhane mekanları, sonradan avluya bakan duvarları açılmak suretiyle birer eyvana dönüştürülmüştür. Eyvan kemerleri sivridir. Kuzey-güney yönlü dikdörtgen şekilli birer plana sahip olan bu mekanlar, kuzey ve güney duvarlarına atılan birer sivri kemerle üstte kareye dönüştürülmüş ve birer kubbeyle örtülmüştür. Kubbe geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır. Batıdaki tabhanenin kubbe kasnağında, biri güneyde, biri batıda olmak üzere iki pencere açıklığı vardır. Mekanın güneyinde altta sivri kemerli, üstte yuvarlak kemerli olmak üzere birer pencere açıklığı yer almaktadır. Batı duvarında da altta sivri kemerli iki pencere, üstte ise yuvarlak kemerli bir pencere açıklığı vardır. Birimin kubbe göbeğinde, pencerelerinin üstünde ve kemer karınlarında geç döneme özgü kalemişleri ile yapılmış süslemeler yer almaktadır. Doğudaki tabhane mekanı gerek mimari gerekse de süsleme özellikleri bakımından batıdaki tabhane mekanını tekrarlamaktadır. Sadece birimin kuzeydoğusundaki pencere açıklığı sonradan kapı haline getirilmiştir (Şekil 100). Avludan üç basamaklı bir merdiven aracılığı ile ibadet mekanına geçilmektedir. Yükseltilen bu kısım, mermerden sivri ve dilimli kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir. Avlu ve ibadet mekanları, enlice bir kemerle ayrılmaktadır. İbadet mekanı dikdörtgendir ve oval bir kubbeyle örtülüdür. İbadet mekanı kubbesi avlu kubbesinden daha geniş olmakla birlikte daha alçak tutulmuştur. Kubbe geçişleri, üçgenlerle dolgulandırılmış tromplarla sağlanmıştır (Resim 186). Kubbe eteğinde dört pencere açıklığı vardır. Beden duvarlarının üst kesiminde, her duvarda trompların 710 Yalın görünüşlü bu mahfilin, korkulukları dışında, yapının camiye dönüşümünden sonra inşa edilen ve 1619 tarihli onarım kaydında adı geçen mahfil olduğu söylenebilir. Vakfiye bilgileri için bkz. S. Emir, a.g.e., C.II, s.19-39. 270 arasında sivri kemerli çökertmeler yer almaktadır. İbadet mekanının doğu, batı ve güney duvarlarında aynı seviyede altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alttaki pencereler sivri kemerli, üsttekiler ise yuvarlak kemerlidir. Harim güney duvarının ortasında yer alan yarım daire formlu mihrap nişi, mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir. Alçıdan geometrik örgüler içeren şeritlerle çevrelenmiş mihrap, geç döneme özgü, boya ve Barok karakterli süslemelerle değişmiştir (Resim 186). İbadet mekanının güneybatı köşesindeki ahşap minber ve kuzeydoğusundaki ajur tekniğinde yapılmış vaaz kürsüsü yenidir. İbadet mekanında kubbe, kubbe eteği, tromplar, pencerelerin üzerleri ve mihrap geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir. H.740/1339-1340’ta inşa edilip, 1417’de onarıldığı bilinen Orhan İmareti’nin ilk şeklini koruyup korumadığı tartışmalıdır. 1855’de yaşanan depremde Bursa’daki diğer yapılar gibi Orhan İmareti de hasar görmüştür. Bu depremde büyük hasar gören Yeşil İmaret’in onarımı için Ahmet Vefik Paşa 1863’te dönemin ünlü Fransız Mimarı Léon Parvillée’yi Bursa’ya davet etmiştir. Parvillée, Bursa’daki pek çok yapı ile birlikte Orhan İmareti’nde de bazı onarımlar yapmıştır. Bu onarımlar, bugün üzerinde tartışmalara yol açan, oval kubbe kullanımı gibi bazı uygulamaların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bugünkü haliyle aynı eksen üzerinde yer alan avlu ve ibadet mekanı oval kubbelerle örtülüdür. İbadet mekanının kubbesi avlu kubbesinden daha alçak ancak geniştir. Avlu kısmını örten kubbe bu tip yapılarda genellikle ibadet mekanındaki kubbeden daha büyük ve yüksek tutulmuştur711. Kubbe Parvillée712 zamanında yapılan onarımlarda elden geçirilmiş ve bugünkü şeklini almış olmalıdır. Tabhaneli camilerin avlu kubbelerinde genellikle, mekanın ortasında, fıskiyeli havuzun üzerine gelecek şekilde bir aydınlık feneri yer almaktadır713. Orhan İmareti’nin avlusunda ise bu uygulamaya rastlanmamaktadır. Bugün görülmeyen bu durum, orijinalde de olmadığı 711 Bkz. Pafta 1. Ayverdi, Parvillée’nin Yeşil İmaret için Türkiye’ye geldiğini, Orhan İmareti’ni de tamir ettiğini bildirmektedir. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61-62. 713 S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, s.7. 712 271 anlamına gelmemektedir. Yapı farklı dönemlerde kapsamlı onarımlar geçirmiş, bu uygulamalar sırasında da fener ve havuz kaldırılmış olmalıdır714. Orhan İmareti, aynı dönemde inşa edilmiş olan camilerden daha gelişmiş bir plan şemasına sahiptir. Bu durum çeşitli bilim adamlarınca farklı görüşlerle açıklanmıştır. H. Wilde, Orhan İmareti’nin Bursa’daki en eski Osmanlı camii olduğunu, tamamen yıkılarak yeniden inşa edildiğini iddia etmektedir. Plan şemasında ise Yıldırım İmareti’nin715 (1399-1400) örnek alındığı fikrindedir716. Araştırmacı eski camiden geriye kalan tek unsurun son cemaat yerindeki Bizans tipi başlıklara sahip iki sütun olduğunu iddia ederken, E.H. Ayverdi bu görüşe tamamen karşıdır. E.H. Ayverdi, Orhan İmareti gibi tamamen kâgir olan bir binanın ateşle yanamayacağını, ayrıca Karamanoğlu Mehmed Bey’in düşmanlığının Yıldırım’a karşı olduğunu ve onun eseri olan Ulu Cami’nin bu saldırıda ana hedef olabileceğini, dolayısıyla Orhan İmareti’nin çok fazla tahrip edilmediğini düşünmektedir. Ayverdi, imaretin kitabesinden de yola çıkarak, “yapı tamamen yeniden inşa edilseydi birinci inşaattan bahsedilmeyip yeni bir kitabenin yerleştirileceğini, çeşitli dönemlerde yapılan onarımların izlerinin rahatlıkla görüldüğünü, fakat yapının planının değiştirilip yeniden inşa edildiğini gösteren delillerin bulunmadığını” bildirmektedir. Reşid Mümtaz Paşa’nın valiliği sırasında yapılan onarımlardan önceki fotoğraflarda da, sonradan açılan kapı ve pencerelerin bile görülmediğini, sadece esas giriş ile minarenin yeni olduğunu eklemektedir717. Ayverdi, ayrıca, özellikle Orhan dönemi yapılarında görülen kıble yönündeki sapma gibi bazı acemice uygulamaların bu yapıda da görüldüğünü, bu nedenle imaretin yeniden inşa edilmediğini belirtmektedir. Orhan İmareti’nde mihrap kıble yönünden 48 derece sapmaktadır718. A. Gabriel’de Orhan dönemi yapılarında görülen bu acemilikler konusunda aynı fikirdedir ve Orhan İmareti’nde kıble sapmasının 30 derece olduğunu 714 E. Pekin-S. Rifat, Green Bursa, İstanbul, Tarihsiz, s.45’te caminin 1417, 1619, 1629, 1732, 1773, 1782, 1794, 1808, 1863 ve 1904 yıllarında onarım gördüğünü bildirmekte, fakat bu onarımların kapsamını vermemektedir. S. Emir, a.g.e., C.II, Res. 82,83’te avludaki şadırvanın fıskiyesine ait olabileceğini düşündüğü resimleri yayınlamıştır. 715 Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.228-33; S. Eyice, a.g.m., s.36; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.419-40; K. Baykal, a.g.e., s.155; Y. Demiralp, “Yıldırım Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.105106; E.H. Ayverdi- İ.A. Yüksel, a.g.e., s.22-24. 716 H. Wilde, Brussa, s.11-12. 717 E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, s.128. 718 Hemen bütün Orhan dönemi camilerinin mihraplarında asgari 30, azami 45 derece sapma vardır. Bkz. E.H. Ayverdi, “Bursa Orhangazi Camii…”, s.75-76, dipnot 17. 272 söylemektedir719. A. Gabriel, imaretin 1417 onarımında bazı unsurlarını bünyesinde barındırmakla beraber tamamen yeniden inşa edildiğini savunmaktadır. Araştırmacı bu nedenle Osmanlı mimarisinin ilk örneklerini Orhan devri eserleri değil, I. Murad dönemi yapıları olarak görmektedir720. Mimar S. Çetintaş, imaretin ilk inşaattaki şeklini koruduğunu, kâgir olduğu için yakılamayacağını, planın aksayan yönleri ve acemilikleriyle Çelebi Mehmet döneminde inşa edilmeyip sadece onarım gördüğünü ileri sürmektedir721. O. Aslanapa, yapının çeşitli dönemlerde geçirdiği tamiratlarda planında bir değişiklik olmadığını, sadece zarar gören kısımların tamir ettirildiğini savunmaktadır722. S. Eyice, yapının ilk inşaatında ahşap olduğunu, H.816/1414’te yakıldıktan sonra şimdiki şekliyle inşa edilmiş olabileceğini öne sürmektedir723. S. Emir ise, bugün eyvan şeklindeki tabhane mekanlarının kapalı birer mekan olduklarını ve kuzey duvarlarında birer ocak olduğunu, yapının camiye dönüştürüldükten sonra, muhtemelen 984/1576 tarihli Dîvân hükmü uyarınca avlu duvarlarının yırtılarak birer kemerle ibadet mekanına dahil edildiğini, bu onarım sırasında, avludan kuzeydeki tabhane mekanlarına açılan özgün giriş kapıları ile doğu ve batıdaki tabhane mekanlarındaki ocakların kapatıldığını iddia etmekte ve yapının bir restitüsyonunu vermektedir724. Yukarıdaki tartışmalar ve Orhan İmareti’nde gördüğümüz bazı uygulamalar konuyu açmamızı gerektirmiştir. Son cemaat yerinin kuzeydoğusundaki ilk iki kemer arasında yer alan yıldız rozet üzerinde, kırmızı boya ile yazılmış “Tamir 1381” yazısı dikkati çekmektedir (Resim 188). Bu kitabe ve son cemaat yerindeki bazı uygulamalar, cephenin kapsamlı bir onarım geçirdiğini göstermektedir725. Rozet çevresindeki bazı 719 A. Gabriel, a.g.e., s.46-49. A. Gabriel, “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.37-43. 721 S. Çetintaş, a.g.e., s.18-19. 722 O. Aslanapa, Yüzyıllar…, 1977, s.21. 723 S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, s.37-38. 724 S. Emir, a.g.e., C.II, s.42, restitüsyon planı 35. Emir’in restitüsyonu bazı hatalar içermektedir. Doğu ve batıdaki tabhane mekanları kapatılmıştır. Bu mekanlar kapalı olsa da girişlerini neden avlunun kuzey ya da güney ucunda olabilecek bir kapıyla değil de kuzeydeki tabhane mekanlarına ulaşılan birer koridorla vermiştir. Doğu ve batıdaki tabhanelere ulaşmak için neden böyle uzun bir yol izlenmesi gerekmektedir. Ayrıca giriş eyvanı ile kuzeydeki tabhane mekanlarının bağlantısını iptal etmiştir. Giriş eyvanın amacı zaten kuzeydeki mekanlara ulaşılmayı kolaylaştırmak, kuzeyde çoğalan birimler arasındaki bağlantıyı rahatlatmaktır. Bu bağlantı ortadan kaldırılınca giriş eyvanının da işlevi değiştirilmiş olur. 725 S. Emir, a.g.e., C.II, s.37. 720 273 taşlar sıvanmıştır. Almaşık örgüyü oluşturan tuğla hatılların bazılarının da gerçekten tuğla olmayıp, taş duvar üzerinde sıva ile biçimlendirildiği görülmektedir. Tuğla unsurlar bazı yerlerde ayırt edilmezken, sıva derzleri süreklilik göstermektedir. Bazı yerlerde de tuğlaların, normal bir tuğla ölçülerinde olmadığı görülmektedir. Duvar yüzeyindeki tuğla sıralarına dikkatlice bakıldığında, bazı kesimlerde bu tuğlaların gerçek olmadığı, bunların derzler üzerine boya ile yapılmış uygulamalar olduğu anlaşılmaktadır. Benzer durumlar yapının diğer duvarlarında da görülmekle beraber bu uygulama, son cemaat yerinde daha fazla algılanmaktadır. Son cemaat yerinin doğu yan yüzündeki ikiz kemer alınlığında yer alan süslemelerde de boyamalar rahatlıkla görülebilmektedir. S. Emir, almaşık örgülü son cemaat yeri kemerleri ile cephe duvarlarının tümüyle kesme taşla inşa edildiği, tuğla görünümlerinin de boya ile yapıldığı düşüncesindedir726. Son cemaat yerindeki kitabe de sahte tuğlaların boyandığı kırmızı boya ile yazılmıştır. N.T. Dostoğlu tarafından yayımlanan727 1880-1940 yılları arasına ait fotoğrafta kabayonu taşlar arasındaki tuğla derzler belli bir düzen göstermezken 1905’teki fotoğrafta taş sıralarının sayısı artmış, tuğla hatıl görünümleri düzenli olarak üç sıra haline gelmiştir. Bunların boya olduğu çökertmeler içindeki pencerelerde daha rahat algılanabilmektedir. Tuğla hatıllar, pencere kemerlerinde bile devam etmektedir. Ayrıca, bugün yerinde olmayan doğu girişi üzerindeki kitabe levhası da boya ile yapılmıştır. Bursa Orhan İmareti, dışında XIV. yüzyıla tarihlenen, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyıl) (Resim 4-6), İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) (Resim 35-37), İznik Yakup Çelebi Zaviyesi (XIV. yüzyıl) (Resim 45-48) ve Geyve Elvan Bey İmareti (XIV. yüzyıl) (Resim 403-405) tuğla ve taşın birlikte kullanıldığı almaşık duvar tekniğinde inşa edilmiştir. Bunlar erken tarihli örneklerdir. İki, üç ama çoğunlukla tek sıra tuğla hatıllar, tek taş sıralarıyla dönüşümlü olarak sıralanmıştır. Erken Osmanlı yapılarından biri olduğu kabul edilen Orhan İmareti’nin son cemaat yerinin duvar örgüsünde görülen bu uygulamalar ise, S. Emir’in de belirttiği gibi, yapının diğer 726 S.Emir, a.g.e., C.II, s.38’de, kitabede Parvillée onarımı olan 1281/1864 tarihinin yazılmak istendiğini ve iki yerine yanlışlıkla üç rakamının yazıldığını, bu yüzden kitabeyi gayr-i müslim bir usta tarafından yerinde yazıldığını söylemektedir. Emir, onarımın miladi 1381 yılında değil, hicri 1281 yılında yapılmış olması ihtimalini daha güçlü görmektedir. 727 N.T. Dostoğlu, Osmanlı Döneminde Bursa, 19. Yüzyıl Ortalarından 20. Yüzyıla Bursa Fotoğrafları, C.I, Bursa, Aralık 2001, s.53. 274 duvarlarındaki malzemeden farklıdır. Yapının çağdaşı olan yukarıdaki yapılarında görülmeyen bu durumdan yola çıkarak son cemaat yerinin 1417 onarımında yenilenmiş ya da kuzey cephenin ciddi bir değişiklik geçirmiş olduğunu söyleyebiliriz. Şekil 101-102. Bursa Orhan İmareti. Tahmini Restitüsyon. Yapıyla ilgili bir diğer tartışma konusu da eyvan şeklindeki taçkapıdır. Eyvan şekilli taçkapılar, Anadolu Selçuklu döneminde görülmekle beraber yoğunlukla Osmanlı döneminde, XIV. yüzyılın sonu ile XV. yüzyıl ortası içinde uygulanmıştır728. Yani yapının inşa edildiği 1339-40 tarihi böyle bir taçkapı için erken bir tarih gibi görünmektedir. Bu durum, taçkapının 1417 onarımında inşa edilmiş olabileceğini akla getirmektedir729. İmaretin kuzey cephesindeki bu karışıklıklar belki de sadece kubbe ya da kapı gibi unsurların değil tüm kuzey cephenin değişikliğe uğradığını düşündürmektedir. Orhan İmareti gibi Bursa Yıldırım İmareti (Şekil 49) ve Bursa Muradiye İmareti’nde de (Şekil 128) giriş açıklığı eyvanın dip duvarı üzerindedir. Orhan İmareti’nin son cemaat yerindeki duvar örgüsündeki farklı uygulamalar ve girişin eyvan şeklinde olması, bizi son cemaat yerinin 1417 onarımından sonraki 728 Taçkapılar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ş. Çakmak, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar, s.7, dipnot 35. 729 Ş. Çakmak, ay.yer. 275 döneme ait olabileceğini düşündürürken; örtü, destek sistemi, dış mihrap gibi unsurların aynı yüzyıldaki yukarıda değindiğimiz camiler ve tabhaneli camilerle benzerlik göstermesi bizi bu konuda daha başka verileri de incelemeye yöneltmiştir. Buradan yola çıkarak son cemaat yerinin süslemeleri incelenmiştir. Birimde çini süslemeye rastlanmamıştır. Kalemişi süslemeler ise geç döneme aittir. Taş ve tuğla ile yapılmış süslemeler ise son cemaat yeri ve yapının dış duvarları üzerinde görülebilmektedir. Orhan İmareti’nde son cemaat yerinin doğu ve batısı dışa ikiz kemerlerle açılmaktadır. Bu kemerlerin aynalarında bazı geometrik örnekli süslemeler bulunmaktadır. Benzer süslemeler Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim 25-28) ve Bursa Muradiye İmareti’nde de görülmektedir (Resim 221-224). Hüdavendigâr İmareti 1365-1385 yılları arasına tarihlenirken, Muradiye İmareti 1425-26 yıllarına tarihlenmektedir. Son cemaat yeri kuzey duvarında görülen tuğla ve taş ile meydana getirilmiş rozetlerin benzerleri de İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde son cemaat yeri cephesinde de vardır (Resim 37). Nilüfer Hatun İmareti 1388 yılına tarihlenmektedir. Son cemaat yerinde görülen bu süslemeler, Orhan İmareti’nden sonra inşa edilmiş olan tabhaneli camilerde görülmektedir. Buradan yola çıkarak ya Orhan İmareti’nden sonra yapılmış olan bu tabhaneli camilerin Orhan İmareti’nden etkilenmiş olduğunu ya da Orhan İmareti’nde son cemaat yerinde görülen bu süslemelerin son cemaat yeri ile birlikte sonradan yapılmış oldukları akla gelmektedir. Görülüyor ki süsleme özellikleri de Orhan İmareti’nin içinde bulunduğu durumu netleştirmeye yardımı olmamıştır. Yukarıda tartıştığımız konuların dışında Orhan İmareti’nin plan şeması da bazı noktalara değinmemizi gerektirmiştir. Bu durum bizi Orhan dönemine ait İznik Orhan Gazi İmareti (Şekil 2) ve Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin (Şekil 10) plan şemasının incelenmeye yöneltmiştir. Bu iki yapıda sadece ana eyvan uygulaması yapılmış ve mekanlar birer tonoz ile örtülmüştür. Orta avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile bağlantısı yoktur. Her iki mekan da birer tonozla örtülüdür. Arkaik özelliklere sahip bu yapılara rağmen Orhan İmareti’nde bugün ikisi eyvan şeklinde ikisi de enine dikdörtgen planlı dört tabhane mekanı vardır. Giriş eyvanından ulaşılan birer dar açıklıkla doğu ve batıdaki küçük mekanlara, oradan da 276 kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır730. Bu tabhane mekanları ayrıca avlunun doğu ve batısında bulunan bugün eyvan görünümlü tabhane mekanlarına da açılmaktadırlar. Kuzey-güney yönlü, dikdörtgen planlı bu tabhane mekanlarının kuzey ve güney kenarlarına atılan doğu-batı doğrultulu kemerler sayesinde, mekanlar kare şeklini almış ve kubbe ile örtülmüştür. Orhan İmareti bazı kaynaklarda eyvanlı olarak betimlenmektedir731. Yapının planına göz attığımızda ise ilk yapıda eyvanların kapalı olduğu anlaşılmaktadır (Şekil 101-102). Çünkü eyvanlar genellikle yapılara kısa kenarı ile birleşir. Burada ise tam tersi bir uygulama söz konusudur. Kuzeyde yer alan tabhanelerin hem giriş mekanına hem de eyvanlara açılan girişleri bulunmaktadır. Bursa’daki eyvan içeren yapılar incelendiğinde eyvanların güney ve kuzeyindeki tabhane mekanlarının arasında yer aldığı, yani simetri kaygısı ile yerleştirildikleri görülmektedir. Burada ise durum farklıdır. Eyvanların güneyinde tabhane mekanları bulunmamaktadır. Ayrıca Texier’in planında da bu mekanlar eyvan şeklinde değil, kapalı birer tabhane mekanı şeklindedir. İşte bu nedenlerden dolayı bu hacimlerin eyvan değil, kapalı birer tabhane mekanı olduğunu düşünebiliriz732. Avlunun doğu ve batısına yerleştirilen eyvan veya tabhane mekanlarının kuzeylerindeki mekanlarla bağlantıları incelendiğinde Bursa Yeşil İmaret’te eyvanlarla kuzeydeki tabhane mekanları arasında bağlantının olmadığı, kuzeydeki tabhane mekanlarına giriş eyvanından ulaşıldığı görülmektedir (Şekil 78). Filibe İmaret Camii’nde (1430)733 eyvanların kuzey duvarındaki açıklıkla, kuzeydeki birimlere geçilmektedir. Kuzeydeki enine dikdörtgen planlı mekanların başka girişleri yoktur. Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde (1411) (Şekil 155) eyvanlarla kuzeylerindeki mekanlar arasında bağlantı 730 Yapı içinde hem orta avludan ulaşılan hem de bir koridorla ulaşılan tabhane mekanı olan camiler: Bursa’da Hüdavendigar İmareti, Yıldırım İmareti, Muradiye İmareti, Yeşil İmaret; Selanik Alaca İmaret, İstanbul Mahmud Paşa Camii. 731 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.71. 732 C. Texier, a.g.e., s.220’de Orhan İmareti planını vermiş fakat yapıyı yanlış olarak I. Murad Camii olarak adlandırmıştır. Bu plan şemasında da bugün eyvan olarak görülen tabhane mekanlarının kapalı olduğu, orta avluya açılmadığı görülmektedir. Tabhane mekanlar sadece kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki birimlere açılmaktadır. S.Emir, a.g.e., C.II, s.39,40’ta da eyvanların kapalı olduğunu, avluya açılan kemerlerle avlu askı kemerleri arasında kalan duvar yüzeylerinde ayırt edilebilen ve düzgün bir profil göstermeyen derzler ve sıva uyuşmazlıkları ile sofa duvarlarının yırtıldığına işaret ettiğini belirtmektedir. Eyvanlara çıkışı sağlayan basamaklarında doğrudan avlunun tuğla döşemesine yerleştirildiğini, özellikle doğudakinin kalın bir harç tabakasına oturtulduğunu işaret etmektedir. Her iki taraftaki basamakların boyutlarının da farklı olduğunu bildirmektedir. 733 S. Eyice, a.g.m., s.39; E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, C.4, 4.Kitab, s.156-59. 277 yoktur. Kuzeydeki mekanlara avlunun kuzeydoğu ve kuzeybatısındaki açıklıklarla ulaşılmaktadır. Bursa Yıldırım İmareti’nde eyvanlarla kuzey ve güneydeki tabhane mekanlarının bağlantısı yoktur. Mekanlara avludan ulaşılmaktadır (Şekil 49). Amasya Bayazid Paşa İmareti’nde de (1414-19) (Şekil 74) avlunun doğu ve batısındaki ikişer tabhane mekanının birbirleri ile bağlantıları yoktur. Her dört mekana da avludan ulaşılmaktadır. Edirne Yıldırım İmareti’nde (XV. yy. sonları) (Şekil 60) ise sadece batıdaki eyvanın kuzey duvarındaki bir açıklıkla kuzeyindeki tabhane mekanına giriş vardır. Yapı oldukça fazla onarım geçirmiştir. Benzer uygulama Bursa Muradiye İmareti’nde734 de (1425-26) görülmektedir. Bursa Muradiye İmareti’de bugün eyvanlı görünümdedir (Şekil 128). Bursa Muradiye İmareti’nin plan şeması incelendiğinde, eyvana dönüştürülen tabhane mekanlarının Orhan İmareti’nde de olduğu gibi yapının kısa kenarıyla birleştiği, kuzey-güney yönlü dikdörtgen planlı mekanların, kuzey ve güney duvarlarına doğu-batı yönlü kemerler atılarak kareye dönüştürüldüğü ve bu mekanlara kuzeylerinde yer alan birer koridorla da ulaşıldığı görülmektedir. Bu imarette de eyvana dönüştürülen tabhane mekanları dışında, kuzeyde küçük boyutlu birer tabhane mekanı daha vardır. Görülüyor ki Orhan İmareti çağdaşı olan İznik ve Bilecik Orhan imaretlerinden daha gelişmiş bir plan şemasına sahiptir. Yapıda plan şeması ve kıble yönü gibi aksaklıkların dışında yan cephelerin düzenlerinde de bazı aksaklıklar vardır. Dış duvarlardaki çökertmeler ve bu çökertmeler içine yerleştirilmiş pencerelerin aynı eksende olmaması yapının aksayan yönlerindendir. Bu da duvarlarda ciddi değişiklikler yapıldığını akla getirmektedir. Doğu cephesinde kimi sağır kemerler ve nişler sonradan doldurulduğu için cephe üzerinde malzeme farkı rahatlıkla görülebilmektedir. Yapının tüm cephelerinde altta ve üstte ikişer pencere yer almaktadır. Pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının güney duvarlarında ise sadece altta ve üstte birer pencere vardır. Bu pencereler de diğer cephelerde olduğu gibi sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. İmaretin doğu duvarı üzerinde, güneydoğu köşede, alt sıradaki pencerenin üzerinde, sonradan kapatıldığı anlaşılan bir pencere vardır. İmaretin doğu cephesinin alt sırasında 734 Türkiye’de Vakıf Abideler Eski Eserler, III, s.135-37; S. Eyice, a.g.m., s.38; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61-63; K. Baykal, a.g.e., s.39-40; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265-68; Y. Demiralp, “Muradiye Külliyesi”, a.g.e., s.113-14; H. Wilde, Brussa, s.51-56; G. Cantay, a.g.e., 35; A. Gabriel, Brousse, s.106-111; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.53-55. 278 yer alan penceresi sonradan kademeli silmelere sahip, mermer bir giriş açıklığına dönüştürülmüştür. Açıklığın içinde bulunduğu çökertme de, aynı cephenin güneydoğu ucunda üst seviyede yer alan pencere gibi sonradan doldurulmuştur (Resim 4). 1413 yılında Karamanoğlu Mehmed Bey’in Bursa’yı kuşatması sırasında Ulu Cami ve Orhan İmareti yakılmak istenmiştir. Her iki yapıda, yangın sırasında hasar oluşmuştur. Orhan İmareti’nde son cemaat yeri ve giriş kısmındaki mermer kalker taşından yapılan kısımlar zarar görmüştür. 1417 yılında Çelebi Sultan Mehmed’in emirleriyle Vezir Beyazid tarafından zarar gören kısımlar onarılmıştır. Yapı 1904 yılında da Sultan II. Abdülhamid tarafından da tamir ettirilmiştir. İmaret Bursa’daki R.1321 yılındaki büyük depremde zarar görmüş, çeşitli dönemlerde tamir edilmiştir. Reşit Mümtaz Paşa zamanında yapılan onarımlarda daha önce olmayan doğu kapısı açılmış, tabhane mekanlarının kemer aynaları boşaltılarak yükseltilmiş, önceden lokmalı olan şebekeler yerine diyagonal atkılı lokmasız şebekeler ve yeni doğramalar takılmış, mermer denizlikler eklenmiştir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının mazgal penceresi genişletilip, üstlük penceresi haline getirilmiştir. Duvarlar ise tamamen değişikliğe uğramış, abartılı şekilde boyama tuğla sıralarıyla yenilenmiştir. Minarenin sivri ve kurşunlu olan külahı yerine boğumlu taş bir külah yapılmış ve şadırvan yenilenmiştir735. Mekan zenginliği, girişin eyvan şeklinde verilmiş olması ve yukarıda bahsedilen acemice uygulamalardan yola çıkarak yapının yeniden inşa edilmediği, ancak 1417 ve 1905 onarımlarında özellikle kuzey cephesinin kapsamlı bir onarım gördüğü düşüncesindeyiz. Orhan İmareti’nin kuzeye açılan son cemaat yeri kemerlerinden ortadaki zikzaklı sivri kemer, bu kemerin iki yanında birer yalın sivri kemer, kuzeydoğu ve kuzeybatı uçtaki kemerler ise dişli sivri kemerler formundadır. Gerek dişli sivri kemerlerin gerekse de zikzaklı sivri kemerin Anadolu’daki ilk örnekleri ile Osmanlı ve Memluk mimarilerinin oluşumundan önce, Şam kökenli mimar Muhammed bin Havlan elDımışki’nin eserlerinde karşılaşılır736. Konya Alaeddin Camii (1219 tarihli kesim)737 735 K. Baykal, a.g.e., s.103; S. Emir, a.g.e., C.II, s.48; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.67. M.B. Tanman, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, s.85, Res.10-11. 737 O. Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, Ankara, 1991, s.31-35, Res.41. 736 279 ve caminin yanına bitiştirilmiş kümbet (1220?)738 bu örnekler arasındadır. Bu kemerlerin Memluklulardan önce Anadolu’da örneklerinin olması, erken Osmanlı mimarisine Selçuklu kanalıyla ulaştığını düşündürmektedir. Bunun yanında İsrail’de, Yubnâ kasabasındaki Memluk yapılarından Ebû Hureyre Meşhedi (1274)739 ile Orhan İmareti’nin son cemaat yeri kemerleri arasındaki benzerlik, erken Osmanlı döneminde Filistin-Suriye-Anadolu arasında bir etkileşimin olduğunu göstermektedir. Hureyre Meşhedi’nde üç sivri kemerden ortadaki zikzaklı, yandakiler dişlidir740. Orhan İmareti’nin mimarı bilinmemektedir. Yapının cephelerinde görülen almaşık örgü, yuvarlak sağır kemerler, taş-tuğla rozet, testere silme gibi Bizans kökenli birçok ayrıntı, Orhan İmareti ve birçok erken Osmanlı yapısının Türk-Rum karşımı bir ekip tarafından inşa edilmiş olduğunu akla getirmektedir741. Ancak Ebû Hureyre Meşhedi ile arasındaki benzerlikten yola çıkarak bu şantiyede yerli ustalarla beraber, Memluk üslubunda yetişmiş ustaların da çalışmış olabileceği hiçte uzak bir ihtimal gibi görülmemektedir. Ne yazık ki erken Osmanlı dönemine ilişkin belgelerin az olması bu durumun netleşmesini engellemektedir742. Orhan İmareti’nin farklı mimari üsluplardan etkileşimi gösteren bir diğer unsur ise, son cemaat yerinin doğu ve batıya açılan ikiz kemerleridir. Hüdavendigâr İmareti revaklarında daha sık kullanılan bu ikiz kemerler Haçlı Seferleri sonrasında, Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan kültür ortamı içinde görmek mümkündür. Memluk mimarisinde yaygın olarak kullanılan bu ikiz kemerler sivri olmasıyla, Osmanlı örneklerine, Balkanlar’daki yuvarlak ikiz kemerlerden çok daha yakındır743. Son cemaat yerindeki demir gergiler 1271/1855 depreminden sonra 128081/1863-64 yılındaki onarımda Parvillée tarafından yapılmıştır744. Giriş eyvanı önündeki ahşap gergi ise Parvillée onarımından önceki döneme ait tek unsur olmalıdır. 738 R.H. Ünal, L’Etude Du Portail Dans L’Architecture Pre-Ottomane, İzmir, 1982, Pl.CXLI, Ph.113. L.A. Mayer-J. Pinkerfeld, Some Principal Muslim Religious Buildings in Israel, Jerusalem, 1950, s.21-24, plates 1-11. 740 M.B. Tanman, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, s.85, Res.12. 741 A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, s.71. 742 M.B. Tanman, a.g.m., s.85. 743 Ay.mak., s.85-87. 744 E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, s.78. 739 280 Orhan İmareti’nin beden duvarları üzerinde yükselen minaresi yenidir745. Gövde tuğla, petek ve külah taştandır746. Gabriel, minarenin kapı yönündeki iki hücrenin üzerinde ve çiftte minare olabileceğini ve XIX. yüzyıla ait olduğunu iddia etmektedir747. Oysa minare Gabriel’in iddia ettiği gibi hücreler üzerinde değil, Ayverdi’nin de belirttiği gibi tek olarak duvar köşesine konulmuştur748. Ayverdi yapının vakfiyesinde 1196/1782 yılında cami ve minarenin tamir gördüğü bildirmektedir749. Ayverdi minarenin XVII. yüzyıl750, Çetintaş ise XVIII. yüzyıldan sonra inşa edildiği görüşündedir751. S. Emir ise, minarenin özgün olmadığını ve yapının camiye dönüşümünden sonra, muhtemelen XVI. yüzyılın ikinci yarısında inşa edildiğini ileri sürmektedir. Tuğla gövdenin XVI. yüzyıldan sonra onarım gördüğüne ya da yenilendiğine ilişkin herhangi bir veri saptayamamış, 1196/1782 tarihli sicil kaydından yola çıkarak mermer şerefe döşemesinin onarıldığını ve külahın yenilendiğini vermiştir. Eski fotoğraflardan yola çıkarak külahın 1905 onarımına kadar sivri ve kurşun olduğu ve bu onarımında yenilenerek bugünkü taş külahın inşa edildiği, XIX. yüzyıla ait fotoğraflar gösterilerek belirtilmiştir752. Bizde Uysal753 gibi imaretin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarları üzerinde oturan minarenin ilk yapıya ait olma ihtimalini zayıf görmekteyiz. Minarenin imaret duvarına oturuş tarzı, ulaşım için kâgir değil, demir merdivenlerin bulunması, unsurun imaret ile aynı dönemde planlanmadığını akla getirmektedir754. Emir’in de vurguladığı gibi 1196/1782 tarihli sicil kaydından yola çıkarak minarenin camiye dönüştürüldükten sonra yapılmış olabileceği söylenebilir. Minare yapının doğu cephesindeki durum hakkında da ipuçları vermektedir. Minareye giriş, kuzeydoğudaki tabhane mekanından sağlanmaktadır. Demir merdivenlerle çıkılan minarede, minare gövdesine ulaşılabilmek için tonoz yırtılmış ve kuzey duvarı, çıkış 745 A. Kuran, a.g.e., s.71. Bursa Hüdavendigâr İmareti, İznik Yeşil Cami (1378-1391), Edirne Muradiye İmareti (H.830), Balat İlyas Bey Camii (1440) minareleri de cami duvarı üstünde yükselmektedir. 746 1904’ten önce çekilmiş bir fotoğrafta külah kurşundur. Bkz. E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi…, s.131. 747 A. Gabriel, a.g.e., s.47. 748 E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi…, s.76. 749 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.67. 750 Ay.es., s.76. 751 S. Çetintaş, Türk Mimari Anıtları, I, s.19. 752 S. Emir, a.g.e., C.II, s.44-45. 753 A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde Minare Sorunu”, Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara, 1997, s.48. 754 E. Pekin-S. Rifat, Green Bursa, s.45’te minarenin 1904 restorasyonunda inşa edildiğini bildirilmektedir. 281 için gereken açıklığı sağlamak için köşede 30 cm. kadar açılmıştır. Minare inşaatıyla yapılan onarım, doğu cephesindeki duvar örgüsünde de izlenebilmektedir. Doğudaki tabhane mekanının duvarı diğer duvara göre daha aşağı kotta kalmaktadır. Ayrıca beden duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulurken bu kesim tek sıra saçak ile son bulur. Son cemaat yeri doğu kemer gözünün üstü ile tabhane mekanı arasında duvar örgüsü de dikkatli bakıldığında farklıdır. Batıdaki çörten burada yoktur755. Orhan İmareti’nde taş-tuğla, alçı, kalemişi ve çini süslemelere yer verilmiştir. Taş ve tuğla süslemeler, duvar süslemesi olarak kullanılmıştır. Son cemaat yerinin kuzey, doğu ve batı cephelerinde bu süslemeler görülmektedir. Son cemaat yeri doğu ve batı cephedeki ikiz kemerin aynalarında doğudakinde baklava (Resim 181) batıdakinde ise kare/altıgen formunda süslemeler görülmektedir (Şekil 103). Bu tarz süslemeleri Bursa Hüdavendigâr İmareti ikiz kemerlerinde (Resim 25-26), Şam Nureddin Zengi Maristanı’nda kapısında756 da yer almaktadır. Son cemaat yerindeki bu süslemeler, muhtemelen boya ile yapılmışlardır. S. Çetintaş bu süslemelerin üzerinde bir takım firuze renkli küçük çini parçalarının olduğunu, bunların sıvaya gömülmek suretiyle basit bir süsleme meydana getirdiklerini, ancak bunların yapının çini süslemeleri olduğunu göstermediğini, bunların az miktarda tek renkli küçük parçalardan ibaret olduğunu ve sadece burada kullanıldığını söylemektedir. Çetintaş ayrıca, Osmanlıda Yeşil İmaret’ten önce hiçbir yapıda çini kullanılmadığını, Bursa Yıldırım İmareti’nin tavanındaki çini panoya bile şüpheyle baktığını eklemektedir757. Bugün süslemeler üzerinde herhangi bir çini parçasına rastlanmamıştır. Yine birimin kuzey ve doğu cephelerinde güneş kursları ve ışınsal rozetler vardır. Bu rozetler taş ve tuğlalarla oluşturulmuştur. Yapının beden duvarlarından doğudakinin ortasında yer alan çökertmede ve güneybatıdaki ilk pencerenin üzerinde de güneş kursları bulunmaktadır. Benzer süsleme örneklerini Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyıl) (Resim 45) ve İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde (1388) (Resim 35-37) son cemaat yeri cephesinde görmek mümkündür. Minare gövdesinde de tuğla ile yapılmış bir rozet yer almaktadır. 755 Minare ve duvar örgüsü için ayrıca bkz. S. Emir, a.g.e., C.II, s.43-46. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.76. 757 S. Çetintaş, a.g.e., I, s.21. 756 282 Yapıda çok fazla çini süsleme yer almamaktadır. Esas ibadet mekanın kıble duvarının doğu kesimindeki pencerenin iki yanındaki dikdörtgen çökertmelerin içi çini plakalarla dolgulandırılmıştır. Firuze renkli çini plakalar üçgen tuğlalarla çevrelenmiştir. Basit geometrik kompozisyon oluşturan bu plakalar iki sıra halindedir. Şekil 103. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yerinin Batısındaki İkiz Kemer Aynalığındaki Taş-Tuğla Süsleme. Orhan İmareti’nin mihrabı kalıplama tekniğinde, alçak kabartma olarak yapılmıştır. Alçı mihrap, boyanmış olmakla beraber kimliğini kaybetmemiştir758. Mihrabın mukarnas kavsarası ve çerçevesi yağlı boya ve altın yaldızla boyanmıştır. Kavsara köşeliklerinde kabartma şeklinde rumiler yer almaktadır. Mihrap çerçevesi geometrik geçmelerle hareketlendirilmiştir. Çerçeveyi dıştan mukarnas şeridi çevrelemektedir. İç çerçeve ise geometrik örgülüdür. Mihrap ana nişindeki mermer 758 İmaret, 1576 yılında genişletilmiştir. XVI. yüzyılın en güzel alçı süslemelerinin yer aldığı mihrap, ne yazık ki bugün, zemin kotunun yükseltilmesi nedeniyle tahrip görmüştür. R. Kaplanoğlu, Bursa Anıtlar Ansiklopedisi, Bursa, 1994, s.99. 2004 yılının Mart ayında Uludağ Ü. öğretim üyelerinden Prof. Dr. Zeren Tanındı başkanlığında mihrapta sıva raspası yapılmıştır. Ayrıca, onarımın kapsamı tam olarak bilinmemekle beraber, yapıda, boya, badana, alçı, kalemişi tezyinat restorasyonu ve basit onarımı yapılmış (Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi’nden). 283 sütuncelerin mukarnaslı başlıkları vardır759 (Resim 186). XIV. yüzyılda alçıyla yapılmış mihrap örnekleri oldukça fazladır760. Yapıdaki tüm birimlerin örtü ve geçişlerinde; pencere ve kapılarının alınlıklarında ve mihrapta palmet, rumi, çeşitli yapraklar ve kıvrık dallarla oluşturulmuş kalemişi süslemelere rastlanmaktadır. Bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Son cemaat yeri kubbe göbeklerinde dilimli daire formlu bir madalyon içerisinde palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Kırmızı zemin üzerinde mavi, yeşil, sarı ve beyaz renkler kullanılmıştır. Kemer karınlarında da dikdörtgen kartuşlar, palmet ve rumilerden meydana gelen süslemelerle dolgulandırılmıştır. Tonozlardaki dikdörtgen kartuşların içerisinde kemer karınlarındaki süslemeler tekrar edilmiştir. Dikdörtgenin çevresinde de içteki süslemenin ikiye kesilmesi ile meydana getirilmiş birer süsleme yer almaktadır. Giriş eyvanının kubbe göbeği ise kenger yaprakları, realist çiçekler ve palmetlerle şekillenen bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Yapıdaki pencereler, palmet, rumi, akantus yaprağı ve kıvrık dallarla taçlandırılmıştır. Avlu kubbesinin içerisinde palmet, rumi ve kıvrık dallardan meydana gelen bir süsleme vardır. Etekteki bordür çok çenekli yapraklardan meydana gelmiştir. Kasnak üzerindeki pencerelerin aralarında, bordürdeki süsleme unsurları uygulanmıştır. Pandantiflerin kenarlarında ise palmet, rumi ve kıvrık dallar kullanılmıştır. Süslemelerde hakim renkler kahverengi, kırmızı, yeşil, mavi ve beyazdır. İbadet mekanında kubbe içerisinde kırmızı zemin üzerine kahverengi, mavi, krem ve siyah renklerle palmet, rumi, kıvrık dallar girift şekilde bir kompozisyon oluşturmaktadır. Uçları ovalleştirilmiş kartuş şeklinde biten bu süslemelerin içerisinde dini içerikli yazılar da vardır. Kubbe eteğine açılan pencerelerde bitkisel örnekli süslemelerle taçlandırılmıştır. Etekteki bordür ise palmet, eşkenar dörtgen ve yapraklardan meydana gelmektedir. Mavi, kırmızı, beyaz ve yeşil renkler kullanılmıştır. 759 S. Emir, a.g.e., C.II, s.47-48’de mihrabın yükseltildiğini ve boyandığını, mihrap ve tromp nakışlarının 1224/1809 onarımına, geçiş kuşağında mihrap üstündeki 1281 tarihli ayetli panonun Parvillée onarımına, ahşap minberin ise 1905 onarımına ait olduğunu belirtmektedir. Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.35-36, Çiz.3. 760 XIV ve XV. yüzyıl alçı mihrapları için bkz. B. Eskici, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/1 Nisan 2006, İzmir, 2006, s.57-75. 284 Tromplar farklı formda üçgenlere bölünmüştür. Zemin kırmızıdır. Üçgen formların her biri, palmet, rumi ve kıvrık dallarla dolgulandırılmıştır. Dört yöndeki sağır kemerlerin içleri de dini içerikli yazılar, içleri küçük çiçeklerle hareketlendirilmiş altıgenler ve yapraklarla bezenmiştir. İbadet mekanın doğu duvarının güneyinde yer alan pencerenin yanında daire formunda bir madalyon bulunmaktadır. Bu madalyonun içerisinde daire şeklinde dini içerikli yazılar yazılmıştır. Ortada kufi yazı ile “Kelime-i Tevhid” yazılıdır. Benzer şekilli madalyonları Bursa Yıldırım İmareti’nin ibadet mekanında da görmek mümkündür (Resim 108). Mihrap palmet, rumi, kıvrık dal ve çok çenekli çiçeklerle meydana getirilmiş bir tepelikle taçlandırılmıştır. Tepeliğin ortasındaki dikdörtgen formlu ayet panosunda simetrik şekilde yazılmış “Kelime-i Tevhid” bulunmaktadır. Tepelikle mihrabı içleri küçük çiçeklerle dolgulandırılmış altıgenlerden oluşan bir bordür ayırmaktadır. Mihrap ana nişi içerisinde bir palmet motifi vardır. Palmet motifini üst bölümündeki oval kısımda simetrik olarak yazılmış dini içerikli bir yazı yer almaktadır. Nişin köşeliklerinde de palmet, rumi ve kıvrık dallarla şekillenen süslemelere yer verilmiştir. Kavsarada her bir mukarnas dişi ince işçilikli bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir761 (Resim 186). Tarihlendirme Harim girişi üzerindeki sülüs yazılı kitabeye göre Orhan İmareti, H.740/1339-40 yılında Orhan Bey tarafından yaptırılmıştır (Resim 187). Cami Karamanoğlu Mehmed Bey tarafından yakıldıktan sonra, Çelebi Sultan Mehmed’in emirleriyle baş vezir Bayezid tarafından H.820/1417-18 yılında tamir ettirilmiştir762. Celi sülüs yazılı Arapça kitabenin metni şöyledir: 761 Kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. E. Çalıkuşu, a.g.e., s.31-38. Yapının tarihlendirilmesi için bkz. O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), 1977, s.21-22; E.H. Ayverdi, “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara, 1962, s.72-73; E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.61-89; K. Baykal, a.g.e., s.102,191; A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Özerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul, 1970, s.144,211-214; Y. Demiriz, a.g.e., I, İstanbul, 1979, s. 301; S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, s.37-38; A. Gabriel, a.g.e., s.46-49; A. Gabriel, a.g.m., s.37-43; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London, 1971, s.51-53; H.B. Kunter, “Kitabelerimiz”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.438; A. Kuran, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, s.67-71; A. Tüfekçioğlu, Erken Osmanlı 762 285 ‫ اﻣﺮ ﺑﮭﺰه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﺴﺮﯾﻔﮫ‬-١ ‫ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻐﺮاه واﻟﻤﺤﺎھﺪﯾﻦ اورﺧﺎن ﺑﻚ ﺑﻦ‬-٢ ‫ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻚ ﻃﺎن ﺛﺮاھﻤﺎ ﻓﻲ ﺳﻨﮫ ارﺑﻌﯿﻦ وﺳﺒﻌﻤﺎﯾﮫ وﺣﺮق وﻟﺪ‬-٣ ‫ ﻗﺮﻣﺎن ﺛﻢ اﻣﺮ اﻟﻨﺎﻇﺮ وھﻮ اﻟﻮرﯾﺮ اﻻﻛﺒﺮ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﺎﺷﺎرة‬-٤ ‫ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﻄﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺣﺎن ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ﻋﺸﺮﯾﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ‬-٥ Kitabenin Türkçe’ye çevirisi: Osman Bey oğlu, gazilerin ve mücahitlerin sultanı Orhan Bey –makamları güzel olsun-, 740 senesinde bu şerifli imaretin yapılmasını emretti. Karamanoğlu’nun yakmasından sonra, Bâyezîd Han oğlu sultan oğlu sultan Mehmed’in –hükümdarlığı devamlı olsun- işaretiyle büyük vezir nâzır Bâyezîd Paşa 820 yılında (eserin tamirini) emretti763. Caminin kitabesinde imaret vakfiyesinde ise zaviye olduğu geçmektedir. Harimdeki alçı mihrabın taç kısmında boya ile yazılmış ayette: 1281/1864 tarihi Parvillée’nin tamir tarihine de uymaktadır764. Son cemaat yerinde de boya ile yazılmış Tamir 1381 yazısı okunmaktadır (Resim 188). Orhan İmareti, ilk kez Sultan Orhan zamanında inşa ettirilmiştir. Yapı 1413 yılında Karamanoğlu II. Mehmed Bey’in Bursa’yı kuşatması sırasında yakılmak istendiği için zarar görmüştür. 1417 yılında Çelebi Sultan Mehmed ve 1904 yılında da Sultan II. Abdülhamid tarafından tamir ettirilmiştir765. Kaynaklara göre Orhan Bey, Karesi’nin fethinden sonra 736/1336 yılında Bursa’da cami, medrese, imaret ve kervansaray olmak üzere çeşitli binaların inşalarını Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001, s.130-33; Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler (Bursa İl Merkezi), III, Ankara, 1983, s.148-52; B. Yalman, Bursa, İstanbul, 1984, s.93-96; E. Pekin-S. Rifat, a.g.e., s.44; C.E. Arseven, a.g.e., s.240-243. 763 Kitabenin okunuşundaki farklar için bkz. H.B. Kunter, a.g.m., s.438; E.H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari”, s. 128; K. Baykal, a.g.e., 191; Y. Demiriz, a.g.e., s.301; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, III, s.148-49. 764 E.H. Ayverdi, a.g.e., I, s.79. 765 O. Aslanapa, Yüzyıllar…, s.21; S.K. Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul, 1984, s.63; C.E. Arseven, a.g.e., s.240-243. 286 başlatmıştır. İmaretin kitabesinde görülen 740/1340 tarihi imaretin belki de tüm külliyenin tamamlanma tarihidir766. Orijinal kitabenin ne olduğu hakkında kesin bilgiler yoktur. Kitabenin, Karamanoğlu tarafından yapılan tahribat sonucu kaybolduğu düşünülmektedir. Şimdiki kitabe ise, 820 yılındaki tamiri göstermek üzere Bayezid Paşa tarafından sonradan konulmuştur767. 766 767 S. Çetintaş, Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, Bursa’da İlk Eserler, İstanbul, 1946, s.18. S. Çetintaş, ay.yer. 287 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.21 :ALİ BEY İMARETİ/CAMİİ768 :Manisa İnceleme Tarihi 11.05.2008, 04.02.2009 :104-105 Resim No :04.04.2008, 22.04.2008, :189-198 Ali Bey İmareti, Manisa Merkez, Adakale Mahallesi, Demirtaş Sokak, 8 pafta, 65 ada, 7 parselde yer almaktadır. Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait olan tarihi yapı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Genelgesi ile korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Yapı, çeşitli tarihlerde tamir görmüştür. Yapıda ana plan şeması kısmi olarak korunsa da genel detaylar incelendiğinde ve kuzey cephesindeki son müdahaleler dikkate alındığında, yapının özgünlüğünün büyük ölçüde kaybolduğu söylenebilir. Ali Bey İmareti, Demirtaş Paşa’nın oğlu Ali Bey tarafından H.831/1427 yılında yapılmış ve vakfiyesi de aynı yıl içinde düzenlenmiştir769. Ali Bey, İshak Bey Hanı’nı yapıya vakfetmiş, mütevelliğine de Hızır Bey bin İsmail’i atamıştır770. İ.H. Uzunçarşılı’nın Kitabeler adlı eserinde, mescidin Ali Bey’in torunlarından Haydar Çelebi tarafından H.975/1567 yılında camiye çevrildiği, Cafer Çelebi tarafından da H.978/1570 yılında tamir edildiği, minber ve minare gibi yeni unsurların ilave edildiği belirtilmektedir771. İ. Gökçen’in Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar adlı eserinde yapının Zi’l-Ka’de 1034/1625 yılındaki depremde büyük ölçüde zarar gördüğü, caminin 768 İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi’nde yapı, Emir Ali Bey Camii şeklinde adlandırılmaktadır. Kaynaklarda da Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.119, Ali Bey Zaviyesi şeklinde adlandırılan yapıyı, biz metin içinde kitabesinden yola çıkarak imaret olarak adlandırdık. 769 İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, İstanbul, 1929, s.77’de Ali Bey’in Manisa’daki ikameti sırasında yapının mescit olarak yapıldığı belirtilmektedir. E.H. Ayverdi, Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, C.II, İstanbul, 1989, s.182; H. Acun, Manisa’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999, s.80-81; F. M. Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.92; N. Köklü, “Manisa’daki Osmanlı Eserleri II”, Manisa, S.5, Manisa, Şubat 1994, s.3. 770 İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.77. 771 Ay.yer. 288 mütevellisi Timurtaş Efendi’nin gayretleri ile çatının çardağının772 bazı yerlerinin tamir edildiği belirtilmektedir773. Güney-kuzey yönlü eğimli bir arazi üzerine kurulu Ali Bey İmareti, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve son cemaat yeri ile güneybatı köşesinde yer alan minareden meydana gelmektedir. Yapı geniş bir bahçe içerisindedir. Bahçeye kuzey ve güneydeki kapılarla girilmektedir. Yapının dış bahçe duvarlarından kuzey cephesi üzerinde bir de sivri kemerli çeşmesi bulunmaktadır (Şekil 104), (Resim 189-192). Şekil 104. Manisa Ali Bey İmareti. Plan. Bahçede, ahşap desteklerle taşınan ahşap örtülü bir şadırvanı vardır. Büyük ölçüde işlevini kaybeden unsur, bugün kullanılmamaktadır ve kendi haline terkedilmiştir. Yapının kuzeybatı köşesine ise son dönem eklentileri betonarme yapılar yapılmıştır (Resim 191). 772 773 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, İstanbul, 1989, s. 182-183’te ahşap revak olacağını belirtmektedir. İ. Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, İstanbul, 1946, s. 36-39. 289 Yapının inşa malzemesi dış cephesinin tamamen sıvanıp boyanması nedeniyle anlaşılamamaktadır (Resim 189-191). Ancak E.H. Ayverdi’nin yayınlamış olduğu bir fotoğrafta görüldüğü üzere, duvar örgüsü moloz taşlarla şekillenmiştir774. Beden duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Tabhane mekanları tek yöne eğimli birer çatı ile ana yapı ise Marsilya tipi kiremitlerle kaplı kırma bir çatı ile örtülüdür (Resim 189). Yapının güneybatı köşesinde yer alan kare kaideli minare yapıyla çağdaş değildir. İnşa kitabesinden, minarenin yapı bünyesine 1570 yılında dahil edildiği anlaşılmaktadır775. Kaide yatay ve dikey tuğlaların kasetlemiş olduğu kesme taşlarla almaşık düzendedir. Kare kaideden sekizgen planlı pabuca geçilmektedir. Pabucun alt kesimi iki renkli düzgün kesme taşlarla şekillenmiştir. Her yüzde sağır sivri kemerler vardır. Pabucun üst kesiminde ise alt bölümle bir kaytan silme ile ayrılmış prizmatik Türk üçgenleri bulunmaktadır. Silindirik formlu tuğla gövde, zikzak şeklinde bir süsleme ile hareketlendirilmiştir. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılırken, petek sıvanmış ve kurşun bir külah ile örtülmüştür. Minarenin zemini imaretin zemininde 2.00m. daha yüksektedir. Minarenin asıl kapısı dışarıdadır. Bugün batıdaki tabhane mekanının güney duvarında yer alan pencere kapıya çevrilmiş ve minareye de bu kapı ile ulaşım sağlanmıştır (Şekil 104) (Resim 192). Yapının bahçe duvarlarından kuzey cephedeki girişin batısında bir çeşme nişi yer almaktadır. H. Acun, eserinde güneydeki girişinde yanında sivri kemerli bir çeşmenin olduğunu belirtmektedir776. Bizde Sayın H. Acun gibi, malzeme ve duvar tekniği bakımından çeşmenin, imaret ve diğer külliye yapılarıyla aynı dönemde yapıldığını düşünmekteyiz777. Dikdörtgen planlı çeşme nişi sivri bir kemer ile örtülüdür. Çeşmenin küçük bir ayna taşı vardır. Ayna taşının üzerinde ince uzun bir niş şeklinde sabunluk, alt kesimde de oluğu bulunmaktadır. İbadete açık olan Ali Bey İmareti’ne, kuzeyde yer alan çift yönlü merdivenle çıkılmaktadır. Yapının oldukça dik eğimli bir arazi üzerine inşa edilmesi bu uygulamayı 774 Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310 b. Yapının geçirdiği müdahalelere s.293-95’te değinilmiştir. 776 H. Acun, a.g.e., s.82. 777 Ay.yer. 775 290 zorunlu kılmıştır. Merdivenin merkezinde dikdörtgen formlu bir niş yer almaktadır. Nişin tuğla kemeri bozulmuştur. Nişin çevresindeki alanda taş duvar örgüsü belli bir kesime kadar korunmuş, merdivenin diğer kısımları, basamaklar hariç, sonradan sıvanmış ve boyanmıştır (Resim 190-191). N. Köklü’nün onarım öncesi planında niş, çeşme olarak işaretlenmiştir. İki sıra betonarme kolonlarla taşınan son cemaat yerinde üst sıra pencereleri basık kemerlidir ve alüminyum doğramalıdır. Kuzey duvarının doğu ve batı ucundaki dikdörtgen planlı pencereler de alüminyum doğramalıdır, lokma demir parmaklıklı pencerelerin denizlikleri dökme mozaiktir. Son cemaat yeri Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün son onarımından sonra bu şekli almıştır. İki sıra ahşap desteklerle taşınan son cemaat yeri ahşap tavanı ve destekler betonarme konstrüksiyon ile değiştirilmiş, avlunun kuzeyinde yer alan kadınlar mahfili betonarme ve “U” şeklinde uzatılarak son cemaat yerine dahil edilmiştir. Son cemaat yerinin batı duvarına abdest muslukları yerleştirilmiştir (Resim 190,193). Ali Bey İmareti’nde yapının içine dikdörtgen formlu basit bir açıklıkla girilmektedir. İki kanatlı demir kapı, muhtemelen son onarımın eseri olmalıdır. Kapının batısında inşa kitabesi yer almaktadır (Resim 193). Ana giriş kapısı ile kareye yakın dikdörtgen planlı avluya girilmektedir. Mekan, ahşap tavan ile örtülüdür. Avlunun kuzeyinde son cemaat yerine doğru taşan kadınlar mahfili yer almaktadır. Mahfil avluya sivri bir kemer ile açılmaktadır. Mahfilin güneyi ahşap bir kafes ile kapatılmıştır. Betonarme unsura avlunun kuzeydoğu köşesindeki merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 194-195). Avlunun doğu ve batısında birer tabhane mekanı bulunmaktadır. Her iki mekan da avluya sivri kemerlerle açılmaktadır. Avlu ile tabhane mekanları arasında kot farklı yoktur. Dikdörtgen planlı iki mekan da düz ahşap tavan ile örtülüdür. Doğudaki tabhane mekanın duvarlarında birer pencere yer almaktadır. Doğu duvarının kuzey ucunda ise dikdörtgen planlı pencere sonradan kapıya dönüştürülmüştür. Batıdaki tabhane mekanında da aynı düzen görülmektedir. Ancak burada güneydeki pencere sonradan minareye çıkışı sağlayan bir kapı şekline dönüştürülmüştür (Resim 196). 291 Avlunun güneyinde alçak bir kot farkı ile belirtilmiş ibadet mekanına ulaşılmaktadır. Kareye yakın dikdörtgen planlı mekanın tavanı avluda da devam eden bir ahşap tavan ile örtülüdür. Mekanın alt seviyede doğu ve batı duvarlarında dikdörtgen planlı birer pencere, üst sırada ise güneyde iki, doğu ve batıda ise sivri kemerli birer pencere yer almaktadır. Mekanın güney duvarı ortasında yer alan beş kenarlı mihrap nişi mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Bugün, mihrap ana nişi ve çerçeve fayanslarla kaplanmış, kavsara ise yağlı boya ile boyanmıştır (Resim 197). Mihrabın güneydoğusundaki ahşap vaaz kürsüsü ve mekanın kuzeybatı köşesine, bir kısmı avluya taşacak şekilde yerleştirilmiş ahşap minber yenidir. Yapı camiye çevrildikten sonra minber yapı bünyesine dahil edilmiştir778. Ancak bugünkü minber XVI. yüzyılda eklenen minber değildir (Resim 197). Ali Bey İmareti’nde mekanların tüm duvarları ahşap lambrilerle kaplanmıştır. Yapının iç ve dış duvarları sıvalı ve boyalı olduğu için herhangi bir süsleme unsuruna rastlanmamıştır. Ali Bey İmareti farklı dönemlerde geçirdiği onarımlarla özgün görüntüsünden uzaklaşmıştır. Tarihçe bölümünde de belirttiğimiz gibi kitabesinde açıkça verilen onarım bilgilerinden yola çıkarak yapının, ilk ciddi onarımının 1567-68 ve 1570-71 yıllarında gerçekleştiği ve bu onarımlarla imaretin kimlik değiştirerek cami fonksiyonu kazandığı anlaşılmaktadır. Minber, mahfil ve minare gibi unsurların yapı bünyesine dahil edilmesi, inşa edildiği dönemde tabhaneli bir cami olarak tasarlanan bu yapının aynı kategorideki diğer yapılarla aynı kaderi paylaştığını göstermektedir. Belirli bir ihtiyaçtan doğan ve belli bir dönemde inşa edilen tabhaneli camilerin en önemli özelliği siyasi bir oluşumla yeni bir yapı tipinin meydana gelmesi ve gelişmesi; siyasi ortamın, kişi ve kurumların zaman içinde işlevselliklerini kaybetmeleri ya da farklı yönelimlere ihtiyaç duyulması ile bu yapı tiplerine ihtiyaç kalmaması, yapıların değişimlerini zorunlu kılması ve kimliklerinin değişmesidir. Ali Bey İmareti de bu kimlik değişimini tam da bu yapıların ve hizmet ettikleri kurumların ve kişilerin önemlerini yitirmeye başladıkları yıllarda yaşamıştır. İnşa 778 Bkz. yapının inşa kitabesi ve E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310d. 292 edildikten yüzyıl sonra kimliğinde değişim olmuş, yeni unsurları ile artık her mekanında ibadet edilebilecek bir cami işlevini kazanmıştır. Yapıda ilk büyük değişimden sonraki en büyük değişim, H.1034/1625 yılındaki büyük depremden sonra gerçekleşmiştir. Bu depremden sonra yapının harap olan çatı ve son cemaat yeri tamir edilmiştir779. Mihrabın iki yanında, üst sırada yer alan vitraylı pencerelerin üzerinde H.1164/1750-51 tarihi yazılıdır. Muhtemelen yapı bu tarihte de onarılmış olmalıdır780. İmaret en son Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. Bu onarımda, son cemaat yerinin ahşap destekleri değiştirilerek bugün gördüğümüz beton kolonlar yerleştirilmiş, minber yenilenmiş, eskiden harimin kuzeyinde yer alan mahfil değiştirilerek son cemaat yerinin üzerine alınmış ve yanları kuzeye doğru “U” şeklinde uzatılmıştır. Batı yan kanadın güney penceresi kapı şekline getirilerek minareye çıkışın önü açılmış, doğu yan kanadın kuzey alt penceresi kapı şekline getirilmiştir. Harime girişi sağlayan kapı üzerindeki kitabe üzerinden alınarak, kapının sağ tarafına konulmuştur781. Yapının dış görüntüsünü tamamen değiştiren diğer en önemli unsur ise dış cephenin tamamen çimento içerikli sıva ile sıvanmasıdır. Bu yanlış uygulamalar sonucunda yapı, orijinalliğinden büyük ölçüde uzaklaşmıştır. Yapıdaki en büyük değişiklik, iki sıra ahşap destekle taşınan son cemaat yerinde görülmektedir. Ahşap destekler kaldırılmış yerlerine betonarme kolonlar konulmuştur. Avlunun kuzeyinde yer alan ve ahşap desteklerle taşınan kadınlar mahfili betonarme olarak değiştirilmiş ve son cemaat yerinin ilk destek sırasının hizasına ve doğu ve batı kısmına kadar “U” şeklinde uzatılmıştır. Son cemaat yerinin özgünlüğü kaybetmesine neden olan bu uygulama yapının gelecek nesillere yanlış bilgi vermesine neden olmaktadır. 326,8.5.198 Top. No’lu Kültür Bakanlığı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığı’nın kararında782; “yapılan onarımın çok kötü olduğu, aslına tamamen aykırı yapıldığı, caminin eski fotoğrafı varsa rölövelerinden 779 Bkz. H. Acun, a.g.e., s.81; İ. Gökçen, a.g.e., s.36; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.185. Bkz. H. Acun, ay.yer; İ. Gökçen, “Ali Bey Camii”, Gediz, S.15, 1938, s. 11; Ç. Uluçay-İ.Gökçen, Manisa Tarihi, İstanbul, 1939, s. 95. 781 H. Acun, a.g.e., s.81. 782 Bu kararı İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nda yapmış olduğumuz araştırmalar sonucunda edindik. 780 293 yararlanılarak yeniden düzeltilmesi” hakkındaki karara rağmen bugüne kadar bu yanlışlıkların düzeltilmesine yönelik herhangi bir çalışma yapılmamıştır (Şekil 104). Yapıya ulaşımı sağlayan merdivenlerin altında onarım öncesinde bir ahır olduğu belirtilmektedir783. Bugün ise buna dahil herhangi bir iz yoktur. İmaretin kitabesindeki bilgiler hem bizi aydınlatmakta, hem de bazı ihtimalleri düşünmemize yol açmaktadır. Cami olarak tasarlanıp inşa edilmeyen yapı, sonraki dönemlerdeki eklentileri ve geçirdiği onarımlarla tartışmaya açıktır. Yapının plan şeması irdelendiğinde Bursa’daki Timurtaş Paşa Zaviyesi (Şekil 53) ve Ebu İshak Zaviyesi’ne (Şekil 48) benzediği görülmektedir. Yalnız bizimde Ali Bey İmareti’nin restitüsyon denemelerinde yaptığımız gibi iki yapıda da avlu birer kubbe ile örtülüdür (Şekil 105). Bursa Ebu İshak Zaviyesi’nde tabhane mekanları birer tonoz ile örtülüdür. Ayrıca her iki yapıda, tabhane mekanları avluya birer kapı ile açılmaktadır. Ali Bey İmareti’nde ise tabhane mekanları avluya büyük kemerlerle açılmaktadır. Ancak bu kemerler yapıya tamamen cami işlevi yüklendiği zaman açılmış olmalıdır. H. Acun’un yayınlamış olduğu yangın sonrasını gösteren eski bir fotoğrafta, ibadet mekanı ile avlunun iki basamakla ayrıldığı görülmektedir784. Minber bugünkü minber değil, E.H. Ayverdi’nin de yayınladığı eski minberdir785. Kadınlar mahfilinin de bugünkünden farklı olarak ahşap desteklerle taşındığı görülmektedir786. N. Köklü makalesinde; “kuzeydeki bahçe girişinden girildikten sonra medrese hücrelerinin kalıntılarının görüldüğünü, camiye iki yönlü merdivenlerle çıkıldığını, son cemaat yerinin tavanının olmadığını, ancak ahşap desteklerle taşındığını, zeminin kare şekilli tuğlalarla döşeli olduğu, kitabenin belirtilmektedir787. 783 H. Acun, a.g.e., s.82; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.182. H. Acun, a.g.e., s.88, R.52. 785 Ay.yer. 786 H. Acun, a.g.e., s.88, R.54. 787 N. Köklü, a.g.m., s.3. 784 294 giriş kapısı üzerinde olduğunu” N. Köklü’nün Ali Bey İmareti’ne değindiği bir diğer eserinde caminin tüm birimlerinin kurşun kaplı olduğunu ve yapıya ulaşımı sağlayan merdivenin altındaki çeşmenin üç lüleli olduğu belirtilmektedir788. Şekil 105. Manisa Ali Bey İmareti. Restitüsyon Denemesi. Bugün cami olarak kullanılan yapı bu işleve göre ya da daha önce yapıya yüklenen işlev neticesinde özgün plan şemasını kaybetmiştir. Yapının beden duvarları projede de görüldüğü gibi özgün kalmış, tabhane mekanlarının avluya bakan ara duvarları, son cemaat yeri ve pencere-kapı açıklıkları ise özgünlüğünü koruyamamıştır. Yapılan restitüsyon denemelerinde benzer yapılardan yola çıkarak plan şeması üzerinde tahminler işlenmiştir. Tabhane mekanlarının avlu ile bağlantıları ve ara duvarlar ile son cemaat yerinin olması gereken şeması verilmiştir (Şekil 105). Ayrıca kapı ve pencere doğramalarının bugün olduğu gibi alüminyum değil orijinaline uygun şekilde ahşap malzeme ile yapılması gerekmektedir. İleride yapılacak restorasyonda bugün sıvalı olan dış cephede itinalı sıva raspası yapılması, eski fotoğraflarında görülen taş dokunun açığa çıkarılması uygun olacaktır. Sıva raspası sonrasında yüzey taşlardaki bozulmalar 788 N. Köklü, Dünkü Manisa, Ankara, 1970, s.17. 295 tespit edilmelidir. Raspa sonrasında derzlerde bozulma veya boşalma gözlendiği takdirde gerekli yerlerde orijinaline uygun yeni derzler yapılmalıdır. Ahşap desteklerle taşınan ahşap tavanlı son cemaat yerinin ve avlunun kuzeyinde yer alan ahşap desteklerle taşınan kadınlar mahfilinin de bugünkü görüntüsünden kurtarılıp, özgününe uygun hale getirilmelidir. Sonuç olarak, yukarıda Ali Bey İmareti’nin plan şemasına, tarihçesine, geçirdiği değişim ve onarımlarına kısaca değinilmiştir. Tabhaneli camiler içerisinde, kitabesinde ve kaynaklarda bir imaret olarak tasarlanıp, bir cami olarak değişimini belgelerle destekleyen ünik eserlerden biri olması yapıyı önemli kılmaktadır. Kitabesinde ilk inşa edildiği dönemde Cuma namazı kılabilmek için gerekli unsurları barındırmadığı ki bu maksatla inşa edilmediğini gösteren en önemli kanıttır, daha sonra tam da bu yapılara ihtiyacın azaldığı dönemde yani XV. yüzyılın sonlarına doğru yapıya minare, minber, mahfil gibi bir caminin vazgeçilmez unsurları eklenerek yapının işlev değiştirdiği belirtilmiştir. Ali Bey İmareti ile tabhaneli şekilde inşa edilen bu yapıların değişimleri açıkça görülmüştür. Bugün Ali Bey İmareti de diğer tabhaneli camiler gibi artık halk arasındaki adı ile cami şeklinde adlandırılarak görevini sürdürmeye devam etmektedir. Ali Bey İmareti’nde iç ve dışta herhangi bir süsleme unsuruna rastlanmamaktadır. Yapıdaki tek süslemeli unsur minare gövdesindedir. Silindirik gövde de tuğlalar zikzak oluşturacak şekilde örülmüştür. Manisa’da Göktaşlı Camii789, Dilşikar Camii790, Aynı Ali Camii791 ve Serabat Camii’nde de792 tuğla minare gövdeleri, tuğlaların farklı şekilde yerleştirilmeleri ile hareketlendirilmiştir (Resim 189,192). Yapıdaki ahşap elemanların hepsi yeni olduğu için bunlarda da özgün süsleme bulunmamaktadır. E.H. Ayverdi’nin eserinde yer alan ahşap minber bugünkü minber değildir. Bu minber yapı cami işlevi aldıktan sonra yapı bünyesine dahil edilmiş olan minber olmalıdır. Fotoğraftan görülebildiği kadarıyla ahşap minberin aynasında geometrik geçmeler, korkuluğunda kafes oyma tekniği kullanılmıştır793. Ayverdi’nin 789 H. Acun, a.g.e., s.144, R.108-109. Ay.es., s.209, R.175. 791 Ay.es., s.249, R.214. 792 Ay.es., s.264, R.229. 793 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310d. 790 296 yayınlamış olduğu fotoğraflardan birinde de mihrabın doğusundaki pencere kanatlarından sadece bir örneğin kaldığını bu örneğinde silmelerle hareketlendiğini anlamaktayız794. Ayverdi diğer pencere kapaklarının düz meşe olduğunu da belirtmektedir. Bugün tüm pencereler, alüminyum doğramadır ve hiçbirinde kapak yoktur. Tarihlendirme Ali Bey İmareti’nin avluya girişi sağlayan kapısının yanında795 Arapça bir inşa kitabesi bulunmaktadır (Resim 198). Mermer üzerine yazılı kitabenin Arapça harfleri ile yazılışı şöyledir: ‫رة‬١‫ﻋﺪ ﻋﻦ وذ‬١‫ﺗﻖ‬١‫ش ﺑﻌﺪ م‬١‫رة ﻋﻠﻰ ﺑﻚ ﺑﻦ ﺗﻤﺮت‬١‫ﻟﻢ‬١‫ﻣﻊ و‬١‫ﻟﺞ‬١ ١‫ﺑﻨﻰ ھﺬ‬ ‫ ﻓﻠﻢ ﯾﺘﯿﺴﺮاﻗﺎﻣﺔ اﻟﺠﻤﻌﮫ ﻓﯿﮫ اﻟﻰ آن ﺟﺎء‬٨٢١ ‫ﻟﺒﻠﺪ ﺳﻨﮫ‬١ ‫ن ﻓﻰ‬١‫د ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ خ‬١‫ن ﻣﺮ‬١‫ﻟﺴﻠﻂ‬١ ‫ ﺛﻢ ﺗﻮﻟﻰ ﻣﻨﮭﻢ ﺟﻌﻔﺮ ﭼﻠﺒﻰ وﺳﻌﻰ ﻓﻰ‬٩٧٥ ‫اﻣﺮ ﻧﺴﻞ اﺑﻦءه ﺣﯿﺪر ﭼﻠﺒﻰ ﻓﺎﻗﺎﻣﯿﺎ ﻓﯿﮫ ﺳﻨﮫ‬ ‫ﺗﻌﻤﺮه وﺗﺮﻣﺤﮫ ﻓﺠﺪد ﺳﻘﻔﮫ وروزﻧﺎﺗﮫ اﻟﻔﻮﻗﺎﻧﯿﮫ واﻟﺘﺨﺘﺎﻧﯿﮫ واﻟﻤﺤﻔﻞ واﺗﻢ‬ ٩٧٨ ‫ﻣﻨﺒﺮه وﻣﻨﺎرﺗﮫ وزﻧﺘﮫ ﻋﻠﻰ ﻣﺎﯾﺮى ﻓﻰ ھﺰا اﻟﺘﺎرﯾﺦ ﺑﻔﻀﻞ اﷲ‬ Kitabenin Türkçe anlamı ise şöyledir: Bu cami ve imareti, Timurtaş Oğlu Ali Bey vezirlikten emekli olduktan sonra bina etti. Sultan Mehmet’in oğlu Sultan Murat Han 821’de Manisa’da idi. Ancak orada Cuma kılmak mümkün olmadı, taki tekrar gelene kadar. Çocuklarının neslinden, Haydar Çelebi’nin emri ile caminin tamirine başlandı. 975’ten sonra, mütevelli olan Cafer Çelebi tamirini üstlenerek bu uğurda uğraş verdi. Çatısını, pervazını, ahşap işlerini, mahfilini, minber ve minaresinin Allah’ın lutfiyle 978’de yeniledi796. Bu kitabe caminin inşa ve onarımı ile eklentilerinin verildiği belge değerindedir. Kitabeye göre yapı, H.821/1418-19 yılında, Osmanlı Ümerasından Vezir Kara Timurtaş 794 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.184, R.310c. H. Acun, a.g.e., s.80’de kitabenin kapı üzerinde olduğunu son restorasyonda kitabenin kapının batısına konulduğunu belirtmektedir. 796 Kitabenin Arapça metni ve yazılışı için bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.184-185; İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.77; H. Acun, a.g.e., s.80-81. 795 297 Paşa’nın oğlu Ali Bey tarafından yaptırılmıştır. Dört sene kadar Saruhan Sancak Beyliği yapmış olan Ali Bey vezirlikten takaüte ayrıldıktan sonra mescit, imaret ve hamamdan oluşan bu külliyeyi inşa ettirtmiştir. Kitabede yapıya eklenen unsurlar ve onarım aşamalarına da değinilmiştir. Kitabede, Ali Bey’in torunlarından Haydar Çelebi’nin yapıyı H.975/1567-1568 yılında camiye çevrildiği, kardeşi Cafer Çelebi’nin de H.978/1570-1571 yılında mescitte tamir ve tadilat yaparak, mahfil, minber ve minare gibi unsurların ilave edildiğini böylelikle Cuma namazı kılınabilecek büyük bir cami haline getirildiğini öğrenmekteyiz. 298 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.22 :GAZİ MİHAL İMARETİ/CAMİİ797 :Edirne İnceleme Tarihi :20.11.2008 :106 Resim No :199-208 Yapı, Edirne’nin 1,5 km. ötesinde, Kapıkule’ye giden yolun solunda, Tunca Nehri’nin üzerindeki Gazi Mihal Köprüsü’nün yakınlarındadır798. Kaynaklarda yapının imareti olduğu belirtilmektedir799. Çalışmamıza konu olan bu yapıların ilk inşa edildiği dönemde cami olarak değil ibadet mekanı olan tabhaneli bir yapı şekilde inşa edilmesi günümüzde bu yapıların adlandırılmasında farklı yorumlara neden olmuştur. Bugün yapı tamamen cami fonksiyonu ile işlevini devam ettirmektedir. S. Eyice, Badi Efendi’ye atfen yapının önceden zaviye olduğunu belirtmektedir800. Bu da yapının ilk inşaatı ile ilgili yukarıda belirttiğimiz düşünceyi desteklemektedir. Yapı, avlu, ibadet mekanı ve avlunun iki yanına konumlanmış tabhane mekanından meydana gelmiştir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ile kuzeydoğusunda da bir minaresi vardır (Şekil 106). Bir bahçe içerinde yer alan yapı, güney ve batı yönden bir hazire ile çevrelenmiştir. Bahçenin kuzeydeki girişi yol kotunun yükselmesi ile bugünkü cadde kotundan aşağıda kalmıştır. Yapının inşa malzemesinde düzgün kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. Yapının kuzey cephesi hariç tüm cephelerinde, kasnakta ve minarede düzgün kesme taş, son cemaat yerinin güney duvarında ve örtülerde tuğla kullanılmıştır. Son cemaat yerinin güney duvarındaki almaşık örgü, yonu taş sıralarının arasında yatay düzlemde üçer sıra tuğla ile şekillenmiştir. Yapının duvar örgüsünde küçük boşluklar bulunmaktadır. Yapının çevresine iskele kurulurken bazen bu tip hatıl yuvalar bırakılmaktadır. İskele 797 Yapı, Orta İmaret, Gazi Mihal Camii, Mihal Bey Camii şekilde de adlandırılmaktadır. Bkz. T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, s.164; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, s.307; S.A. Kahraman-Y. Dağlı, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: KonyaKayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne, Cilt:3, Kitap:2, İstanbul, Haziran 2006, s.578; A. Kuran, The Mosque…, s.86-89; H.Ç. Arslan, Türk Akıncı Beyleri…, s.57-62. 798 Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, Kuruluşundan XVIII. Yüzyıla Kadar RumeliEdirne Kent Kurgusu ve Yapı Grupları (Manzume, İmaret, Külliye) İlişkisinin Çağdaş Kent ve Mimarlık İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi, (Gazi Ü. Fen Bil. Enst., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Ağustos 1991, s.167-171. 799 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.386; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.98; N. Peremeci, a.g.e., s.66; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, s.307; G. Cantay, a.g.e., s.37. 800 S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, s.38. 299 söküldükten sonra bu boşluklar yapının hava almasına yardımcı olmaktadır801. Yapı örtüleri kurşun levhalar ile kaplanmıştır. İbadet mekanının güney duvarı üçgen bir alınlıkla son bulmaktadır. Edirne’deki diğer tabhaneli camilerde karşılaşmadığımız bu durum, ibadet mekanının bir tonoz ile örtülü olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. Tabhane mekanlarının sekizgen kasnakları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Tabhane kubbelerinin güneyinde birer baca bulunmaktadır (Resim 199-201). Şekil 106. Edirne Gazi Mihal İmareti. Plan. Yapının her cephesinde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin, sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler, silmelerden oluşan dikdörtgen çökertmeler içerisinde yer almaktadır. Silmelerde iki renkli taş 801 Duvar örgüsü içinde bırakılan hatıl yuvaları hakkında daha fazla bilgi için bkz. İ. Aktuğ-Kolay, Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri, Ankara, 1999, s.20. 300 kullanılmıştır. Kırmızı taşlar bazı pencerelerde yarıya kadar devam etmektedir. Pencerelerin lokma demir parmaklıkları vardır (Resim 200-201). Yapının kuzeydoğu köşesinde beden duvarları üzerinde yükselen minare düzgün kesme taşlarla örülmüştür. Beden duvarlarının üzerinde kare planlı bir kürsü, bombeli formda bir pabuç ve silindirik gövde ile yükselmiş, Barok karakterli bir külah ile son bulmaktadır. Gövdedeki kalın kaytan silmeler, şerefenin altını da hareketlendirmektedir. Minarenin girişi doğudaki tabhane mekanının giriş açıklığının kuzeyinde yer almaktadır. Duvar içerisinde kuzeye doğru uzanan dehliz doğuya doğru kıvrılmakta ve minare kürsüsüne ulaşmaktadır. Dehlizi iki mazgal pencere aydınlatmaktadır. Minare dehlizine ulaşımı sağlayan dar taş merdivenlerin tavanında oniki kollu yıldızlardan oluşan geometrik örnekli bir süsleme kompozisyonu dikkat çekmektedir (Resim 199201). Minarenin şerefeden yukarısı, 1953 yılındaki depremin hasarından sonra Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır802. Minarenin pabuç kısmı XVIII-XIX. yüzyılda yapılmış olmalıdır. 1953’ten sonraki onarımda külah pabuç kısmına benzetilerek soğan biçimli olarak inşa edilmiştir. İmaretin kuzeyinde, bahçede yer alan ahşap konstrüksiyonlu unsur, bir kuyunun üzerini örtmektedir. Ahşap yapının sekisi mermer plakalarla yükseltilmiştir. Sekinin alınlarına musluklar yerleştirilerek abdest almak için bir alan oluşturulmuştur. Ahşap desteklerle taşınan sekiz dilimli örtü, alaturka kiremitlerle kaplanmıştır (Resim 199). Yapının kuzeyindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Ortadaki birim yedi sıra mukarnas dolgulu pandantiflerle geçişleri sağlanan bir kubbe ile diğer dört birim ise birer aynalı manastır ile örtülüdür. Orta birim diğer bölümlerden daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Son cemaat yeri kuzeyde beş sivri kemerle dışarı açılmaktadır. Kemerler kuzeyde altı adet köşeleri pahlanmış kareye yakın dikdörtgen kesitli ayaklar üzerine oturmaktadır. Ortadaki kemer, diğerlerinden daha geniş ve yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kemerin üstünde duvar yükseltilmiş, kalkan duvarı görünümündedir. Bu uygulama kubbeyi gizlemektedir. Böylece giriş daha da fazla vurgulanmıştır (Resim 199, 201). 802 O. Onur, Edirne Minareleri…, s.26; H. Rodoplu, a.g.t., s.34. 301 Son cemaat yeri doğu ve batıda da sivri kemerlerle dışarı açılmaktadır. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yeri kemerleri pencerelerde de olduğu gibi kalın kaytan silmelerle meydana getirilmiş çökertmeler içerisine alınarak hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinin güney cephesinde, ortada taçkapı ile taçkapının iki yanındaki pencereler ve kuzeybatı köşede yer alan batı tabhanesinin girişi bulunmaktadır. Cephe almaşık duvar örgüsü ile hareketlendirilmiştir. Üç veya dört sıra tuğlanın arasına kabayonu taş kullanılmıştır. Düzgün sıralar oluşturan kabayonu taşların arasına yer yer dikine tuğlalar yerleştirilmiştir. Taçkapının iki yanındaki dikdörtgen planlı pencerelerin atkı taşı ve söveleri düzgün kesme taştır. Batıdaki tabhane mekanının dikdörtgen formlu girişi, basık kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler mermerdir (Resim 199,201). Son cemaat yerinin önünde kuzeye doğru eğimli ahşap çatılı ikinci bir son cemaat yeri bulunmaktaydı803. Sonradan eklenen bu uygulama kaldırılmıştır. Bugün sadece bu birimin sekisi durmaktadır. Yapının güney cephesinde yer alan taçkapı, silmelerle çevrelenmiş ve bir tepelik ile taçlandırılmıştır. Giriş aralığı zıvanalı geçmeli basık kemerlidir. Kaytan silmelerle harekelendirilmiş sivri kemerli tonoz ile örtülü giriş aralığının üzerinde dikdörtgen formlu mermer inşa kitabesi bulunmaktadır. Dışa taşkın şekilde inşa edilmiş taçkapının iki yanında mihrabiyeler vardır. Beş köşeli mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerin yan sövelerinde, üstte mukarnas başlıklar altta da dikdörtgen bir kartuş içerisinde palmetler ve kıvrım dallarla şekillenmiş bir bitkisel kompozisyon yer almaktadır. Taçkapıda sekizgen kesitli köşe sütuncelerinin mukarnaslı başlıkları vardır. Taçkapının üst kesiminde iki sağır kemer bulunmaktadır. Muhtemelen bu sağır kemerler taçkapının üzerine gelecek ağırlığı dağıtmak için yapılmış olmalıdır (Resim 202). Kaynaklarda taçkapının üst kesimindeki tepeliğin orta kısmının olmadığını öğrenmekteyiz804. Yapılan son onarımda tepelik tamamlanmış olmalıdır. Kuzeydeki giriş açıklığı ile avluya girilmektedir. İbadet mekanı ile avlu aynı akstadır. Avlunun iki yanında da birer tabhane mekanı vardır. Avluya girişi sağlayan taçkapı içeriye de taçkapı formunda yansımıştır. Kare planlı avlu, geçişleri 803 804 H. Rodoplu a.g.t., s.33. Ay.tez., s.34. 302 pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantifler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kubbe dıştan diğer birimlerin örtülerinden daha yüksek tutulmuştur. Sekizgen planlı kasnağın dört yönüne sivri kemerli pencereler açılmıştır. Avlunun doğu duvarı pabuçluklarla değerlendirilmiştir. Avlu ile girişleri avlunun kuzeybatı ve kuzeydoğu uçlarında yer alan tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur. Tabhane mekanlarının girişleri de birer taçkapı formundadır. Düzgün kesme taş ile inşa edilmiş anıtsal taçkapılar sivri kemerli tonoz ile örtülüdür. İki yandan mukarnas başlıklı, birer gömme sütun ile sınırlandırılmış taçkapılar, dışa taşkın olarak inşa edilmiştir. Giriş aralığı basık kemerlidir. Batıdaki taçkapının beşgen profilli mihrabiyeleri ile doğudaki taçkapının dikdörtgen kesitli mihrabiyeleri birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Nişlerin alt kesiminde dilimli kemerli birer pabuçluk yer almaktadır (Resim 203-204). Birer seki ile yükseltilmiş olan tabhane mekanları kareye yakın dikdörtgen formludur. Avlunun iki yanına konumlanmış tabhane mekanlarının, güneyde yapının bünyesinden dışa taşkın şekilde inşa edilen ibadet mekanı eyvanının dar ucuna bitiştiği görülmektedir. Benzer uygulama Edirne ve Bursa’daki Muradiye imaretlerinde (Şekil 107, 128), Amasya Yörgüç Paşa İmareti (Şekil 140), Filibe İmaret Camii805, Tokat Horozlu İmaret (Şekil 71), Amasya Bayezid Paşa İmareti (Şekil 74), Bursa Orhan İmareti (Şekil 100), İznik Yakup Çelebi Zaviyesi (Şekil 26), Ankara Karacabey İmareti (Şekil 144), Bursa/Karacabey İmareti (Şekil 163), Bursa Hamza Bey İmareti (Şekil 164) ve İnegöl İshak Paşa İmareti’nde de (Şekil 173) görülmektedir. Dikdörtgen planlı tabhane mekanları kuzey ve güney duvarlarına atılan birer kemerle kareye dönüştürülmüş ve birer kubbe ile örtülmüştür. Batıdaki tabhane mekanının kubbe geçişi pandantifler üzerinde Türk üçgenleri ile doğudaki yelpaze dilimli pandantif üzerinde üçgenlerle sağlanmıştır. Kubbe eteği batıdakinden farklı olarak yıldız biçiminde bitmektedir. Kubbe yüzeyi yıldız biçiminde, kubbeyi sekiz eşit parçaya bölen kaytan silmelerle hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarının güney duvarları simetrik düzendedir. Duvarın alt kotunda ortalarında birer yarım daire formlu ocak bulunan sivri kemerli iki niş bulunmaktadır. Tuğladan örülmüş ocak, yine tuğladan basık bir kemer ile örtülüdür. Duvarın üst kotunda da iki pencere sivri kemerlidir. Aynı düzen tabhane mekanlarının dışa bakan doğu ve batı duvarlarında da tekrarlamaktadır. İki duvarda da 805 S. Eyice, a.g.m., s.71, Şek.26. 303 altta ve üstte ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarının kuzey ucunda sivri kemerli bir giriş açıklığı, güney ucunda da sivri kemerli bir alınlığı olan dikdörtgen formlu bir pencere yer almaktadır. Pencere dış cephedeki gibi silmelerle şekillenmiş çökertmeler içerindedir. Giriş açıklığının formu ve penceredeki hafifletme kemeri ile benzerliği bu kapının pencere olduğu sonradan kapıya dönüştürüldüğü düşünülmektedir (Resim 205-206). Yapı ile ilgili kaynaklarda her iki tabhane mekanının üst örtüsünün yıldız formunda işlendiği görülmektedir806. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarında ise iki pencere yer almaktadır. Pencereler doğudaki tabhane mekanındaki düzeni tekrarlamaktadır. Mekanın kuzey duvarında ise dikdörtgen formlu bir niş ve dikdörtgen formlu bir giriş açıklığı bulunmaktadır. Kaynaklarda bu girişin sonradan açıldığı belirtilmektedir807. İki tabhane mekanının da girişleri farklı dönemlerde kapatılmış ve sonradan tekrar açılmıştır808. Yapının güneyinde bir eyvan formunda çıkıntı yapan ibadet mekanı, yuvarlak kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarının kuzey uçlarında birer pencere yer almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin, söveleri taştır. Pencere nişlerinin zeminine altıgen formlu taban tuğlaları döşenmiştir. Güneydeki duvarda ise ortada bir mihrap nişi, nişin iki yanında da sivri kemerli alınlıkları olan birer dikdörtgen formlu pencere vardır. Duvarın üst kotunda da alt kottaki pencereler ile aynı aksta yer alan dar-uzun dikdörtgen formlu, sivri kemerli alınlıklı üst sıra pencereleri bulunmaktadır. Üst sıra pencereleri vitraylıdır (Resim 207). Dikdörtgen formlu alçı mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara kemer köşelikleri üzerinde oniki kollu yıldız motifinden meydana gelen geometrik bir kompozisyon vardır. İkisi tam ikisi yarım yıldızlar geçmeli olarak işlenmiştir. Kavsaranın üzerindeki dikdörtgen panonun üzeri iki adet yıldız motifi ile taçlandırılmıştır. Mihrap ile geometrik ve mukarnas bordüründen oluşan çerçevenin alt kesimleri sonradan yapılan onarımda sıvanmıştır. Muhtemelen süslemelerde bozulmalar gerçekleşmiş ve yapılan onarımda süslemeler devam ettirilmeden sıvanmıştır. Yapının eski fotoğraflarında mihrabın süslemelerinin bazı kayıplarla beraber tam olduğu, hatta 806 V.C. Gurlitt, a.g.m., s.53; A. Kuran, The Mosque…, s.86. H. Rodoplu, a.g.t., s.36. 808 Ay.yer., Res.56-57. 807 304 batılılaşma dönemi kalemişleri ile ek süslemelerin yapıldığı görülmektedir809. Son onarımda bu dönem ekleri kaldırılmış olmalıdır. İbadet mekanının duvarlarının üst kesiminde dini içerikli yazılar ve mihrabın batısındaki ahşap minber ile doğusundaki vaaz kürsüsü yenidir. Eski fotoğraflarda harap minberin korkuluk ve aynalığının geometrik düzen gösteren şebekelerle süslenmiş olduğu, köşk kısmının da konik bir külah ile örtülü olduğu görülmektedir810. Gazi Mihal İmareti’nde taş, alçı ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süslemeler yapının dış cephesinde pencereler, taçkapı ve minareye ulaşımı sağlayan bölümün tavanındadır. Düzgün kesme taş kaplı cephelerde pencereler ile son cemaat yerinin kuzey cephesinde kemerler kaytan silmelerden meydana gelen çökertmeler içerisinde alınmıştır. Pencereler söveleri Erken döneme özgü profillerle işlenmiş, kırmızı renkli taş kakmalarla da hareketlendirilmiştir. Kemer biçimindeki farklılık dışında bu uygulama Edirne Eski Cami’n pencerelerini tekrarlamaktadır811. Taş süslemelerin uygulandığı bir diğer alan taçkapıdaki sövelerin konsollarıdır. Beyaz mermerden dört sıra mukarnas altında palmet ve rumilerden simetrik kare panolar, düz yüzeyli kabartma tekniğindedir812. Yapıdaki taş süslemenin görüldüğü bir diğer yer minareye ulaşımı sağlayan basamakların olduğu dehlizin tavanıdır. Kompozisyon, oniki kollu yıldızdan gelişmektedir. Benzer geometrik süslemeli örnekleri Bursa Yıldırım İmareti’nde, Edirne Üç Şerefeli Cami’de813 ve Edirne Yıldırım İmareti’nde de görmek mümkündür. Alçı süsleme yapının mihrabındadır. Alçı mihrapta kalıplama tekniğinde alçak kabartma olarak geometrik süslemeler bulunmaktadır814. Oniki kollu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyonda süsleme yüzeyleri kısmen renklendirilmiştir815. Bugün süslemelerin büyük kısmı bozulmuş, özellikle de ana niş ve çerçevenin alt 809 H. Rodoplu, a.g.t., s.38, Res.58-59. Ay.tez., Res.59. 811 N. Sönmez, “Edirne’deki Erken ve Klasik Osmanlı Camilerinde Pencere Tasarımının Gelişimi”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 07-09 Nisan/April 1999 Bildiriler, Konya, 2000, s.101,Res.1-3. 812 Süslemenin çizimi için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.77, Şek.47; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.481-482. 813 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.97. 814 XIV ve XV. yüzyıl alçı mihrapları için bkz. B. Eskici, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/1 Nisan 2006, İzmir, 2006, s.57-75. 815 Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.108-109; A. Karaçağ, a.g.t., s.154. 810 305 kesimi yapılan onarımda sıvanmıştır. 1963 ya da 1973 yılına ait olduğu belirtilmemiş bir fotoğrafta mihrabın alt kesiminin bugünkü gibi süslemesiz olduğu görülmektedir816. Yapıdaki kalemişi süslemeler yapının beden duvarlarının üst kesimi ile örtülerdedir. Duvarların üst kesimini süsleyen dini içerikli hatlar ile örülerdeki bitkisel süslemeler yapının son onarımında yapılmıştır. Tarihlendirme Gazi Mihal İmareti’nin kuzeydeki taçkapının üzerinde mermerden 58X114 cm. ölçülerinde bir Arapça inşa kitabesi bulunmaktadır. Üç satırdan meydana gelen Celi sülüs kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫ اﻧﺸﺂ ھﺰا اﻟﻤﻜﺎن اﻟﻤﺒﺎرك اﻻﻣﯿﺮرى اﻟﻜﺒﯿﺮي‬-١ ‫ ﻋﺰ ﻧﺼﺮه ﻣﯿﺨﺎل ﺑﻦ ﻋﺰﯾﺰ ﺗﻜﻤﻠﺖ ﻓﻲ اﯾﺎم اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد‬-٢ ‫ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﻓﻲ ﺳﻨﮫ ﺧﻤﺲ و ﻋﺸﺮﯾﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎء‬-٣ Kitabenin Anlamı: Aziz oğlu, büyük emir Mihal-yardımı yüce olsun-, Bayezid Han oğlu Muhammed oğlu Sultan Murad’ın günlerinde 825 yılında tamamlanan bu mekanı inşa ettirdi817. Kitabeden yapının H.825/1421-1422yılında II. Murad zamanında Mihal Bin Aziz tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Kitabede adı geçen ve yapının banisi olan Mihal Bey’in H.728/1327-1328 veya H.729/1329-1329 yılında ölen Köse Mihal’in torunu olabileceği düşünülmektedir. Mihaloğulları sülalesinin bir ferdi olan bu kişi Aziz Bey’in oğludur. Yapının güneyindeki haziredeki mezar taşında H.839/1435-1436 yılında vefat ettiği öğrenilmektedir. Hazirede ailesinin de mezarları bulunmaktadır818. 816 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.482, Res.478. Kitabedeki farklılıklar için Bkz. A. Tüfekçioğlu, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001, s.183-184; H. Rodoplu, a.g.t., s.38; O.N. Peremeci, a.g.e., s.66; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.389; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.481; Z. Dikici, a.g.t., s.54-56; H.Ç. Arslan, a.g.t., s.58. 818 H. Rodoplu, a.g.t., s.38; O.N. Peremeci, a.g.e., s.141-142; H.Ç. Arslan, a.g.e., s.57. 817 306 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.23 :MURADİYE İMARETİ/CAMİİ819 :Edirne İnceleme Tarihi :19-20.11.2008 :107-127 Resim No :209-220 Muradiye İmareti, Edirne’nin kuzeydoğusunda Muradiye ismiyle anılan yüksek bir tepe üzerinde inşa edilmiştir820 (Resim 209). Tekke, mektep ve imaretten meydana gelen külliyeden günümüze sadece imaret ile imaretin güneyinde yer alan hazire kalmıştır821. Yapının mimarı bilinmemektedir. Kaynaklarda, Üç Şerefeli Cami ve Muradiye İmareti’nin mimarının saray içindeki Cihannüma Kasrı mimarı Konya’dan sedye içerisinde getirilen birisi olduğu belirtilmektedir822. Bu eserlerde imza bulunmamaktadır. Muradiye İmareti’nin Sultan II. Murad tarafından mevlevihane olarak yapıldığı ve aynı hükümdar tarafından semahane tahtları kaldırılıp bir minber ve bir minare ilavesiyle camiye çevrildiği görüşleri bulunmaktadır823. Yapının kuzeyindeki taçkapının üzerinde bir inşa kitabesi bulunmaktadır. Bu kitabede yapının mevlevihane olduğuna dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır824. Bazı kaynaklarda da yapının sonradan mevlevihaneye dönüştürüldüğü belirtilmektedir825. Bu yayınlarda mevlevihane kısmının 1929 yılına kadar ayakta olduğu, 1935’lerde ise mektep ve imaretin kalıntılarının 819 Yapı, Muradiye Camii, Muradiye Zaviyesi şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487; A. Ersoy, XV.Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.28; O. Onur, Edirne Minareleri, s.31; R. Osman, a.g.e., s.39, 44; A. Kuran, The Mosque…, s.124-125; C.E. Arseven, Türk Sanatı Tarihi, s.276-78; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.232. 820 Kent kurgusu ve yapı ilişkileri için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.175-179. 821 Bkz. B. Kılıç, Edirne’de Erken Osmanlı Devri Eserlerinde Çini Süslemeler, (Ege Üniversitesi, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000, s.23; İ. Kuyulu, “Edirne”, Erken Osmanlı Sanatı, s.179-180; O. Aslanapa, Edirne’de…, s.83; İ.H. Uzunçarşılı, “Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.13-14; B.N. Şehsuvaroğlu, “Edirne Fatih Devri Eserlerine Kısa Bir Bakış ve Sitti Hatun Camii”, Vakıflar Dergisi, V, Ankara, 1962, s.200. 822 A.S. Ünver, “Edirne Medeniyetimiz ve Tezyini Misalleri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.250. 823 O. Aslanapa, Edirne’de…, s.83; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.III, s.435; R. Osman, a.g.e., s.39, 44. 824 O. Aslanapa, Edirne’de…, s.83; A. S. Ünver, Edirne Muradiye…, s.9; G. Öney, Beylikler…, s.14; O. Aslanapa, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1993, s.232, B. Kılıç, a.g.t., s.23. 825 S. Ünver, Edirne Muradiye Camii, İstanbul, 1952, s.11; O. Onur, Edirne Kitabeler…, s.106; E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi…, s.406. 307 görüldüğü belirtilmektedir826. İki kubbeli, bir minareli olan yapının minaresinin ve içinin çini ile süslü olduğu, 839 yılında II. Murad tarafından Mevlevihane olarak tasarlandığı, imarette Mevlevi ve suhte fukaralara yiyecek dağıtıldığı belirtilmektedir. II. Murad’ın Edirne’ye sadece bir cami (Üç Şerefeli Cami), bir Dar-ül-Hadis (Dar-ülHadis Camii) ve bir Mevlevihane (Muradiye İmareti) yaptırıldığı belirtilmektedir. Dar-ül-Hadis ve Mevlevihane sonradan camiye çevrilmiştir. Neşri’de Cihannüma’da II. Murad’ın hayatını anlatırken “Edirne’de bir cami-i azam ve dar-ül-fakr bir imaret-i âliye ve Dar-ül-Hadis bir medrese ve Mevlevihane yaptırdı” şeklinde bilgi vermektedir827. Buradan da anlaşılacağı üzere, II. Murad döneminde sadece Üç Şerefeli Cami, cami olarak inşa edilmiş, diğer iki yapıdan biri Dar-ül-Hadis, diğeri de Mevlevihane şeklinde tasarlanmıştır. İki yapı sonradan camiye çevrilmiştir. Kaynaklarda yapının bir külliye dahilinde olduğu, cami, imaret ya da mektep gibi isimlerde yapıların külliye birimleri arasında anılması bazı anlam karmaşalarına yol açmaktadır. Daha öncede belirttiğimiz üzere çalışmamıza konu olan bu yapılarda ibadet fonksiyonun yapının plan şemasında belirleyici unsur olmadığı, yapının inşaat felsefesinde birimlere farklı işlevlerin yüklenildiği göz ardı edilmektedir. Yapıda avlunun iki yanında yer alan tabhane mekanları misafirhane, imaret ya da mektep olarak kullanılmaktaydı. Yapılarla ilgili vakfiye ya da daha farklı belgelerde bu isimlerin kullanılması sanki bu birimlerin yapıdan ayrı birer yapı şeklinde algılanmasına neden olmaktadır. Yukarıda yapının içinde bulunduğu külliye yapıları ile değindiğimiz kaynaklarda da durum bu şekildedir. Muradiye İmareti, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatısında da beden duvarları üzerinde yükselen bir minaresi bulunmaktadır (Şekil 107). Yapının tüm duvarları kesme taş kaplıdır. Duvarlar, bir dizi silmeden oluşan saçak ile son bulmaktadır. Yapının örtüleri kurşun kaplıdır. Kurşunlar 1998-2001 yılındaki restorasyonda yenilenmiştir. Aynı onarımda beden duvarlarındaki bozuk yonu 826 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.405-407. T. Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsamirin”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.91-92; M. Neşri, Cihannüma, C.II, s.677-681; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.307. 827 308 taşlar çürütülerek yenilenmiştir. Cami çevresinde drenaj ve tecrit yapılmıştır (Resim 209-212). Şekil 107. Edirne Muradiye İmareti. Plan. Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarının alt seviyesinde dikdörtgen formlu, mermer söveli iki adet pencere bulunmaktadır. Pencerelerin, iki renkli taşlarla meydana getirilmiş sivri kemerli alınlıkları vardır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin şebekeli dışlıkları bulunmaktadır. Üst ve alt sıra pencereleri dikdörtgen çökertmeler içerisine alınmıştır. Batıdaki tabhane mekanının ise güney duvarında doğudaki tabhane mekanı gibi ikişer pencere yer alırken, batı duvarında sadece bir pencere bulunmaktadır. İbadet mekanının güney duvarında altta ve üstte ikişer pencere, doğu ve batı duvarında da birer pencereye yer verildiği görülmektedir. Tüm pencerelerin formu ve düzeni doğudaki pencereler gibidir (Resim 210). 1959 tarihli eski 309 bir fotoğrafta batı ve güney duvarının üst pencerelerinin etrafında silmeler gözlenmektedir. Bugün bu silmelere rastlamamaktadır. Silmeler onarımlar sırasında yapılmış, sonraki bir onarımda da ortadan kaldırılmış olmalıdır. Aynı fotoğrafta, ibadet mekanının batı duvarındaki sivri kemerli pencerenin yerinde şebekeli dışlığı olan öküz gözü pencere vardır. Bu pencerede ilk inşaattan değil sonraki bir onarımın getirisi olmalıdır828. Yine aynı fotoğrafta ibadet mekanının batı ve güney duvarlarındaki çatlakları durdurmak, çekmektedir 829 berkitmek için yerleştirilmiş demir çubuklar dikkat . Minare yapının kuzeybatısında, batıdaki tabhane mekanının beden duvarları üzerinde yer almaktadır. Minareye ulaşım, avlunun kuzeybatısındaki duvarın içerisinden ilerleyen merdivenlerle sağlanmaktadır. Beden duvarları üzerindeki kare kaideden, prizmatik pabuca geçilmektedir. Çokgen kesitli gövde ile pabuç arasında ve gövde ile şerefe arasında birer kaytan bilezik bulunmaktadır. Şerefe altı silmelerle genişletilmiştir. Çokgen formlu petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 209-210). Bazı kaynaklarda minarenin yapıya sonradan eklendiği, ilk inşa edildiğinde yeşil çinilerle kaplı olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır830. Minare, H.1165/1752 yılındaki depremde zarar görmüş, bu bağlamda H.1165/1753 yılında onarım geçirmiştir. H.1334/1918 yılında minarede bazı çatlakların varlığı tespit edilmesi üzerine unsurun bir kısmı yıktırılarak yeniden inşa edilmiştir831. Minareye ulaşımın duvar içerisinde ilerleyen bir koridorla sağlanması E.H. Ayverdi gibi araştırmacılarında değindiği gibi yapının ilk inşa edildiğinde de minareli şekilde tasarlanmış olabileceğini akla getirmektedir832. İmaretin kuzeyinde mermerden sekizgen planlı bir şadırvan bulunmaktadır. Unsur, baldaken kuruluşlu ahşap bir örtü ile örtülüdür. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri kuzeyde beş, doğu ve batıda ise birer sivri kemerle dışarıya açılmaktadır. Doğu, kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki kemer gözlerinde kısmı olarak tuğla kullanılmıştır. Diğer kemerler kesme taştır. Kemerler kuzeyde yaklaşık kare kesitli payeler üzerine, güneyde 828 Yapıdaki aydınlatma sistemi için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.30. H. Rodoplu, a.g.t., s.60, Res. 123. 830 S. Ünver, a.g.e., s.10. 831 Ay.es., s.10-11. 832 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.406. 829 310 ise kaytan silmeli yastıklar üzerine oturmaktadır. Aynı formda silmeler, payelerde de vardır. Kemerler, kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Kuzey cephe, kemerler dikdörtgen çerçeve içerisine alınarak hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinde orta birim geçişleri üçgen kuşaklarla sağlanmış bir kubbe ile diğer dört birim ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür. Orta birim hem örtüsü ile hem de diğer birimlerden daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Son cemaat yerinin doğusu ve batısı yerden 20 cm. yükseklikteki sekilerle giriş aksından yükseltilmiştir. Son cemaat yerinin güney duvarında ortada taçkapı, taçkapının iki yanında dikdörtgen formlu birer pencere yer almaktadır. Pencereler mermer sövelidir ve silmelerle çevrelenmiştir. Lokma demir parmaklıkları vardır. Batıdaki pencerenin sağında bir de dış mihrap bulunmaktadır. Beşgen planlı mihrap nişi, sivri kemerli çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Son cemaat yerinde taçkapının doğusunda duvar yüzeyine iri Arapça harflerle “Allah” ve “hu” kelimeleri yazılmıştır (Resim 211-212). Yapının kuzey cephesinin ortasında yer alan taçkapı, dışa taşkın şekilde inşa edilmiştir. Taçkapı çerçevesi silmelerle meydana getirilmiştir. Giriş aralığı mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara kuşatma kemeri sivridir. Taçkapı yan kanatları üzerinde gömme sütunceler bulunmaktadır. Taçkapı yan kanatlarındaki dikdörtgen formlu mihrabiyeler mukarnas kavsara ile örtülüdür. Giriş aralığı üzerinde kitabe levhası yer almaktadır. Dikdörtgen formlu kitabe çerçevesi kırmızı renkli mermerdir. Üç satırdan meydana gelen kitabe, kazıma tekniği ile şekillenmiştir. Dikdörtgen formlu giriş aralığı zıvanalı geçmeli basık bir kemer ile örtülüdür. Basık kemer iki renkli mermerle inşa edilmiştir. Giriş aralığı geometrik geçmeli ahşap kapı kanatları ile kapatılmıştır. Taçkapının kavsara seviyesinde dikdörtgen formlu, lokma demir parmaklıklı birer pencere bulunmaktadır. Bu pencereler çerçevelerdeki silmeleri de kesmektedir (Resim 213). Taçkapıdan kare planlı avluya girilmektedir. Taçkapı, avlunun kuzey duvarında içeriye doğru taşıntı yapmıştır. Avlunun kuzey cephesinde bir kadınlar mahfili bulunmaktadır. Mahfilin alt kesimindeki pencereler, Bursa kemerli nişler içerisindedir. Kuzey duvarının üst kesiminde, mahfile çıkışı sağlayan sivri kemerli açıklık ve taçkapının kavsarasının iki yanındaki pencereler görülmektedir. Mahfil gibi giriş 311 açıklığının söveleri de kesme taştır (Resim 214-215). Mahfil yapıya H.1253/1837 yılında eklenmiştir833. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında birer niş bulunmaktadır. Batıdaki sivri kemerli açıklıkla mahfile ve minareye ulaşım sağlanmaktadır. Taş söveli girişin kemeri iki renklidir. Doğu duvardaki ise sivri kemerli sağır bir niştir. Bu niş ile minare girişinin etrafı belli bir seviyeye kadar kesme taş kaplıdır. Bunun dışında avlu duvarları ile örtü sıvalıdır. Doğu ve batı duvarlarındaki sivri kemerlerle tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır. Kemerlerin bugünkü görünümünden avlunun doğu ve batı duvarlarının sonradan açıldığı rahatlıkla algılanabilmektedir. Avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur. Avlunun kuzey duvarındaki pencerelerin avlu zemini ile aynı seviyede olması zeminin yükseltildiğinin en büyük kanıtlarından biridir (Resim 216). Avlu geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçişlerin dört yönüne sivri kemerli birer pencere açılmıştır. Kubbenin merkezinde sekizgen planlı bir aydınlatma feneri bulunmaktadır (Resim 215). Fenerin doğramaları, 1998-2001 onarımında onarılarak değiştirilmiştir. Kubbe yüzeyinde ve avlu duvarlarının üst kesiminde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Günümüze çok az kısmı gelen bu süslemeler görülebildiği kadarı ile dini içerikli yazılar, içlerinde bitkisel kompozisyonların bulunduğu oval madalyonlardan meydana gelmektedir. Avlunun iki yanındaki tabhane mekanları dikdörtgen planlıdır. Mekanların kuzey ve güney duvarlarına doğu-batı yönlü kemerler atılarak kare bir alan oluşturulmuştur. Bu alanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Batıdaki tabhane mekanının kuzey duvarı doğudaki tabhane mekanına göre daha kalındır. Minareye çıkışı sağlayan merdivenlerin bu duvar içerisinde olması bu farkı yaratmıştır. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında altta ve üstte ikişer pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen planlıdır ve sivri kemerli hafifletme kemerleri vardır. Pencerelerin etrafına ahşap pervaz eklenmiştir. İki kanatlı ahşap pencere kanatları, kazıma tekniğindedir. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve alçıdan şebekeli içlikleri vardır. Tabhane mekanlarının kuzey duvarlarında ise dikdörtgen kesitli 833 S. Ünver, a.g.e., s.10-11. 312 dörder adet niş bulunmaktadır. İki yandaki nişler sivri kemerli, ortadaki nişler ise yuvarlak kemerlidir ve ocaktır. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarının güney ucunda altta ve üstte birer, doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında altta ve üstte ikişer pencere vardır. Pencere düzeni güneydeki pencere düzenindedir. Her iki tabhane mekanının duvarlarının üst kesiminde, avluda da olduğu şekilde kalemişi fragmanları bulunmaktadır (Resim 216). Şekil 108. Edirne Muradiye İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Avlu ile aynı aks üzerinde yer alan ibadet mekanı kare planlıdır ve geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Avlu ile güneyinde yer alan ibadet mekanını sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer plaster görünümünde zemine kadar devam etmektedir. Kemerin doğu ve batısında kesme taştan mukarnas kavsara ile örtülü, beşgen kesitli nişlerle hareketlendirilmiştir. Nişlerin avluya bakan köşelerinde gömme sütunceler bulunmaktadır. Sütuncelerin başlıkları palmet motifini andıran süslemelerle hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının güney duvarında altta ve üstte ikişer, doğu ve batı duvarında ise birer pencere yer almaktadır. Dikdörtgen planlı alt sıra pencerelerinin ahşap pervazları vardır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan şebekeli içlikleri bulunmaktadır (Resim 217-219, Şekil 108). 1959 yılından kalan bir fotoğrafta alt sıra pencerelerinin ahşap kapaklarının olduğu görülmektedir. Aynı 313 fotoğrafta ibadet mekanının duvarlarındaki özgün süslemelerin üzeri sıvalıdır. Kubbe eteğinde ise batılılaşma dönemine özgü süslemeler vardır834. Üzeri sıva ve boya tabakaları ile kapatılmış özgün süslemeler sonraki bir dönemde raspalanarak meydana çıkarılmıştır835. İbadet mekanının güney duvarının ortasında yer alan çini mihrap, beşgen profillidir ve bir mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişi iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Silindirik planlı sütuncelerin başlıkları ve altlıkları mukarnaslıdır. Niş, palmetler, rumiler, çiçek, yaprak ve şakayıklarla bezenmiştir. Renk olarak mor, sarı, yeşil, mavi ve beyaz renklerin tonları tercih edilmiştir. Çerçeve, sülüs ve kufi yazılı dini içerikli yazılar, sekiz kollu yıldız ve altıgenlerden meydana gelen geometrik bordür, kabartmalı olarak işlenmiş mukarnas dizisi ile bezenmiştir. Mihrabın üst kesiminde palmet fistosundan meydana gelen bir tepelik bulunmaktadır (Resim 217). Mihrabın batısındaki ahşap bir minber yer almaktadır. Minberin dolap aynalığında on kollu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyon, aynalık kısmında yatay ve dikey çıtalardan meydana gelen bir diğer geometrik örnek, korkulukta ise şebekeli geometrik bir süsleme bulunmaktadır. Minber kapısı sivri kemerlidir. Kapının üç parçadan meydana gelen bir tepeliği vardır (Resim 217). Minberin yapı ile aynı dönemde yapıldığına dair bilgiler bulunmaktadır836. Bazı kaynaklarda ise minberin camiye çevrildikten sonra yapıya eklendiği belirtilmektedir837. İbadet mekanında doğu, güney ve batı duvarları yerden 2.50cm. yüksekliğe kadar altıgen ve üçgen çini panolarla meydana getirilmiş kompozisyonlarla bezenmiştir. Çini plakaların yüzeyi geometrik ve bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Çini plakalar bitkisel bordürlerle sınırlandırılmış ve üst kesimde de palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. 32 m2 çiniden 16 m2 ’si 1998-2002 yılları arasındaki restorasyon sırasında 23.03.2001 yılında tahrip edilerek çalınmıştır. Çalınan ve tahrip edilen parçaların yerine alçı zemin hazırlanmış ve yüzey bezenmeyerek boş bırakılmıştır (Resim 217-218). 834 H. Rodoplu, a.g.t., Res.144. Ay.tez., s.64. 836 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.409. 837 O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, 83. 835 314 Muradiye İmareti’nin plan şeması irdelendiğinde tabhane mekanı ile avlunun bağlantısının zaman içinde değişime uğradığı, giriş açıklıklarının iptal edilerek mekanların girişlerinin olduğu duvarların kaldırılarak girişlerin olduğu yerde büyük kemerlerin açıldığı görülmektedir. Cami olarak tasarlanmayan bu yapıların tamamen cami fonksiyonu kazandıktan sonra işlev değiştirmesi bu tip yapılarda sıklıkla karşılaşılmaktadır. Benzer uygulama bu yapıda da görülmektedir. Tabhanelerin ve avlunun zemini ibadet mekanı ile aynı kota getirilmiş, avlunun ortasında aydınlama fenerinin altına gelecek şekilde yerleştirilmiş havuz ortadan kaldırılarak tüm mekanlarda namaz kılınacak bir ortam hazırlanmıştır. Bu mekanlarda inşa edildikleri dönemden sonra eklenen bir diğer unsurlardan biri de mahfil uygulamalarıdır. Muradiye İmareti’nde de avlunun kuzey kesimine bir kadınlar mahfili eklenmiştir. Muradiye İmareti’nde taş, çini, çini mozaik, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Yapıdaki taş süsleme, avluyla ibadet mekanını ayıran kemerin alt kesiminde yer alan nişlerdedir. Bu nişlerin sütuncelerin başlıkları palmeti anımsatan süslemelerle hareketlendirilmiştir. Yapıdaki çini süslemeler, ibadet mekanının güney, doğu ve batı duvarlarındadır. Duvarlardaki çiniler yerden belli bir seviyeye kadar yüksekliktedir. Duvarlarda yer alan 32 m2 çiniden 16 m2 ’si 1998-2002 yılları arasındaki restorasyon sırasında 23.03.2001 tarihinde tahrip edilerek çalınmıştır. Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ndeki 20.11.2008 tarihli çalışmamızda, çinilerin çalınmasından sonra caminin ibadete kapandığı, 07.12.2001/444 tarih ve numaralı Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararı ile caminin tümüne ve çinilere yönelik müdahale ve teşhis raporu istendiği bilgileri edinilmiştir. 1039 adet çini parça, 76 kutu ile 30.04.2001 tarihinde tutanakla Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne teslim edilmiştir. Bu olayda ibadet mekanında yer alan mavi-beyaz renkli çinilerden elli adeti ile üst sıradaki iki adet palmetin çalındığı anlaşılmaktadır. Olayda neredeyse çalınan parçalar kadar çini plaka ve geometrik kompozisyonu sınırlandıran bitkisel bordürler de tahrip edilmiştir. Doğu duvarının kuzey ucundaki çinilerden C11, C15, D8, D10, E1, E5, E7, E11, F10, F14, G1, G11, H2, H14, H16, I5, I13, I15, J2, J14, K5, K13, L2, L4, M13, M14, N2, N6, N8, 315 O9; doğu duvarının güney ucundaki çini panoda D17, E14, F17, H9, H15, H17, I4,I6, I10, J7, J11, K4, K6, L9, L11, M6, M10, M16, O4, O6, O14, P15, R14; batı duvarının kuzey ucundaki panoda ise F11, G8, H1, H13, J1, J7, K8, K16, L3, L17, M12, M14, M16, O8, O12, O16, P3, P7, P11, R8, R10, R12 plakalar tahrip olmuştur. Doğu duvarının kuzey ucundaki panoda M12 ve R12 plakaları 2001 yılındaki hırsızlık olayından öncede yoktu. Muhtemelen bu plakalar da bir tahribat ya da hırsızlık sonucu bugün yerlerinde bulunmamaktadır (Şekil 109-111). Yapılan onarımda, tahrip olan çini parçalar birleştirilerek tümlenmiştir. Eksik parçaların yerleri ise alçı ile sıvanmış, ancak bezeme yapılmamıştır (Resim 218). Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde yapmış olduğumuz çalışmalarda tahrip olan çinilerin duvar üzerindeki şeması basit bir çizimle belirlenmişti. A4 kağıda hazırlanan bu eskiz yetkililerden talep edilmiş, ancak talebimiz yetkililerce uygun görülmeyerek reddedilmiştir. Yapıdaki çalışmalarımız sırasında çektiğimiz fotoğraflardan ve aldığımız notlardan yararlanarak çinilerin bulundukları duvarların çizimleri yapılmış ve eksik parçalar işaretlenmiştir. Bu eksik parçalarda hangi çinilerin olduğu da H. Rodoplu’nun hazırlamış olduğu tezde kullandığı çizimden yararlanılarak verilmiştir (Şekil 109-111). İbadet mekanında, geometrik bir kompozisyon oluşturulan panolarda, altıgen plakaların arasına üçgen plakalar yerleştirilerek yıldız motifi oluşturulmuştur838. Bu panolardan kenarlara denk gelen 86 adeti yarım olmak üzere 487 adet altıgen formlu çini plaka bulunmaktadır. Altıgen plakalar mavi-beyaz renklidir ve üzerlerinde bitkisel ve geometrik süslemelerden meydana gelen 75 farklı desen bulunmaktadır (Şekil 112119). Süslemelerde stilize motiflerden palmet, rumi, lotus, rozet çiçeği; naturalist çiçek motiflerinden hatayi, şakayık, krizantem, lale, sümbül, karanfil, goncagül, tomurcuklar ile kıvrım dallar, mine çiçekleri, küçük yapraklar, çengel motifleri, saplar ve hançer yaprakları kullanılmıştır. Panolarda iki plaka yapı içerisinde üniktir ve bir daha tekrarlanmamıştır. Doğu duvarının kuzey ucundaki panoda O3’te bir plakada servi motifi kullanılmıştır. Üçlü servi kompozisyonunda tüm yüzey “S” kıvrımlı dallarla girift bir şekilde bezenmiştir (A19) (Şekil 118). Diğer plaka ise batı duvarının kuzey ucunda yer alan O8’dir. Plaka merkezdeki çiçek motifinin etrafına yerleştirilmiş altı adet şemse 838 Muradiye İmareti’ndeki çinilerle ilgili görüşler için Bkz. Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1972, s.204. 316 motifi ile dolgulandırılmıştır (A71) (Şekil 119). Motiflerin içleri ise tam ve yarım palmetlerle bezenmiştir. Aralarda kalan bölümlerde palmet ve lotuslar bulunmaktadır. Geometrik süslemeli plaklarda ise “Mühr-ü Süleyman”, altı kollu yıldızlardan ve altıgenlerden meydana gelen kompozisyonlar görülmektedir. Bu geometrik kompozisyonların içleri de bitkisel motiflerle bezenmiştir. Tüm altıgen çiniler renkli sır tekniğindedir. Altıgen plakalarla birlikte bir yıldız kompozisyonu meydana getiren desensiz firuze renkli üçgen plakalar, tek renk sırlıdır. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarındaki iki çini pano arasında birer pencere bulunmaktadır. Batı duvarının güney kesimindeki çiniler, minberin varlığından dolayı çizilememiştir. Minberin arkasında kalan çini plakalar tahrip olmuş, yerleri sıva ile kapatılmaya çalışılmıştır. Mihrabın iki yanındaki çini panolar diğer iki duvara göre daha küçük boyutlardadır. Bunun nedeni mihrap ve iki yanındaki pencerelerin varlığı ile açıklanabilir. Plakalar sonsuz düzendedir. Çiniler sıratlı tekniğinde bitkisel bordürlerle çevrelenmiştir. Üst taraftaki bitkisel bordür hatayi ve kıvrım dallarla, yandaki bordür ise mihraptaki gibi sınırlandırılmıştır. dilimli Üstte rumilerden ise palmet meydana fistosundan gelen mavi-beyaz meydana gelen bir çinilerle bordür bulunmaktadır. Bu palmetlerin içleri birbirine bağlanmış palmet ve rumilerden meydana gelen kapalı bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Palmetlerde zemin lacivert desen ise beyaz verilmiştir. Bezeme kabartma olarak işlenmiştir. Bu bordür yapıya sonradan eklenmiştir. Bunun en büyük delili bir kısmı yok olan fistonun altındaki eski kalemişi süslemelerin varlığıdır. İbadet mekanında yer alan bu çinilerin benzerleri aynı devir eserlerinden biri olan Saray-ı Cedid-i Amire’nin Cihânnumâ Kasrı’ndaki çinilere, Edirne Şah Melek Camii’ndekilere839 ve İznik Tiyatro Kazısı’ndan çıkan örneklere benzemektedir840. Bu çiniler ve üst kesimdeki palmet fistosunun benzerlerinin görüldüğü yapılar arasında Bursa Demirtaş Hamamı (XV.yüzyıl)841, Amasya Sultan Bayezid İmareti, Bursa Yeşil Türbe842, Bursa Şehzade Mustafa Türbesi (1474)843, 839 S. Ünver, “Edirne Medeniyetimizin ve Tezyini Misalleri”, Edirne’nin 600. Fethi…, s.246; Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, I, s.507; G. Öney, Türk Çini Sanatı, s.13; B. Kılıç, a.g.t., s.66. 840 B. Yalman, “İznik Tiyatro Kazısı, 1987”, X. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, (Ankara 23-27 Mayıs 1988), Ankara, 2003, s.339-382, Çizim 4. 841 B. Kılıç, a.g.t., s.66. 842 Ay.tez, s.67; G. Öney, Türk Çini Sanatı, s.65-66. 317 İstanbul Topkapı Sarayı Sünnet Odasında (XVI. yüzyıl başı)844 ve İstanbul Çinili Hamam (1540-1546)845 görebilmek mümkündür. Tek renk sırlı çini plakalar ayrıca Bursa’daki Orhan İmareti, Yeşil İmaret ve Muradiye İmareti’nde de kullanılmıştır. Şekil 109. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Batı Duvarının Güney Ucundaki Çini Plakalar. 843 Ay.tez, s.67; G. Öney, a.g.e., s.65-66. G. Öney, a.g.e., s.65-66. 845 Ay.yer. 844 318 Şekil 110. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Doğu Duvarının Güney Ucundaki Çini Plakalar. 319 Şekil 111. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Doğu Duvarının Kuzey Ucundaki Çini Plakalar. 320 Şekil 112-113. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini Plakalardan (A45) (A1). Şekil 114-115. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini Plakalardan (A17-A60). 321 Şekil 116-117. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini Plakalardan (A55-A59). Şekil 118-119. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanındaki Mavi-Beyaz Çini Plakalardan (A19-A71). Çini mozaik süslemeler ibadet mekanında yer alan mihraptadır (Şekil 120-126). Çinilerde renkli sır tekniği (cuerda seca) ve sıratlı tekniği kullanılmıştır. Çinilerin bir 322 kısmı ise kabartmadır846. Çinilerde, sarı, açık yeşil, firuze, beyaz, lacivert, morun tonları kullanılmıştır. Mihrap tepeliği ise duvarlardaki altıgen formlu çini plakalar gibi mavibeyaz sır tekniğindedir. Mihrap çerçevesi dıştan başlayarak altı bordürden meydana gelmektedir. Bordürlerde mavi-beyaz teknikli bitkisel süsleme, geniş bir yazı frizi, çini mukarnas sırası, yıldızlı geometrik geçmeli bir süsleme kullanılmıştır. Mihrabın en dıştaki bitkisel kompozisyonlu bordür natüralist çiçek motifleri, kıvrım dallar, krizantem, hatayi ve şakayıklardan meydana gelmektedir. Motifler birbirlerine kıvrım dallarla bağlanmıştır. Sıratlı tekniğinde yapılmış bordürde zeminin beyaz bırakılması ve desenin lacivert renkte verilmesi desenin vurgulanmasını sağlamıştır. Sonsuz düzende işlenen süsleme, mihrabı üç yönden çevrelemektedir. Bu bordürün iki yanı lacivert renkli düz çini plakalarla sınırlandırılmıştır. İkinci bordür dikine yerleştirilmiş zencirek motifinden meydana gelmiştir. Renkli sır tekniğindeki bordür, sonsuz düzendedir. Bordür iki yönden lacivert renkli düz çini plakalarla sınırlandırılmıştır. Üçüncü bordür sülüs ve kufi harflerden meydana gelen dini içerikli bir yazı bordürüdür. Renkli sır tekniğindeki yazıda sülüs harfler beyaz, kufi harfler sarı, zemin ise lacivert renkle verilmiştir. Yazının zemini rumi ve palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel süsleme ile dolgulandırılmıştır. Desenlerde mavi ve firuze ile yer yer sarı renk kullanılmıştır. Dördüncü bordür, iki sıra mukarnas dizisinden meydana gelmektedir. Mukarnas dişleri sıratlı ve renkli sır tekniğinde çinilerle bezenmiştir. Yüzey, palmet, rumi spiral kıvrımlar ve natüralist çiçek motifleri ile dolgulandırılmıştır. Mukarnas bordürü iki yandan firuze renkli düz çini plakalarla sınırlandırılmıştır. Renk olarak firuze, lacivert ve beyaz kullanılmıştır. Sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik örnekli beşinci bordür, mavi-beyaz renklidir (Şekil 127). Geometrik kompozisyonda her bölüm palmet ve rumilerden meydana gelen kapalı süslemelerle bezenmiştir. Merkezdeki yıldız motifi de ortada rozet çiçeği ve palmet ve rumilerle şekillenmiştir. Mihrabı üç yönden dolanan altıncı bordür, rozet çiçekleri, krizantem ve kıvrım dallarla şekillenmiş bir bitkisel bordürdür. Renkli sır tekniğindeki bordürde, zemin sarı, desenler ise mavi, pembe, sarı ve laciverttir. 846 Çinilerle ilgili ayrıca bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487-506; M. Top, a.g.t., s.124-127. 323 Mihrap ana nişinin yüzeyi düğümlü şeritlerle madalyonlara ayrılmıştır. Zemin ve madalyonların içi iri rumilerle dolgulandırılmıştır. Bu süslemenin üzerinde, kavsaranın altında yatay dikdörtgen kartuşlar içerisinde dini içerikli kufi ve nesih yazılar vardır. Yazılar rumi ve kıvrık dallarla hareketlendirilmiştir. Mihrap ana nişinin iki yanındaki sütuncelerin gövdeleri rumilerle bezenmiş, başlık ve altlıkları ise mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Gövdedeki süslemeler dilimli olarak işlenmiştir. Akhisar Ulu Cami içerisinde yer alan Bizans sütunlarının gövdelerinde847, Konya Alaeddin Camii’nde harimde yer alan sütunlarda848 ve Manisa Ulu Cami’nde düğümlü sütunlara rastlanmaktadır849. Mukarnas kavsara da her badem çeşitli çiçeklerle bezenmiş mavibeyaz çinilerle kaplanmıştır. Kavsara köşeliklerinde rumiler, palmet, hatayi, krizantem, şakayık, çeşitli yapraklar ve kıvrık dallardan meydana gelen bitkisel süslemelerle dolgulandırılmıştır. Renkli sır tekniğindeki çinilerde, sarı, yeşil, beyaz, mavi, firuze ve lacivert renkler kullanılmıştır. Kavsara dilimli rumilerden meydana gelen sıraltı tekniğinde yapılmış mavi-beyaz bir bordürle çevrelenmiştir. Kavsaranın üst kesimindeki kitabe panosunda rumi ve kıvrık dallarla hareketlendirilmiş iki satır kufi ve biri aynalı iki satır nesih yazı bulunmaktadır. Kitabe panosunun çerçevesi meander motifi ile şekillenmiştir. Geometrik düzendeki dış bordür ise kabartmadır. Muradiye İmareti’nin mihrabında görülen renkli sır ve sıratlı mavi-beyaz renkli teknikli çiniler, Bursa Yeşil İmaret ve Karaman İbrahim Bey İmareti’nde de görülmektedir. Form olarak aynı olan üç mihraptan Yeşil ve İbrahim Bey imaretlerinde mihraplar renkli sır tekniğinde yapılmışken, Muradiye İmareti’nde renkli sır tekniği ile sıratlı tekniği kullanılmıştır. Ayrıca Yeşil İmaret’te altın yaldız da kullanılmıştır. 847 H.S., Ünalan, Akhisar ve Gölmarmara’da Türk Anıtları, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1998, s.39-44, Res.82-85. 848 O. Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişimi, Ankara, 2007, s.31-32, Res.42. 849 H. Acun, Manisa’da Türk Devri Yapıları, s.398, Res.320. 324 Şekil 120. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mavi-Beyaz Tekniğindeki Çini Bordür. Şekil 121. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Çini Mozaik Süslemelerden. 325 Şekil 122. Edirne Muradiye İmareti. Mihrap Kavsara Köşeliklerinde Yer Alan Çini Mozaik Süsleme. 326 Şekil 123. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mukarnas Bordürden Detay. Şekil 124. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mukarnas Bordürden Detay. Şekil 125. Edirne Muradiye İmareti. Mihrapta Yer Alan Mukarnas Bordürden Detay. 327 Şekil 126. Edirne Muradiye İmareti. Mihraptaki Süslemelerden Detay. Şekil 127. Edirne Muradiye İmareti. Mihrap Çerçevesindeki Beşinci Bordür. 328 Yapıda ahşap süslemeler, kuzeydeki taçkapının giriş aralığını örten kapıda, minberde ve pencere kanatlarındadır. Kuzeydeki kapı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir (Şekil 127). Her kanat dikdörtgen formlu üçer panoya ayrılmıştır. Alt ve üst panolar yatık, daha büyük olan orta panolar boyuna dikdörtgendir. Alt panoların içi altı kollu yıldızlardan meydana gelen, orta panolar ise on kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik kompozisyonlarla meydana gelmiştir. Üstteki panolarda bugün tahrip olduğu için okunamayan yazı kartuşları vardır. Bini süslemesiz sadedir. Meşe ağacından olan kapı, kündekari tekniğindedir. Benzer örnekleri Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (Resim 267), Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de görmek mümkündür (Resim 142). Yapıdaki pencere kanatları iki kanat ve birer biniden meydana gelmektedir. İbadet mekanındaki kanatlar son onarımda yenilenmiştir. Avludakiler ise basit silmelerle bölmelere ayrılmıştır. İbadet mekanında mihrabın batısında yer alan ahşap minberin aynalıkları yatay ve dikey dikdörtgenlerin alternatif yerleştirilmesi ile şekillenmiştir. Bu kompozisyonun arasına küçük karelerde yerleştirilmiştir. Minberin dolap aynalığı, geometrik geçmeli kündekâri tekniğindedir. Kompozisyon çok kollu yıldızlardan gelişmektedir. Ajur tekniği ile işlenmiş korkuluk, geçme şeklinde verilmiş sekizgenlerden meydana gelmektedir. Minberin kapısının tepeliğinde de rumi desenli bitkisel bir süsleme vardır. Minberin ön kısmı onarıldığı için orijinalliği kaybolmuştur850. Ceviz ağacından kafes oyma tekniğindeki vaaz kürsüsü, sekiz formlu geometrik şekillerin geçmeler meydana getirmesi ile şekillenmiştir. Yapıdaki kalemişi süslemeler, avlu, ibadet mekanı, tabhane mekanlarının duvarlarının üst kesimi ile kubbe ve geçişlerdedir. Erken dönem kalemişi süslemelerden çok az örnek kalmıştır. Yapıdaki mevcut kalemişi süslemeler yapı ile aynı yıllara tarihlenmektedir851. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, yapının 1959 tarihli eski bir fotoğrafında bugünkü süslemelerin üzeri sıvanmış, kubbe eteğinde de geç döneme özgü süslemeler yapılmıştır. Duvarların üst kesiminde de içlerinde dini içerikli yazıların bulunduğu dairesel madalyonlar ve dikdörtgen formlu panolar vardır. Bu süslemelerde 850 A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.29, Res. 50. Kalemişi süslemeler için bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487, 489; Y. Can-R. Gün, a.g.e., s.221; C. Nemlioğlu, a.g.t., s.119-123. 851 329 yapılan ince boya ve itinalı sıva raspalarından sonra iki döneme ait süslemelere rastlanmıştır852. Yukarıdaki veriler değerlendirildiğinde yapının üç farklı dönemde süsleme programının yenilendiği anlaşılmaktadır. Yapıdaki kalemişi süslemelerin görüldüğü yerlerden biri avludur. Avlunun kubbe geçişlerinde kıvrım dallar ve yapraklarla bezenmiş olmalıydı. Günümüze geçişlerdeki süslemelerden çok azı kalmıştır. Kubbe eteğini de bir yazı kuşağının hareketlendirilmiştir. Madalyonların içerisi kıvrım dallar, çiçek ve yaprak motifleri ile dolaştığı kalan izlerden anlaşılmaktadır. Kubbe yüzeyi de iri madalyonlarla dolgulandırılmıştır. Kubbenin üzerine oturduğu kuzeydeki hafifletme kemeri üzerinde iri yazılardan meydana gelen süslemeler görülmektedir. Doğudaki tabhane mekanının kuzey duvarındaki nişlerin üzerinde de benzer karakterde olma ihtimali yüksek süslemelere rastlanmaktadır. Şakayıklar ve yapraklardan meydana gelen süslemenin çok azı kalmıştır. Batıdaki tabhane mekanının güney duvarında iki pencere arasında üst kesimde bir yazı şeridi, alt kısımda da ortasından bir kandil sarkan perde motifi yer almaktadır. Bu süslemeler geç dönem özelliğindedir. Avlu ile ibadet mekanını ayıran kemerin karnında kırmızı zemin üzerine siyah, yeşil, sarı ve mavi renkli bitkisel motiflerden ve yazılardan meydana gelen kompozisyondan çok azı kalmıştır. Kemerin doğusundaki nişin üzerinde de bir kısım süsleme kalmıştır. Bu süslemede iri palmet motifi ve rumilerle şekillenmiştir. Palmet motifini çift çizgili zencirek örnekli bir şerit çevrelemektedir. Motifler sonsuz düzende işlenmiştir. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında madalyonlar içerisinde bitkisel motifler bulunmaktadır. Bir kısmı kalan madalyonlarda kırmızı, mavi, sarı ve yeşil renkler kullanılmıştır. Mekanın kuzey duvarında da kalemişi yazı kalıntısı bulunmaktadır. İbadet mekanının güney duvarında ise iki tabaka halinde kalemişi kalıntıları vardır. Sağ taraftaki mimari tasvir geç devir özelliğindedir. Sol bölümde ise mekanın bütün duvarlarını dolanan kufi ile celi sülüs yazı kuşağı dolanmaktadır. Doğu ve batı duvardaki çini palmet fistosunun altında da bu yazılardan bulunmaktadır. 852 H. Rodoplu, a.g.t., s.65. 330 Tarihlendirme Muradiye İmareti’nin kuzey taçkapısında üç satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi bulunmaktadır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmış kitabede her satır ikişer bölüme ayrılmıştır. Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫ﺑﺤﺮ اﻻ ﯿادى ﻣﺮاد ال ﻋﺜﻤﺎن‬ ‫ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺎره ﺳﻠﻄﺎن اﺑﻦ ﺳﻠﻄﺎن‬-١ ‫ ﻟﻤﺒﻨﻰ ﺗﺤﮑﻰ ھﻤۃ اﻟﺒﺎﯾﻰ‬853‫ان‬ ‫ ﻓﺎﺿﺖ ﺑﻨﻌﻤﺎء واﻻﻓﻼك ﺗﻐﺒﻄﮭﺎ‬-٢ ‫ﻋﻠﻲ اﻟﺪھﻮر ﺟﺮى اﺣﺴﺎن ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫ اﷲ اﺳﺎل ان ﯾﺒﻘﻰ ﻣﻮرﺣﺔ‬-٣ Kitabenin Anlamı: Sultan oğlu sultan, faydalar deryası, Osmanoğulları’ndan Murad’ın imareti yüce oldu. Nimetler bollaştı ve felekler de ona imrendi. Gerçekten binalar, yaptıranın gayretini anlatır. Allah’tan, düşülen “Ale’d-dühûri cerâ ihsân sultân=Sultanın iyiliği sonsuza dek devam etsin 839” sözünü tarih olarak derim854. Kitabede tarih yoktur. Fakat hem kitabede hem de mihrap üzerindeki yazı kuşağında Sultan II. Murad’ın adı geçmektedir. Kaynaklarda yapının inşa tarihi olarak farklı tarihler gösterilmiştir. S. Ünver yapının H.837/1433 yılından sonra mevlevihaneye dönüştürüldüğünü855, O. Aslanapa yapının inşa tarihi olarak 1434 yılını vermekte, H.839/1436 yılında da yapının camiye çevrildiğini belirtmektedir856. S. Eyice yapının H.839/1435-36 yılında inşa edildiğini857, E.H. Ayverdi858 ve M.T. Gökbilgin ise yapının H.830 tarihli bir vakfiyesinin olduğunu belirtirken, V.C. Gurlitt 1421-50 tarihlerini vermektedir859. II. Murad’ın Muradiye İmareti için bıraktığı vakıfları bilinmektedir860. 853 ‫ اﻟﻤﺒﺎى‬kelimesinin başındaki elif harfi yazılmamıştır. 854 Kitabenin farkı okunuşu için Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.415; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.487; H. Rodoplu, a.g.t., s.67-68; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.224-225; Z. Dikici, a.g.t., s.67-69. 855 S. Ünver, Edirne Muradiye Camii, s.9. 856 O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişimi”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.224; O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.83. 857 S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, s.39. 858 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.405; M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.203. 859 V.C. Gurlitt, a.g.m., s.52. 860 M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.203-210. 331 O. Onur Edirne kitabelerini ele aldığı eserinde Örfi’ye atfen bir onarım kitabesinden bahsetmekte fakat kaynağını belirtmemektedir. Kitabenin metni şöyledir: Hüsrev din ve imam-ül İslâm Nice camiler edüp âbâdan İşitüp zelzeleden tahribin Kıldı tecdidine emrü ferman Bir mülk oldu muarref dedi kim Bânii sani menakib ihsan Dedi bedel paki eser mahmud Han H.1166/1753861 Bu bilgilerden yola çıkarak yapının vakfiye tarihi göz önüne alınarak yapının en geç H.830/1425-26 yılında inşa edildiği kabul edilebilir. 861 O. Onur, Edirne Kitabeler…, s.108. 332 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.24 :MURADİYE İMARETİ/CAMİİ862 :Bursa İnceleme Tarihi :07.08.2006 :128-137 Resim No :221-236 Yapı, Muradiye Semti’ndedir. Muradiye Külliyesi’nde, imaretin batısında medrese ve hamam, kuzeyinde şadırvan, kuzeybatısında çeşme, imaretin batı ve güneyinde hazire ve bu hazire içerisindeki türbelerden meydana gelmektedir863. H.828-30/1425-26 tarihli inşa kitabesi bulunan yapının banisi, Sultan II. Murad’tır (1421-1451)864. 22 Şevval 838/14 Temmuz 1430 tarihli vakfiyesi bulunan yapı, 1623, 1715, 1781, 1818, 1849 yıllarında onarılmıştır. Tamir vesikalarından minberin sonradan yapıldığı, minberin yandığı ve sonradan yenilendiği ve yaygın sonrasında mihrap etrafındaki çinilerin yenilendiği öğrenilmektedir865. Ayrıca A. Gabriel 1855 depreminden sonra L. Parvillée tarafından tamir edilerek cephesinin bugünkü görünüşünü aldığını bildirmektedir866. Yapı, avlu, ibadet mekanı, iki eyvan ve iki tabhane mekanından oluşmaktadır. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır. Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatında birer minare yer almaktadır (Şekil 128). Beden duvarları üç sıra tuğla, bir sıra taş ile inşa edilmiştir. Taş sıralarının aralarına ayrıca bir ya da iki adet dikine tuğla yerleştirilmiştir. Kuzey cephede ayaklarda ise düzgün kesme taş kullanılmıştır. Duvarlardaki taşlar kabayonu olarak işlenmiştir, ayrıca büyüklük ve biçimleri değişiktir. Son cemaat yeri ile yapının birleştiği 862 İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.182-206. Yapı, II. Murad Camii, Muradiye Camii diye de adlandırılmaktadır. Bkz. A. Kuran, The Mosque…, s.120-123; Y. Dağlı-S.A. Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: BursaBolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008; s.16-17; C.E. Arseven, a.g.e., s.267-69. 863 Bkz. G. Cantay, a.g.e., s.35-36. 864 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s. 93. Yapının inşa kitabesi için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.315-16; K. Baykal, a.g.e., s.166; İ.H. Uzunçarşılı, “Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, C.IV, 1958, s.14; G. Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976, s.76; M.Hattstein-P.Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.545. 865 Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.299-300. 866 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265. 333 kesimlerde taşlar düzgün kesme taştır. Bu kesimlerde onarımların izleri görülmektedir. Orhan İmareti’nde de olduğu gibi taşların arasındaki tuğlalar, derzlerin boyanarak tuğla görünümü kazandırılması ile şekillenmiştir. Beden duvarlarının üst kesiminde, kasnaklarda, pencere çevrelerindeki duvar örgüsündeki farklar onarımların sonucu olmalıdır. Duvarlardaki harç sitemi farklıdır. Taş ve tuğlaların arasındaki harçlar neredeyse kabayonu taşı düzgün kesme taş görünümü kazandıracak şekle getirmiştir. Taşlar değişik cins ve renkte olup, özensiz bir görünümdedir. Harç ve taşlarla meydana gelen bu doku, Marmara ve Ege bölgesindeki Osmanlı yapılarında, en yaygın duvar yapım biçimidir867. Beden duvarlarındaki bu özensiz görünüşe rağmen son cemaat yerinin mermer sütun ve ayakları; kemer aynalıklarındaki taş, tuğla ve çini süslemeleri ile yapının kuzey cephesini ön plana çıkmıştır. Son cemaat yerindeki süslemelerin bugünkü görünüşü ve yapının beden duvarlarından daha yüksekte olmasının nedenini bazı araştırmacılar, XIX. yüzyılda yapılan onarımlarla yapının kısmi değişikliğe uğradı şeklinde değerlendirmektedir868. Son cemaat yerinde her kemerin aynalığında farklı bir süsleme yer almaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batısındaki kemerde de taş ve tuğla ile meydana gelmiş geometrik süslemeler vardır. Son cemaat yeri yuvarlak profilli basit bir taş silme ile son bulmaktadır. Muradiye İmareti’nin saçak silmeleri Anadolu’daki hiçbir Osmanlı yapısında görülmemektedir. Osmanlı yapılarında sıklıkla kullanılan kirpi saçak ve Anadolu’da görülmeyen, İran’da Şotori (deve biçimi ya da devesırtı)869 adı verilen saçak tipinin birleşmesinden oluşmuştur870. Avlu kubbesinin eteğinde ve beden duvarlarının üst kesiminde iki kirpi saçağın arasında bir sıra devesırtı saçak yer alırken, tabhane mekanlarının kubbelerinde ise iki sıra kirpi saçağın ortasında bir sıra devesırtı saçak vardır (Resim 222). N.K. Pilehvarian, makalesinde Muradiye İmareti’nden başka hiçbir Anadolu yapısında kullanılmayan bu saçakların yapıyla çağdaş olduğunu, tamirlerle ilgili kayıtlarda saçak tamirine ilişkin bir belge olmadığını, eski resimlerde de saçakların bugünkü gibi olduğunu söylemekte ve bu saçak tipini Timur’la birlikte Semerkand’a gidip gelen Bursa Yeşil İmaret’te çalışan ustaların yapmış olabileceğini 867 A. Batur, “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine”, s.153. Ay.yer.; A. Gabriel, a.g.e., s.105-111. 869 M. Binan, a.g.e., s.133-34. 870 N.K. Pilehvarian, “Bursa Muradiye İmareti Saçak Silmeleri Üzerine Düşünceler”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri 23-27 Eylül 1991, İstanbul, C.3, Vol.III, Ankara, 1995, s.107. 868 334 eklemektedir871. adlandırmaktadır M. 872 Binan ise saçakları içbükey profilli silme şeklinde . Yapının eski fotoğraflarında imaretin bir avlu duvarının içerisinde kaldığı görülmektedir. Avluya doğu ve batıdaki basık kemerli birer girişle ulaşılmaktadır (Resim 222)873. Doğudaki giriş son cemaat yeri ile çeşme arasına yerleştirilmiştir. Bugün bu girişler ve çevre duvarları yoktur. Başka bir eski fotoğrafta son cemaat yeri ile kuzeyindeki şadırvan arasından bugünde olduğu gibi bir yol geçmektedir. Avlu duvarı ve girişler bu yol çalışmaları sırasında kaldırılmış olmalıdır874. Muradiye İmareti’nde doğu ve batı cephelerde üçer, güney cephede iki, kuzey cephede ise dört pencere açıklığına yer verilmiştir. İbadet mekanın doğu ve batı duvarlarında ikişer, doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının güney duvarlarında da birer pencere vardır. Sivri kemerli çökertmeler içerisindeki alt sıra pencereleri gemi teknesi kemer formundadır. Söveler ve kemer taştandır. Tuğladan sivri kemer, güneyde Bursa Hamza Bey İmareti’nde de olduğu gibi testere dişi ile doğu ve batıda bir sıra tuğla ile hareketlendirilmiştir. Kemer aynalığı sıvalıdır (Resim 222). Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve dikdörtgen formlu bir çökertme içerisine yerleştirilmiştir. Eyvanların doğu ve batısındaki pencereler XX. yüzyılın başlarında kapı haline getirilmiştir. Pencereler ise atkı taşları sökülerek genişletilip, yükseltilmiştir875. Yapının kuzey kesiminde yer alan şadırvan sekizgen planlıdır. İçten kubbe dıştan kurşun kaplı kırma bir çatı ile örtülüdür. Ahşap desteklerle taşınan şadırvan kemerleri “S” kıvrımları ile hareketlendirilmiş Bursa kemeri formundadır. Saçak ve kemer aynaları ince çıtalarla hareketlendirilmiştir. Şadırvanın ortasındaki sekizgen planlı mermer havuzun ayna taşlarında kakma tekniğinde süslemeler vardır. İki renkli taş ile çok kollu yıldız ve palmet motifleri yapılmıştır. Şadırvanın destekleri ve örtüsü yenidir (Resim 225). Eski fotoğraflardan birinde şadırvan, derme çatma bir şekilde ahşap desteklerle taşınmaktadır. Desteklerin arasına çapraz hatıllar atılmıştır. Kırma çatı 871 N.K. Pilehvarian, a.g.m., s.107-108. M. Binan, a.g.e., s.133-34. 873 H. Wilde, a.g.t., s.52, Fig.61. 874 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.199,205. 875 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.136. Yapıdaki aydınlatma sistemi için bkz. T. Doğan, a.g.t., s.2728. 872 335 kurşun kaplanmıştır. Aynı fotoğrafta avlunun mermer doğal döşeme kaplaması da görülmektedir876. Başka bir fotoğrafta ise şadırvan bugünkü görünümüne yakındır877 . Şekil 128. Bursa Muradiye İmareti. Plan (E.H.Ayverdi’den işlenerek). Şekil 129. Bursa Muradiye İmareti. Batar Kat Planı (E.H.Ayverdi’den işlenerek). 876 877 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.203. Ay.es., s.205. 336 Yapının kuzeydoğu ve kuzeybatı kesiminde birer minare vardır. Kuzeydoğudaki minarenin kaidesi yapının beden duvarları ile kaynaşmış iken, kuzeybatıdaki minare yapının beden duvarları üzerindedir. Eski fotoğraflarda sadece kuzeydoğudaki minare görülmektedir878. Kuzeybatıdaki minare sonradan yapılmış olmalıdır. Kuzey doğudaki minarenin kaidesinin alt kesimi ile üst kesimi arasındaki almaşık örgüde farklar dikkat çekmektedir. Alt kesimdeki taşlar, beden duvarlarındakilerle biçim ve boyut olarak benzerlikler gösterirken, üst kesimdekiler düzgün kesme taştır. Son cemaat yeri ile minare arası düzgün kesme taş ile yapılmış, yapının duvarları ile son cemaat yeri arasında bir geçiş yapabilmek için taşların arasındaki harçların üzeri boyanarak tuğla görünümü verilmiş gibidir. Kaidenin doğusunda altta minareye çıkışı sağlayan basık kemerli bir giriş, üst kesimlerde de üst üste gelecek şekilde yerleştirilmiş mazgal formunda açıklıklar vardır. Kaidenin bittiği yere profilli silmeli bir konsol yerleştirilmiştir. Çokgen profilli pabuç almaşık örgüde, çokgen gövde ise tuğladandır. Pabuçla gövde, gövde ile şerefe altında birer adet kaytan silme yer almaktadır. Şerefe altı tek sıra yeşil renkli sırlı tuğlalarla hareketlendirilmiştir. Üzeri sıvalı silindirik formlu petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Eski fotoğraflarda petek gibi gövde de sıvalı durumdadır879. Kuzeybatıdaki minarenin kaidesi ve köşeleri pahlı pabucu düzgün kesme taş ile çokgen gövde tuğla ile örülmüştür. Kaidenin batı yüzünde doğudaki minarede de olduğu gibi bir konsol vardır. Konsolun altındaki küçük mermer kitabede 1322/1904-5 tarihi görülmektedir. Eski fotoğraflarda görülmeyen bu minare bu tarihte yapılmış olmalıdır880. Doğudaki minare gibi şerefe altı yeşil renkli sırlı tuğlalarla hareketlendirilmiştir. Sırlarda bozulmalar görülmektedir. Şerefe, petek ve külah taştandır. Petek ile külahın birleştiği kesim ile külahın üst kesimi kemerleme şeklinde süslemelerle bezenmiştir. Yapının kuzey cephesindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Doğu ve batıdaki birimler birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Orta birimde geçişler ve kubbe mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kasnak ise Türk üçgenlerinden meydana gelmektedir. Diğer iki birim ise geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile 878 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.187. Ay.es., s.199. 880 Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.137’de batıdaki minarenin XIX. yüzyılda yıkıldığı bugünkü minarenin Nisan 1904 yılında yapıldığı belirtilmektedir. 879 337 örtülüdür. Son cemaat yerinde kemerler sivridir ve doğu-batı, kuzey-güney yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir. Kemerler köşelerde “L”, ortada “T” formlu mermer ayaklarla ve bu ayaklar arasına yerleştirilmiş iki sütun ile taşınmaktadır. Sütunların ve ayakların başlıkları ile kuzeydeki kemerlerin güney duvarına oturduğu konsollar silmelerle hareketlendirilmiştir. Sütunların silindirik kaideleri de silmelidir. Son cemaat yerinde kuzey, doğu ve batıdaki kemer aynalarının her bir yüzü ile saçağın altı, taş, tuğla ve çini ile farklı geometrik şekiller meydana getirilerek süslenmiştir. Geometrik süslemelerin hepsi sonsuzluk prensibindedir. Son cemaat yerinin doğu ve batı kesimi sekilerle yükseltilmiştir. Ayakların arası üç sıra düzgün kesme taş ve demir parmaklıklarla kapatılmıştır. Yapının kuzey duvarı ortada giriş açıklığı ve iki yanında ikişer pencere ile simetrik düzendedir. Girişin iki yanındaki pencereler kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhanelere girişi sağlayan birer kapı şekline dönüştürülmüştür. Dikdörtgen formlu tabhane girişleri düz atkı taşı ile örtülüdür. Sivri kemerli alınlık, söveler ve atkı taşı mermerdendir. Doğudaki tabhane girişinin alınlığında çini mozaik tekniğinde yapılmış bitkisel bir süsleme vardır. Batıdaki alınlıkta ise aynı süsleme kalemişi ile yapılmıştır. Bozulan ya da dökülen süsleme onarımlarla bu şekilde yapılmış olmalıdır. Dikdörtgen formlu, düz atkı taşlı diğer iki pencere alınlığı da çini mozaik tekniğinde geometrik örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 227). Kuzey duvarının üst kesiminde kademeli dikdörtgen çökertmeler içerisine Bursa kemeri formunda şahnişinler yerleştirilmiştir. Ortadaki taçkapının üzerine yerleştirilmiş olan şahnişinin kemeri dilimlidir. İç içe geçmiş geometrik süslemelerden meydana gelen korkuluk mermerdir. Bu şahnişinin doğusundaki şahnişinde de geometrik örnekli bir korkuluk yer alırken batıdakinde yoktur. Taçkapı son cemaat yerinin orta biriminin gerisinde mermerden inşa edilmiştir. Dışa doğru çıkıntısı olmayan ana nişi eyvan şeklinde düzenlenmiştir. En dışta birer tane başlıklı plaster ile sınırlandırılmıştır. Plaster ayakları Ampir üsluba benzer şekilde yapılmıştır881. Plasterlerden hemen sonra bir kaval ve iç bükey bir silmeden oluşan iki sıra silme yukarıya kadar devam edip Bursa kemeri şeklinde kavsara kuşatma kemerinin 881 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.309. 338 üzengisinin biraz yukarısında birden kırılıp bir daralma meydana getirir ve kapıyı üç yönden dolanır. Eyvanın doğu ve batı duvarında dikdörtgen kesitli, mukarnas kavsaralı birer mihrabiye yer almaktadır. Mihrabiyeler en dışta bir kaval silme, bir iç bükey silme ve yan yana üç düz silme ile çevrelenmiştir. Taçkapının Bursa kemerinin kemer yüzeyi çini mozaik tekniğinde bitkisel bir süsleme ile kaplanmıştır. Giriş eyvanın dip duvarı üzerindedir. Basık kemerli giriş ve söveler içerisinde bulunduğu eyvan gibi mermerdendir. Basık kemerin üzerinde dilimli bir kartuş içerisine yerleştirilmiş üç satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi vardır (Resim 228). Girişin ahşap kapı kanatları taklit kündekâri tekniğindedir. Panolar geometrik, bitki ve yazı ile süslenmiştir (Resim 230). Eyvan şekilli taçkapı düz ahşap bir tavan ile örtülüdür882. Tavan altıgen, üçgen ve eşkenar dörtgenlere bölünmüş geometrik bir kompozisyondadır. Tavan kornişleri çiniden mukarnaslarla süslenmiştir. Tavan eteğinde de kalın bir bordür halinde mavibeyaz çiniler vardır. Bu çinileri alttan ve üstten palmet, rumi ve çiçek motiflerinden meydana gelen bir bordür sınırlamaktadır (Resim 229). Batıdaki mihrabiyenin yanında ortasında bir adet gülbezek bulunan mermer bir parça bu kesime sonradan eklenmiş gibi görünmektedir. Eyvan duvarlarında mermer parçalar üzerinde Bursa Yeşil ve Yıldırım imaretlerinde de olduğu gibi taşçı işaretleri vardır. Çiniden farklı formlardaki bu işaretler, mermere kakılmıştır. Taşa atılan bu imzalardaki benzerlik Bursa Yeşil İmaret’te daha çok kendini göstermekte bu da her iki yapının inşasının aynı ekip tarafından yürütüldüğünü kanıtlamaktadır883. Girişin bulunduğu kuzey cephe iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 125). Giriş eyvanının kuzeydoğusundaki tabhane mekanından üst kata çıkılmaktadır884. Buradaki dar koridorla üst kattaki ne işlevle kullanıldığı hiçbir kaynakta geçmeyen basit kuruluşlu birimlere ve doğudaki minareye geçilmektedir. İki mekana da gemi teknesi kemer formundaki birer açıklıkla girilmektedir. Birimler Bursa Yeşil ve Yıldırım imaretlerinde de olduğu gibi şahnişinlere açılmaktadır. Mekanların örtüleri aynalı manastır tonozu ve 882 Tavanın eski müezzin mahfilinden alınarak buraya yerleştirildiği belirtilmektedir Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.136; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.315. 883 A. Gabriel, a.g.e., I, s.111; D.U. Binan, “Osmanlı’da Beylikten İmparatorluğa Geçişte Yapı Üretim Süreci ve İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, 25/26/27 Kasım 1999, s.393. 884 İ.A. Yüksel, a.g.m., s.173’te sadece yukarıda dar bir asma kat olduğunu bildirmektedir. E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.303’te restitüsyon planını vermektedir. 339 yıldız tonoz şeklindedir. Aynalı manastır tonozunun göbeğinde çarkıfelek tarzında bir süsleme, tonoz eteklerinde de kemerleme şeklinde alçı süslemeler vardır. Yıldız tonozun her bir ucu da ters şekilde yerleştirilmiş birer palmetle son bulmaktadır. Mekanın duvarlarının üst kesimine de daire formlu bir süsleme yerleştirilmiştir. Giriş eyvanından avluya geçilmektedir. Avlu kareye yakın dikdörtgen formdadır. Kuzey kesimine atılan doğu-batı yönlü bir kemerle kare bir alan oluşturulmuş, alan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür. Pandantiflerin ve sekizgen kasnağın üzerleri üçgenlerle hareketlendirilmiştir. Kubbe göbeğinde çok küçük bir aydınlatma feneri vardır. Avlunun kuzey duvarına sonradan ahşap desteklerle taşınan bir kadınlar mahfili yapılmıştır. Mahfile avlunun batı kesimindeki ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 231). Avlunun kuzey duvarı yerden belli bir seviyeye kadar tek renk sırlı altıgen formlu çini plakalarla kaplanmıştır. Plakalar palmet ve rumilerden gelişen bitkisel bir bordür ile sınırlandırılmıştır. Bu bordür, giriş eyvanında, ibadet mekanında ve Bursa Yeşil İmaret’te de sıklıkla kullanılmıştır. Avlunun kubbe ve geçişleri geç döneme özgü kalemişleri ile süslenmiştir. Avluda şadırvan/havuz yoktur. Ama bu orijinalde de olmadığı anlamına gelmemektedir. Onarımların birinde kaldırılmış olmalıdır. Avlu ile doğu ve batıdaki tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanları sonradan eyvana dönüştürülmüştür. Kareye yakın dikdörtgen planlı mekanların kuzey ve güney duvarlarına birer Bursa kemeri atılarak kare bir alan oluşturulmuştur. Mekanlar, pandantif geçişli birer kubbe ile örtülmüştür. Pandantiflerin üzerleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Pandantiflerin uçları üst kattaki mekanda da olduğu gibi ters şekilde yerleştirilmiş birer palmetle son bulmaktadır. Sekizgen kasnakta ise Türk üçgenleri kullanılmıştır. Kasnak eteğini üst kattaki aynalı manastır tonozunun eteğini de dolanan kemerleme dizisi dolanmaktadır (Resim 232, 234). Eyvan görünümlü tabhane mekanlarının güney duvarlarının ortalarına birer, doğu ve batı duvarlarına da ikişer adet pencere açılmıştır. Dikdörtgen formlu pencerelerin kemerleri gemi teknesi kemer formunda oldukça sivri tutulmuştur. Eyvanların doğu ve batısındaki pencerelerden kuzeye yakın olanlar sonradan basık kemerli birer giriş açıklığına dönüştürülmüştür. 340 Bursa kemerleri, pencere çevreleri ile kubbe ve geçişleri geç döneme özgü kalemişleri ile hareketlendirilmiştir. Eyvan formundaki tabhane mekanlarını C. Texier885 ve A. Gabriel886 kapalı olarak göstermekte, E.H Ayverdi887 ise bu görüşe karşı çıkmakta ve eyvanların ilk inşa edildiğinde de eyvan formunda tasarlanmış olduklarını iddia etmektedir. Eyvanların kuzey duvarlarının doğu ve batı uçlarındaki dikdörtgen formlu birer açıklıkla “L” formlu bir koridora geçilmektedir. Bu koridorların doğu ve batı kesimlerindeki birer açıklıkla kuzeydoğu ve kuzeybatıda yer alan kare planlı tabhane mekanlarına geçilmektedir. Koridorun diğer ucundan ise avlunun kuzey kesimindeki girişe geçilmektedir. Bugün ne yazık ki avlu girişi ve tabhane girişleri örülerek kapatılmıştır. Büyük bir ihtimalle XVIII. yüzyıldaki yangın sırasında yapının bu girişler kapatılmış olmalıdır. Kapalı tutulan bu koridorda yangının izleri halen görülmektedir (Resim 233). C. Texier bu koridorların avlu ile bağlantısını kapalı göstermektedir888. Gabriel ise koridorların hem avlu ile hem de eyvanlarla bağlantısını vermektedir889. Wilde, Ayverdi ve Arseven koridorlardan batıdakini avlu ile ilişkilendirmekte, doğudakini ise kapalı göstermektedir890. Kuzeydoğu ve kuzeybatıdaki tabhane mekanlarına kuzey duvarındaki sonradan kapı haline getirilmiş pencerelerden girilmektedir. Birer depo olarak kullanılan tabhane mekanlarından batıdakine giremedik. Bugün düz ahşap tavanla örtülü doğudaki mekanın batıdaki gibi bir kubbe ile örtülüymüş891. Tabhane mekanının batı duvarında dikdörtgen kesitli, konik bir yaşmakla örtülü bir ocak bulunmaktadır (Resim 234). Pek çok araştırmacının daha önce yayınladığı yapının rölövelerinde avlunun kuzeyindeki koridora açılan girişler işlenmiştir892. Bu girişler koridorun içerisinden görülürken avlu kuzey duvarının tamamen çinilerle kaplı olması, bu çinilerin sonradan eklendiğini akla getirmektedir. 885 C. Texier, a.g.e., s.220’deki plan, yanlışlıkla I. Murad Camii şeklinde adlandırılmıştır. A. Gabriel, a.g.e., s.106-107, Fig. 49. 887 E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.301. 888 C. Texier, a.g.e., s.220. 889 A. Gabriel, a.g.e., s.106-107, Fig. 49. 890 H. Wilde, a.g.t., s.51, Fig.60; C.E. Arseven, a.g.e., s.267, Şek.530. 891 Ne yazık ki iznimiz olduğu halde batıdaki tabhane mekanına giremedik. Yukarıdaki bilgileri de caminin hocasından edindik. 892 A. Kuran, a.g.e., s. 85, plan 82; S. Eyice, a.g.m., s.38; A. Gabriel, a.g.e., I, s.106, Fig.47; Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.137. 886 341 Avludan altı basamakla çıkılan ibadet mekanında basamakların iki yanı dilimli kemerli pabuçluklarla değerlendirilmiştir. Pabuçlukların arasında kalan alınlar altıgen formlu turkuaz renkli sırlı çini plakalarla kaplanmıştır. Bu plakalar dar dikdörtgen formlu kobalt mavisi çinilerle sınırlandırılmıştır. Kare planlı harim bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe yuvarlaklığına geçişi sağlayan unsurlar pandantifin form değiştirilmiş şeklinde garip bir görünüme sahiptir. Geçişlerin üzerleri mukarnas tazı dişler ve silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 235). Bu garip görünümlü geçişlerin, A. Gabriel XIX. yüzyılda yapılan bir onarımın eseri olduğunu belirtirken893, E.H. Ayverdi bunların ilk inşaattan kalma olduğunu iddia etmektedir894. Kasnakta Türk üçgenleri kullanılmıştır. İbadet mekanında her duvarda altta ve üstte ikişer pencere vardır. Alt sıra pencereleri gemi teknesi kemer formunda iken üst sıradakiler sivri kemerlidir ve vitraylıdır. İbadet mekanında duvarlar avlu kuzey duvarında da olduğu gibi çini plakalarla kaplanmıştır. Duvarlarda dört farklı kompozisyon görülmektedir. Doğu duvarının kuzey kesiminde palmet ve rumili bir bordürle boyuna dikdörtgen bir pano haline getirilmiş ilk kompozisyonda onikigenlerin iç içe geçmesi ile meydana gelmiş geometrik örnekli bir süsleme görülmektedir. Doğudaki iki pencerenin iki yanında ve batıdaki pencerelerin iki yanında ise firuze renkli sırlı üçgenler ile yeşil renkli sırlı altıgenlerle meydana gelen bir süsleme vardır. Güney duvarının doğu kesimindeki pencerenin solunda kilim desenlerini hatırlatan bir geometrik ağ yer almaktadır. Kobalt mavisi, firuze ve beyaz renkler kullanılmıştır. Mihrabın batısındaki pencerenin sağında ve batı duvarının güney kesiminde ise turkuaz renkli sırlı altıgen formlu çiniler vardır. Tüm çiniler üstten palmet ve rumilerle meydana gelmiş bir bordürle sınırlandırılmıştır. İbadet mekanında pencere çevreleri, kubbe ve kasnak geç döneme özgü kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının eski bir fotoğrafında bugün üzerleri beyaz badanalı olan kubbe geçişlerinde de kalemişi süslemelerin olduğu görülmektedir. Kasnaktaki ve kubbe eteğindeki süslemeler ise bugünkünden çok farklıdır. İbadet mekanında kemer yastıklarında ve çinili bordürlerin üzerinde de devam eden enlice bir yazı şeridi görülmektedir. 1894 tarihli aynı fotoğrafta alt sıra pencereleri düz atkı taşlı ve dikdörtgen formludur. Pencereler bugünkü görünümlerini 1894 yılından 893 894 A. Gabriel, a.g.e., s.109. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.312. 342 sonraki onarımların birinde almış olmalıdır. İbadet mekanının kuzeybatı kesimine kemer ayağının önünde iki katlı ahşap bir mahfil de görülmektedir. Minber köşkünde de iç içe geçmiş kare formlu süslemelerin üzeri boyalıdır. Mihrap ise bugünkü görünümündedir895. Beşgen profilli mihrap nişi birçok rölövede dikdörtgen kesitli olarak verilmiştir896. XVIII. yüzyıl başlarındaki yangın sonrasında yapı onarılmış, mihrapta bugünkü görünümünü bu tamirde sonrasında almıştır897. Mihrap “S” ve “C” kıvrımları yapan bir kavsara ile örtülüdür. Ana niş, çerçeve, kavrasa ve tepelik Rokoko üslubuna özgü süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 235). 1894 yılına ait bir fotoğrafta üzeri boyalı olan ahşap minber, yapıyla çağdaş değildir. Yangından sonra konulmuştur. Aynalığın alt kesimi pabuçluk formu verilmiş süslemelerle üst kesim, dolap aynalığı ve köşk kısmı geometrik örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Özensiz bir işçiliğe sahip korkuluklar ajur tekniğinde geometrik bir süsleme ile şekillenmiştir (Resim 235). 18 Eylül 1790 tarihli bir tamir vesikasında yanan minberin ceviz ağacından yeniden yapıldığı öğrenilmektedir898. Eski minberinde 1 Teşrîn-i Evvel 1715 tarihli bir tamir vesikasında onarımına dair bir bilgi bulunmaktadır899 İbadet mekanının kuzeydoğusundaki vaaz kürsüsü niteliksiz ve yenidir. Muradiye İmareti’nin plan şeması Bursa Orhan İmareti’nde de olduğu gibi tartışmaya açıktır. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanlarının avluya bakan duvarları, yapı camiye olarak kullanılmaya başlandıktan sonra açılarak eyvan görünümü kazandırılmıştır (Şekil 128, 130). Kareye yakın dikdörtgen planlı bu mekanların kuzey ve güney duvarlarına birer kemer atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve kubbe ile örtülmüştür. Mekanları genişletme isteğinden doğan bu uygulama pek çok yapıda karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamıza konu olan tabhaneli camiler, onlara ve onların hizmet ettiği kurumlara ihtiyaç kalmayınca işlevleri değişmiş ve bu değişiklik plan 895 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.207. A. Kuran, a.g.e., s.85, plan 82; H. Wilde, a.g.e., s.57, Fig.64; A. Gabriel, a.g.e., I, s.106, Fig.47; Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.137; S. Eyice, a.g.m., s. 38. 897 Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.136; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.314. 898 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.299; K. İnce, a.g.t., s.241. 899 Ay.yer. 896 343 şemalarına da yansımıştır. Bursa Orhan İmareti (Şekil 100), Filibe İmaret Camii900, Üsküp Alaca Camii901, Edirne Yıldırım İmareti (Şekil 60), Kütahya Yakup Çelebi İmareti (Şekil 155) ve Bitlis Şerefiye İmareti902 gibi yapılarda cami fonksiyonu ön plana çıkınca tabhane mekanları eyvan şekline getirilip ibadete açılmış, buralarda da namaz kılınır hale gelinmiştir. Şekil 130. Bursa Muradiye İmareti. Tahmini Restitüsyon. 900 Plan için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.71, Şek.26. Ay.mak., s.71, Şek. 28. 902 Ay.mak., s.79, Şek.59. 901 344 Muradiye İmareti’nde taş, taş-tuğla, çini, ahşap ve alçı ile meydana getirilmiş süslemeler vardır. Taş süsleme son cemaat yerine açılan şahnişin ve kitabe levhasında görülmektedir. Giriş eyvanının üzerinde yer alan şahnişinlerin korkuluk şebekelerindeki taş süsleme dikkat çekmektedir. Mermer şebeke kafes oyma tekniğinde yapılmıştır. Geometrik süsleme, iç içe geçmiş sekizgenlerin birleşmesi ve bunların üzerinden yatay ve dikey eksenlerin geçmesiyle meydana gelmiştir. İznik Çandarlı Halil Paşa Camii903 son cemaat yerindeki korkuluklar hemen hemen aynı düzendedir. Buradaki süslemeler, iç içe geçmiş üç sekizgenden gelişmektedir. Giriş kapısı üzerindeki kitabe levhası dilimli bir kartuş içerisine alınmıştır. Kartuşun uçları stilize palmet şeklindedir ve üzeri yaldızlanmış rumilerle hareketlendirilmiştir. Rumiler kabartma tekniğindedir (Resim 236) (Şekil 131). İznik Nilüfer Hatun İmareti (Resim 38), Amasya Bayezid Paşa İmareti (Resim 150-153), Edirne Muradiye İmareti (Resim 220) gibi yapılarda da kitabe kartuşlarının iki ucu stilize birer palmet şeklini anımsatmaktadır. Şekil 131. Bursa Muradiye İmareti. Kitabe Levhasındaki Süsleme. 903 Y. Özbek, a.g.e., şek.19.Res.67. 345 Taş-tuğla süslemeler son cemaat yeri kemerlerinin tümünde görülmektedir. Süslemelerin bazı kesimlerde çinilere de yer verilmiştir. Son cemaat yerinin kuzey cephesinin üst kuşağında birbirlerinin merkezlerinde altı köşeli yıldız oluşturacak biçimde kesişen tuğlalardan onikigenlerle meydana gelmiş bir bordür bulunmaktadır. Merkezdeki altı köşeli yıldızlar turkuaz renkli çiniyle bezenmiştir (Şekil 132). Selçuklu geleneğini yansıtan bu dekorasyon sisteminin son örneklerinden biri de İstanbul’da 1474 tarihli Mahmud Paşa Türbesi’nin dış duvarlarında taş içine yerleştirilmiş olarak görülmektedir904. Saçağın alt kesimindeki bu bordürün altında kemer köşeliklerinin her birinde kemer ortası hizasında değişen geometrik süslemelere yer verilmiştir. Kemer aynalıklarının her birinde farklı bir süsleme yer almaktadır. Kuzeydoğudaki ve kuzeybatıdaki kemer köşeliklerinde, merdiven formunda kırık çizgiler şeklinde yerleştirilen tuğlaların arasına kare boyutlu taşlar yerleştirilmiştir. Geometrik süsleme sonsuzluk prensibindedir (Resim 223, 224). Orta kemerin doğu köşesindeki kemer köşeliğinde sekizgen boyutlu taşların çevresine yatay ve dikey eksende kırık çizgiler yapan tuğlalar yerleştirilmiştir. Sekizgenlerin arasında taştan dört köşeli yıldızlar meydana gelmiştir. Aynı süslemeleri Bursa Muradiye Medresesi, dershane eyvan cephesinde, taş-tuğla olarak905; Ankara Ahi Elvan İmareti, ahşap minberinde, taklit kündekari tekniğinde906, Konya Alaeddin Köşkü, minai çini907 ve Çorum Ulu Cami ahşap minberinde908 görmek mümkündür. Orta kemerin batı köşeliğinde birbirleriyle kesişen altıgen şeklindeki tuğlaların arasında meydana gelen eşkenar dörtgenler ve dik altıgen biçimindeki yüzeylere, taşların yerleştirilmesi ile oluşturulmuş geometrik düzenleme de sonsuz düzendedir (Resim 224), (Şekil 133). Benzer süslemeleri Bursa Muradiye Medresesi, giriş eyvanı cephesinde de görmek mümkündür909. Kuzeybatıdaki kemerin doğu köşeliğinde altıgen biçimli tuğlaları, çapraz eksenlerde geçen tuğla şeritler ve aralarına doldurulmuş beşgen ve ikizkenar dörtgen biçimli 904 Ş. Yetkin, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1986, s.205. Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.181. 906 Ay.es., I, Res.44. 907 O. Aslanapa, Anadolu’da Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul, 1965, s.13. Res.1. 908 H. Karamağralı, “Çorum Ulu Camii’ndeki Minber”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, 1964-65, s.124, Res. 2,21. 909 Y. Demiralp, a.g.e., s.81, Res.47; A. Savaş, “Bursa ve İlçelerindeki XV.Yüzyıl Mimarisinde Tuğla Süsleme”, III. Uluslararası Pişmiş Toprak Sempozyumu, Eskişehir, Haziran 2003, s.431. 905 346 taşların meydana getirdiği geometrik kompozisyon bal peteği görünümü vermektedir. Kuzeybatıdaki kemerin batı köşesindeki köşelikte ise daireler tuğlalarla şekillenmiştir ve aralarındaki beşgen formlu taşlar, sonsuz düzende geometrik bir süsleme meydana gelmiştir. Son cemaat yerinin batı cephesindeki kemer aynalığında taş-tuğla ile meydana gelmiş enine gelişen geometrik süslemesi bütün alanı kaplamaktadır. Bu süslemeyi dar bir bordür enine keser. Kemerin tepe noktasının yukarısında yatık dikdörtgen bir pano, sekizgenlerin iç içe geçmesi ile meydana gelmiştir. Süslemelerin kesişmesi ile meydana gelen alanlara firuze rengi çiniler kakılmıştır (Şekil 130). Şekil 132. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri Cephesinde, Saçak Altındaki Süsleme. Şekil 133. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri Cephesinde Orta Kemerdeki Süsleme. 347 Şekil 134. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerinin Batı Kemer Gözündeki Süsleme. Şekil 135. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerinin Doğu Kemer Gözündeki Süsleme. Son cemaat yerinin doğu kemerinin üst bölümünde yer alan orta kısmından farklı desendeki pano, bordür süslemesini kesmektedir. Zikzak şeklindeki bu süslemelerin benzerlerini Bursa Bedreddin Camii kalkan duvarında910 ve Bursa Selçuk Hatun Camii’nde 911 görmek mümkündür. Alt bölümde ise tuğla diyagonal şeritlerin kesişmesi ile meydana gelen kafes örgü şeklindeki desen yer almaktadır. Üst kesimdeki yatık dikdörtgen panonun içerisindeki iki eşkenar dörtgen, firuze renkli çinilerle hareketlendirilmiştir (Şekil 135). Bütün kemerler testere dişi ile sınırlandırılmıştır. Taş, tuğla ve çini ile meydana getirilmiş olan bu bezemeler, geç dönem Bizans yapılarının cephelerinde görülen tuğla bezemeleri anımsatmaktadır912. Yapıda görülen çeşitli geometrik tuğla süslemelerde daha çok Türkistan ve İran etkisi gözlenmektedir913. Son cemaat yerinin taş ve tuğla ile hareketlendirildiği bu yapıdan 910 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.239, Res.116. Ay.es., s.307. 912 Y. Demiralp, “Muradiye Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, s.114. 913 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.94. 911 348 önce Bursa Orhan ve Hüdavendigâr imaretlerinde karşımıza çıkmıştı. Muradiye İmareti’ndeki taş ve tuğla süslemelerinin benzerleri külliyenin diğer yapılarında, örneğin medresede de görülmektedir. Bu da, süslemelerin aynı kişi tarafından tasarlanmış olduğunu akla getirmektedir. Muradiye İmareti’nde çini süslemeler, dışta son cemaat yerinde ve minarede, içeride ise avluda ve ibadet mekanındadır. Son cemaat yerinin kuzey, doğu ve batı cephelerinde çini süslemeler vardır. Son cemaat yerine açılan pencerelerin alınlıklarında, harime girişi sağlayan girişte ve giriş eyvanının tavan eteğinde farklı tekniklerle işlenmiş çini süslemeleri dikkat çekicidir. Şekil 136. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerindeki Pencerede Yer Alan Çini Süsleme. Şekil 137. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerindeki Pencerede Yer Alan Çini Süsleme. 349 Son cemaat yerine açılan dört pencerenin üçünün alınlığında bulunan süslemelerden ikisi geometrik biri bitkisel örneklidir. Taçkapının doğusundaki pencerede iri palmet, rumi, çiçek, yaprak ve kıvrık dallardan oluşan süsleme çinimozaik tekniğindedir. Çinilerde sarı, lacivert, firuze, siyah ve beyaz renkler kullanılmıştır914 (Şekil 136). Doğudaki diğer penceredeki süsleme taçkapının batısındaki pencerede yer alan süslemeyle benzer özellikler göstermektedir. On kollu yıldızlardan ve beşgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyonun, üst kesiminde yer alan on kollu yıldızın içerisinde doğudakinde geometrik bir motif (Resim 227) (Şekil 137), batıdakinde ise çok çenekli bir çiçek motifi yer almaktadır. Batıdaki pencerede doğudakine nazaran geometrik alan daha geniş tutulmuş ve renk olarak da lacivert, firuze, siyah ve sarı kullanılmıştır. Son cemaate yerine açılan pencerelerin alınlıkları üzerinde yer alan çinilerde görülen sarı renk, XV. yüzyıl başlarında kullanılmaya başlanmıştır ve bu dönem için karakteristiktir915. Taçkapının batısındaki ilk pencere alınlığında kalemişi süslemeler vardır. Yapı çeşitli dönemlerde meydana gelen yangın ve depremler sonucu tahrip olmuş ve birçok onarım geçirmiştir916. Pencere alınlığındaki çini süslemeler bu dönemlerde zarar görmüş ve kalemişi örneklerle değiştirilmiş olabilir. Zaviyenin eyvan formundaki taçkapısı, çinileri, düz tavanı ve tavanı süsleyen kalemişi bezemeleri ile ilgi çekmektedir. Muradiye İmareti’nin eyvan şekilli taçkapısının kemer köşeliklerinde, bitkisel bir süsleme vardır. Süslemede palmet, rumi, küçük çiçekler ve kıvrımdalar kullanılmıştır. Çini mozaik tekniğinde yapılmış çinilerde kullanılan renkler firuze, lacivert, beyaz, sarı ve siyahtır (Resim 228). Bu süslemeler taçkapının doğusundaki penceredeki süslemelerle benzerlikler göstermektedir. Eyvan duvarının üst kesiminde ise dikdörtgen şekilli mavi-beyaz büyük plakalar yer almaktadır. Bu çinilerin ana motifini altıgenler oluşturmaktadır. Bu enlice süsleme şeridini, altta ve üstte, renkli sır tekniğinde dar bir çini bordür çevrelemektedir. En 914 Buradaki süsleme Bursa Yeşil İmaret’teki pencere alınlıklarındaki taş süslemeyi hatırlatmaktadır. Süslemelerdeki benzerlik bu işleri aynı kişinin ya da ekibin tasarlamış olabileceğini akla getirmektedir. Ancak elimizde kesin veriler bulunmamaktadır. 915 Y. Demiralp, “Muradiye Camii”, a.g.e., s.114. 916 Ayrıntılı bilgi için bkz. Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.299-300; S. Gök, a.g.t., s.75. 350 üsteki şeridin mukarnasları da renkli sır tekniğindedir (Resim 229). Eyvanın üstünü örten düz tavan, ahşap çıtalarla oluşturulmuş geometrik süslemeler içermektedir. Oniki kollu yıldızlardan gelişen bu süslemeyi II. Murad Türbesi girişi önündeki saçakta917 ve İstanbul Şehzade Mehmet Türbesi’nde renkli sır çinide918 görmek mümkündür. Muradiye İmareti’nin minarelerinin şerefe altlarında bir sıra çini bordür yer almaktadır. Tek renk yeşil sırlı çini plakalarının kimileri dökülmüştür. Yapının içerisinde, esas ibadet mekanının tüm duvarları ve avlunun kuzey duvarı yerden yaklaşık 2.50 m. yüksekliğe kadar çinilerle kaplanmıştır. İbadet mekanı ile avluyu birbirinden ayıran kemer üzerinde yer alan mukarnaslı konsollar da çini süslemelerle hareketlendirilmiştir. Renkli sır tekniğinde işlenmiş çinilerde mukarnas dişlerinin arası palmet ve rumilerle süslenmiştir. Avlunun kuzey duvarındaki firuze renkli altıgen çiniler palmet ve rumilerden meydana gelen bir bordürle sınırlanmıştır (Resim 231). İbadet mekanın tüm duvarlarında bulunan çiniler panolar halindedir ve her biri farklı kompozisyonlar içermektedir. Harimin doğu ve batı duvarlarındaki yeşil renkli altıgen çiniler, firuze renkli üçgenlerle çevrelenmiştir (Resim 235). Harimin batı duvarının güney kesimi ile kıble duvarının batı köşesinde ise, firuze renkli altıgenlerden oluşan bir kompozisyon görülmektedir. Batı ve doğu duvarlarında yer alan pencerelerin alt kesiminde de firuze renkli altıgen çiniler vardır. Ankara Hoca Hundi (Örtmeli) Mescidi, alçı mihrabında919, Birgi Ulu Cami çini mihrabında920, Divriği Kale Camii, kapıda taş ve çini köşelik921, Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii taçkapısında922, Kirman Hoca Atabek Türbesi’nde stuko alınlık923 ve Mardin Şehidiye Medresesi’nde taş kabartma924 olarak aynı süsleme formu farklı malzeme ile uygulanmıştır. 917 Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.186-88; T. Öz, “Tavanlarımız”, Güzel Sanatlar, 5, 1944, s.30-31, Res.1-2. O. Aslanapa, Anadolu’da Türk Çini…, Res.41. 919 Y. Demiriz, “Mimari Süslemede Renk Unsuru Olarak Kullanılan Keramik Çanaklar”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1973, s.178, Res.7. 920 Ö. Bakırer, Onüç…, s.210-11, Res.151-52. 921 D. Hill-O. Grabar, a.g.e., s.76, Res.499-500. 922 S. Mülayim, a.g.e.,Res.168-69. 923 D. Hill-O. Grabar, a.g.e., s.67, Res.533. 924 Ay.es., s.73, Res.401. 918 351 Yapıdaki mihrap ve minber orijinal değildir. Mihrap, XVIII. yüzyıl başlarında meydana gelen bir yangın sonucu, Barok üslubunda yeniden yapılmıştır925. Sağ ve solu altıgen biçimli lacivert, firuze renkli çinilerle bezenmiştir. Asıl minber yanmış, yerine 1897 yılında yapılan yeni minber konmuştur926. Avlu girişini örten iki ahşap kapı kanadı üzerindeki oyma bezemeler dönemin seçkin örneklerindendir. Taklit kündekari tekniğindeki kapının her kanadı üçer pano halinde düzenlenmiştir. Üst panoda kıvrık dal süslemesi kufi ve nesih yazı ile süslenmiştir927 (Resim 230). Orta ve alt panoda merkezdeki on kollu bir yıldızdan gelişen geometrik süsleme, alt panoda ise daha basit geometrik bölmeler bulunmaktadır. Aynı süslemeleri Bursa Yeşil İmaret’te ibadet mekanındaki pencere kanatlarında (Resim 174) ve Edirne Üç Şerefeli Cami’n ahşap kapısında928 görmek mümkündür. Muradiye İmareti’nin kapı kanatları orijinalde üç pano şeklinde yapılmış, sonradan seren ve başlıklar geçirilip alta ve üste birer pano ilave edilerek büyütüldükleri anlaşılmaktadır. Bu kanatların, orijinal ölçüleri ile bulundukları kapıya ait olmaları mümkün değildir. Muhtemelen pencere kanatlarından çevrilmiş olmalıdır929. Alçı ile yapılmış süslemeleri, üst kattaki örtülerde, avlu, eyvan ve ibadet mekanı geçişlerinde görmek mümkündür. Üst kattaki yıldız tonoz ile örtülü mekanın tonoz uçları, alt kattaki eyvanların geçişlerinde de görüldüğü şekilde ters yerleştirilmiş birer palmet motifi ile hareketlendirilmiştir. Mekanın duvarlarının üst kesiminde de karşılıklı şekilde yerleştirilmiş birer dairesel madalyon vardır. Aynalı manastır tonozu ile örtülü mekanın tonoz göbeğinde bir çarkıfelek motifi dikkat çekerken, tonoz kornişi kemerleme şeklinde yay bordürü süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kemerleme şeklindeki bu bezemeler, alt kattaki eyvanların kubbe eteklerini de süslemektedir. Aynı 925 E. Çalıkuşu, a.g.e., s.87-90. Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.136. 927 Yazının anlamı: 1-Ey, varlığı ezeli ve edebi olan! Ey, bütün mahlûkatı idare eden ve hesaba çeken! Ey, büyüklük ve ikram sahibi olan (Allah)! 2-Ey, gizli iyilik ve ihsanları olan! Korktuğumuz şeylerden bizi emin kıl. 928 Y. Demiriz, a.g.e., I, Res.569. 929 R. Bozer, a.g.t., s.6. 926 352 tarz süslemeyi Niğde Alaeddin Camii’nde930 taş üzerinde alçak kabartma şeklinde görmek mümkündür. İbadet mekanındaki kubbeye geçişleri sağlayan pandantifler mukarnas tarzı süslemeler ve yatay formlu yivlerle garip bir görünüm almıştır. Bu tarz geçişler başka bir yapıda karşımıza çıkmamıştır. Külliyeyi meydana getiren yapılardan imaretin ve medresenin çini plakalarının ve bordürlerin aynı olması, tuğla süslemelerde de benzer süslemelerin kullanılması ve II. Murad Türbesi’nin ahşap saçağı ile imaretin giriş eyvanının tavanındaki büyük benzerlikler külliye süslemelerinin bir elden idare edildiğini göstermektedir. Ayrıca çiniler ve tuğla süslemelerle hareketlendirilmiş kuzey cephenin süsleme programı, yapının Türkistan ve İran’daki Türk eserlerinden etkilenmiş olabileceğini ya da yapıda çalışan sanatçıların bu etkileşimi yansıtmak isteyen ustalar olabileceği akla gelmektedir. Tarihlendirme Yapının giriş kapısı kemeri üzerindeki inşa kitabesi celi sülüstür (Resim 236). Mermer üzerine kabartılarak yazılmış kitabe Arapça’dır. Kitabenin Arapça harflerle yazılmış metni: ‫ اﻣﺮ ﺑﺒﻦء ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﺸﺮﯾﻔﺔ اﻟﻤﺒﺎرﻛﺔ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ ﻇﻞ اﷲ‬-١ ‫ ﻓﻲ اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن‬-٢ ‫ ﺣﻠﺪاﷲ ﻣﻠﻜﮫ ﻓﻲ ﺷﮭﺮ رﺟﺐ ﺳﻨﮫ ﺛﻤﺎن ﻋﺴﺮﯾﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ ووﻗﻊ اﻻﺛﻤﺎم ﻓﻲ ﺷﮭﺮ ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام‬-٣ ‫ﺳﻨﮫ ﺛﻠﺜﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﻧﮫ‬ Kitabenin Anlamı: Bu şerifli ve mübarek imaretin yapılmasını, Arap ve Acem’in sultanı, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi, sultan oğlu sultan, Bâyezid Han oğlu Mehmed oğlu Sultan Murad –Allah mülkünü devamlı kılsın- 828 yılının Recep ayında emretti ve (bina) 830 yılının Muharrem ayında tamamlandı931. 930 Ö. Bakırer, a.g.e., s.46-48, Res.59,61. Kitabenin okunuşu, yazılışı ve anlamındaki farklılıklar için bkz. K. Baykal, a.g.e., s.166; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.315-16; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.265; Vakıf Abideler, III, s.135; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.19091; İ.H. Uzunçarşılı, “Sultan İkinci Murad’ın Vasyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, IV, s.14. 931 353 Kitabeye göre yapı, Sultan II. Murad tarafından yaptırılmıştır. Yapının inşasına Recep 828/Mayıs-Haziran 1425 yılında başlanmış, Muharrem 830/Kasım-Aralık1426 yılında tamamlanmıştır. 354 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.25 :BEYLERBEYİ İMARETİ/CAMİİ932 :Edirne İnceleme Tarihi :19.11.2008 :138 Resim No :237-244 Yapı Edirne’de Sarayiçi’ne doğru giden Saraçhane Caddesi’nden yukarıya doğru uzanan Mihrimoranca Sokağı’ndadır933. İmaretin kuzeyinde içinde türbe bulunan bir hazire yer almaktadır. Kaynaklardan Beylerbeyi Külliyesi’nin diğer yapıları olan medresenin ve imaretin yıkıldığını öğrenmekteyiz934. Kaynakta bahsedilen imaret, tezimize konu olan ve bugün cami şeklinde adlandırılan yapıdır. Yapı XVI. yüzyılda kapsamlı bir onarım geçirmiştir935 Yapı, avlu, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve kuzey cephesine konumlanmış beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir (Şekil 138). Büyük bir bahçe içerisinde yer alan yapının kuzeydoğusunda bir minare, bahçenin doğusunda bir şadırvan ve kuzeyinde büyük bir hazire bulunmaktadır. Hazirenin içerisindeki türbenin örtüsü ve duvarlarının bir kısmı yıkıktır (Resim 237, 239). Beylerbeyi İmareti’nin inşasında kuzey cephe hariç, düzgün kesme taş kullanılmıştır. Avlu ve tabhane kubbeleri sekizgen kasnaklıdır. Bugün kesme taşla kaplı olan kasnakların almaşık örgüde olduğu, kubbelerin ise beton sıvalı olduğu görülmektedir936. Yapının duvarları bir dizi silme görünümündeki saçakla, kubbe kasnakları ise tuğladan iki sıra kirpi saçaklarla son bulmaktadır. Yapının örtüleri dıştan kurşun levhalarla kaplanmıştır. Onarımdan önce ibadet mekanının örtüsünün yıkık olduğu, avlu ve tabhane mekanlarının kubbelerinin de oldukça deformasyona uğradığı 932 Yapı, Beylerbeyi Camii şeklinde de adlandırmaktadır. Bkz. A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul, 1993, s. 26; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, s.230; F. Uluenginvd, Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, İstanbul, Aralık 2001, s.71.; O.C. Tunçer, “Rönesans ve Klasik Osmanlı Dönemi Dini Yapılarda Kubbenin Amaç ve Uygulanış Açısından Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, XVIII, Ankara, 1984, s.127, 129; Y. Dağlı-S.A. Kahraman, a.g.e., Cilt:3, Kitap:2, s.578; A. Kuran, The Mosque…, s.90; C.E. Arseven, a.g.e., s.275-276; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.233-34. 933 Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.171-175. 934 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.379; G. Cantay, a.g.e., s.37. 935 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.117. 936 H. Rodoplu, a.g.t., Res.61. 355 gözlenmektedir937. Son restorasyonda örtüler onarılmış ve kurşun kaplanmıştır (Resim 237-239). İbadet mekanının tabhane mekanlarının duvarları ile kesiştiği yerlerde duvarlar doksan derecelik açı oluşturması gerekirken, bu köşelere dolgu yapılmıştır. İbadet mekanı duvarlarının ve köşe dolgularının tabhane mekanlarının duvarlarına göre daha yüksek tutulmuştur. Tabhane duvarları ile birleşen köşedeki dolgu duvarlar üzerine birer adet çörten yerleştirilmiştir. Şekil 138. Edirne Beylerbeyi İmareti. Plan. Yapının doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının dış cepheye bakan doğu ve batı duvarlarında alt ve üst kotta ikişer pencere yer almaktadır. Alt kottaki dikdörtgen formlu, sivri kemerli pencereler ile sivri kemerli üst sıra pencereleri dikdörtgen çökertmeler içerisindedir. Alt sıra pencerelerin söveleri mermerdir. Üst sıra pencerelerin 937 O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne’nin 600. Fethi…, Res.31. 356 alçı dışlıkları mevcuttur. İbadet mekanının dış cephelerindeki pencere düzeni ve formu da aynı düzendedir. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında pencere yoktur. Bu duvarda ocak ve dolap nişlerinin olması pencere açılımını engellemiştir938 (Resim 238239). Doğudaki tabhane mekanının kuzey ucunda yer alan kare kaideli minare kaidesi, tabhane mekanının duvarları boyunca yükselmektedir. Kaideden piramidal pabuca geçiş iki düz silme ile pabuçtan silindirik görünümlü çokgen prizmatik planlı gövdeye ve şerefe altına birer kaytan silme ile geçilmektedir. Şerefe altı bombelidir. Çokgen prizmatik gövdeli petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Kesme taş ile inşa edilmiş minarenin kapısı son cemaat yerinin doğu ucundadır (Resim 237-239). 1964 yılındaki onarımdan önceki eski fotoğraflarda minare kaidesinin şerefeden itibaren yıkık olduğu görülmektedir. Malzeme bugünde olduğu gibi kesme taştır939. Kaynaklarda onarımlardan önce yapının güney duvarının almaşık örgüde olduğu, bu bağlamda minarenin de almaşık şekilde inşa edildiği belirtilmektedir940. Yapının ilk inşa edildiği dönemde bir cami olarak tasarlanmaması ve bu tip yapılara minarenin sonradan eklenmesi değerlendirildiğinde, minarenin sadece güney cephe dikkate alınarak almaşık olarak inşa edilmiş olacağı pek akla yatkın gelmemektedir. Avluda, yapının doğusuna konumlanmış altıgen planlı ahşap konstrüksiyonlu şadırvan son onarımın eseridir. Alaturka kiremit kaplı kırma bir çatı ile örtülü unsur, bir platform üzerinde yerleştirilmiştir. Abdest alma bölümü mermer ayna taşları bulunan, altıgen planlıdır. Yapının kuzeyindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Son cemaat yeri dışa kare kesitli ayaklarla taşınan sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler doğu-batı ve kuzeygüney yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Orta kemer diğer kemerlerden daha geniş ve yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kemerin üzerindeki duvarda yükseltilmiş, bu bağlamda giriş vurgulanırken, kubbe kasnağı da gizlenmiştir. Son cemaat yeri birimlerinden ortadaki birim geçişleri üçgenlerle sağlanmış bir kubbe ile diğer birimler ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Yarım küre şekilli kubbe tonozlardan daha 938 Yapıdaki aydınlatma sistemi için bkz. T. Doğan, a.g.t., s.29. O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne’nin 600. Fethi…, Res.30; C.E. Arseven, a.g.e., s.276, Şek.549. 940 O. Onur, Edirne Minareleri…, s.29. 939 357 yüksek kottadır. Tonozlar, kubbe ve son cemaat yerinin kuzey duvarı sıvalıdır. Giriş aksının doğu ve batısı yaklaşık 40 cm. civarında sekilerle yükseltilmiştir. Giriş aksı önündeki zemin mermer kaplamadır. Sekiler üzerindeki travertenler ve mermerler son onarımın bir uygulaması olmalıdır. Yapının eski fotoğraflarında son cemaat yeri yıkıktır. Bu fotoğraflarda, kemerlerin izleri belirgindir. Bugün sıvalı olan güney cephede ise almaşık bir örgü gözlenmektedir. Almaşıklık iki sıra tuğla ve bir sıra kesme taşla sağlanmıştır. Kesme taşların arasına dikine tuğlalarda yerleştirilmiştir941. Cephenin alt kesiminde ise sadece kesme taş kullanıldığı görülmektedir. Duvarların farklı dönemlerde onarım gördüğü ancak eski fotoğraflarla belgelenebilmektedir. Bugün duvar sıvalı olduğu için yapının ilk durumu hakkında kesin bir görüş ileri sürmek pek mümkün görünmemektedir (Resim 237-238, 240-241). Son cemaat yerinin güney duvarı ortadaki taçkapı ve doğudaki bir dış mihrap dışında oldukça sağırdır. Güney duvarının doğu ucundaki beşgen profilli dış mihrap, taçkapının mihrabiyelerinde de uygulandığı gibi tepe noktası sivri bir kemer formu ile biten dilimli birer kavsara ile örtülüdür. Dış mihrap kesme taştır. Bir dönem mihrabın içi sıvanmış, sadece kavsara kısmı sıvasız bırakılmıştır942. Güney cephenin doğu ucunda sivri kemerli minare girişi yer almaktadır943 (Resim 241). Son cemaat yerinin güney duvarı ortasında yer alan taçkapı dışa taşkın şekilde inşa edilmiştir. Kesme taş ile inşa edilmiş dikdörtgen planlı taçkapı, sivri kemerli bir tonoz ile örtülmüştür. Taçkapının yan kanatlarında beşgen profilli birer mihrabiye bulunmaktadır. Mihrabiyelerin kavsaraları yukarıda da bahsettiğimiz gibi dış mihrabın kavsarası formundadır. Taçkapı dikdörtgen silmelerle çevrelenmiştir. Giriş aralığı basık kemerlidir. Kemer ve söveler mermerdir. Kemer kilit taşı üzerine siyah mermerden, sekiz kollu yıldız motifi kakılmıştır. Giriş aralığı üzerinde, sıva üzerine siyah boya ile yazılmış, kitabe levhası bulunmaktadır. Kitabenin büyük kısmı yok olmuştur. İki kanatlı ahşap kapı yenidir (Resim 242). Kuzeydeki taçkapıdan avluya ulaşılmaktadır. Kare planlı avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantiflerin ve kasnağın yüzeyi 941 O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne’nin 600. Fethi…, Res.30. H. Rodoplu, a.g.t., s.43, Res.74. 943 Taçkapının restorasyon öncesi ve sonrası fotoğrafları için bkz. F. Uluengin-vd, a.g.e., s.71. 942 358 mukarnas benzeri süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kubbenin ortasında altıgen planlı bir aydınlatma feneri bulunmaktadır. Fener dıştan altıgen bir kaide ile yükseltilerek, üzeri kurşun kaplı küçük bir kubbe ile kapatılmıştır. Sivri kemerli pencereleri olan fenerin duvarları sıvalıdır. Avlunun kuzey duvarının ortasında iç tarafa çıkıntı yapan taçkapı yer almaktadır. Taçkapı erken dönem Osmanlı yapılarında sıklıkla uygulandığı şekilde içe de taçkapı formunda yansımıştır. Kesme taş ile inşa edilmiş taçkapının giriş aralığı, içte de basık kemerlidir. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Sivri kemerli kapıların söveleri kesme taştır (Resim 243). Avlunun doğu ve batısına yerleştirilmiş tabhane mekanlarının zemini avlu zemininden yükseltilmiştir. Her iki mekanda simetrik olarak düzenlenmiştir. Kare planlı mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanın güney duvarlarında aralarında birer ocak bulunan iki dolap nişi bulunmaktadır. Ocaklar yarım daire kesitli, nişler ise dikdörtgen planlıdır. Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı duvarında altta ve üstte ikişer pencere yer almaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu, üst kottaki pencereler ise sivri kemerlidir. Üst sıra pencerelerin alçı içlikleri vardır. Batıdaki tabhane mekanının kuzey duvarında dikdörtgen planlı iki, doğudaki tabhane mekanında ise bir tane niş bulunmaktadır. Kaynaklarda yayınlanmış plan ve fotoğraflarda iki tabhane mekanının da yıkık olduğu görülmektedir944. Mekanlar son onarımda yapıya eklenmiştir. Avlu ile ibadet mekanını yaklaşık 1 m. genişliğinde bir sivri kemer ayırmaktadır. Kemer doğu ve batı yöndeki yatay silmelerle hareketlenmiş plasterler üzerine oturmaktadır. Kemer karnındaki kalemişi yazıların büyük kısmı dökülmüştür. İbadet mekanı iki kademe ile avludan yüksek tutularak vurgulanmıştır (Resim 243). Avlu ile aynı aks üzerinde yer alan ibadet mekanı beşgen planlı bir eyvan formundadır. İbadet mekanı simetrik olarak düzenlenmiştir. Mekanın duvarlarında altta ve üstte birer pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu alt sıra pencereleri, sivri kemerli nişler içerisindedir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de vitraylı alçı içlikleri vardır. İbadet mekanının güney kesimi dilimli bir kubbe ile kuzey kesimi ise doğu ve 944 C.E. Arseven, a.g.e., s.275-276, Şek.548,549. 359 batısı mukarnaslarla daraltılmış küçük bir kubbe ile örtülüdür. İki örtünün arasına sivri kemer atılmıştır (Resim 243-244). İbadet mekanındaki beşgen planlı mihrap, dışarıya üç kenarlı olarak yansımaktadır. Mihrap nişi dışarıya taşkın düz bir beton tavan ile örtülüdür. Mihrap onarımların birinde bu şekli almış olmalıdır (Resim 244). Mihrabın batısındaki ahşap minber yenidir. Yapı farklı araştırmacılarca incelenmiş ve yapının rölövesi çizilmiştir. Yapıyı incelediğimiz tarihte yapının plan şeması ile bu araştırmacıların plan şemaları arasında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin, yapıyı ilk olarak inceleyenlerden biri olan Gurlitt tarafından çizilmiş planda tabhane mekanları ile son cemaat yeri işlenmemiştir945. O. Aslanapa’da Edirne’deki yapıları ele aldığı kitabında bu eksik planı tekrarlamıştır946. Yapının bugün tüm birimleri ayaktadır ve doğu ile batı cepheler simetrik düzendedir. Beylerbeyi İmareti’nde sadece küçük birer parça halinde kalemişi süsleme ile taş süsleme vardır. Kalemişi süslemelerden biri avlu ve ibadet mekanı ayıran kemer karnındaki yazıdır (Resim 243). Yazılar siyah zemin üzerine beyaz ile yazılmıştır. Orta bölümü kartuş içerisine alınmış, sülüs yazılar iki sıra halindedir ve yazıların büyük kısmı döküktür. Diğer süsleme kalıntısı ise avlunun güneybatı köşesinde kemerin duvara oturduğu yastık bölümüne yakın iki çizgi halindeki süslemedir. Kaynaklarda 1963 yılına kadar ibadet mekanındaki pencerelerin içinde yer aldığı nişlerin içinde, dilimli rumi, beş dilimli yapraklar ve kufi yazılı kalemişi panoların varlığından bahsedilmekte ve süslemelerdeki rumilerin Edirne Muradiye İmareti’ndeki çini ve kalemişi süslemelerdeki rumilerle de benzerliğine değinilmektedir947. Y. Demiriz ve H. Rodoplu yayınlarında, kufi yazılı panonun 1961 yılında İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsüne götürülmüş, 1971 yılında da Edirne Müzesi’ne gönderilmiş olduğunu belirtmektedirler. Aynı kaynaklarda kapı ve pencere fragmanı olabilecek bir parçanın varlığından da bahsedilmektedir. Rodoplu, Şubat 1989 yılında Edirne Müzesi 945 V.C. Gurlitt, a.g.m., s.55, Şek.10. O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri…, s.9. 947 Y. Demiriz, a.g.e.,I, s.465,466, Res.457,459, Şek.46a; kalemişi süslemeler hakkında ayrıca bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.117-119. 946 360 görevlilerine bunlardan bahsetmiş, ancak görevliler bu konu hakkında bilgilerinin olmadığını belirtmişlerdir948. Taş süsleme ise avlunun kuzeybatı köşesindeki palmeti andıran taştan bir kabartma kalıntısıdır. Kaynaklarda ayrıca kapı ve pencere fragmanlarından da bahsedilmektedir. Ceviz ağacından oyma tekniğindeki parçalarda hataili serbest kıvrık dal süslemeli olduğu, parçanın boya ve kurt yenikleri ile oldukça kötü durumda olduğu belirtilmektedir. 1961 yılındaki araştırmada görülen bu parçada, madeni kabaralardaki rumilerin hayli ilginç olduğu eklenmektedir949. Yukarıda da değinildiği üzere, çeşitli dönemlerde onarım gören yapıda kalemişi süslemelerin ve ahşap elemanların ne kadar korunduğu, müzedeki durumu hakkında herhangi bir veriye ulaşılamamıştır. Tarihlendirme Yapının kuzey cephesi üzerinde yer alan taçkapı üzerinde tamir kitabesi bulunmaktadır (Resim 242). Bu kitabenin büyük kısmı bugün yok olmuştur. Kitabede tarih kısmı okunamamakta, ancak baninin ismi kısmen okunabilmektedir. Kitabenin okunuşu şöyledir: …………………..Celaleddin Paşa……………………………... ……..sâin var yine de kabul sahibü hayrun zi-şa………………. …………….tarihin muhken kıldı mirimiran…………………… Kitabede adı geçen Rumeli Beylerbeyi Yusuf Sinanüddin Paşa’nın H.833/142930 tarihli vakfiyesi vardır950. Vakfiyenin H.976/1568-69 tarihli kopyası vardır. 1963 yılında yapının harap olduğu, Y. Mimar F. Uluengin tarafından orijinal dokusuna uygun olmadan yeni baştan inşa edilmişçesine tamir gördüğü belirtilmektedir951. 948 Y. Demiriz, a.g.e.,I, s.465; H. Rodoplu, a.g.t., s.46-47, Res.457,459,460. Ay.es., s.465-66, Res. 460. 950 M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.253,254. 951 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.465; A. Ersoy, XV. Yüzyıl Ağaç İşçiliği, s.26; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, s.230. 949 361 Yapının banisi Rumeli Beylerbeyi Sinanüddin Yusuf Paşa’dır. Kaynaklardan yola çıkarak yapıyı H.832/1428-1429 yılına tarihleyebiliriz952. 952 S. Eyice, a.g.m., s. 39; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.377. 362 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.26 :MUSATAFA BEY İMARETİ953 :Havza/Samsun İnceleme Tarihi :139 Resim No :07.06.2010 :245-254 Yapı ilçe merkezinde bir tepe üzerinde yer kaplıcalar mevkiindedir. Oteller, saunalar, hamamlar ve kaplıcalarla çevrelenmiştir. İmaretin doğusunda da kare planlı ve iki yönden dışa kemerlerle açılan bir matbah vardır. Bir süre il halk kütüphanesi şeklinde kullanılan imaret, yapılan son onarımla Havza Kaymakamlığı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı tarafından Aşevi olarak kullanılmaya başlamıştır954. Yapının banisi Yörgüç Paşa’nın oğlu Mustafa Bey’dir ve yapı II. Murad zamanında H.833/1429-1430 yılında inşa edilmiştir955. Yapı 1996956, 2009 yılında onarılmıştır. Bulunduğu arazi üzerinde doğu-batı yönlü yerleştirilmiş imarette avlu, ibadet mekanı ve avlunun kuzeyine yerleştirilmiş üç adet tabhane mekanı bulunmaktadır. Bu plan kurgusunda mekan dağılımı ile diğer tabhaneli camilerden farklıdır (Şekil 139). Yapının beden duvarlarının alt kesimi düzgün kesme taş kaplıdır. Ancak zaman içerisinde meydana gelen yer sarsıntıları ve bunun sonucu yapılan onarımlarla beden duvarlarında ve örtüde yenilenmelere gidilmiştir. Yapının batı duvarı boydan boya sıvanmıştır. Ana cephe konumundaki güney duvarının üst kesimi de moloz taş ve tuğlaların yatay ve dikey şekilde yerleştirilmesi ile belli bir kompozisyon meydana getirilerek duvar tamamlanmıştır. Duvarların üst kesimi iki sıra testere dişi silme ile son bulmaktadır. Taçkapıda ve tabhane mekanlarının kapılarında beyaz ve kahverengi mermer ile kiremit rengi taş kullanılmıştır. İbadet mekanının doğu duvarında yer alan pencerenin sağında da devşirme bir parçanın duvar örgüsü içerisinde yer aldığı 953 Yapı kaynaklarda Mustafa Bey İmaret-Zaviyesi diye de adlandırılmaktadır. Bkz. M. S. Bayraktar, Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2005, s.223-26. 954 E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.501. 955 Ay.es., s.497-98; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.202-203; Y. Özbek, a.g.e., s.429; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.570-572. 956 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.204. 363 görülmektedir. Taş parçası üzerindeki yazıt Grekçe’dir. Tuğla ile örülen örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 245-246). Güney duvarında yer alan dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin yuvarlak kemerli alınlıkları vardır. Pencereler düz ve kaval silmelerle çerçevelenmiştir. Batıdaki alt sıra penceresi ise sadece dikdörtgen formlu basit bir açıklık şeklindedir. Avlu ve tabhane mekanlarının üst sıra pencereleri de yuvarlak kemerlidir. Kemer formları son onarımlarla bu formu almış olmalıdır (Resim 245-246). Şekil 139. Havza Mustafa Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının doğu kesiminde yer alan eyvanın batı duvarına avluya girişi sağlayan taçkapı, kuzey yönüne de tabhane mekanlarından biri yerleştirilmiştir. Güney ve doğu yönlerden dışa sivri kemerler ile açılan kare planlı eyvan geçişleri pandantiflerle sağlanmış tuğladan bir kubbe ile örtülüdür. Kuzeydeki tabhane mekanının girişinin batı 364 kesiminde bir seki yer almaktadır. Eyvan son onarımda yenilenmiştir. Yapıya ait eski fotoğraflarda eyvanın tek payesi, kemerleri ile kubbesinin yıkık olduğu görülmektedir. Aynı fotoğraflarda eyvandan geriye sadece kemerlerin mukarnaslı yastıklarının kaldığı anlaşılmaktadır957. Eyvanın kuzeyinde yer alan tabhane mekanının eyvana açılan duvarında bir pencere ve bir kapı vardır. Basık kemerli kapının sövelerinde kahverengi ve beyaz mermerler dönüşümlü olarak kullanılmıştır. Ana niş, “M” biçiminde ikiz kemer şeklindedir ve mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Dikdörtgen formlu pencere ise iki sıra düz silme ile çevrelenmiştir. Sivri kemeri kahverengi ve beyaz taşlarla yapılmıştır (Resim 245-246, 248). Yapının doğu cephesinin güneyinde yer alan taçkapı kesme taş kaplıdır. Taçkapı çerçevesi düz, bir kenarı kavisli düz ve oluk silmelerle çevrelenmektedir. Ana niş mukarnas kavsara ile örtülüdür. Sivri kemer formundaki kuşatma kemeri iki renkli taşlarla şekillenmiştir. Taçkapının yan kanatlarında yarım daire kesitli mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Beyaz mermerden basık kemerli giriş açıklığının üst kesimine sağ taraftaki mihrabiyeden başlayan ve üç yönü dolanan iki satırlık inşa kitabesi yerleştirilmiştir958. Alt sıradaki taşlardan biri üzerinde altı köşeli yıldız motifi işlenmiştir. Dairesel bir madalyon içerisinde yer alan motif, kabartma tekniğindedir (Resim 246, 249). Kare planlı avlu, sekiz köşeli bir kaideye oturan bir kubbe ile örtülüdür. Sekizgene geçişi sağlayan pandantifler sarkıt tarzı bezemelerle hareketlendirilmiştir. Mekanın kuzey duvarında tabhane mekanlarına açılan iki adet kapı vardır. İki renkli taş işçiliğinin kullanıldığı kapılar birer taçkapı formundadır. Bursa kemerli çökertmeler içerisinde yer alan basık kemerli giriş açıklıkları, beyaz ve kahverengi mermerlerle şekillenmiştir. Söveler ise iki parça halindedir ve kahverengi mermerdendir. Mekanın batı duvarının üst kotundaki tepe penceresi yuvarlak kemerlidir (Resim 250). Avlunun kubbesi bir dönem yıkılmış ve üzeri düz tavan ile örtülmüştür959. Avlu ile aynı aksta yer alan ve doğu batı yönlü yerleştirilmiş ibadet mekanında mihrap, yapının konumundan dolayı giriş ile aynı aksta değildir. Avlu ile ibadet 957 E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.499-501, R.864, 867; Y. Özbek, a.g.e., s.431-435, R.443-451. Kitabe levhasının çizimi ve kapının profili için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.66, Şek.30, Profil 33. 959 E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.499-500. 958 365 mekanını enlice bir kemer ayırmaktadır. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer adet, güney duvarında ise iki adet dikdörtgen formda pencere vardır. Mekan sekiz köşeli bir kaideye oturan kubbe ile örtülüdür. Pandantif geçişler avluda da olduğu gibi sarkıt tarzı bezemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 251). Yarım dikdörtgen formlu mihrap nişi oldukça yüzeyseldir. Unsur yuvarlak kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Üzerinde herhangi bir bezeme bulunmamaktadır (Resim 251). Avlunun kuzeyine konumlanmış üç adet tabhane mekanı vardır. Kuzeybatıdaki ve güneybatıdaki tabhane mekanları asimetrik plan şemasındadır. Her üç mekanın kuzey duvarlarının üst kotunda yer alan tepe penceresi dışında pencere açıklığı bulunmamaktadır. Batıdaki iki mekan avluya, doğudaki ise giriş eyvanına açılmaktadır. Mekanlar birer yuvarlak tonoz ile örtülüdür. Mekanlarda son onarımlarla birlikte ihtiyaçtan kaynaklanan bazı müdahalelere gidildiği görülmektedir. Ortadaki tabhane mekanının kuzey kesimi bir perde duvarla bölünerek iki kabinli WC ve lavabo bölümü eklenmiştir. Bu mekan ile doğudaki tabhane arasındaki duvara da bir kapı açılmıştır (Bkz. Şekil 139 a-b). Doğudaki tabhane mekanı bugün mutfak olarak, batıdaki de bir depo olarak kullanılmaktadır. Yapıda taş süsleme görülmektedir. Süslemeler taçkapıda ve tabhane mekanlarının girişlerindedir. Genellikler iki renkli kemer formlarının tercih edildiği görülmektedir. Bu tarz süsleme tercihi, yapıda Amasya ve çevresinde faaliyet gösteren Şamlı sanatçıların çalışmış olabileceğini akla getirmektedir960. Tarihlendirme Taçkapı giriş açıklığı üzerinde yer alan inşa kitabesi iki satırdır ve taçkapı ana nişinin üç yönden çevrelemektedir (Resim 252-254). Celi sülüs Arapça kitabe mermer üzerine kabartma tekniğindedir. 1996 yılındaki restorasyon sırasında harflerin üzeri 960 Y. Özbek, a.g.e., s.430. 366 siyaha boyanmıştır, düşen parçalar da hatalı şekilde siyah renkle yazılmıştır961. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ واﻟﻤﺴﺎﻛﯿﻦ‬...‫ اﻣﺮ ﺑﺎﻧﺸﺎ ھﺪه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﻤﺒﺎرﻛﮫ اﻟﻤﻨﺴﻮﯾﮫ اﻟﻰ اﻓﻘﺮ‬-١ ‫ م اﻟﻔﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن اﻟﻤﺸﺘﮭﺮ ﺑﺎﺑﻦ‬... ‫ﻓﻲ اﯾﺎم دوﻟﮫ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ واﻟﺦ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﺪ اﷲ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ واوﺿﺢ ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‬ ‫ ﺑﺮ ھﺎﻧﮫ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﻜﺒﯿﺮ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﺑﻚ ﺑﻦ اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﺨﻄﯿﺮ ﺟﻼل اﻟﻤﻠۃ‬-٢ ‫ ﺳﺴﮫ ﺳﻨۃ ﺛﻠﺚ وﺛﻠﺜﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ ﻣﻦ‬...‫واﻟﺪﯾﻦ ﯾﻮرﻛﻮج ﺑﺎﺷﺎ اﻻﺗﺎ ﺑﻚ اﺣﺴﻦ اﷲ ﻋﺎﻗﺐ‬ ‫ھﺠﺮ ةﺧﯿﺮ اﻟﺒﺮﯾﮫ ﻋﻠﯿﮫ اﻓﻀﻞ اﻟﺘﺤﯿۃ‬ Kitabenin Anlamı: Kıymetli vezir, dinin ve milletin büyüğü, Atabek Yörgüç Paşa’nın oğlu, büyük emir Mustafa Bey –Allah her ikisinin sonlarını güzel eylesin-, Osmanoğlu diye şöhret bulmuş Mehmed Han’ın oğlu, büyük sultan ve ulu hakan, fethin babası, Sultan Murad’ın –Allah onun idaresini devamlı kılsın ve onun delillerini alemlere açıklasın- yönetimi günlerinde, yoksullar ve düşkünler adına bu mübarek imaretin inşa edilmesini emretti. O, imareti, selamların ve güzelinin üzerine olduğu, yaratılmışların en hayırlısının hicretinin 833. yılında tesis ettirdi962. Kitabeden Atabek Yörgüç Paşa oğlu Büyük Emir Mustafa Bey’in imareti H.833/1429-1430 yılında yaptırdığı anlaşılmaktadır. Yapının bir de H.840 tarihli bir vakfiyesi vardır963. 961 1995 ve 1996 yılında yapıyı inceleyen ve restorasyon öncesi ve sonrasında kitabe ile ilgili tespitlerde bulunan araştırmacı, kitabedeki eksik ve hatalı kelimeleri yayınlamıştır Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.203-204; Ş. Çakmak, a.g.e., s.305, Res.52’de restorasyon öncesi taçkapının fotoğrafı yayınlanmıştır. Bu fotoğrafta kitabenin eksik bölümleri görülebilmektedir. 962 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.204, kitabenin farklı okunuşları için bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.503; Y. Demiriz, a.g.e., s.570; Y. Özbek, a.g.e., s.429. 963 E. H. Ayverdi, a.g.e., II, s.503. Mustafa Bey için bkz. D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.108. 367 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.27 :YÖRGÜÇ PAŞA İMARETİ/CAMİİ964 :Amasya İnceleme Tarihi :06.06.2010 :140-142 Resim No :255-262 Şehir merkezinde, Gökmedrese Mahallesi’ndedir965. Yapı, çevresindeki ağaçlar, evler ve sebze hali nedeniyle çok fazla algılanamamaktadır (Resim 255). H.834/1430 yılında inşa edilen yapının banisi, II. Murad’ın vezirlerinden Atabey Abdullah’ın oğlu Yörgüç Paşa’dır966. Yapı avlu, ibadet mekanı, üç adet tabhane mekanı ile baldaken tarzında üç yönden dışa açılan bir türbe ve giriş mekanından meydana gelmektedir. Yapının minaresi köşk minare formundadır ve kuzeybatıdaki tabhane mekanının beden duvarları üzerindedir (Şekil 140). Yapının inşasında küfeki taşı, beyaz mermer, kırmızı renkli kiremit taşı ve devşirme malzeme kullanılmıştır. Beden duvarlarındaki düzgün küfeki taşları farklı gabarilerdedir. Belirli bir düzen göstermeyen duvar örgüsünde yer yer üzeri bezemeli ve yazıtlı devşirme blok taşlar kullanılmıştır. Giriş cephesi ve pencere sövelerinde beyaz mermerdir. Kemerler ise kırmızı renkli kırmızı taşlarla hareketlendirilmiştir. Yapının zaman ve doğa koşulları karşısındaki deformasyonları, taş dokuda lokal kayıplar meydana getirmiştir. Taş dokuya uygulanacak uygun restorasyon teknikleri yerine boyamanın tercih edildiği görülmektedir967. Beden duvarları düz silmeler ile son bulmaktadır. Kurşun kaplı örtülerin kasnakları sıvalıdır968 (Resim 256-257). 964 S. Eyice, a.g.m., s.39. Ayrıca yapı kaynaklarda ve halk arasında Yörgüç Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.215; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.206; Amasya Kültür Envanteri, s.105; G. Goodwin, a.g.e., s.77; Türkiye’de Vakıf …, I, s.216; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.16769; F. Toruk, Amasya Yörgüç Paşa Külliyesi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Mayıs 2002; N. Atlaş, a.g.t., s.85-91. Ayrıca Y. Özbek, a.g.e., s.409’da yapıyı cami başlığı altında zaviye şeklinde adlandırarak anlatmıştır. 965 Şehir dokusu ve yapı ilişkisi için bkz. G. Urak, a.g.t., s.270-85. 966 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.206; Y. Özbek, a.g.e., s.409; G. Goodwin, a.g.e., s.77. 967 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.221; Y. Özbek, a.g.e., s.410. 968 1940 yıllara ait fotoğraflarında doğudaki tabhane mekanının alaturka kiremit ile diğer mekanların ise kurşun ile kaplı olduğu görülmektedir. G. Urak, a.g.t., s.270-85, Res. 340, 344. Yapı 1974-75 yıllarında VGM. tarafından onarılmıştır. İlgili kurumda yapmış olduğumuz arşiv çalışmalarında bu onarıma ait projeyi ulaşamadık. Restorasyon öncesi ve sonrasına ait fotoğraflarda ise, bahçenin yeniden düzenlenerek taş duvar ile çevrelendiği, şadırvanın ortadaki havuz dışında yeniden yapıldığı, duvarlarda eskiyen taşların yenilendiği, minare olarak kullanılan ahşap konstrüksiyonun yeniden inşa edildiği, örtülerin 368 Yapının doğudaki tabhane mekanlarının doğu duvarlarında, batıdakinin batı duvarında, ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarının alt seviyesinde birer adet dikdörtgen formlu penceresi vardır. Tabhane mekanlarının ve ibadet mekanının batıdaki pencerelerinin sivri kemeri kırmızı ve gri renkli mermerlerle şekillenmiştir. Batıdaki tabhane mekanının penceresi düz silmelerle meydana gelen bir çökertme içerisindedir. Pencere ve çevresi duvar kaplamasından farklı olarak mermerdir. İbadet mekanının doğudaki penceresi düz atkı taşı üzerindeki kesme taş kemerleri sivridir. Üst sıra pencereleri de sivri kemerlidir. Alçıdan dekoratif unsurlu dışlıkları vardır. Şekil 140. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Taçkapının doğu kanadında yer alan giriş açıklığı ile minareye çıkışı sağlayan merdivenlere ulaşılmaktadır. Bir dehliz şeklinde yer alan koridorla, kuzeydoğudaki yeniden kurşun kaplandığı, çörtenlerin elden geçtiği, baca ve saçak kısımlarında yok olan kısımların elden geçtiği, iç mekanlarda ise kalemişi süslemelerin üzerinden geçildiği görülmektedir. 369 tabhane mekanının beden duvarları üzerinde yer alan ahşap konstrüksiyonlu minareye ulaşılmaktadır. Orijinal minare yıkılmıştır969. Çokgen planlı minarenin üst kesimi sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. (Resim 257). Yapının kuzeyinde yer alan altıgen planlı mermer şadırvan, ahşap sütunlarla taşınan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun kaplı piramidal bir külah ile örtülüdür. Unsur yapının temizlik işlerine bakan görevlisinin verdiği bilgilere göre cemaat tarafından yenilenmiştir (Resim 257). Yapının ana cephe konumundaki kuzey cephesinde doğudan batıya doğru sırası ile bir tabhane mekanı, eyvan formunda bir giriş mekanı ve baldaken kuruluşlu bir türbe yer almaktadır. Giriş mekanı kuzey cepheye bir Bursa kemeri ile batı cepheye ise sivri bir kemer ile açılmaktadır. Kuzeydeki kemer iki renkli mermerlerle zıvanalı geçmelidir. Kemer ayaklarının üzengi kısmında, mukarnaslı nişler ve içi bitkisel örnekli bir süsleme ile doldurulmuş dairesel formlu birer madalyon bulunmaktadır. Bursa kemerinin kilit taşının kemer karnında dikdörtgen formlu bir kartuş bulunmaktadır. Merkezinde sarkıt tarzı bir süslemenin bulunduğu kartuş, bitkisel süslemelerle dolgulandırılmıştır. Bursa kemerinin yüzeyinde de çok kollu yıldızlardan meydana gelen bir madalyon vardır. Batıdaki kemerin yüzeyi ise kalemişi süslemelerle kuzeydeki zıvanalı kemeri taklit etmektedir. Kare planlı unsur geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantiflerin yüzeyleri üçgen şekilli plastiklerle hareketlendirilmiştir. Kubbe geçişlerden sonra dilimli bir kasnak üzerinde yükselmektedir. Kasnak dilimli kemerli sağır nişlerle hareketlendirilmiştir. Kubbe ve kasnak klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle bezelidir. Süslemeler onarımlarda yenilenmiştir. Giriş mekanının doğu duvarında aynı yönde yer alan tabhane mekanının basık kemerli giriş açıklığı bulunmaktadır. Kemer ili renkli zıvanalıdır. Giriş açıklığı tek kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Kapı ile aynı aksta üst kotta sivri kemerli üst sıra penceresi formunda bir çökertme bulunmaktadır. İçi bitkisel örnekli süslemelerle tezyin edilmiş çökertme ve giriş açıklığı düz silmelerden meydana gelen bir çerçeve ile çevrelenmiştir (Resim 256258). 969 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.222. 370 Kuzeybatıda yer alan türbe baldaken kuruluşludur. Doğu, batı ve kuzey yöndeki sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Kemerler zıvanalı ve iki renklidir. Kemerler kuzeyde kare kesitli iki büyük ayağa oturmaktadır. Cephe kesme taş ve mermer plaklarla kaplıdır. Türbeye kuzeydeki iki ayak arasında yer alan üç basamak ile ulaşılmaktadır. Sivri kemerli küçük bir giriş açıklığı yerden belli bir yüksekliğe sahip bir duvar üzerindedir. Bu paravan duvarlar doğu ve batı kemer ayakları arasında da yer almaktadır. Türbede dört adet taş sandukalı mezar vardır. Sandukalar üzerindeki yazılar kabartma tekniğinde verilmiştir970. Mekan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe yüzeyi yapıyla çağdaş olmayan klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 256-257). Yapının giriş mekanında yer alan taçkapısı dışa taşıntı yapmamaktadır. Düz silmelerle çevrelenmiştir. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer iki yandan birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Kemerin üst kesiminde sivri kemerli bir çökertme vardır. Çökertme kemerini dini içerikli bir yazı dolanmaktadır. Çökertmenin alt kısmında dikdörtgen formlu inşa kitabesi, iç yüzeyinde de geometrik örnekli süsleme bulunmaktadır. Yapıda iki tanesi doğuda bir tanesi de batıda olmak üzere üç adet tabhane mekanı vardır. Kare planlı mekanlar, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kuzeydoğudaki tabhane mekanına giriş mekanında, diğer iki mekana ise avlunun doğu ve batı duvarlarının güney uçlarında yer alan zıvanalı geçmeli birer basık kemer ile girilmektedir. Her üç mekanın da bulundukları cephenin dış duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu penceresi vardır. Doğudaki tabahane mekanlarının pencereleri ayrıca sivri kemerli nişler içerisindedir. Güneydoğudaki tabhane mekanının kuzey duvarında bugün kısmen kapatılmış bir ocak nişi, batı duvarında da bir adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Daha önce yayınlanmış planlardan güneybatıdaki tabhane mekanında da bir ocak nişinin varlığı görülmektedir. Ancak yapıyı incelediğimiz gün kapısı kilitli olduğu için bu mekanda inceleme yapılamamıştır. Mekanların kubbe ve geçişlerinde son dönemde yenilenmiş, klasik döneme özgü kalemişi süslemeler vardır (Resim 259). 970 Yörgüç Paşa ve ailesine ait sandukaların üzerindeki ve mezar taşlarındaki metinlerin yazılışları ve okunuşları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.223-26. 371 Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlunun kuzey duvarının ortasında içe de taçkapı formunda yansıyan giriş açıklığı, taçkapının iki yanında biri daha yüzeysel olmak üzere dikdörtgen formlu birer çökertme ve kadınlar mahfili bulunmaktadır. Giriş açıklığının iki renkli zıvanalı basık kemeri ve söveleri mermerdir. Kapının üst aksında üç dilimli kemerli bir çökertme yer almaktadır. Kemer yüzeyindeki zıvanalı süsleme kalemişi ile verilmiştir. Taçkapının iki yanındaki nişler birer sivri kemer ile örtülüdür. Kemer yüzeyleri yapıdaki tüm kemerlerde de olduğu gibi kalemişi süslemelerle zıvanalı görünümdedir. Çökertmelerden batıdaki diğerine oranla daha derin verilmiştir. Doğudakinin daha yüzeysel verilmesinin nedeni hemen gerisindeki minareye ulaşımı sağlayan merdivenlerin dehlizi olmalıdır. Ahşap konstrüksiyonlu kadınlar mahfiline avlunun kuzeydoğusunda yer alan bir merdiven ile çıkılmaktadır. Mahfilin orta kısmı güneye doğru bir balkon şeklinde taşıntı yapmaktadır. Yapıyla çağdaş olmayan mahfil, bu tasarımıyla XX. yüzyıl özellikleri göstermektedir. Mahfilin alt katına bir de müezzin mahfili eklenmiştir. Mekanın tüm duvarları belli bir yüksekliğe kadar ahşap lambrilerle kaplıdır. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanda, kubbe, geçiler ve kemerler klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Son onarımda yenilenmiştir (Resim 260). Kare planlı ibadet mekanı ile avlu zemini arasında 0.63 cm.lik bir kot farkı vardır. İki mekanı enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Mekanının doğu ve batı duvarlarının ortalarında sivri kemerli birer adet pencere vardır. Altı sıra pencerelerinin üst kotunda alt sıra penceresini ortalayan iki adet üst sıra penceresi vardır. Pencereler sivri kemerlidir ve alçıdan içlikleri bulunmaktadır. Güney duvarında ise sadece üst kotta mihrabın iki yanında birer adet sivri kemerli pencereye yer verilmiştir. Mekanda dört yönde sivri kemerler ile kare bir alan oluşturulmuş ve alan geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülmüştür. İbadet mekanında avluda da olduğu gibi duvar yüzeyleri, pencere kenarları, kemerler ile kubbe ve geçişlerde yapıyla çağdaş olmayan kalemişi süslemeler bulunmaktadır (Resim 261). 372 Şekil 141. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Kemer Üzengilerinde Yer Alan Taş Süsleme. Dışa taşıntı yapan mermer mihrap nişi yarım daire kesitlidir ve mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçevedeki kaval silmeler dışında herhangi bir süsleme unsuru barındırmamaktadır971 (Resim 261). Ahşap minber yenidir. Yapının plan şeması irdelendiğinde duvarların asimetrik ve farklı kalınlıkta olduğu görülmektedir (Şekil 140). İbadet mekanının duvar kalınlıkları ile tabhane mekanlarının duvar kalınlıkları birbirinden farklıdır. Duvarlar terazide değildir. Batıdaki tabhane mekanının duvarlarındaki asimetriklik ise daha barizdir. Bu durum yapının zaman içerisinde çeşitli onarımlar geçirmiş olabileceğini göstermektedir. Tabhaneli camiler içerisinde farklı bir plan şeması gösteren yapıda giriş mekanı ve kuzeybatıda baldaken kuruluşlu bir türbe bulunmaktadır. Bu kuruluş giriş cephesinde bir son cemaat yerine yer verilmesini mümkün kılmamıştır (Şekil 140). Bazı araştırmacılar giriş mekanını türbe ile birlikte bir son cemaat yeri olarak kabul etmiştir. Son cemaat yerinin 971 Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.119-120, Çiz.43. 373 batı kesiminin sonradan türbeye dönüştürüldüğü de eklenmektedir972. Yapının diğer tabhaneli camilerden ayrılan bir diğer özelliği de kuzeydoğudaki tabhane mekanıdır. Türbenin simetriği olan yapı giriş mekanına açılmaktadır ve avlu ile bağlantısı yoktur. Bugün mekanının içerisinde herhangi bir niş ya da ocak da bulunmamaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi eğer kuzeydoğudaki bu tabhane mekanı yapıya sonradan dahil edildi ise mekanın batı duvarında devam eden minare dehlizinin de orijinalliği şüpheye düşecektir. Ancak plan kurgusundaki izler dehlizin orijinal olduğunu göstermektedir973. Yapıda taş, kalemişi ve devşirme süslemeler bulunmaktadır. Taş süslemeler giriş mekanında; kemer yüzeyinde, karnında ve kemer üzengilerinde, kuzeydoğudaki tabhane mekanının giriş açıklığı üzerinde ve taçkapıdadır. Süslemelemer kabartma ve kafes oyma tekniğindedir. Kemer yüzeyinde tepe noktasında on kollu yıldızın kollarından meydana gelen geometrik kompozisyonlu bir süsleme ile dolgulandırılmış daire formlu bir madalyon bulunmaktadır. Madalyon mermer üzerine kafes oyma tekniğindedir. Kemer karnında enine dikdörtgen formlu bir kartuş içerisinde uçları dilimli bir şemse motifi yerleştirilmiştir. Bu motifin içerisi de palmet, rumi ve uçları spiral düğümlerle son bulan yaprak motiflerinden meydana gelen bitkisel bir süsleme ile dolgulandırılmıştır. Süslemenin merkezine de yüzeyi yivli bir sarkıt yerleştirilmiştir. Mermer üzerine oyma tekniğindeki süslemelerin zemini mavi ve kırmız renklerle boyanmıştır. Kemerlerin üzengileri dekoratif konsalarla taşınıyor görünümünde sağır nişlerle hareketlendirilmiştir. Nişler birer mukarnas kavrasa ile örtülüdür. Kavsaraların alt kısmı ise içleri palmet ve rumilerle dolgulandırılmış birer madalyonla hareketlendirilmiştir. Bu süslemeler de mermer üzerine kabartma tekniğindedir (Şekil 141). Kuzeydoğudaki tabhane mekanının giriş açıklığı üzerine sivri kemerli bir çökertme yapılmıştır. Bu çökertmenin içine ters şekilde duran büyük bir şemse motifi 972 Y. Özbek, a.g.e., s.412; S. Eyice, a.g.m., s.39, Eyice ayrıca yapının avlu, ibadet mekanı ile iki adet tabhane mekanından meydana geldiğini de eklemektedir. 973 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.218’de bu tabhane mekanını medrese hücresi olarak betimler. Oysa Ayverdi, araştırmamıza konu olan tüm yapılarda aynı hataya düşmüş vakfiyelerinde geçen imaret, mutfak ya da dershane gibi kelimelerden yola çıkarak bu yapıları mevcut yapı dışında tek başlarına birer yapı olarak değerlendirmiştir. Araştırmacı kitaplarında bu yapılarla ilgili herhangi bir ize rastlayamadığını da belirtmektedir. 374 yerleştirilmiştir. Şemse motifinin içi ve diğer kalan bölgeler, palmet, rumi, kıvrım dallar ve yapraklarla dolgulandırılmıştır. Bu göbeğin çevresi ise çok çenekli çiçek motifleri, şakayıklar ve yaprakların birbirine kıvrım dallarla bağlandığı bir bordür ile çevrelenmiştir. Süslemelerin zemini mavi ve beyaz renklerle, çok çenekli çiçeklerin yüzeyi ise kırmızı renk ile boyanmıştır (Şekil 142). Taçkapının basık kemerinin uç kısımları birer adet palmet ve rumi motiflerinden meydana gelen bir demet ile son bulmaktadır. Palmetlerin kolları içleri çarkıfelek motifi ile dolgulandırılmış dairelerle son bulmaktadır. Basık kemerin üst kısmında sivri kemerli yüzeysel bir çökertme vardır. Çökertme üç bölümden meydana gelmektedir. En alt bölümde inşa kitabesi, ortada geometrik süslemeli bir bölüm ve bu bölümü çevreleyen dini içerikli yazı kuşağı974. Dikdörtgen formlu inşa kitabesinin merkezde yer alan kartuşu dilimlidir. Kartuş iki yandan birer palmet motifi ile son bulmuştur. Kartuşun boş kalan kısımları da yaprak ve rumilerle dolgulandırılmıştır. Üst taraftaki geometrik ağ, altıgen, altı kollu ve dokuz kollu yıldızların kollarından meydana gelmektedir. Yıldızlar dilimli çiçeklerle dolgulandırılmıştır. Süsleme sonsuzluk prensibindedir. Çerçevedeki ve kitabedeki yazıların zemini mavi renktedir. Geometrik süslemelerin zemini ve çiçeklerin yüzeyi ise kırmızı renktedir975 (Resim 262). Giriş mekanı, türbe, tabhane mekanları, avlu ve ibadet mekanında kubbe, geçişler, kemerler, duvar yüzleri ve pencere kenarları klasik döneme özgü kalemişi süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi bu süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Çeşitli dönem onarımları ile yenilenmişlerdir. 974 Tevbe Suresi 18.-19. ayetler Bkz.. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), Ankara, 1985, s.188. Yapıdaki taş süslemeler ile ilgili ayrıca bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.409-13; S. Temuçin, a.g.t., s.74-77; R. Gün, a.g.t., s.32, 63, 71, 76. 975 375 Şekil 142. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanının Girişinin Üst Kesiminde Yer Alan Çökertmedeki Taş Süsleme. 376 Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi giriş açıklığı üzerindedir (Resim 262). Üç satırdan meydana gelen kitabe celi sülüstür. Arapça kitabe, mermer üzerine kabartma tekniğindedir. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ ھﻮاﻟﺒﺎﻗﻲ اﻧﺸﺄ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎرﻛۃ اﻟﻤﻨﺴﻮﺑﮫ اﻟﻰ اﻟﻔﻘﺮا واﻟﻤﺴﺎﻛﯿﻦ ﻓﻲ اﯾﺎم اﻟﺪوﻟۃ‬-١ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ‬ ‫ واﻟﺨﺎﻗﺎن اﻟﻤﻌﻈﻢ ﻏﯿﺎث اﻟﺪﻧﯿﺎ واﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﺢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺧﻦ ﺑﻦ اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﺴﻠﻄﺎن‬-٢ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﺸﺘﮭﺮ ﺑﺎﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺧﻠﺪاﷲ‬ ‫ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ اﻻﻣﯿﺮاﻟﻜﺒﯿﺮ واﻟﻮزﯾﺮاﻟﺨﻄﯿﺮ ﺟﻼل اﻟﺪوﻟۃ واﻟﺪﯾﻦ ﯾﻮرﻛﻮج ﺑﺎﺷﺎ اﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‬-٣ ‫اﻻﺗﺎﺑﻜﻲ ﻓﻲ ﻏﺮه ﺷﮭﺮ ﻣﺤﺮم ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺛﻠﺜﯿﻦ ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ‬ Kitabenin Anlamı: O (Allah) bakidir, Atabek Abdullah’ın oğlu, büyük emir, değerli vezir, dinin ve devletin büyüğü Yörgüç Paşa, Osmanoğlu diye şöhret bulmuş merhum Sultan Mehmed’in oğlu, yüce sultan ve ulu hakan, din ve dünyanın yardımcısı, fethin babası Sultan Murad Han’ın –Allah saltanatını ebedileştirsin- yönetimi günlerinde, yoksullar ve düşkünler adına, 834 yılının muharrem ayı başında bu mübarek imareti inşa ettirdi976. Kitabeden de anlaşılacağı üzere imaret, H.834 Muharrem/Eylül 1430 yılında Sultan Murad’ın vezirlerinden Yörgüç Paşa tarafından inşa ettirilmiştir977. Çelebi Sultan Mehmet’in lalası olan Yörgüç Paşa, H.825/1422 yılında Ankara Valiliği, H.827/1424 yılında da Amasya Beylerbeyliği’ne getirilmiştir. H.838/1434-35 yılında da Edirne muhafızlığına nakledilmiştir. Türbedeki mezar taşından Paşa’nın H.845 Zilhicce sonlarında/Mayıs 1442 ortalarında vefat ettiği anlaşılmaktadır978. 976 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.206; kitabenin farklı okunuşları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.222, Y. Özbek, a.g.e., s.409; Y. Demiriz, a.g.e., s.167. Ayrıca Amasya Kültür Envanteri, s.105; Türkiye’de Vakıf …, I, s.216, S. Eyice, a.g.m., s.39 ve G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London, 1992, s.77’de inşa tarihi yanlış olarak H.832/1428 yılı verilmiştir. 977 G. Goodwin, a.g.e., s.77’de inşa tarihi yanlış şekilde H.832/1428 yılı olarak verilmiştir. 978 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.215, 223-23. 377 Katalog No :3.28 Yapının Adı Yeri Şekil No :KOCA MEHMET PAŞA İMARETİ/CAMİİ :Osmancık İnceleme Tarihi :08.06.2010 :143 Resim No :263-270 Osmancık İlçesi, Çorum’un kuzeyindedir ve il merkezine 59 km. uzaklıktadır. Yapı, ilçe merkezinde, Güney Mahallesi, Kanikızı Sokak No:8’dedir. Büyük bir bahçe içerisinde yer alan yapının doğusunda bir hazire vardır. Yapı bugün sokak kotunun yükselmesi ile yol kotunun aşağısında kalmıştır. Yapının banisi Hızır oğlu Mehmed Paşa’dır. Kitabesine göre imaret H.834/1430-31 yılında inşa ettirilmiştir979. H. Evahir-i Rebi’ul-Ahir 1082/Eylül 1671 ve H. Evasıt-ı Rebi’ul-Evvel 1133/ Kanun-ı Sani 1721 yıllarına ait iki resmi belgede imaretin çeşitli onarımlar gördüğü belirtilmektedir. Örtü, mihrap ve duvarlarında tahribatların oluştuğu ve onarımlarının yapıldığı eklenmektedir980. Yapılan son onarımda imaretin kuzey cephesine ahşap bir sundurma, kuzeybatı köşesine de bir minare eklenmiştir. Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Kuzeyinde ahşap konstrüksiyonlu bir son cemaat yeri ile kuzeybatısında da bir minaresi vardır (Şekil 143). Beden duvarları almaşık düzendedir. Almaşıklığın moloz taş sıralarının ikişer sıra yatay ve dikey tuğlalar ile kasetlenmesiyle oluştuğu görülmektedir. Moloz taş kubbe kasnakları ve beden duvarları iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Yapının kuzey duvarı sıvalıdır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır981 (Resim 263-265). İbadet mekanının güney duvarı hariç her cephenin neredeyse ortalarında alt kotta birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. İbadet mekanının güney duvarında ise pencere sayısı ikidir. Kuzey cephede ise taçkapı dışında herhangi bir açıklığa yer verilmemiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. İki renkli 979 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.210; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.535; Y. Özbek, a.g.e., s.424; Ş. Çakmak, a.g.e., s.132. S. Eyice, a.g.m., s.48’de yapı hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılmadığını, dipnot 126 ise Erdmann’ın eserinde sadece ismini yayınladığını, Aşıkpaşazade’nin de Mehmet Ağa’nın Osmancık’ta bir imaret yaptırdığını belirttiği bilgileri verilmektedir. 980 Y. Özbek, a.g.e., s.424; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.531-32. 981 İmaretin Osmancık Belediyesi’nin web sayfasında yayınlanan eski fotoğraflarında, örtülerin alaturka kiremitle kaplı olduğu görülmektedir. Bkz. http://www.osmancik.bel.tr/eskiler/album/index.html (05.11.2010). 378 kesme taşlarla meydana getirilen kemerler ile pencereler, düz silmelerle çevrelenmiş dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. Bu pencereler ile aynı aksta yer almayan üst sıra pencereleri ise yuvarlak kemerlidir ve kemerler tuğladandır. tuğla kemerlerin üst kesiminde bir sıra testere dişi kemer daha bulunmaktadır. Pencereler dıştan alçı dışlıklar ile kapatılmıştır (Resim 263-264). Şekil 143. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının kuzeybatı köşesindeki kesme taş minare yenidir982. Son onarımda yapıya dahil edilmiştir. Kare planlı kaidenin kuzey duvarı üzerinde, minareye girişi sağlayan basık kemerli bir giriş açıklığı vardır. Silindirik planlı gövde ile şerefeyi kalın kaytan bir silme ayırmaktadır. Şerefe altı mukarnası çağrıştıran dekoratif süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Silindirik formlu petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Orijinal minare beden duvarları üzerinde yükseliyordu. Minareye avlunun 982 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.531, Res.922’de yayınladığı planda minare yoktur. 379 kuzey duvarında taçkapının batısında yer alan bir kapı ile ulaşılan ve duvar içerisinde ilerleyen bir dehliz ile ulaşılmaktaydı. Bugün sadece kurşunluk kısmının bir bölümü günümüze gelebilmiştir (Şekil 143, Resim 263-265). Yapının kuzeyinde yer alan ahşap konstrüksiyonlu son cemaat yeri, ahşap bir tavan ile örtülüdür. Kare kesitli ahşap destekler ile taşınan bu sundurma, son onarımda yapıya eklenmiştir983. Yapının son cemaat yeri yıkılmıştır. Bugün kalan izlerden son cemaat yerinin beş birimli olduğu anlaşılmaktadır. Kubbe kemerlerinin oturduğu yastıklar son cemaat yerinin güney duvarı üzerinde mevcuttur. Son cemaat yerinin güney duvarı ortadaki taçkapı dışında sağırdır. Cephe sıvalı ve boyalıdır. Örtü dıştan kurşun kaplıdır (Resim 265). Taçkapı kesme taş kaplıdır. Taşlardan bazıları renklerinden de anlaşılacağı üzere yenidir. Üç dilimli bir kuşatma kemeri ile çevrelenmiş unsur bir mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli giriş açıklığı ile söveler iki renkli, zıvanalı geçmelidir. Burada da bazı taşlar yerinde değildir. Eksik taşlar yerine sıva ve boya ile tamamlama yapılmıştır. Basık kemerin üst kesiminde de iki satırdan meydana gelen inşa kitabesi bulunmaktadır984. Taçkapı yan kanatları üzerinde yer alan dikdörtgen formlu mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrabiyelerin alt kesiminde birer adet pabuçluk bulunmaktadır. Muhtemelen üç dilimli bir kemer ile örtülü unsurlarda kemerler deforme olmuş ve formlarını kaybetmişlerdir. Basık kemerli giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen orijinal ahşap bir kapı ile örtülüdür. Bugün bu kapı iki yanda açık bir şekilde tutulmaktadır. Yeni yapılan iki kanatlı ahşap bir kapı ise ana nişin dip duvarı üzerine yerleştirilmiştir. Orijinal kapı kanatlarında da bazı bölümler yenilenmiştir. (Resim 265-266). Taçkapıdan ulaşılan kare planlı avlu, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe geçişlerden sonra sekizgen planlı bir kasnak üzerine oturmaktadır. Kasnakta her yüzde dönüşümlü olarak bir pencere ve bir adet çökertmeye yer verilmiştir. Avlunun kuzey duvarının ortalarında basık kemerli giriş açıklığı ve onunda batısında orijinal minareye ulaşımı sağlayan basık kemerli bir kapı vardır. Doğu ve batı duvarlarının kuzeye yakın kısımlarında dikdörtgen formlu birer niş vardır. Yerden belli 983 984 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.531, Res.922’de yayınladığı planda son cemaat yeri ve minare yoktur. Kitabe levhasının çizimi için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.66, Şek.29. 380 bir yüksekliğe yerleştirilmiş nişler birer sivri kemer ile örtülüdür. Duvarların güney uçlarında ise basık kemerli tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Kesme taş kaplı kapıların çevresi silmelerle çevrelenmiştir. Avlunun duvarlarının belli bir seviyeye kadar ahşap lambrilerle kaplı olması bu silmelerin zemine kadar devam edip etmediğini görmemizi engellemektedir (Resim 268). Dikdörtgen planlı tabhane mekanlarının kuzey duvarlarına doğu-batı yönlü geniş bir kemer atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve pandantif geçişli birer kubbe ile örtülmüştür. Kemerlerin altında Bursa Hüdavendigâr İmareti ve İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde de görülebileceği üzere nefeslikler bulunmaktadır (Resim 41). Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında batıdaki tabhane mekanında batı duvarında birer adet dikdörtgen formlu pencere ile birer adet sivri kemerli niş bulunmaktadır. Her iki mekanın güney duvarlarını ortalarında da birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer almayan sivri kemerli üst sıra pencereleri, alçıdan içliklerle kapatılmıştır. İbadet mekanı ile avluyu enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Bugün avlu ile ibadet mekanı arasında kot farkı bulunmamaktadır. Kare planlı mekan, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe sekizgen planlı bir kasnak üzerine oturmaktadır. Kasnağın köşeleri avlu kasnağında da olduğu gibi üçgenler yapmaktadır. Kasnak pencereler ve çökertmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 269). Dikdörtgen formlu mihrap dışa taşıntı yapmaktadır. Mihrap ana nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçeve zencirek motifleri, silmeler ve dini içerikli yazılar ile hareketlendirilmiştir. Ana niş üzerinde geometrik ve bitkisel örnekli süslemeler, mukarnas bademlerinin yüzeylerinde de bitkisel örnekli süslemeler bulunmaktadır (Resim 269). Ahşap minber yenidir. Yapıda ahşap, taş ve alçı süsleme vardır. Ahşap süsleme taçkapının kapı kanatlarındadır (Resim 267). Ceviz ağacından kapının üzerine süslemeler kabartılarak işlenmiştir. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kanatlar tek bir yüzey üzerinde serensiz olarak yapılmıştır. Yüzey farklı süslemeler ile bölümlere ayrılmış gibidir. Üst kesimden alta doğru sırası ile palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel 381 bir süsleme, enine dikdörtgen formlu bir kartuş içerisinde dini içerikli yazı985, merkezdeki oniki kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik bir kompozisyonla meydana gelen dikdörtgen bir pano ve en alt kesimde dörder adet madeni kabaranın birbirinden ayırdığı girift bitkisel süsleme panoları vardır. Geometrik süslemede her parçanın yüzeyi bitkisel motiflerle bezenmiştir. Taklit kündekâri tekniğindeki kanatlarda bazı kısımlar yenilenmiştir. Yapıdaki taş süslemeler taçkapıda ve pencere kemerlerindedir. Taçkapıdaki iki renkli zıvanalı geçmeli basık kemer ve söveler orijinaldir. Ancak bazı taşlar bugün yerlerinde değildir. Bu taşların yerleri onarımlarda sıva ve boya ile dolgulandırılmıştır. Pencere kemerleri de iki renkli taşlarla hareketlendirilmiştir. Ayrıca üst sıra pencereleri birer sıra kirpi kemer ile taçlandırılmıştır. Alçı süslemenin görüldüğü mihrap, yazı, geometrik ve bitkisel örnekli süslemeler ile bezenmiştir. Çerçevedeki dini içerikli celi sülüs yazıların üzeri bugün yağlıboya ile boyalıdır986. Çerçevede yer alan bir sıra zencirek motifi alt tarafta ana nişin iç yüzeyinde de devam etmektedir. Ana niş dip duvarı üzerinde dikdörtgen bir kartuşun içerisi, merkezdeki on kollu yıldızın kollarından meydana gelen geometrik örnekli bir süsleme ile hareketlendirilmiştir. Süsleme kıvrım dal ve rumilerden meydana gelen bir bordür ile çevrelenmiştir. Bordür dikdörtgenin köşelerinde saadet düğümü yapmakta ve birer adet palmet motifi ile son bulmaktadır. Ana nişin yan duvarlarında da Bursa kemeri formunda kartuşlar yer almakta ve bu kartuşların içerisi palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel örnekli kompozisyonlarla dolgulanmaktadır. Benzer süslemeler kavsarada da tekrarlanmıştır. Yazılar ve süslemeler kalıplama tekniğindedir987 (Resim 269). Tarihlendirme Yapının taçkapı üzerinde iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi vardır. Mermer üzerine kabartma tekniğindeki Arapça kitabe celi sülüstür (Resim 270). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: 985 Kapıdaki yazıların yazılış, okunuş ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.211. Dini içerikli metin için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.212. 987 Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.115-116, Çiz.41; A. Karaçağ, a.g.t., s.256. 986 382 ‫ اﻣﺮ ﺑﻌﻤﺎرة ھﺰه اﻟﻌﻤﺎره ﻓﻰ اﯾﺎم دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎن ﺧﻠﺪ ﻣﻠﻜﮫ‬-١ ‫ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﻦ ﺧﻀﺮ ﯾﻘﺒﻞ اﷲ ﺧﯿﺮاﺗﮫ ﻓﻰ ﺗﺎرﯾﺢ ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺛﻼﺛﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎﻧﮫ ﻏﻔﺮاﷲ ﻟﮫ‬-٢ Kitabenin Anlamı: Hızır oğlu Mehmed Paşa –Allah hayırlarını kabul etsin-, Mehmed Han’ın oğlu yüce sultan, sultan Murad’ın –mülkü devamlı olsun- idaresi günlerinde 834 yılında bu imaretin inşa edilmesini emretti, Allah onu bağışlasın988. Kitabeden imaretin, Sultan II. Murad zamanında H.834/1430-31 yılında Hızır oğlu Mehmed Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. 988 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.211; kitabenin farklı okunuşları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.535; Y. Demiriz, a.g.e., s.638; Y. Özbek, a.g.e., s.424; F. İlter, “Osmanlı Ulaşım Ağında Irmak Kenarı Bir Yerleşme: Osmancık”, Belleten, LII, 203, s.550. 383 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No Ankara’da :3.29 :KARACABEY İMARETİ/CAMİİ989 :Ankara İnceleme Tarihi:03.01.2008, 12.03.2010, 10.04.2010 :144-149 Resim No :271-280 Altındağ İlçesi, Dumlupınar Mahallesi’nde, 18.01.2010, Hacettepe Üniversitesi’nin kampüs sınırları içerisindedir. Üniversitenin sınırlarının genişlemesi ile yapının çevresindeki evler yıkılmış ve üniversite tarafından yapının parsel sınırları içerisindeki bahçesi de kullanılmaya başlanmıştır. İmaret, türbe ve çifte hamam ile bir külliyenin elemanıdır. Hamam 1979 yılında onarılmıştır990. H.1310/1892 yılındaki depremde yapı yıkılmış, duvarlarından büyük bir kısmı yeniden inşa edilmiş, üstü basit tavan ve çatı ile örtülmüştür991. İmaret 1938992, 1965993,1989994 yıllarında ve türbe ile birlikte en son 2004-2009 yıllarında onarılarak ibadete açılmıştır. Yapı Cumhuriyetin ilk yıllarında müze deposu olarak kullanılmıştır995. Yapının banisi Anadolu Beylerbeyi Celaleddin Karacabey’dir ve yapı II. Murad dönemine aittir996. Yapının mimarı Sinaneddin Ahmet bin Ebu Bekir’dir997. Karacabey İmareti avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ve kuzeybatısında da bir minaresi vardır (Şekil 144). 989 Yapı Karacabey İmaret Camii, Karacabey Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.H. Konyalı, Ankara Camileri, Ankara, 1978, s.59; B. Eskici, Ankara Mihrapları, Ankara, 2001, s.46; Z. Sönmez, Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, s.415; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244; Y. Özbek, a.g.e., s.400; S. Eyice, a.g.m., s.41; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.255; G. Öney, Ankara’da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapılar, Ankara, 1971, s.52; Türkiye’de Vakıf…, I, s.385; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.205-210. 990 A. Kılcı, “Aslına Döndürülen Karacabey Camisi”, X. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyum Bildirileri 03-06 Mayıs 2006, (Prof.Dr. Örcün Barışta’ya Armağan), Bildiriler, Ankara, 2009, s.489. 991 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.255-257; G. Öney, a.g.e., s.52. 992 Mütevellisi tarafından onartılmıştır Bkz. İ. Aslanoğlu, Ankara Karacabey Külliyesi, Ankara, 1988, s.2. 993 Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır Bkz. Türkiye’de Vakıf…, I, s.385. 994 Türkiye Diyanet Vakfı tarafından onartılmıştır. Bkz. A. Kılcı, a.g.m., s.493. 995 N.Fırat İnci, Etnografya Müzesi ve Eski Türk Ocağı Merkez Binası, Ankara, 1988, s.21. 996 İ.H. Konyalı, a.g.e., s.59; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244; G. Cantay, a.g.e., s.38; S. Eyice, a.g.m., s.41. 997 İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244; Z. Sönmez, a.g.e., s.415; A. Kılcı, a.g.m., s.491; Ş. Çakmak, a.g.e., s.127. 384 Şekil 144. Ankara Karacabey İmareti. Plan (A. Kılcı’dan işlenerek). Yapının inşasında kesme taş, moloz taş, devşirme parçalar ve tuğla kullanılmıştır. Süsleme unsuru olarak minarede çini de görülmektedir. Beden duvarlarında doğu ve batı duvarlarının bir kısmı hariç, iki sıra yatay bir sıra dikey tuğla arasına yerleştirilmiş kesme taş sıraları ile almaşık düzendedir. Caminin doğu cephesinde kabayonu taş ve tuğla hatıllarla almaşık düzendedir. Yapının batı cephesinde ise duvar örgüsü minare kaidesinin yüksekliğine kadar orijinaldir. 1892 yılındaki deprem sırasında diğer duvarlarla birlikte örtüler de yıkıldığı için duvarlar sonradan yenilenmiştir. 2003 yılına ait fotoğraflarda ibadet mekanının ve batıdaki tabhane mekanının dışa bakan pencerelerinin oldukça yüksek tutulduğu görülmektedir. 1892 yılındaki depremden sonra ibadet mekanı basitçe onarılmış ve mekanların üzeri ahşap 385 konstrüksiyonlu bir çatı ile örtülmüştür998. Bugün imaretin duvar örgüsünde ve örtülerde radikal değişimler gözlenmektedir. Beden duvarları ve kasnaklar dar uçlarının dışa gelecek şekilde yerleştirilmiş bir sıra tuğla ile son bulmaktadır. Kubbe şeklinde değiştirilen örtüler de kurşun kaplıdır (Şekil 144, Resim 271-274). Yapmış olduğumuz gözlemlerde son onarımda yapının mimari şemasını bozan bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir. Bunlardan biri orijinalinde sivri birer kemerle örtülü olması gereken dikdörtgen formlu pencerelerdir. 2009 yılında yapılan onarımlarda duvar örgüsünde yapılan değişikliklerle birlikte pencere formlarında da bugün kabul etmemiz mümkün görülmeyen uygulamalara gidildiği görülmektedir. Yeni yapılan pencereler hangi veriler baz alınarak karar verildiği anlaşılamayan bir nedenle kaş kemer formuna getirilmiştir. Eski formunu koruyan pencere sadece son cemaat yerinin doğu cephesindedir (Resim 271-273). Yapının kuzeybatısına konumlanmış minarenin kaidesi dışa beş kenarlı olarak yansımaktadır. Kaidenin alt kesimi kesme taş ve devşirme parçalarla, üst kesimi ise tuğla ile örülmüştür. Tuğla kısımda her yüz, iç içe yerleştirilmiş sağır kemerlerle hareketlendirilmiştir. Kemerlerden dıştakiler Bursa kemeri, içtekiler sivri kemer formundadır. Bu kemerlerin içi, çini ve tuğlalardan meydana gelen geometrik süslemelerle hareketlendirilmiştir. Ongen minare gövdesinin alt kısmı helezonik yivlerle hareketlendirilmiştir. Yivler firuze, yeşil ve patlıcan moru renkli çinilerle bezelidir. Son onarımda yivlerin boyandığı görülmektedir. Şerefe altı sıvalıdır ve meander motifi bir kuşakla taçlandırılmıştır. Tuğladan ongen planlı petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 271-274). Beş birimli son cemaat yerinin batısı dışa kapalıdır. Doğusu ise dışa aynı aksta alt alta yerleştirilmiş iki pencere ile dışa açılmaktadır. Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerlidir. Son cemaat yeri kuzeyde iki yığma, iki adet sütun üzerine oturan sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. Birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Ortadaki birim gerek diğerleri ile aralarındaki kot farkı, gerekse de süslemeleri ile daha vurgulu verilmiştir. Kubbe etekleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinin batısında yer alan merdivenlerle minareye 998 A. Kılcı, a.g.m., s.501, Res.1- 2. 386 ulaşılmaktadır. Son cemaat yerinin güney duvarı oldukça hareketlidir. Ortada dışa taşıntı yapan abidevi taçkapı, taçkapının iki yanında ise simetrik olarak yerleştirilmiş birer niş ve pencere bulunmaktadır. Kaş kemerli pencereler Bursa kemerli çökertmeler içerisindedir. Dikdörtgen kesitli nişler ise dilimli kemerler ile örtülmüştür (Resim 274). Şekil 145. Ankara Karacabey İmareti. Onarım Öncesi Planı (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Kesme taş kaplama taçkapı dışa taşıntı yapmaktadır. Taçkapı ana nişi aynalı kuşatma kemerine sahip mukarnas kavsara ile örtülüdür. Taçkapı düz, pahlı, oluk ve kaval silmelerle çevrelenmektedir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan üç kenarlı mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Giriş açıklığı örten basık kemerin üzerinde ana nişi üç yönden dolanan inşa kitabesi vardır. Kitabenin son kısımları zamanla meydana gelen tahribat nedeniyle okunamamaktadır. İnşa kitabesinin üst kesimi kabartma çiçek motifleri ile taçlandırılmıştır. Taçkapının yan kanatları üzerinde on kollu ve sekiz kollu yıldız motifinden gelişen geometrik birer kompozisyon bulunmaktadır999 (Resim 274-275). 999 Taçkapının profili ve süslemelerinin çizimleri için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.127, Profil 29, Şekil 52. 387 Kare planlı avlu geçişleri pandantifler ve kasnakta Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin merkezinde daire formlu bir aydınlatma feneri vardır. Mekanının kuzey duvarında taçkapının iki yanı dilimli kemerli, doğu ve batı duvarları ise Bursa kemerli nişlerle hareketlendirilmiştir. Doğu ve batıdakilerin içlerinde ayrıca tabhane mekanlarına açılan birer kaş kemerli pencere de bulunmaktadır. Mekanın doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarına tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan basık kemerli birer kapı yerleştirilmiştir (Resim 277-278). Kare planlı tabhane mekanları geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Birbirinin simetriği olarak tasarlanmış mekanların güney duvarlarında yarım daire kesitli çeyrek küre şekilli birer kavsara ile örtülü birer niş ile avluya, dış cepheye ve son cemaat yerine açılan birer penceresi vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin kaş kemerli hafifletme kemerleri bulunmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarında yer alan pencere minarenin konumundan dolayı güneye kaydırılmıştır. Doğudaki tabhane mekanının yarım daire kesitli alçı mihrap, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Mihrabın çerçevesi dışa taşıntı yapmaktadır. Alçıdan kalıplama tekniğinde yapılmış mihrapta süslemeler alçak ve yüzeysel kabartmalıdır. Mihrap çerçevesinde üç bordür bulunmaktadır. İç ve dışta yer alan rumilerden ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel bordür, zorlukla algılanmaktadır. Ortadaki bordürde ise altıgen ve çokgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon alçak kabartma tekniğinde işlenmiştir. Kavsara köşelikleri ise beş köşeli yarım yıldızlarla bezenmiştir. Yapının duvarlarında meydana gelen rutubetle süslemelerde deformasyon ve kayıplar meydana gelmiştir. Onarımlarda da yapılan özensiz sıvalar, unsurda bozulma boyutlarını arttırmıştır ve son onarımda bugün mihrap şeklinde kullanılan ocak nişinde süslemeler tamamen yenilenmiştir (Resim 279). Avlu ile ibadet mekanını enlice bir kemer ayırmaktadır. Kaş kemerin kemer yastıkları mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Dışa beş kenarlı şekilde yansıyan ibadet mekanı dilimli yarım bir kubbe ile örtülüdür. Her kenardaki kaş kemerli pencereler, Bursa kemerli çökertmeler içerisindedir. Çökertmelerin kemer yastıkları mukarnaslarla bezelidir (Resim 280). 388 Şekil 146. Ankara Karacabey İmareti. Restitüsyon Kesiti (VGM Arşivi’nden). İbadet mekanında yer alan alçı mihrap son onarımda yapılmıştır. Dışa dörtkenarlı olarak yansıyan niş kademeli olarak Bursa ve dilimli kemerli çökertmeler içerisindedir1000. Niş düz bir tavan ile örtülüdür (Resim 280). Geometrik örneklerle bezeli ahşap minber son onarımda yapılmıştır. Yapıda taş, tuğla, çini, ahşap ve alçı süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme son cemaat yerinde sütun başlıklarında ve revaktaki devşirme arşitrav parçaları ile 1000 Onarım öncesi mihrap ve minber için Bkz. İ.H. Konyalı, a.g.e., s.61. 389 taçkapıdadır. Kaynaklarda devşirme parçalarının Ankara’daki Augustus Tapınağı veya başka bir Roma harabesinden alındığı görüşü vardır1001. Sütun başlıkları kompozittir. Taçkapıda kavsara sarkıtlı mukarnaslarla ve köşeliklerde yer alan yüzeysel yaprak kabartmaları ile oldukça hareketlidir. İnşa kitabesi de rumi ve kıvrım dallı bir fon üzerindedir. Taçkapı yan kanatlarından doğudakinde on kollu, batıdakinde ise sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik panolar bulunmaktadır. Panolar silmelerle çevrelenmiştir. Süslemeler yüksek kabartma tekniğindedir1002. Kavsaradaki mukarnas süslemelerin sarkıt şeklinde verilmesi Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır (Resim 145). Tuğla-çini süslemeler minare gövdesindedir. Helezonik yivlerle hareketlendirilmiş minare gövdesinin alt kısmı, firuze, yeşil ve patlıcan moru renkli çinilerle bezelidir. Son onarımda yivlerin boyandığı görülmektedir. Şerefe altı sıvalıdır ve meander motifi bir kuşakla taçlandırılmıştır (Resim 273-274). Ahşap süsleme taçkapıdadır. Basık kemerli giriş açıklığını iki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap bir kapı örtmektedir. Her kanat yatay ve dikey şekilde yerleştirilmiş dokuz adet panoya ayrılmıştır. Üst panolarda dini içerikli yazılar1003, diğer panolarda ise yuvarlak satıhlı oyma tekniği ile verilmiş girift rumi motiflerinden meydana gelen bitkisel kompozisyonlar yer almaktadır. Binide balık pulu motifi, palmet ve rumilerle hareketlendirilmiştir. Kapıda yuvarlak satıhlı oyma, düz satıhlı oyma ve kakma teknikleri kullanılmıştır. Madeni kabaralar orijinaldir (Resim 276, Şekil 149). Alçı süsleme doğudaki tabhane mekanındadır. Bugün mihrap görünümündeki unsur aslında bir ocaktır1004. Unsurun neredeyse tamamı son onarımda yenilenmiştir. Alçıdan kalıplama tekniğinde yapılmış ocakta süslemeler alçak ve yüzeysel kabartmalıdır. Ocak çerçevesinde üç bordür bulunmaktadır. İç ve dışta yer alanlar 1001 Y. Özbek, a.g.e., s.400-401; M. Galib, Ankara, I, Kabristanlar, Mescidler, Camiler, İstanbul, 1341 (1925), s.53. 1002 Çerçevedeki süslemeler için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.80, Şek.52; Y. Özbek, a.g.e., s.401, Şek.115. 1003 Dini içerikli yazılar ve süslemelerin detaylı tanımlamaları için bkz. R. Bozer, 15. Yüzyılın Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar, (Ankara Ü. Sos.Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) ABD. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1992, s.242. 1004 Bazı kaynaklarda ocağın bugünkü görünümü, yanlış şekilde değerlendirilmiş ve mihrap olarak incelenmiştir. Bkz. M. Top, a.g.t., s.139-140, 240. 390 rumilerden ve kıvrım dallardan meydana gelmektedir. Ortadaki bordürde ise altıgen ve çokgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon alçak kabartma tekniğinde işlenmiştir. Kavsara köşelikleri ise beş köşeli yarım yıldızlarla bezenmiştir1005 (Resim 279, Şekil 147). Şekil 147. Ankara Karacabey İmareti. Alçı Ocak. Yapı, zamanın ve yer sarsıntılarının etkisi ile farklı dönemlerde çeşitli onarımlara maruz kalmıştır. Ancak 2009 yılında tamamlanan onarımda restorasyon ilkelerine uymayan, yapının özgün dokusuna zarar veren, yapının tarihi kimliği ve plan şemasını bozan bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir (Şekil 145-146). Bu tespitlerden önce yapı ile ilgili literatürdeki kaynaklarda tespit ettiğimiz ve yayınlanmış plan ve fotoğraflardan yapının çeşitli dönemlerdeki durumu anlatılacaktır. 1005 Alçı süslemeler için ayrıca bkz. A. Karaçağ, a.g.t., s.260. 391 Kaynaklarda yayınlanmış fotoğraflarda batıdaki tabhane mekanının kubbesi yıkıktır. Tabhane mekanlarının hem son cemaat yerine hem de avluya açılan birer kapısı vardır. Avluya açılan kapılar bir dönem kapatılmıştır. Avlu ve ibadet mekanı örten kubbelerde yıkılmış, sonradan üzeri ahşap çatı ile örtülmüştür. Bu çatı son cemaat yerinin sağlam olan kubbeleri üzerine kadar uzanmaktaydı1006. XIX. yüzyılın sonlarına ait fotoğraflarda ise orta kısmın ve son cemaat yerinin faklı bir örtü ile diğer kısımların da faklı kademede bir örtü sistemi ile örtülü olduğu görülmektedir. Fotoğrafları yayınlayan E.H. Ayverdi, H.1310/1892 yılındaki depremde yapı yıkılmış, duvarlarından büyük bir kısmı yeniden inşa edilmiş, üstü basit tavan ve çatı ile örtülmüştür. İbadet mekanının üç duvarı, batıdaki tabhane mekanının iki dış duvarı tamamen, doğudaki tabhane mekanının dış duvarlarının yerden 3.50 cm. den sonrası yıkıldığı için yeniden yapılmıştır. Pencereler iki sıra yerine tek sıra yapılmıştır. Doğudaki tabhane mekanında duvarlar eskilerin üstüne devam edildiği için, aynı kalınlıkta tutulmuş, ibadet mekanında ise dıştan aynı yüzeyde tutulduğu halde içten 2225 cm. kadar inceltilmiştir. Batıdaki tabhane mekanında ise duvar içten aynı yüzde, dıştan 50 cm. kadar inceltilmiştir. ‘Mihrap duvarının ileriye veya geriye alındığını akla getirmek abestir’ diyerek de ibadet mekanının doğu duvarındaki dişinde bu uygulamalar sonucu doğduğu, ibadet mekanı ile avlu arasına atılacak kemerle ibadet mekanına bir kubbenin oturtulamayacağı, ancak yarım bir kubbe ya da bir tonoz ile örtülü olabileceğini eklemektedir. Araştırmacı, yayınlamış olduğu bir başka resimde, avlu kubbesinin depremden sonraki yüzyılda ahşap bir kubbe ile örtüldüğünü belgelemekte ve bu uygulamanın orijinaline uygun olduğu için ibadet mekanını da yarım kubbe ile örtülü şekilde tasarlayarak restitüsyonunu hazırlamıştır. Araştırmacı A.S. Ülgen’in rölövesini ve restitüsyonunu da hatalı bulmaktadır. Ayverdi’nin yapıyı incelediği dönemdeki tespitlerinde ise içte tüm duvarların yıkık olduğunu tabhane mekanlarının hem avluya hem de son cemaat yerine açılan kapıları olduğunu, avluya açılan kapıların örülü, son cemaat yerine belirtilmektedir1007. 1006 1007 İ.H. Konyalı, a.g.e., s.59. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.255-258, R.440-44. 392 açılanların ise açık olduğunu A. S. Ülgen’in restitüsyonunda ise avlu daha dar bir alanda bırakılarak üzeri küçük bir kubbe ile ibadet mekanı da avludan daha büyük bir kubbe ile örtülmüştür1008. G. Öney, tabhane mekanlarına son cemaat yerinden de ulaşıldığını belirtmektedir. Batıdaki tabhane mekanının avluya açılan kapısının sonradan kapatıldığını ve mekanın avlu, ibadet mekanı ile birlikte düz ahşap tavan ile örtülü olduğu, ancak orijinalinde avlu ile ibadet mekanının birer kubbe ile örtülü olması gerektiğini, doğudaki tabhane mekanının bir kubbe ile örtülü olduğunu eklemektedir1009. 2004 yılında başlayan son onarımdan önce yapının duvarları kireç sıvalı, örtüleri de ahşap tavan idi. Avluda yer alan ahşap mahfil daha önceki bir onarımda sökülmüştü. Mihrap ve minber depremden sonra yenilenen unsurlar arasındadır. Batıdaki tabhane mekanının son cemaat yeri duvarı, batıdaki duvarın minareye kadar olan kısmı ile kubbeye geçişi sağlayan Türk üçgenleri mevcutken, diğer duvarları ile kubbesi yıkıktır. Doğudaki tabhane mekanı ise sağlamdır. İbadet mekanının ve batıdaki tabhanenin yenilenmiş olan duvarlarında yüksek bir pencere vardır1010. Şekil 148. Ankara Karacabey İmareti. Tahmini Restitüsyon Planı. 1008 Plan için bkz. A. Kılcı, a.g.m., s.499. G. Öney, a.g.e., s.53-54. 1010 A. Kılcı, a.g.m., s.490-91, Res. 1-2; Yapının eski fotoğrafları, plan ve kesiti için ayrıca bkz. Z. Sönmez, a.g.e., s.415-19; Plan 89a, 89b, Res.231-33. 1009 393 Şekil 149. Ankara Karacabey İmareti. Taçkapıdaki Ahşap Kapı Kanatları. 394 Bugün plan şemasına baktığımızda yapının plan şemasında Tire’deki Yahşi Bey İmareti’nin neredeyse bire bir kopyasının uygulandığı görülmektedir (Şekil 151). Yukarıda da değindiğimiz gibi bu kadar radikal bir karar uygulanarak plan şemasında böyle bir değişimin yapılması hangi kurum tarafından kabul edilerek uygulama olanağı bulduğu insanı hayrete düşürmektedir. Bizde E.H. Ayverdi gibi avlunun bir kubbe ile ibadet mekanının ise yarım bir kubbe ile örtülü olduğunu düşünerek bir restitüsyon denemesi hazırladık (Şekil 148). 2009 yılı onarımında mihrap çıkıntısının bulunduğu ve sadece bir veriden yola çıkılarak ibadet mekanının plan şemasının tamamen değiştirildiği ve dönem ile uyum göstermeyen pencere formlarına gidildiği restorasyon ve restitüsyon planlarında farklı disiplinlere sahip uzman kişilerden bilgi alınmadığı ve gerekli araştırmanın yapılmadığını düşündürmektedir. Tarihlendirme Yapının taçkapısında ana nişi üç yönden dolanan usta kitabesi bulunmaktadır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Harfler taş üzerine kabartma tekniğinde verilmiştir (Resim 275). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫ ﻋﻤﻞ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﺸﺮاﻓﮫ‬-١ ‫ اﻟﻤﺒﺎرﻛﮫ اﺳﺘﺎد اﺑﻦ اﺳﺘﺎد‬-٢ ‫ اﺣﻤﺪ اﺑﻦ اﺑﻮ ﺑﻜﺮ اﻟﻤﺸﯿﻤﺲ اﻟﻤﻌﻠﻢ‬-٣ ‫داد‬...‫ال‬...‫ اﻟﻌﻠﻢ اﻟﻰ‬-٤ Kitabenin Anlamı: Bu şerefli, mübarek imareti, Ebu Bekr el-Müşeymeş elMuallim oğlu, üstad Ahmed yaptı1011. Ancak kitabenin tarih kısmı okunamamaktadır. Bozuk kısmı bazı araştırmacılar H.831/1427-28 şeklinde okumuştur1012. Yapının H.844/1440 tarihli Karacabey bin 1011 Kitabenin Arapça harflerle yazılışı ve anlamı A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.244-45’ten alınmıştır. Sol mihrabiyenin üstündeki kısım araştırmacı gibi tarafımızdan da okunamamıştır. Araştırmacı dipnot 381’de gösterdiği referanslardan yola çıkarak inşa tarihi olarak 831 yılını vermektedir. 1012 M. Galib, Ankara, I, s.53; M. Galib, Ankara, II, s.25, Kitabe no:41. B. Eskici, a.g.e., s.47, İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.262; Z. Sönmez, a.g.e., s.415; Y. Özbek, a.g.e., s.400. 395 Abdullah adına düzenlenmiş bir vakfiyesi vardır. Vakfiyeden Karacabey’in II. Murad döneminde Anadolu Beylerbeyi Celaleddin Karacabey olduğu anlaşılmaktadır1013. Yapının türbesinde ise H.848/1444 tarihli bir kitabesi vardır1014. Yapının kitabe ve vakfiyeden yola çıkarak 1427-28 ile 1440 tarihleri arasında inşa edilmiş olması düşünülmektedir1015. Yapıda doğudaki tabhane mekanında yer alan alçı mihrap, taçkapıdaki taş süslemeler ile ahşap kapı kanatlarının 1427-1440 yılları arasında tarihlenmektedir1016. Yapının mimarı Sinaneddin Ahmed ibni Ebu Bekir el-Müşeymeş el-Mu’allim’dir. Ailesi aslen Şamlı olan üstad, XV. yüzyılda çalışmıştır. Babası Merzifon Çelebi Mehmed Medresesi ile Amasya Bayezid Paşa İmareti’nin mimarı Ebu Bekir ibn Muhammed’dir1017. 1013 Bkz. İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; Z. Sönmez, a.g.e., s.415; G. Cantay, a.g.e., s.38; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.255. 1014 Kitabenin Arapça harflerle yazılmış metni için bkz. İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60. 1015 İ.H. Konyalı, a.g.e., s.60; B. Eskici, a.g.e., s.48; E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.263;Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme, s.205; 1016 B. Eskici, a.g.e., s.48; Y. Demiriz, a.g.e., s.206; R. Bozer, a.g.t., s.242. 1017 Z. Sönmez, a.g.e., s.415-416. 396 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.30 :MEZİD BEY İMARETİ/CAMİİ1018 :Edirne İnceleme Tarihi :20.11.2008 :150 Resim No :281-286 Mezid Bey İmareti, Tunca Seddi’ne yakın Kirişhane Semti’ndedir. Yapının bulunduğu yer Uzun Kaldırım şeklinde de adlandırılmaktadır1019. Kaynaklarda yapının yanında imaretin bulunduğu ve bu imaretin yıkıldığı belirtilmekteyse de bahsedilen yapının bugün ayakta olan Mezid Bey İmareti olduğu, bu yapıların ilk inşa edildiklerinde cami olarak değil imaret ya da zaviye şeklinde adlandırılması kaynakların bu yapılardan bahsedilirken çelişkilere düşmesine sebep olmaktadır1020. S. Eyice’de zaviyeli camileri ele aldığı makalesinde bu konuya değinmektedir1021. Yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Minare yapının kuzeybatı köşesindedir (Şekil 150). İmaretin inşa tekniği incelendiğinde farklı tekniklerin aynı yapıda uygulandığı gözlenmektedir. Birden fazla tekniğin kullanılması yapının farklı dönemlerde onarım geçirdiğini göstermektedir. Yapının kuzey cephesinde moloz taş, doğu tabhane mekanı ile minarede düzgün kesme taş, ibadet mekanı ve batıdaki tabhane mekanında ise almaşık duvar tekniğinin kullanıldığı görülmektedir. Almaşıklık bir sıra kesme taşın arasına iki ya da üç sıra tuğlanın dönüşümlü şekilde yerleştirilmesi ile sağlanmıştır. Batıdaki tabhane mekanı ile ibadet mekanının köşelerinde ise sağlamlaştırmak amacıyla düzgün kesme taş kullanılmıştır. İbadet mekanı ile batıdaki tabhane mekanının kubbe kasnakları da taş ve tuğla ile meydana getirilmiş almaşık düzende, avlu ve doğudaki tabhane mekanının kasnakları kesme taştır. Örtüler kurşun kaplanmıştır (Resim 281282). 1018 Yapı, Mezid Bey Camii, Yeşilce Camii, İmaret-i Mezid Bey diye adlandırılmaktadır Bkz. R. Osman, Edirne Rehnüması, s.35; R.M. Meriç, “Edirne Tarihi ve Mimari…, s.471; O. Onur, Edirne Minareleri, s.36; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483; A. Kuran, The Mosque…, s.126-127; M. Top, a.g.t., s.132. 1019 Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.179-181. 1020 O.N. Peremeci, a.g.e., s.67. 1021 S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, s.40. 397 Şekil 150. Edirne Mezid Bey İmareti. Plan. Doğudaki tabhane mekanının kuzey, doğu ve güney duvarlarının alt seviyesine dikdörtgen formlu, sivri kemerli alınlıkları olan birer pencere açılmıştır. Batıdaki tabhane mekanının kuzey ve batı duvarlarının alt sırasında birer ve güney duvarlarında ikişer pencere yer almaktadır. İbadet mekanının ise doğu ve güney duvarlarının alt ve üst kotunda ikişer pencere, batı duvarının kuzey ucunda alt kotta bir pencere vardır. Alt sıra pencereleri sivri kemerli alınlıkları olan dikdörtgen formdadır, üst kottakiler ise sivri kemerlidir ve beton içlikleri bulunmaktadır. İçlerine yatay tuğlalar yerleştirilmiş alt sıra pencerelerinin kemerleri, onarımlarda deformasyona uğramıştır. E.H. Ayverdi, alt sıra pencerelerinin sivri kemerli alınlıklarının bugünkünden farklı olarak basık kemer formunda olduğunu, bu uygulamanın da son onarımın izi olarak göstermektedir1022. Bugünkü form göze alınarak ta sonraki onarımda da bu uygulamadan vazgeçilerek kaldırılmıştır. H. Rodoplu’nun tezinde kullandığı fotoğraflarda doğudaki tabhane mekanının ibadet mekanına yakın penceresinin kemerinin de basık forma olduğu ve 1022 E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I., s.399, Res.693, 694. 398 pencere çevresinde devam eden bir silmenin varlığı gözlenmektedir1023. Yapının onarımlarında bu detaylar korunmayarak bugün galip formları ile sivri kemerler yapılarak, yapının özgünlüğünden gelen izler dikkate alınmayarak yapıya zarar verilmiştir (Resim 281-282). Yapının kuzeybatı köşesindeki minare kesme taştır. Kare kaide yapıya bitişiktir. Pabuçla gövde arasında Bursa kemeri formunda küçük sağır kemerlerden meydana gelen bir bordür ile bir kaytan silme bulunmaktadır. Silindirik gövde dikey silmelerle, şerefe altı kalın bileziklerle hareketlendirilmiştir. Gövde gibi silmelerle hareketlendirilmiş silindirik planlı petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minarenin girişi kaidenin kuzeyindedir. Basık kemerli giriş, zemin seviyesinden 30 cm. kadar yüksektedir. Yapının eski fotoğraflarında minarenin pabuçtan itibaren yıkık olduğu görülmektedir1024. Kaynaklardan minarenin ilk inşa edildiğinde yeşil çinilerle kaplı olduğu belirtilmektedir1025. H. Rodoplu’nun yapıyı incelediği tarihte, restorasyonu yapılan yapının çevresinde biriken toprak tabakasının hafriyatından iki adet firuze renkli sırlı tuğla parçası çıkarılmıştır. Araştırmacıdan tuğlalar üzerindeki bitkisel süslemelerin kabartmalı olarak verildiğini öğrenmekteyiz1026. Bu tuğlalar orijinal minarenin parçalarından biri olmalıdır. Yapı, H.1307/1889 yılında II. Abdülhamit tarafından onarılmış, minarede bu onarımda dikey silmelerle süslü olarak inşa edilmiştir. Gövdeden şerefeye geçiş kalın bilezikler halindedir1027. Kaynaklardan öğrendiğimiz bu bilgilerden yola çıkarak minarenin ilk inşa edildiğinde sırlı tuğlalarla süslü olduğu, 1889 yılından önce yıkıldığı, II. Abdülhamit’in yeniden inşa ettiği minarenin günümüzdeki minare ile benzer olduğu, 1989 yılından önceki bir tarihte minarenin yine pabuçtan yukarısının yıkıldığı, son olarak ta kesin tarihini bilmediğimiz bir onarımda, elde olan son minare örneği olan II. Abdülhamit’in minare örneğinden yola çıkarak bu tarzda bir minare uygulanmış olmalıdır. Yapının kuzey cephesi diğer duvarlara göre özentisiz duvar örgüsü, taçkapı ve iki yanındaki birer pencere ile hareketsizdir. Her iki tabhanenin kuzeydeki bu 1023 H. Rodoplu, a.g.t., Res.98. Ay.tez., Res.110. 1025 O. Onur, Edirne Minareleri…, s.37. 1026 H. Rodoplu, a.g.t., s.52. 1027 Ay.tez., s.52; O. Onur, a.g.e., s.36. 1024 399 pencereleri dikdörtgen formdadır. Cephenin ortasındaki dışa fazla taşıntı yapmayan taçkapı, kesme taştır. Herhangi bir süslemesi olmayan sade taçkapı, dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınmıştır. Taçkapıdaki tek süsleme, kemer köşeliklerinde yer alan basit gülbezek motifleridir. Dikdörtgen giriş aralığı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler mermerdir. Giriş aralığının iki yanında birer sütunce bulunmaktadır. Sütuncelerin ters koni şeklinde süslemesiz basit başlıkları vardır. Taçkapının üzerindeki sivri kemer tuğla ile örülmüştür. Kemerin içi tuğlalar ile kasetlenmiş düzgün kesme taşlar ile dolgulandırılmıştır. Giriş açıklığı üzerindeki mermer kitabe levhası üzerine yazı kazıma tekniği ile yapılmıştır. Kitabe dört satırdır. Taçkapının önü bugün bir rüzgârlıkla kapatılmıştır. Eski fotoğraflarda giriş aralığının zeminden yaklaşık 50-60cm. yukarıda kaldığı görülmektedir. Kot farkı içte de bulunmaktadır. Kaynaklarda da giriş aralığının sövelerinin ve kemerinin yenilenmiş olduğunu öğrenmekteyiz1028. Taçkapının giriş aralığı da onarımlarla değişikliğe uğramıştır (Resim 282). Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantiflerin yüzeyi mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Avlunun eski fotoğraflarında kubbede sıva olmadığı için tuğla örgü görülebilmektedir. Kubbe sekiz dilimlidir, tepesindeki dilimler düzdür1029. Bu görünüm tabhaneli camilerde avlunun karakteristik bir özelliği olan fener uygulamasını akla getirmektedir. Kubbe onarımlarından birinde bu şekilde kapatılmış olmalıdır. Bugün kubbe sıvalı ve boyalı olduğundan kesin bir yargıda bulunmak güçtür. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanlarına avlunun aynı yöndeki duvarlarındaki yuvarlak bir kemer ve duvarların kuzey uçlarında yer alan basık kemerli kapılarla geçilmektedir. Avlunun kuzey kesimindeki ahşap desteklerle taşınan ahşap kadınlar mahfili yenidir. Avlu duvarlarının üst kesiminde büyük harflerle yazılmış, dini içerikli yazılarda yenidir (Resim 283-284). Avlunun iki yanındaki tabhane mekanları eş büyüklüktedir ve birer kubbe ile örtülüdür. Doğu tabhane mekanının kubbe geçişleri, üçgen yüzeyli yelpaze dilimli pandantiflerle, batı tabhane mekanın kubbe geçişleri ise tromplarla sağlanmıştır. Doğudaki tabhane mekanının güney duvarının batı ucunda dikdörtgen formlu bir 1028 1029 H. Rodoplu, a.g.t., s.51, Res.106; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.I, s.398. Ay.tez., Res.112. 400 pencere açıklığı, ortada sonradan kapatılarak dolap haline getirilen bir ocak ve doğu kesimde dikdörtgen formlu bir dolap nişi bulunmaktadır. Kuzey duvarında ise dikdörtgen formlu bir pencere ile yerden yaklaşık 1m. yükseklikte yer alan küçük bir niş bulunmaktadır. Doğu duvarındaki tek açıklık ise duvarın hemen hemen ortalarında yer alan dikdörtgen formlu penceredir. Batıdaki tabhane mekanının güney duvarında iki, batı duvarında da dikdörtgen formlu pencereler vardır. Ayrıca batı duvarının kuzey ucunda da dar kapıdan minareye ulaşılmaktadır. Her iki mekanın duvarları belli bir seviyeye kadar ahşap lambrilerle kaplanmıştır (Resim 284). Avlu ile eş büyüklükte olan ibadet mekanı, yine eş büyüklükte ve aynı yükseklikte bir kubbe ile örtülüdür. Dıştan iki kubbe tabhane mekanlarından daha üst kotta tutulmuş böylece bir kademelenme yaratılmıştır. Avlu ile ibadet mekanını sivri bir kemer ayırmaktadır. Kesme taş ile örülmüş kemer, zemine kadar devam etmektedir (Resim 285). Beşgen profilli mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap dikdörtgen çerçeve ile çevrelenmiştir. Yeni onarılmış mihrapta, çerçeve üzerinde eskizi çizilmiş ancak boyamaları yapılmamış bitkisel süsleme bulunmaktadır. Mihrap, iki sıra halinde birbirine geçmeli şekilde palmet motifinden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır. Eski fotoğraflarda mihrap alt kesiminin ve çerçevenin tahrip olduğu görülmektedir. Kesme küfeki taşından inşa edilmiş mihrap, sıvanmıştır (Resim 285). Aynı fotoğraflarda mihrap silmelerinin pencerelerin kenarına kadar devam ettiği görülmektedir1030. Kaynaklarda mihrabın batısındaki minberin, H.1165/1752 depreminden sonraki onarımda yapıya ilave edildiğini ve yapının cami olarak kullanıldığı belirtmektedir1031. İbadet mekanının batı duvarının kuzey ucuna bir pencere yerleştirilmesi, yapı inşa edilirken minberin düşünülmüş olabileceğini göstermektedir. Mezid Bey İmareti’nin kuzey cephesinde bir son cemaat yerinin varlığı, taçkapının üst tarafında yer alan kemer içerisindeki kasetleme tekniği ve eski fotoğraflarda görülen duvar kalıntılarından anlaşılmaktadır. Fotoğraflarda yapının kuzeydoğu köşesinde zeminde kuzeye doğru bir duvarın temel kalıntısının devam ettiği 1030 1031 H. Rodoplu, a.g.t., Res.118-120; A. Kuran, a.g.e., s.126, Res.142. O. Aslanapa, Edirne’de Osmanlı…, s.100; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483. 401 görülmektedir. Kapının üzerindeki kemerin açıklığı ve eni ölçülerek bir restitüsyon çizilmiştir. Eşit aralıklarla atılan kemerlerle kuzey cephede beş birimli bir son cemaat yerinin olduğu kanısındayız. Eski fotoğraflarda görülen bazı detaylar ne yazık ki yapılan son onarımlarda dikkate alınmamış, kalan izlerde yok edilmiştir. Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde yaptığımız çalışmalarda onarımın öncesini ve aşamasını gösteren yazılı ya da görsel bir belgeye ulaşamadık. Yapının eski fotoğraflarında yapının iç mekanlarında zemin toprak dolgudur. Duvarlardaki sıvalar dökülmüş olduğundan inşa malzemesi meydandadır. Duvarlarda moloz taş ve yer yer kabayonu taşların kullanıldığı görülmektedir. Avlunun kuzey duvarında giriş açıklığının iki yanında niş olabilecek izler görülmektedir. Nişlerin içleri tuğla ile örülmüştür. Giriş üzerinde tuğla ile örülmüş hafifletme kemeri vardır. Avluda yuvarlak kemerin üzerinde sağır kemer izleri bulunmaktadır1032. Muhtemelen yapı ilk inşa edildiğinde tabhane mekanları avluya kapalıydı. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarındaki basık kemerli girişlerle tabhane mekanlarına ulaşılmaktaydı. Zamanla yapıda meydana gelen değişimlerle tabhane mekanlarının avluya bakan duvarları kaldırılmış, kemer zayıf geldiğinden altta ikinci bir kemer inşa edilmiş olmalıdır. Eski fotoğraflarda görülen duvar içerisindeki sağır kemerler bu onarımların getirilerinden biri olmalıdır. İki tabhane mekanı farklı zamanlarda onarım geçirmiştir. Bunun en büyük kanıtı dıştan duvar örgüsündeki farktan rahatlıkla anlaşılmaktadır. Batıdaki tabhane mekanı ile ibadet mekanı aynı dönemde onarılmış olmalıdır. Her iki birimin duvarlarda almaşık teknik kullanılmıştır. Doğudaki tabhane mekanında ise düzgün kesme taş kullanılmıştır. Ayrıca doğu tabhane mekanı ile ibadet mekanı arasında bitişme çizgisi de rahatlıkla görülebilmektedir. İki mekan arasındaki farklardan biri de yukarıda da söylediğimiz gibi eski fotoğraflarda doğudaki tabhane mekanının pencereleri çevresindeki silmelerdir. Aynı fotoğraflarda batıdaki tabahane mekanında bu süslemelere rastlanmamaktadır. İki tabhane mekanından doğudaki pandantif geçişli bir kubbe ile batıdaki ise tromplarla sağlanmıştır. Bu fark da iki mekanın farklı dönemlerde onarıldığının kanıtıdır. 1032 H. Rodoplu, a.g.t., s.54, Res.115-118. 402 1752 yılındaki depremden ve 1877-78 Rus harbinden zarar gören yapı, 1888-90 yılında tamir edilmiştir. Yapının, 1973 yılında harap ve metruk halde olduğu, 1973 Mayıs’ında kanal inşaatında şantiye olarak kullanıldığı belirtilmektedir1033. 1989 yılında yapılan onarımdan önce ibadete kapalı olan yapı, oldukça harap durumdadır. Onarım esnasında etrafta biriken toprak tabakası kaldırılırken son cemaat yerinin temelleri kısmen ortaya çıkarılmıştır. Ancak bugün yapıyı incelediğimizde bu delillerin üzerinin kapatıldığı bulunan verilerin korunmadığı görülmektedir. Ne yazık ki diğer yapılarda da olduğu gibi yetkili kurumlarda onarımın aşamaları ve sonucundaki uygulama kararları ile ilgili herhangi bir belgeye ulaşamadık. Yapıdaki tek süsleme mihraptadır. Küfeki taşından mihrabın alt kesimi sıvalıdır. Mihrabın üst kesimindeki lotus ve palmetlerden meydana gelen pano, kabartma tekniğindedir. İki sıra halindeki süslemeler birbirine geçmeli olarak verilmiştir. Bu süsleme panosu yapıyla aynı döneme tarihlenmektedir1034. Yapının duvarlarındaki siyah zemin üzerine beyaz olarak yazılar dairesel madalyonlar ile dikdörtgen formlu, mavi zemin üzerine yine beyaz yazılardan meydana gelen dini içerikli yazılar son onarımın eseridir. Tarihlendirme Mezid Bey İmareti’nin inşa kitabesi yoktur. Kuzeydeki taçkapı üzerindeki kitabe bir onarım kitabesidir (Resim 286). Dört satırdan oluşan kitabe metni Arapça’dır. ‫ﻗﺪ ﺑﻨﻰ ھﺬا اﻟﻤﺴﺠﺪ اﻟﺸﺮﯾﻒ ﻓﻲ ﻋﺼﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺛﺎﻧﻰ‬ ٨۴۴ ‫ﻣﺰﯾﺪ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﻜﺒﯿﺮ اﻟﻐﺎزى ﻓﻰ ﺳﺒﯿﻞ اﷲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﮫ‬ ‫و ﻗﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﺘﻌﻤﯿﺮ اﻟﺜﺎﻟﺚ ﻓﻰ ﻋﺼﺮ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺑﻦ‬ ١٣٠٧ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻟﻐﺎزى ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺧﺎن ﺛﺎﻧﻰ ﺳﻨﮫ‬ Kitabenin Türkçe Anlamı: Bu mescidi şerifi II. Sultan Murad zamanında Allah yolunda (Cihad eden) büyük emir Gazi Mezid H.844/1440-41 senesinde inşa ettirdi ve 1033 1034 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483-85, Res.479-482. Ay.yer.; mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.132-33, Çiz.49. 403 III. tamiri sultan oğlu sultan il gazi II. Abdülhamid han zamanında H.1307/1889-90 senesinde gerçekleştirildi1035. Kitabede inşa tarihi ile üçüncü onarımı verilmişken ikinci onarımın tarihi verilmemiştir. Birinci onarım 1752 yılında yapılmıştır1036. Kitabeden yola çıkarak yapının Gazi Mezid tarafından 1440-41 yılında inşa ettirildiği ve 1889-90 yılında da üçüncü kez tamir edildiği öğrenilmektedir. Kitabede adı geçen Mezid Bey II. Murad döneminde Alacahisar’da sancak beyliği yapmış bir komutandır. Mezid Bey, H.845/1441-42 yılında Eflak’ta şehit olmuştur1037. Mezid Bey İmareti’nin ve Mezid Bey’in vakıfları M.T. Gökbilgin tarafından yayınlanmıştır1038. 1035 Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. ay.yer.; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.116; Z. Dikici, a.g.t., s.75-76. 1036 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.399; O.N. Peremeci, a.g.e., s.68; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483; . Dikici, a.g.t., s.75-76. 1037 O.N. Peremeci, a.g.e., s.67; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.483; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, s.230; D. Kuban, a.g.e., s.116. 1038 M.T. Gökbilgin, a.g.e., s.244. 404 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.31 : YAHŞİ BEY İMARETİ/CAMİİ1039 :Tire İnceleme Tarihi :21.04.2009 :151-154 Resim No :287-298 İmaret, Tire Merkez’de, Cumhuriyet Mahallesi, Aydınoğlu Caddesi No:52’dedir. Yapı, kuzey ve doğusundan birer avlu ile çevrelenmektedir. Bugün gelişen şehir dokusu içerisinde imaret yapıların arasına sıkışıp kalmıştır (Resim 287). İnşa kitabesi olamayan yapının banisi, Sultan II. Murad’ın komutanlarından Halil Yahşi Bey’dir. Yapının H.845/1441 tarihli vakfiyesi vardır. İmaret, 1935-1971 yılları arasında Arkeoloji Müzesi olarak kullanılmıştır1040. Yapının en son onarımı Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Eylül 1993-95 yılında yapılmıştır. Yahşi Bey İmareti, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının doğusunda bir de minaresi vardır (Şekil 151). Yapının inşa malzemesi olarak kesme taş, moloz taş, tuğla, mermer kullanılmıştır. Küçük yassı moloz taşlarla örülen beden duvarlarında yer yer yatay şekilde yerleştirilmiş tuğla sıraları bulunmaktadır. Son cemaat yeri cephesinde ise kesme taşlar, iki sıra yatay bir sıra dikey tuğla ile kasetlenmiştir. Pencere kemerleri, son cemaat yeri kemerleri ve örtüler ise tuğladandır. Yapıda yer yer devşirme mermer parçalarda kullanılmıştır. Beden duvarları ve kasnaklar iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır (Resim 288-290). Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Mermer söveler son onarımın bir uygulamasıdır. Pencerelerin sivri kemerli alıklıkları tuğladandır. Alınlıklar ve üst sıradaki sivri kemerli pencereler dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. İbadet mekanının doğudaki penceresinin çökertmesinde dikdörtgen formlu devşirme bir parça bulunmaktadır. Mermer parçaya meander motifinden meydana gelen bir bordür oyulmuştur (Resim 288). 1039 Yapı Yeşil İmaret, Yeşil Cami, Yeşil İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ. Kuyulu, “Yahşi Bey (Yeşil İmaret) Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, s.67; Tire Rehberi, Tire, 2008, s.51; Y. Özbek, a.g.e., s.441; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.542; O.C. Tunçer, a.g.m., s.127,129; A. Kuran, a.g.e., s.91; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.120; Y. Demiriz, a.g.e., I, s.642-51; M. S. Bayraktar, Tire’de Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996, s.8. 1040 İ. Kuyulu, ay.yer.; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.543; M.S. Bayraktar, a.g.t., s.8-9. 405 Şekil 151. Tire Yahşi Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan mermerdir. Sekizgen planlı bir platform üzerine yerleştirilmiş şadırvanın ortasında bir fıskiye bulunmaktadır. Şadırvanın etrafındaki dikdörtgen formlu mermer oturak taşları son onarımda yapılmıştır. Şadırvanının üzeri açıktır (Resim 290). Doğudaki tabhane mekanının kuzey ucunda yer alan minarenin kaidesi dışa beş kenarlı olarak yansımaktadır. Son cemaat yeri yüksekliğinde olan kaide beden duvarları gibi moloz taşlarla örülmüştür. Kaide iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Silindirik tuğla gövde üzerinde sırlı tuğlalarla geometrik kompozisyonlar oluşturulmuştur. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Gövde gibi silindirik formlu tuğla petek, kurşun 406 kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye avlunun kuzey duvarının doğu köşesine yerleştirilmiş ve duvar içerisinde devam eden basamaklarla ulaşılmaktadır1041 (Resim 287-290, Şekil 152). Şekil 152. Tire Yahşi Bey İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Beş birimli son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Birim kuzey, doğu ve batıya tuğla kemerlerle açılmaktadır. Kemerler kuzeyde en uçlarda birer kesme taş paye, ortada ise dört adet sütuna, doğu ve 1041 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.120’de son cemaat yeri, minare ve minareye ulaşımı sağlayan koridorun yapı bünyesine sonradan dahil edildiği öne sürülmektedir. 407 batıda ise duvara oturmaktadır. Kemerlerin üzerine oturduğu ayakların üzerindeki ve duvarlardaki başlıklar devşirmedir. Sivri kemerler doğu-batı ve kuzey-güney yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yerinin güney duvarı simetrik değildir. Duvarın doğusu sağırken batısında ortadaki taçkapının sağında iki pencere ve bir adet dış mihrap vardır. Dikdörtgen formlu mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Dikdörtgen formlu pencerelerin söveleri mermerdir. Doğudaki pencere taçkapının yan kanadına saplanmış gibi durmaktadır. Batıdaki pencerenin alınlığı sivri kemerlidir. Dikdörtgen formlu bir çökertme içerisinde yer alan sivri kemerli üst sıra penceresinin alçıdan dışlığı vardır. Son cemaat yeri güney duvarı, kubbe ve geçişler sıvalı ve boyalıdır. Örtü ve geçişlerde herhangi bir süsleme unsuru yoktur (Resim 288, 290). Taçkapı dışa taşıntılıdır. Bir mukarnas kavsara ile örtülü ana nişte, kavsaranın altında dikdörtgen formlu bir pencere yer almaktadır. Basık kemerli giriş açıklığı ve söveler mermerdir. Yan kanatlara birer mihrabiye yerleştirilmiştir. Dörtkenarlı mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ahşap kapı kanatları yenidir. Orijinal kapı kanatları bugün İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde sergilenmektedir (Resim 291-292). Kare planlı avlu pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Sekizgen planlı kasnak ise Türk üçgenleri şekillenmiştir. Kasnakta her yöne birer pencere açılmıştır. Yuvarlak kemerli pencerelerin alçıdan içlikleri vardır. Avlunun kuzey duvarında ortada içe taşıntı yapan taçkapı, taçkapının iki yanında sivri kemerli nişler vardır. Nişlerden batıdakinin içersinde pencere, doğudakinde de minareye ulaşımı sağlayan basamaklar bulunmaktadır. Avlunun doğu ve batı duvarlarında da tabhane mekanlarına girişi sağalayan birer kapı ve içlerinde birer pencere bulunan Bursa kemerli birer niş bulunmaktadır. Bursa kemerleri mukarnas dişleri ile son bulmaktadır. Tabhane kapıları dikdörtgen formludur. Söveler mermerdir. Alınlıkları sivri kemerli çökertme şeklindedir. Avlunun duvarları kalemişi süslemelerle bezelidir. Son onarımda meydana çıkan süslemelerin büyük kısmı tahrip olmuştur (Resim 293-294). Kayıpların bir kısmının onarım aşamasından önce mi yoksa onarımda mı gerçekleştiği konusunda net konuşmak yanlış olacaktır. Süslemeler bozulduğu için üzerlerinin kapanmış olması ihtimali bulunduğu gibi, restorasyon aşamasında müdahalenin ehil olmayan kişilerce yapılmış olabileceği ihtimali de bulunmaktadır. Yapı ile ilgili İzmir Vakıflar Bölge 408 Müdürlüğü ve İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulları’nda yapmış olduğumuz çalışmalarda yapının onarım aşaması, öncesi ve sonrası ile ilgili herhangi bir veriye ulaşamadık. Kare planlı tabhane mekanları, pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların güney duvarlarında yarım daire formlu birer ocak nişi bulunmaktadır. Mekanların dışa ve avluya açılan duvarlarında birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Avluya açılan pencereler sonradan birer kapakla dolap şekline getirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının güney duvarının ortalarında dikdörtgen formlu bir dolap nişi daha bulunmaktadır (Resim 295-296). Avlu ile ibadet mekanı arasında yaklaşık 20 cm.lik kot farkı vardır. İbadet mekanı dışarıya beş kenarlı olarak yansımaktadır. Dörtkenarda birer pencere, güneyde ise dışa üç kenarlı olarak yansıyan mihrap nişi bulunmaktadır. Mekandaki dikdörtgen formlu pencereler dilimli birer niş içerisindedir. Ahşap pencere doğramaları son onarımda yapılmıştır. İbadet mekanı dilimli yarım bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe eteği mukarnas sırası ile son bulmaktadır. Kubbe, duvarlar ve pencere nişleri kalemişi süslemelerle bezelidir (Resim 297). Mihrap dışa üç kenarlı şekilde yansıyan bir niş şeklindedir. Niş duvardaki nişler gibi yivli bir kemerle taçlandırılmıştır. Kademeli şekilde içe doğru hareketlendirilmiş unsurda ana niş sivri bir kemerle bezelidir. Kemerin alt kesiminde zikzak motifi, merkezde de bir kandil motifi bulunmaktadır. Kemerin üst kesiminde de sivri kemerli bir pencere vardır. Pencerenin alçıdan içliği bulunmaktadır. Nişin tavanı mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Mukarnas süslemenin ortası merkezinde bir sakıt bulunan geometrik örnekli bir kompozisyon bezelidir. Nişin duvarlarında, kemerinde ve kemer karnında da kalemişi süslemeler bulunmaktadır1042 (Resim 298). Ahşap minber yenidir. Yapıda taş, tuğla, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme yapıda ibadet mekanının güneydoğusundaki pencerenin alınlığında, son cemaat yerinde kemerlerin üzerine oturduğu yastıklardadır. Her biri devşirme birer parça olan unsurlardan penceredeki süsleme meander motifinden meydana gelen bir bordürdür. 1042 Mihrap için ayrıca bkz. M. top, a.g.t., s.134-135, Çiz.50. 409 Parça bir bütünün küçük bir bölümü olmalıdır. Muhtemelen bir başka yapıdan taşınarak burada kullanılmıştır. Kemerlerin oturduğu yastıklarda da devşirmedir. Tuğla süslemeler pencerelerin çökertmelerinde ve minarededir. Pencerelerin çökertmelerinde basit meander motifi tek sıra tuğla ile şekillenmiştir. Tuğladan süslemelerin görüldüğü bir başka yer ise minare gövdesidir. Firuze, yeşil ve kızıl kahverengi sırlı tuğlalarla baklava şeklinde süslemeler meydana getirilmiştir. Gövdenin kuzey cephesi üzerinde mor ve firuze renkli altı kollu yıldız motifi bulunmaktadır (Resim 287-290). Kaynaklarda yıldızın dönemin başkenti Ayasuluğ’a baktığı yönünde rivayetler vardır1043. Ahşap süslemeler yapıda taçkapı ve tabhane kapılarındadır. Kapılar tek parçadan oyma panolardan meydana gelmiştir. Yapının taçkapısındaki orijinal ahşap kapısı yerinde olması gerekirken, bugün İzmir Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ndedir (Resim 292). İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapıda, her kanat üç bölüme ayrılmıştır. Üstteki ve alttaki panolar kare, ortadaki panolar ise dikey dikdörtgen formdadır. Üst panoda merkezde bulunan yıldızda palmet, rumi ve kıvrım dal motifleri kullanılmıştır. Süsleme oluklu oyma tekniği ile yapılmıştır. Sol kanat üzerindeki alt panoda iki merkezden çıkan bitkisel bir süsleme görülmektedir. Oluklu oyma tekniği ile yapılmış kompozisyon kıvrım dal, palmet ve rumi desenlerinden meydana gelmektedir. Orta panolardaki geometrik süsleme kazıma tekniği ile yapılmıştır. Kompozisyonda sekiz kollu yıldız, dörtgen, altıgen, beşgen, sekizgen formlar kullanılmıştır. Geometrik parçaların yüzeylerindeki palmet ve rumiler, yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile yapılmıştır. Sağ kanat üzerinde sekiz kollu iki yıldızın arasında kalan iki beşgende usta adı işlenmiştir. Türkçe “Neccar Mustafa İlyas yaptı”1044 yazılmıştır. Bininin alt ve üst başlıkları ile daire şeklindeki göbek kısmında, palmet- rumi ve kıvrım dallarda meydana gelen, bitki süslemesi yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile yapılmıştır. Bininin üst ve alt başlıklarında testere dişi şekilli oymalarda kullanılmıştır. Üst başlığın üst ucunda “Ya Allah” yazısına yer verilmiştir1045. 1043 İ. Kuyulu, a.g.m., s.67. F. Tokluoğlu, Tire, Tire, 1964, s. 26; İ. Aslanoğlu, a.g.e., s. 39, R. Bozer, a.g.e., s. 258; Y. Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, s. 643’ de caminin yapım tarihinin belli olmadığı söylenmektedir. 1045 R. Bozer, a.g.e., s. 259. ahşap kapı hakkında ayrıca bkz. M.S. Bayraktar, a.g.t., s.10. 1044 410 Batıdaki tabhane mekanın ahşap kapısı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat dikdörtgen formlu üçer panoya ayrılmıştır. Her iki kanadın alt ve üst panolarında geometrik süslemeli kompozisyonlar bulunmaktadır ve süslemeler kazıma tekniği ile yapılmıştır. Orta panolardaki bitkisel süslemeler ise yuvarlak yüzeyli oyma tekniği ile verilmiştir. Süslemelerdeki palmet ve rumilerin uçları volütlü şekilde işlenmiştir. Bini sadedir. Panolar arasında ve bini üzerinde, çiçek deseni verilmiş madeni kabaralar kullanılmıştır (Şekil 153). Doğudaki tabhane mekanının ahşap kapısı da iki kanattan meydana gelmektedir. Her kanatta dikdörtgen formlu üçer pano vardır. Her iki kanadın alt ve üst panolarındaki geometrik süslemeler kazıma tekniği ile yapılmıştır. Kompozisyonlar, sekizgen, dört köşeli yıldızlar ve altıgenlerden meydana gelmektedir. Orta panolarda bitkisel süslemeler birbirinden farklıdır. Palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen süslemeler oluklu oyma tekniği ile işlenmiştir. Panolar arasındaki çiçek deseni verilmiş madeni kabaraların çoğu dökülmüştür (Resim 295, Şekil 154). Kalemişi süslemeler yapıda avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanlarında bulunmaktadır. Avluda duvarlar, kubbe geçişleri ve kubbe göbeği kalemişi süslemelerle bezenmiştir. Duvarlarda merkezde daire formlu büyük birer madalyon vardır. Madalyonun içindeki ve dışındaki süslemeler tahrip olduğu için motifler algılanamamaktadır. Duvarların alt kesimini palmet fistosu dolaşmaktadır. Fisto yer yer kesintiye uğramaktadır. Geçişlerde de içlerinde dini içerikli yazıların bulunduğu kartuşlara yer verilmiştir1046 (Resim 293-294). Avlu ile ibadet mekanını ayıran kemerin karnında da natüralist çiçek, yaprak ve dallardan meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Süslemelerde duvarlardakiler gibi lokal kayıplar gözlenmektedir (Resim 297). İbadet mekanında da kubbe, duvarlar ve mihrap kalemişi süslemelerle bezelidir. Süslemeler programında servi ağaçları, natüralist çiçekler, yapraklar, palmetler, kandil motifleri ve dini içerikli yazılar kullanılmıştır. 1046 Kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.253-55. 411 Tabhane mekanlarında da duvarlarda avlu ve ibadet mekanında devam eden palmet fistosundan yer almaktadır. Ancak süslemelerden çok azı günümüze gelebilmiştir. Şekil 153. Tire Yahşi Bey İmareti. Batı Tabhane Mekanına Ait Kapı Kanatları. 412 Şekil 154. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğu Tabhane Mekanına Ait Kapı Kanatları. 413 Tarihlendirme Yapının kitabesi yoktur. 1441 tarihli vakfiyesi vardır. Vakfiyesinde yapının Mevlevi zaviyesi olarak yapıldığı, sonradan sonra camiye çevrildiği ve yapıda günde iki defa yemek dağıtıldığı bu bağlamda yapının imaret işlevinin de olduğu belirtilmektedir1047. Vakfiyesinden ve kaynaklardan yapının banisinin II. Murad’ın komutanlarından Halil Yahşi Bey olduğu anlaşılmaktadır. Yapı vakfiye tarihinden birkaç yıl önce yapılmış olmalıdır1048. Buradan yola çıkarak imareti XV. yüzyılın ilk yarısına tarihleyebiliriz. 1047 M.S. Bayraktar, a.g.t., s.8-10. İ. Kuyulu, “Yahşi Bey (Yeşil İmaret)”, s.67; Tire Rehberi, s.51; Y. Özbek, a.g.e., s.441; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.II, s.543. 1048 414 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.32 :YAKUP ÇELEBİ İMARETİ1049 :Kütahya İnceleme Tarihi :24.10.2009 :155-156 Resim No :299-306 Yapı Kütahya Merkez, Paşam Sultan Mahallesi’nde Ulu Cami ve Vacidiye Medresesi yakınlarındadır. Külliye, imaret, mescit, medrese ve türbeden meydana gelmekteymiş. Bugün sadece imaret ve imarete bitişik türbe ayaktadır. Kaynaklarda medresenin 1935 yılına kadar kısmen ayakta olduğu ve bu tarihten sonra tamamen ortadan kalktığı belirtilmektedir1050. Germiyanoğulları Beyi II. Yakup Çelebi’nin (13871429) külliyesinin imaret bölümü olan yapı, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından restore edilmiştir. Yapı 5 Mart 1999 yılından beri çini müzesi olarak işlevini sürdürmektedir. Restorasyon öncesinde de yapı uzun yıllar Vahid Paşa Halk Kütüphanesi olarak kullanılmıştır1051. A. Tüfekçioğlu, 16.08.1995 yılındaki araştırma gezisinde, yapının sağlam fakat bakımız olduğunu belirtmekte ve kütüphane işlevinde olmayan yapının seyyar satıcılar tarafından depo şeklinde kullanıldığını da eklemektedir1052. Yapının mihrabı XX. yüzyılda Ulu Cami’nin restorasyonu sırasında eklenmiştir. Ulu Cami’nin restorasyon sürecinde halk ibadet için bir süre bu yapıyı kullanmıştır. Külliye yapılarından medrese yıkılınca 1935 yılında kitabesi imaretin giriş 1049 Yapı içerisindeki mermer şadırvandan dolayı halk arasında Gökşadırvan olarak da adlandırılmaktadır. Yapı kaynaklarda ve halk arasında İmaret Camii, İmaret Mescidi, Yakup Bey İmareti, Yakup Çelebi Medresesi şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.516; O. Aslanapa, Yüzyıllar Boyu…, s.112,114; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249; S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, s.40; H. Güner, Tarihte Kütahya, Kütahya, 1961, s .15; İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.79; A. Kızıltan, a.g.e., s.84; M. Türktüzün, “Kütahya Çini Müzesi Onarım ve Teşhir-Tanzim Çalışmaları (II. Yakup İmareti-Gök Şadırvan)”, 10. Müze Kurtarma Kazıları Seminer 26-28 Nisan 1999 Kuşadası, Ankara, 2000, s.125; A. Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler, İstanbul, 1958, s.84; G. Cantay, a.g.e., s.25; F. Şahin, “Kütahya’da Çinili Eserler”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, İstanbul, 1981-1982, s.116; S. Eroğlu, Batı Anadolu Beylikleri Mimarisinde Tipolojiye Bağlı Süsleme Tasarımları, (Mimar Sinan Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Türk İslam Sanatları Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006, s.184. A. Altun, “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, Kütahya, 1982, s.288’de S. Eyice’nin a.g.m.’ne gönderme yaparak yapının plan şeması ile zaviyeli camiler grubunda incelenmesi gerektiğini ve bazı kaynaklarda yapının medrese şeklinde adlandırılmasının yanlış olduğunu eklemektedir. 1050 A.O. Uysal, Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri, Ankara, 2006, s.109; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249. 1051 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249; F. Şahin, a.g.m., s.116; S. Eroğlu, a.g.t., s.187. 1052 A. Tüfekçioğlu, ay.yer.. 415 revağının nişine yerleştirilmiştir1053. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış kitabe 39 satırdır. Kitabede, Germiyanoğlu Yakup Bey’in vakfettiği yerler, çalışanlara verilecek ücretler ve medreseye misafir gelenlere nasıl davranılması belirtilmiştir1054. Şekil 155. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). İmaret hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Tabhaneli camiler şeklinde adlandırılan ve ilk inşa edildiklerinde sadece ibadet fonksiyonu olmayıp çok amaçlı işlevlere sahip olan bu tip yapılara sonraki dönemlerde mihrap, minber ya da minare gibi unsurların eklenmesi, yapıların asıl işlevi ve adlandırılmalarında yanlış bilgilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu tip yanlışlıkları pek çok yapıyı tanıtırken yapan E.H. Ayverdi eserinin yapıyı tanıttığı bölümünde başlık olarak İmaret Mescidi olarak yapıyı mescit şeklinde adlandırmış fakat hemen ilk cümlesinde mescidin aslında Yakup 1053 A.O. Uysal, a.g.e., s.109; A. Altun, a.g.m., s.289-290’da kitabenin imaret mescidine ait olduğunu belirtmekte ve kitabenin medreseye ait olduğunu iddia eden araştırmacıları eleştirmektedir. 1054 Kitabe için bkz. S. Eroğlu, a.g.t., s.184-87. 416 Bey’in medresesi olduğunu belirtmiştir. Yapının Karamanoğlu döneminde harap olduğu, II. Murad döneminde yenilendiğini belki de tamamen yapıldığını eklemektedir1055. Aynı yanlışı İ.H. Uzunçarşılı ve F.N. Uzluk’ta yapmış yapıyı medrese olarak tanıtmıştır1056. A. Tüfekçioğlu’da imaret başlığı altında yapının mescid olduğu, taş kitabesinin 1935 yılında mescidin duvarına asıldığını belirtmekte, daha sonra da yapının plan özellikleri ile zaviyeli camiler grubunda olduğunu eklemektedir1057. S. Eyice ise, yapının Yakup Çelebi tarafından H.814/1411 yılında imaret olarak inşa edildiği, bugün girişte yer alan 39 satırlık kitabenin ilk yapıya ait olduğu, ikinci kitabeden yola çıkarak da yapının İsa Fakih tarafından H.844/1440-41 yılında tekrar inşa edildiği belirtilmektedir. Eyice yapının 1803 yılında kapsamlı bir onarım daha geçirdiğini eklemektedir1058. A. Altun yapının imaret mescidi şeklinde tanımlamakta ve kitabenin de imarete ait olduğunu belirtmektedir. Araştırmacının planında ibadet mekanındaki mihrap nişi yarım dikdörtgen formda verilmiştir. Tabhane mekanlarındaki ocak nişlerinin ikisi de işaretlenmiştir1059. Şekil 156. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Doğu-batı yönlü yerleştirilmiş olan yapı, avlu, avluya üç yönde açılan eyvanlar ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının güneydeki eyvanı dışa 1055 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.516-518. İ.H. Uzunçarşılı, Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri, İstanbul, 1932, s.79; F.N. Uzluk, “Germiyanoğlu Yakup Bey’in Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, 2006, s.71-111, Şek.14. 1057 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.249. 1058 S. Eyice, a.g.m., s.40-41. 1059 A. Altun, a.g.m., s.288-290, 587, P.32a. 1056 417 taşıntı yapmış ve türbe olarak kullanılan bu bölüme II. Yakup Çelebi’nin çinili sandukası yerleştirilmiştir. Üç birimli bir revakla vurgulanan giriş, doğu cephededir (Şekil 155-156). Bugün yapının dış duvarları giriş cephesindeki revak dışında tamamen sıvalı ve boyalıdır. Beden duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 299-300). Kaynaklarda yapının duvar örgüsünde moloz taşın kullanıldığı arada da düzensiz olarak tek sıra tuğla hatılların yer aldığı belirtilmektedir1060. Onarımların birinde dış cephe sıvanıp boyanmış olmalıdır. Kaynaklarda ayrıca 1954 yılındaki onarıma kadar örtülerin kiremitli kırma bir çatı ile örtülü olduğu, bu onarımda kubbelerin kurşun kaplama görünümünü andırır çimento sıvayla sıvandığı belirtilmektedir. Ocakların bacaları da bu onarımda yenilenmiştir1061. Yapının alt sıra pencereleri taş söveli ve dikdörtgen formludur. Taş söveli üst sıra pencereleri ise basık kemerlidir. Pencereler XIX. yüzyıldaki onarımlarda değişmiştir1062. Kaynaklarda yayınlanmış güneydeki tabhane mekanının alt sıra penceresi görülmemektedir1063. Giriş revağı dışarı ortada iki kare ayağın taşıdığı üç sivri kemerle açılmaktadır. Ayaklar ve kemer aynaları küfeki kesme taştandır. Revak üç taraftan profilli silmelerle çevrelenmiştir. Üç birimli revakta her birim pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Orta birimin geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Kemerler arasında kuzeygüney yönlü yerleştirilmiş gergiler bulunmaktadır. Revağın kuzey ve güney duvarlarında dikdörtgen formlu nişler yer almaktadır. Güneydeki nişin içerisinde kitabe, kuzeydekinde ise ahşap kapı kanatları sergilenmektedir (Resim 299-300, 305). Dikdörtgen formlu taçkapı dışa taşıntı yapmamaktadır. Dışa doğru hafifçe taşıntı yapan mermer söveler profilli kaideler üzerine oturmaktadır. Mermer üçgen formlu alınlık içerisine üç satırdan meydana gelen onarım kitabesi yerleştirilmiştir. Kapının mermer söveleri ve tepeliği XIX. yüzyıldaki tamirde eklenmiştir1064. 1060 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s..518. A.O. Uysal, a.g.e., s.129; A. Altun, a.g.m., s.291. 1062 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; A.O. Uysal, a.g.e., s.128. 1063 A. Altun, a.g.m., s.589, R.31/3. 1064 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; A.O. Uysal, a.g.e., s.130. 1061 418 Taçkapıdan yapının en büyük mekanı olan kareye yakın dikdörtgen planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin tuğladan askı kemerleri zemine kadar inmektedir. Kubbenin merkezinde basit bir aydınlatma feneri bulunmaktadır. Avlunun merkezinde sekizgen planlı mermerden bir havuz bulunmaktadır. Havuzun merkezine de mermerden daire formlu bir fıskiye yerleştirilmiştir. Avlu üç yönden eyvanlarla çevrelenmiştir. Avlunun kuzeydoğu ve güneydoğu köşelerine ise birer tabhane mekanı yerleştirilmiştir (Resim 301-302). Tabhane mekanlarının girişleri avlunun doğu duvarının kuzey ve güney uçlarındadır. Yuvarlak kemerli basit giriş açıklıkları ile kuzey ve güneyde yer alan dikdörtgen planlı tabhane mekanlarına girilmektedir. Mekanlar askı kemerleri ile kareye dönüştürülmüş ve pandantif geçişli birer kubbe ile örtülmüştür. Her iki mekanın alt kotta dış cephelere açılan birer penceresi vardır. Yuvarlak kemerli pencerelerin üst kotuna birer mazgal pencere yerleştirilmiştir. Güneydeki tabhane mekanının kuzey duvarında yarım daire formlu bir ocak nişi bulunmaktadır. Niş bugün şömine görünümündedir. Ocağın yaşmağı da onarım sırasında değişmiştir. Güneydeki ocak ise kapatılmıştır. Çatı katındaki bacanın varlığı bunu ispat etmektedir (Resim 299, 303). Ayrıca kaynaklarda yayınlanan planlarda bu mekandaki niş gösterilmiştir1065. Avlu ile aynı aksta yer alan ibadet mekanı dikdörtgen planlıdır. Eyvanda askı kemerleri ile kare bir alan oluşturulmuş ve alan pandantif geçişli bir kubbe ile örtülmüştür. Mekanın üç cepheye açılan alt kotta ikişer penceresi vardır. Kuzey ve güney duvarlarda ise üst kotta iki pencerenin arasına gelecek şekilde yerleştirilmiş birer adet mazgal formlu pencere bulunmaktadır. Mekanın güney duvarında yüzeysel bir niş yapılmıştır. Mihrap yönünü gösteren bu niş yapıya sonradan eklenmiş olmalıdır. Bugün diğer mekanlarla ibadet mekanı arasında kot farkı yoktur. Döşeme kaplamaları tamamen yenilenmiştir. A.O. Uysal yapıyı incelediği dönemde ibadet mekanı ile diğer mekanlar 1065 A.O. Uysal, a.g.e., s.626, Şek.14a,b ‘de imaretin planını vermiştir. Burada tabhane mekanlarındaki ocaklar ile ibadet mekanındaki mihrap nişi işlenmiştir. Uysal’ın kitabında verdiği fotoğrafta (R.86-87) davlumbaz üzerinde süslemeler görülmekte, ayrıca araştırmacı bu süslemelerin XIX. yüzyıl onarımının bir getirisi olduğunu belirtmektedir. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, R.899’da ise ne tabhane mekanlarındaki ocaklar ne de mihrap nişi işlenmemiştir; A. Altun, a.g.m., s.293’te ocak nişlerinden bahsetmekte ve planında da her iki nişi göstermektedir. 419 arasında yaklaşık 20 cm.lik kot farkı olduğunu belirtmektedir. Diğer mekanlar ile avlu ise aynı kottadır1066. Bu durum onarım sırasında değişmiş olmalıdır. Kuzey ve güneydeki eyvanlarda pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Kuzeydeki eyvanın dışarıya açılan alt kotta ikişer penceresi vardır. Güneydeki eyvanda ise türbenin varlığı güney duvarındaki pencerelerin açılmasını engellemiştir. Sadece batıdaki duvarda alt kotta iki pencere bulunmaktadır. Güneydeki eyvanının ucuna kareye yakın dikdörtgen formlu bir birim inşa edilmiş Türk üçgeni geçişlere sahip bir kubbe ile örtülü mekana Yakup Çelebi’nin çini plaklarla kaplı sandukası yerleştirilmiştir. Yapının iç mekanlarında avlunun askı kemerleri dışında tüm duvar ve örtüleri sıvalı ve boyalıdır. Sadece türbenin iç duvarları kesme taştır. Eyvana açılan duvarında ise basit süslemeler bulunmaktadır. Bir seki ile yükseltilmiş türbenin önüne bu sekiye dayanan basit bir mihrap nişi yerleştirilmiştir (Resim 304). Bu niş de yapıya H.1218/1803 yılındaki onarımda eklenmiştir1067. Yapının plan şeması irdelendiğinde eyvanların orijinalde birer tonoz ile örtülü olabileceği düşünülmektedir. Pek çok araştırmacının da üzerinde durduğu bu durum belki de onarım kitabesinde de belirtildiği gibi yapının ilk inşaatından sonra ciddi bir hasara uğramış olabileceği ve 1440-41 tarihindeki onarımda yapının örtülerinin değişmiş olabileceği akla getirmektedir. Bugün kubbelerin dikdörtgen alana oturabilmesi için kemerler atılarak kare alanlar oluşturulmuştur. Yapının güney eyvanında yer alan türbenin malzemesi, konumu, süslemesinin kesilmesi de iki yapının farklı dönemlerde inşa edildiğini göstermektedir1068. Yapıda çini, taş ve ahşap süslemeler bulunmaktadır. Çini süslemeler türbededir. Türbenin sekisinin duvarı, sanduka ve zemin altıgen ve üçgen formlu tek renk sırlı çini plakalarla kaplanmıştır. Altıgen plakalar firuze, üçgenler ise lacivert renkli sırlıdır. Çini plakalar, XX. yüzyılın başına tarihlenmektedir1069. XV. yüzyıla ait kırmızı hamurlu firuze renkli tek renkli sırlı çiniler de bulunmaktadır1070. Zemindeki çiniler palmet ve 1066 A.O. Uysal, a.g.e., s.131. Ay.yer. 1068 Yapının onarımları ile ilgili görüşler için Bkz. A. Altun, a.g.m., s.299-302; E.H.Ayverdi, a.g.e., II, s.516; S. Eyice, a.g.m., s.3-80. 1069 A.O. Uysal, a.g.e., s.134; F. Şahin, a.g.e., s.116. 1070 F. Şahin, a.g.e., s.116; O. Aslanapa, Osmanlılar Devrinde Kütahya Çinileri, İstanbul, 1949, s.46; G. Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976, s.58-59; S. Eroğlu, a.g.t., s.271, Çiz.37-38; Z. A. Uyanık, 1067 420 rumilerden meydana gelen bir bordür sınırlamaktadır. Renkli sır tekniğindeki bu bordürü, Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Muradiye İmareti’nde de görmek mümkündür (Resim 173, 235). Çinilerde firuze, lacivert, sarı, beyaz ve mangan moru renkler tercih edilmiştir. Taş süsleme türbenin eyvana açılan yüzünün yan kanatlarındadır. Basit şekilde işlenmiş mukarnas tarzı süslemeler kazıma tekniğinde yapılmıştır. Şadırvanın mermer fıskiyesinde de radyal dilimler ve zencirek motifi derin oyma tekniğindedir. Ahşap süsleme bugün giriş revağının kuzeydeki nişinde sergilenen kapı kanatlarındadır. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapaklarda her kanat üç bölüme ayrılmış ve kademeli silmelerle hareketlendirilmiştir. Tarihlendirme Giriş revağındaki medreseye ya da ilk yapıya ait olduğu konusunda farklı görüşler bulunan inşa kitabesi H.814/1411-12, H.817/1414 tarihlidir1071 (Resim 305). Giriş kapısı üzerinde üç satırdan meydana gelen tamir kitabesi ise Arapça’dır (Resim 306). Celi sülüs mermer kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir. ‫ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎره ﻋﻤﺮت وﺗﻌﺎد ﺑﻌﺪ اﻻﻧﻘﻀﺎء واﻻﻧﺪراس ﺑﺎﻟﻔﺴﺎد ﺑﺎزن‬-١ ‫ اﻟﻤﻮﻟﻲ اﻟﻤﻌﻈﻢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺮاد ﺣﻠﺪ ﻣﻠﮑﮫ ﻣﻊ ﻧﺴﻠﮫ اﻟﻲ ﯾﻮم ﺗﻨﺎد ﻋﻠﻲ ﯾﺪ ﻣﻦ‬-٢ ٨٤٤ ‫ اﺿﻌﻒ اﻟﻌﺒﺎد ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺳﺤﺎق ﻓﻘﯿﮫ ﺑﻦ ﺣﻠﯿﻞ اﻟﻤﺘﻮﻟﻰ ﻣﻊ اﻻوﻻد ﻓﻰ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﮫ‬-٣ Kitabenin Anlamı: Bu imaret fesadla yıkılıp bozulması sonrasında, yüce Mevla Sultan Murad’ın –onun mülkü, çağrınılacak güne (kıyamete) kadar nesliyle beraber ebedi olsun- izniyle, çocuklarıyla birlikte (vakfın) mütevellisi olan kulların en Çinilerde Kullanılan Klasik Kütahya Çini Desenleri, (Gazi Ü. Eğitim Bil. Enst. Geleneksek El San. A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Mayıs 2006, s.81. 1071 Kitabe için bkz. İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s.79-8; A.O. Uysal, a.g.e., s.136-37, dipnot 461; A. Altun, a.g.m., s.294-297; M.Ç. Varlık, Germiyan-oğulları Tarihi, Ankara, 1974, s.85, 147-149, Ek.10; M. Türktüzün, a.g.m., s.125-127. 421 zayıflarından Halil oğlu Mevlana İshak Fakih tarafından 844 yılında tekrar yapıldı ve imar edildi1072. Kitabeden yapının Sultan Murad döneminde, İshak bin Halil tarafından H.844/1440-41 yılında tekrar imar edildiği anlaşılmaktadır1073. Yapı H.1218/1803, 1930, 1954, 1998-1999 yıllarında onarım görmüştür. H.1218/1803 tarihindeki onarımda yapıya bir minber eklenmiştir. 1930 ve 1954 yılındaki onarımlardan sonra da yapı il kütüphanesi olarak kullanılmıştır1074. 1072 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.250. Kitabenin farklı okunuş ve yazılışları için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; İ.H. Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.109, A. Altun, a.g.m., s.299; A.O. Uysal, a.g.e., s.139; G. Cantay, a.g.e., s.25. 1073 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.518; A.O. Uysal, a.g.e., s.139. 1074 A.O. Uysal, a.g.e., s.125, 139-140. 422 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.33 :AKŞEMSEDDİN CAMİİ1075 :Osmancık/Çorum İnceleme Tarihi :157 Resim No :08.06.2010 :307-314 Osmancık İlçesi Çorum şehir merkezine 59 km. uzaklıktadır. Yapı ilçe merkezinde, kalenin kuzeybatı eteğinde, Akşemseddin Caddesi, Yazı Mahallesi, No:8’dedir. Kaleden düşen kayalar ve topraklarla yapının etrafı dolmuş ve yapı çeşitli zararlar görmüştür. Yapı, 1955-58 yıllarda1076 ve son olarak 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılarak ibadete açılmıştır. Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir (Şekil 153). Şekil 157. Osmancık Akşemseddin Camii. Plan. 1075 Yapı kaynaklarda Ak Şemseddin Mescidi ya da Ak Şemseddin Medresesi olarak da geçmektedir. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528; C. Baltacı, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri-Teşkilat, Tarih, İstanbul, 1976, s.88; F. İlter, “Osmanlı Ulaşım Ağında Irmak Kenarı Bir Yerleşme: Osmancık”, Belleten, C.LII, S.203, Ağustos 1988, s.553. Ancak plan şemasından da anlaşılacağı gibi yapı araştırmamıza konu olan tabhaneli camiler plan şemasındadır. 1076 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528; F. İlter, a.g.m., s.553. 423 Yapının beden duvarları moloz taşlarla inşa edilmiştir. Giriş açıklığının kemeri ile pencere kemerleri tuğladandır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 307-310). Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı duvarında, ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarında birer adet pencere vardır. Tabhane mekanlarındakiler yapının eğimli bir arazi üzerinde inşa edilmesinden dolayı, ibadet mekanındakilerden daha üst kottadır. Dikdörtgen formlu bu pencereler ayrıca ibadet mekanındakilerden daha küçük ebatlardadır. Söveler betonarmedir. İbadet mekanındakiler ise yuvarlak kemerlidir. Ayrıca ibadet mekanının kubbe eteğine de pencereler açılmıştır. Yapıdaki tüm pencereler gibi bu pencerelerde son onarımda bu şekli almıştır (Resim 307-310). Zemin kotunun yükselmesi ile yapıya son onarımda yenilenmiş, mermer kaplı bir merdiven ile çıkılmaktadır. Merdivenle yapının etrafını dolaşan bir sekiye ulaşılmaktadır. Betonarme seki de onarımlarda yenilenmiştir. Kuzey cephede ona unsur avluya açılan geniş yuvarlak bir kemerdir. Tuğla ile örülü kemerin bulunduğu kısım yan duvarlardan daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kurşun altına yapılan sıvanın taşması ile kemerin üst kısmı da sıvanmıştır. Kemer bugün ahşap doğramalı bir camekanla kapatılmıştır. Yapıya ait eski fotoğraflarda kemerin içinde bir adet giriş açıklı, bu açıklığın iki yanında da birer adet dikdörtgen formlu pencerenin olduğu görülmektedir1077 (Resim 307-308). Yuvarlak kemer ile enine dikdörtgen planlı avlu mekanına geçilmektedir. Klasik avlu mekanlarında farklı olan birim, geç dönem yapısında, sembolik olarak yerini korumaktadır. Sivri kemerli tonozu yapılan onarımlarda oldukça değişmiştir (Resim 311). Kaynaklarda iki yandaki tabhane mekanlarına avludan geçildiği, ancak onarımlarda duvar örülerek kapatıldığı belirtilmektedir1078. Ancak yapının bugünkü durumu bu durum hakkında net konuşmamızı engellemektedir. Avlunun iki yanında girişleri dışarıdan sağlanan birer adet tabhane mekanı vardır. Kare planlı mekanlardan batıdaki çapraz bir tonoz ile doğudaki ise bir beşik tonoz ile örtülüdür. Çapraz tonozun merkezi onarımlarda deformasyona uğramış garip bir şekil almıştır. Mekanın doğu duvarında dikdörtgen formlu bir niş, batı duvarında 1077 1078 E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528, R.920. Ay.yer. 424 dikdörtgen formlu bir pencere, güney duvarının üst kotunda da formu bozulmuş mazgal tarzı bir pencere vardır. Doğudaki tabhane mekanının doğu ve batı duvarları batıdaki tabhane mekanını tekrarlamaktadır. Güney duvarında ise dikdörtgen formlu üç adet niş vardır. Bunlardan ortadaki ocak nişi, diğer ikisi de dolap nişidir. Önünde bir seki bulunan ocak nişinin kemeri yuvarlaktır (Resim 312-313). İbadet mekanının girişi mihrapla aynı aksta değildir. Basık kemerli, basit bir açıklık şeklindeki giriş, doğuya kaymıştır. Kare planlı ibadet mekanında kubbe doğrudan beden duvarları üzerine oturmaktadır. Kubbe yuvarlağı ile duvarlar arsındaki boşluklar dolgulandırılmıştır. Yapılan onarımlarda geçişler ortadan kaldırılarak böyle bir uygulamaya gidilmiş olmalıdır. Mekanının doğu ve batı duvarlarında dikdörtgen formlu birer adet pencere vardır. Kubbe eteğindeki pencereler ise formları bozuk basit birer açıklık şeklindedir (Resim 314). Yarım dair kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsara kemeri sivridir. Nişin üst kesiminde sivri kemerli küçük bir çökertme vardır (Resim 314). Ahşap minber yenidir (Resim 314). Yapıda herhangi bir süsleme unsuru yoktur. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapı Fatih Sultan Mehmet’in lalası Ak Şemseddin’e (1389-1459) ithaf edilmektedir. Şam’da doğan Ak Şemseddin (H.792/1389-90) Osmancık’ta müderrislik yapmıştır. II. Mehmet’e de hocalık eden Ak Şemseddin H.863/1459 yılında vefat etmiştir1079. Bu bağlamda yapı XV. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilebilir. 1079 Akşemseddin hakkında bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., II, s.528; C. Baltacı, a.g.e., s.88-89; F. İlter, a.g.m., s.553-55; Ct. Huart, “Ak Şemseddin”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.230-231. 425 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.34 :İSMAİL BEY İMARETİ/CAMİİ1080 :Kastamonu İnceleme Tarihi :20.11.2007, 27.03.2008, 08.11.2009 :158-162 Resim No :315-326 28.11.2007, İsmail Bey Külliyesi Kastamonu’nun dışı sayılabilecek şehre hakim olan Şehinşah Kayalığı üzerinde, İsmail Bey Mahallesi, Aşağı İmaret yolu üzerindedir. Külliye tapunun 92 ada, 9 parselinde kayıtlıdır. Bugün cami olarak adlandırılan imaret, medrese, türbe, sıbyan mektebi, hamam ve han ile birlikte külliyenin yapıları arasındadır. İmaret ilk defa H.1086/1675–76 ve H.1180/1766–67 yıllarında onarım görmüştür. H.1270/1854 ve 1888 yıllarında tekrar onarılmıştır. Külliye 1966-69 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından, türbe de 1950 yılında Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1081. 1952 yılından sonra bir onarım daha yapılmış ve bu tarihte mahfil katı yapılarak zemin yükseltilmiştir. Ancak bu onarımın yapılış tarihi hakkında kesin verilere ulaşılamamıştır. 1989-90 ve son olarak 2008 yıllarında külliye yapılarının hepsi Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından tekrar onarılmıştır. 1989-90 onarımında imaretin içinde avlunun kuzey duvarına bitişik, mahfil altında ahşap malzeme kullanılarak odalar oluşturulmuştur. Duvarlar sıvanmış ve dışta kiremit olan örtü sistemi kurşun kaplama olarak değiştirilmiştir. İmaret, külliyenin güneydoğu kenarındadır. Yapı, avlu, ibadet mekanı, üç adet tabhane mekanı ve beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Minare yapının kuzeybatısında beden duvarları üzerinde yükselmektedir (Şekil 158). Caminin bütün beden duvarları sarımtırak renkte kesme küfeki taşı ve kaba yonu taş ile örülmüştür. Taşlar arasında bağlayıcı olarak kireç harcı kullanılmıştır. Son cemaat yeri ve minarede ise kesme taş kullanılmıştır. Duvarlar çatı seviyesinde profilli 1080 Yapı kaynaklarda ve halk arasında İsmail Bey Camii, Küçük İmaret, Aşağı İmaret şeklinde de adlandırılmaktadır. Bugün yapı sadece cami işlevinde kullanıldığından İsmail Bey Cami şeklinde adlandırılmaktadır. Bkz. K.K. Eyüpgiller, Bir Kent Tarihi Kastamonu, İstanbul, 1999, s.72; G. Cantay, a.g.e., s.28. 1081 Z.K. Bilici, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18. Yüzyılın Sonuna Kadar), (Ankara Ü. Sos. Bil. Enst. Arkeoloji ve Sanat Tarihi, Sanat Tarihi A.B.D., Doktora Tezi), Ankara, 1991, s.14; N. Şahin-E. Morçöl, “Kastamonu İsmail Bey Külliyesi Rölövesi”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 6, Ankara, 1987, s.31-58. 426 bir saçak kornişi ile son bulmaktadır. Korniş, son cemaat yerinin doğu ve batı cephelerinde kademe yapmıştır. Kasnaklar tuğladandır. Kasnakların kubbe akslarına gelen kenarlarına birer mazgal pencere açılmıştır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 315319). Şekil 158. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Plan (VGM. Arşivi’nden işlenerek). Avlunun kuzeybatı köşesinde beden duvarları üzerinde yükselen minare kesme taşlarla inşa edilmiştir. Kaide belli bir yüksekliğe kadar kare planlıdır, kaideden gövdeye sekizgen prizmal bir pabuç ile geçilmektedir. Gövdenin alt kesimi sekizgen üst kesimi ise onaltıgendir. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik formu petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye avlunun kuzeybatısındaki merdivenlerle ulaşılan mukarnas kavsaralı basık kemerli bir kapı ile ulaşılmaktadır. Merdivenin taş basamakları bitkisel motiflerle hareketlendirilmiştir (Resim 315-317), (Şekil 159). 427 Şekil 159. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Kuzey Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek). Beş birimli son cemaat yeri kuzey, doğu ve batı cephelere sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler güneyde yapının beden duvarlarına yerleştirilmiş profilli konsollar ile kuzey cephenin doğu ve batı köşelerinde “L”, ortada ise köşeleri pahlanmış kare planlı altı adet paye ile taşınmaktadır. Kemerlerin üzengi taşları profilli konsollarla hareketlendirilmiştir. Ortadaki kemer ise mukarnaslı konsollarla daha da vurgulanmıştır. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir. Son 428 cemaat yerinde kuzey duvarı oldukça sağırdır. Kesme taş kaplama cephede taçkapı dışında herhangi bir açıklığa yer verilmemiştir (Resim 318-319). Son cemaat yerinde her birim birer kubbe ile örtülmüştür. Ortadaki kubbe daha yüksek tutulmuştur. Nervürlü kubbeye geçiş, mukarnas dolgulu tromplarla sağlanmıştır. İki yandaki kubbenin geçişleri üzerleri üçgen şeklindeki dekoratif unsurlarla hareketlendirilmiş pandantiflerle sağlanmıştır. Dışa çok fazla taşıntı yapmayan taçkapı mermerdendir. Sivri kemerli taçkapıda kemer zıvanalı geçmelidir. Kemer iki yandan yarım daire planlı mukarnas başlıklı sütuncelere oturmaktadır. Giriş açıklığı zıvanalı geçmeli basık kemerlidir. Basık kemerini üzerinde bir sıra mukarnas dizisi onunda üzerinde inşa kitabesi bulunmaktadır. Taçkapı çerçevesinin en dışında sade profiller, ana çerçevede ise örgü motifi verilmiştir. Bu bordür alçak kabartma tekniğindedir. Taçkapının ahşap kapı kanatları 2008 onarımında eklenmiştir. 2007 yılındaki incelememizde her iki kanat enine ve boyuna yerleştirilmiş kartuşlarla hareketlendirilmişti. Bugün ise kanatlarda baklava motifini andırır panolar bulunmaktadır (Resim 320), (Şekil 160). 2008 yılı onarımından önce avlu ile giriş kotu arasında yaklaşık 1.07 m. kot farkı vardı. Avluya dört basamaklı bir merdiven ile çıkılmaktaydı1082. Bu onarımda bu kot faklı ortadan kaldırılmış, giriş ile avlu zemini aynı kota getirilmiştir. Avlu ile ibadet mekanı bir sivri kemer ile ayrılmaktadır. Kare planlı avluda kubbeye geçiş içleri mukarnaslarla dolgulandırılmış tromplarla sağlanmaktadır. Kubbenin merkezinde bir aydınlatma feneri bulunmaktadır. Restorasyon öncesinde avlunun kuzey duvarına ahşap bir kadınlar mahfili bulunmaktaydı. 2008 onarımında bu mahfil kaldırılmıştır. Avlunun doğu duvarının kuzey ucundaki bir kapı ile doğudaki tabhane mekanına geçilmektedir. Avlunun batı duvarına açılan bir kapı ile de güneybatıdaki tabhane mekanına geçilmektedir (Resim 321). Avlunun doğu duvarının kuzey ucuna yerleştirilmiş basık kemerli bir açıklıkla doğudaki tabhane mekanına geçilmektedir. Kapının söve ve kemeri kesme taştır. Kuzey-güney yönlü yerleştirilmiş dikdörtgen planlı mekan bir beşik tonoz ile örtülüdür. Mekanın doğu duvarında bir pencere, güney duvarında da bugün mihrap şeklinde 1082 Z.K. Bilici, a.g.t., s.16. 429 kullanılan bir niş vardır. Kaynaklarda yayınlanmış planlarda bu niş dışa açılan bir kapı şeklinde gösterilmiştir1083. Şekil 160. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Taçkapı. 1083 K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.72, Şek.B10. 430 Kuzeybatıdaki tabhane mekanı da bir beşik tonoz ile örtülüdür. Mekana dışarıdan batı duvarının kuzey köşesine açılmış bir kapı ile girilmektedir. Mekanın diğer duvarlarında küçük nişler bulunmaktadır. Bu nişlerden güney duvarının batı ucundaki niş güneydeki mutfakla bağlantıyı sağlayan kapı olmalıydı. Bugün batı duvarında dışa açılan kapı, muhtemelen bu kapandıktan sonra yapılmış olmalıdır. Kapı, yapının o cepheye açılan pencerelerinden biridir1084. Şekil 161. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Kesit (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 1084 Z.K. Bilici, a.g.t.,s.16-17. 431 Avludan “L” şeklinde bir koridorla ulaşılan güneybatıdaki tabhane mekanı kareye yakın dikdörtgen planlıdır ve bir beşik tonoz ile örtülüdür. Kaynaklarda burasının mutfak olarak kullanıldığı belirtilmektedir1085. Mekanın avluya bitişik doğu duvarında ocak ve fırın bulunmaktadır. Mekanın batı duvarında dışa açılan kapısı sonradan kapatılarak pencereye dönüştürülmüştür1086. İbadet mekanı doğu ve batı duvarlarında simetrik birer pencere yerleştirilmiştir. Güney duvarında ise mihrabın iki yanında birer pencere yer almaktadır. Pencereler dıştan kesme taş sövelidir. Kubbeye geçiş mukarnas dolgulu pandantiflerle sağlanmıştır (Resim 324-325). Mihrap yuvarlak kemerli basit bir niş şeklindedir. Son onarımda mihrap üzerinde raspa yapılmış ve unsurun dış konturları yaldızlanmıştır (Resim 325). Minber yenidir. Yapıda taş, alçı ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme son cemaat yerinde, taçkapıda ve minare basamaklarındadır. Son cemaat yerindeki konsolların iki yüzünde rumi motiflerinden meydana gelen bitkisel süsleme alçak kabartma tekniğinde verilmiştir. Taçkapının çerçevesindeki bordürlerde alçak kabartma olarak işlenmiştir. Bordürle alt köşelerde birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Minareye çıkışı sağlayan blok taş basamaklar üzerinde ise orta aksta bir, yanlarda ikişer yaprak motifi kabartma tekniğindedir (Resim 322). Alçı süsleme taçkapının tavanındadır. Sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik kompozisyonda yıldızların arasında sekizgenler ve beş köşeli yıldızlar meydana gelmiştir. Geometrik motiflerin içerisine çok çenekli natüralist çiçekler işlenmiştir (Şekil 162). Bugün ibadet mekanı duvarlarında bulunan iri harflerle yazılmış dini içerikli yazılar ve geçişlerdeki yapıyla uyumsuz renkler 2008 onarımında yapıya eklenen unsurlardır (Resim 324-325). Son cemaat yerinin güney duvarında onarım öncesinde cami tasvirleri ve sürrealist denemeler bulunmaktadır1087. 1085 Z.K. Bilici, a.g.t.,s.16. K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.72, Şek. B10. 1087 Süslemelerin tasviri için bkz. Z.K. Bilici, a.g.t.,s.17-18, Foto No:30-31, Levha no:13-14, şekil no:1314. 1086 432 Şekil 162. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Taçkapının Tavanındaki Alçı Süsleme. Tarihlendirme Giriş kapısı üzerindeki sivri kemerli alınlık içinde dikdörtgen bir çerçeve içine alınmış inşa kitabesi mermerdir. Yapının kitabesi nesih tarzında yazılmış üç satırdır (Resim 326). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir1088: ‫ ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ ﺳﻼم ﻋﻠﯿﻜﻢ ﺑﻤﺎ ﺻﺒﺮﺗﻢ ﻓﻨﻌﻢ ﻋﻘﺒﻰ اﻟﺪار‬-١ ‫ اﻣﺮ ﺑﺎءﻧﺸﺎء ھﺰااﻟﻌﻤﻠﺮة اﻟﻤﺒﺎرﻛﺔ اﻟﻤﻘﺎم اﻻﻋﻈﻢ اﻟﻌﺎﻟﻰ اﻟﻌﺎدل‬-٢ ‫ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺳﻤﻌﯿﻞ ﺑﻦ اﺑﺮاھﻢ ﺑﻦ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﺧﺎن ﺗﻘﺒﻞ اﷲ ﻣﻨﮫ اﻟﺤﺴﻨﺎت ﻓﻰ ﺳﻨﺔ ﺛﻤﺎن وﺧﻤﺴﯿﻦ و‬-٣ ‫ﺛﻤﺎﻧﻤﺎءة‬ Kitabenin Anlamı: Esirgeyen bağışlayan Allah’ın adıyla. Sabrettiğinizden dolayı üzerinize selam olsun. Ne güzel akibet yurdu. Bu mübarek imaret binasının yapılmasını, büyük, yüksek, makam sahibi alim, adil Sultan İsmail Bey emretti. Onun babası İbrahim onun babası İsfendiyar Bey’dir. Allah İsmail Bey’in böyle hayırlı işlerini kabul etsin1089. 1088 Kitabenin transkripsiyonu için bkz. K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.73; Y. Yücel, a.g.e., I, s.175. Ü. Karabiberoğlu, Kastamonu İsmail Bey Külliyesi, (Hacettepe Ü. Sos. Bil. Enst., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1997, s.45. 1089 433 Yapı kitabesine göre H.858/1454 yılında Candaroğlu İsmail bin İbrahim bin İsfendiyar Han tarafından yaptırılmıştır1090. Külliyenin H.861/1457 tarihli Arapça vakfiyesi vardır. Ayrıca külliyeye ilave olarak yapılan vakıflarla ilgili H.865 Şaban/1461 tarihli Arapça yazılmış bir vakfiyesi daha bulunmaktadır1091. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü’ndeki Kuyud-u Kadime Arşivi’ndeki 554 sayılı vakıf defterinin 35. sayfasında “Evkaf-ı İmaret-i İsmail Bey” başlığı altında, imaretin vakıflarından bahsedilmektedir. Bu defterin XVII. yüzyılda tutulmuştur1092. 1090 K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.73; Z.K. Bilici, a.g.t., s.13. Z.K. Bilici, a.g.t., s.13; K.K. Eyüpgiller, a.g.e., s.73; dipnot 344. 1092 Z.K. Bilici, ay.yer. 1091 434 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.35 :KARACABEY İMARETİ/CAMİİ1093 :Karacabey/Bursa İnceleme Tarihi :163 Resim No :18.12.2009 :327-334 Bursa’nın Karacabey ilçesindeki imaret, H.861/1456-57 yılında Abdullah oğlu Karacabey tarafından yaptırılmıştır. Yapının batısında Karacabey’in hanımı ve kardeşi Ahmet Bey’in bir türbe, son cemaat yerinde de banisine ait demir korkuluklarla çevrili bir lahit bulunmaktadır1094. 1853 yılındaki depremde büyük ölçüde zarar gören yapı, daha sonra da Yunanlıların tahriplerine uğramıştır. 1927-28 yıllarında çekilmiş fotoğrafları yayınlayan ve 1950 ve 1968 yıllarında yapıyı inceleyen E.H. Ayverdi’nin verdiği bilgilere göre; 1927-28 yıllarına ait fotoğraflarda avlu ve ibadet mekanının kubbeleri sağlamdır ancak kurşun ve saçak yoktur. Son cemaat yeri yıkıktır, son cemaat yerinin batısında görülen bölmeler, Karacabey’in kabri için yapılmış dolgu tuğladır. Minarenin şerefeden yukarı ve doğudaki tabhane mekanının kubbesi yıkıktır. 1950 yılındaki incelemede ise mihrap kısmının iki yanındaki duvarların durduğu ancak mihrabın yıkık olduğu, son cemaat yeri kubbe, kemer ve ayakların, minarenin şerefeye kadar olan kısmının, kuzeydeki avlunun kubbesinin de yıkık olduğu belirtilmektedir. 1968 yılındaki incelemede ise kalan tabhane mekanının kubbesi, mihrap duvarı tamamen çökmüştür. Birinci kubbenin de sadece iki duvarı ayaktadır. Eyvan kemer karnında da hat yazıları ve bitkisel örnekli kartuşlar görülmektedir1095. Kullanılamaz durumdaki imaret 1971-1972 yıllarında onarılarak ibadete açılmıştır1096. Yapı son olarak da 1982 yılında onarılarak ibadet açılmıştır. Avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının beş birimli bir son cemaat yeri ve minaresi de vardır (Şekil 163). 1093 Yapı Karacabey İmaret Camii, Kurşunlu Camii, Karacabey Camii şeklinde de adlandırılmaktadır Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.149; Türkiye’de Vakıf…, IV, s.371; S. Eyice, a.g.m., s.41; A. Batur, a.g.m., s.161; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.770; A. Kuran, a.g.e., s.92-93; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 1963, s.13. 1094 Türbe ve lahit için bkz. Türkiye’de Vakıf…, IV, s.375. 1095 E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.772, Res.1105-1115; O. Aslanapa, a.g.m., s.21, Şek.2-4’te yayınlamış olduğu fotoğraflarda görüldüğü üzere, yapının örtüleri ve duvarlarının büyük bir kısmı yıkıktır. 1096 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s. 306; Türkiye’de Vakıf…, IV, s.372. 435 Yapının kuzey cephesinde renkli düzgün kesme taş ve mermerlerle, beden duvarlarında da almaşık duvar tekniği kullanılmıştır. Almaşıklık 1 sıra kesme taş ve iki sıra tuğla ile sağlanmıştır. Almaşık düzende taşların arasına dikine yerleştirilen ikişer tuğla çağdaşı yapılara göre daha düzenlidir1097. Beden duvarları ve kasnaklar iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Kubbe kasnakları sıvalıdır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 327). Şekil 163. Karacabey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının kuzey cephesi dışında her cephesine alt ve üst kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır, söve ve atkı taşları mermerdir. Hafifletme kemerleri de tuğladandır. Üst sıra pencereleri ise tuğladan sivri kemerlidir ve alçı dışlıkları vardır. 1097 Duvar tekniği için ayrıca bkz. A. Batur, a.g.m., s.161-162. 436 Yapının orijinalde iki adet minaresi vardır. Ancak bugün sadece kuzeybatıdaki ayaktadır. Minare girişleri, avlunun kuzey uçlarında yer alan açıklıklarla ulaşılan koridorların batı ve doğu uçlarında yer almaktadır. Kuzeybatıdaki minare dışarıya dikdörtgen şekilde yansımaktadır. Kaide ve silindirik gövde kesme taştır. Şerefe altı kaytak silme ile son bulmaktadır. Kesme taş silindirik formdaki petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür1098 (Resim 327). Kare kesitli mermer ayaklarla taşınan sekizgen planlı şadırvan, kurşun kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Unsur yapıyla çağdaş değildir. Beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerler ile açılmaktadır. Kemerleri taşıyan ayaklar “T” formundadır. Ayaklar ve kemerler iki renkli mermerlerle kapladır. Kemer aynalıkları da mermerdir. Kemer araları kaytan silmelerle çevrelenmiştir. Unsur saçak seviyesinde silmeler ile son bulmaktadır. Son cemaat yerinde kemerler kuzeygüney ve doğu-batı yönlü demir gergilerle birbirine bağlanmıştır. Unsurda orta birim bir aynalı manastır tonozu ile diğer dört birim ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür1099. Kubbe, geçişler ve güney duvarı sıvalı ve boyalıdır. Son cemaat yerinin güney duvarında ortada taçkapı, cephenin neredeyse ortalarına gelecek şekilde yerleştirilmiş, dış mihraplar ve doğu ve batı uçlarda birer pencere açıklığına yer verilmiştir. Basit bir niş formundaki dikdörtgen kesitli dış mihraplar, birer sivri tonoz ile örtülüdür. Unsurlarda herhangi bir bezeme bulunmamaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Cephede taçkapının iki yanında ikişer adet sivri kemerli üst sıra penceresi de vardır (Resim 328-329). Dışa taşıntı yapan taçkapı iki renkli mermer kaplamadır. Unsur sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Sivri kuşatma kemeri, kakma teknikli palmet motifleri ile hareketlendirilmiştir. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer iki renkli zıvanalıdır. Açıklığın üzerinde enine dikdörtgen formlu mermer kitabe panosu yer almaktadır. Kitabenin üzerinde kalın silmelerle oluşturulmuş geometrik geçme süsleme sekiz kollu yıldız motifinden meydana gelmektedir (Resim 328). 1098 1971-72 yılındaki onarım öncesi fotoğraflarda minarenin şerefeye kadar yıkık olduğu görülmektedir. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, R.1105, 1110; O. Aslanapa, a.g.m., s.21, Şek-3-4. 1099 E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, R.1104’te yayınlamış olduğu planda son cemaat yerinde orta birimi de bir kubbe ile örtülü şekilde göstermiştir. 437 Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçiş unsurları mukarnaslarla sekizgen planlı kasnak ise Türk üçgenleri ile hareketlendirilmiştir. Pandantiflerin alt kesiminde de birer adet palmet motifi bulunmaktadır. Kubbenin merkezinde sekizgen planlı bir aydınlatma penceresi vardır. Avlunun doğu ve batı duvarları sivri kemerli çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Daha dar nişler kuzey duvarında giriş açıklığının iki yanında da bulunmaktadır. Unsurlar mukarnas kavsaralarla örtülmüştür. Nişlerden doğudakinin kavsarası orijinalinde de olduğu şekilde kesme taş olarak bırakılmıştır. Batıdaki ise mekanın tüm duvarlarında da olduğu gibi sıvalı ve boyalıdır. Doğudaki nişin içerisine, giriş açıklığını örten rüzgârlığın üst katına yerleştirilmiş ahşap konstrüksiyonlu mahfile ulaşımı sağlayan ahşap basamaklar yapılmıştır. Mekanının doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarına sivri kemerli çökertmeler içerisinde yer alan tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan giriş açıklıkları bulunmaktadır. Basık kemerli girişlerde, kemer ve söveler mermerdir (Resim 330). Tabhane mekanlarına ulaşımı avludan sağlanan enine dikdörtgen formlu koridorlarla ulaşılmaktadır. Tabhane mekanlarının kuzeyinde yer alan birimler birer sivri tonoz ile örtülüdür. Mekanların son cemaat yerine açılan birer penceresi ve dikdörtgen kesitli birer nişi vardır. Doğudaki koridorun doğu duvarında bir giriş açıklığı, kuzeydoğu köşesinde de bir minare çıkışı bulunmaktadır. Batıdakinin minare çıkışı ise birimin batı duvarındadır (Resim 331). Her iki koridorun güney duvarlarının avluya yakın kısımlarında tabhane mekanlarının giriş açıklıkları vardır. Açıklılar basit dikdörtgen formdadır. Kare planlı tabhane mekanları birbirinin simetriğidir. Her iki mekanda pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Kasnaklar sivri kemerleme dizileri ile çevrelenmiştir. Mekanların dışa bakan duvarlarında alt ve üst kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Avluya bakan duvarlarda ikişer adet, koridora bakan kuzey duvarlarında ise üçer adet niş bulunmaktadır. Kuzeydeki nişlerden ortadakiler ocaktır. Dikdörtgen formlu ocaklar birer sivri tonoz ile örtülüdür. Ocakların baca delikleri içten sonradan kapatılmış olmasına rağmen çatıda bacalar mevcuttur (Resim 332). Avlu ile aynı aksta yer alan ve sivri bir kemer ile ayrılan ibadet mekanı kare planlıdır. Her iki mekan arasında 26 cm.lik kot farkı vardır. İbadet mekanının her üç duvarının alt ve üst korunda ikişer adet pencere açıklığı bulunmaktadır. Dikdörtgen 438 formlu alt sıra pencerelerin alınlıkları sivri kemerlidir. Üst sıra pencereleri de sivri kemerlidir ve renkli camlı alçıdan içliklere sahiptir. Mekan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçişler ve kasnak avluda da olduğu gibi mukarnas ve Türk üçgenleri ile hareketlendirilmiştir (Resim 333). Kaynaklarda yayınlanmış imaretin onarım öncesi fotoğraflarında, yapının beden duvarlarında Edirne Muradiye İmareti’nin yazılarına benzer tarzda kufi ve celi sülüs yazıların olduğu görülmektedir1100. Sıva ve boyaları son onarımda yenilenen yapıda bu yazılara dair herhangi bir iz kalmamıştır. 1910 yılında yapıyı ziyaret eden araştırmacılar da geçiş öğeleri ve örtünün tuğla ile örülmüş olduğunu belirtmektedir1101. Beşgen planlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kalın kaytan silmelerle çevrelenen unsur yağlıboya ile boyalıdır. Son onarımda eklenen ahşap minber niteliksizdir. Yapıyı çeşitli tarihlerde inceleyen ve 1927-28, 1950, 1968 yıllarına ait fotoğraflar yayınlayan E.H. Ayverdi’nin eserinde nerdeyse tamamı yıkık olan imaretin minberinden bahsedilmemektedir. Yayınlanmış fotoğraflarda da herhangi bir minber görülmemektedir. Ancak daha yeni kaynaklarda hiçbir referans gösterilmeden sadece çizimine yer verilen minber oldukça bezemelidir1102. Bu minber muhtemelen 1971 yılında yapıya eklenmiş olmalıdır. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi taçkapı üzerindedir. Üç satırdan meydana gelen Arapça kitabe, celi sülüs yazı türündedir. Harfler mermer üzerine kabartma tekniğinde işlenmiştir (Resim334). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ اﻣﺮ اﻻﻣﯿﺮ اﻟﮕﺒﯿﺮ واﻟﺮًاﺧﺮ اﻟﺤﻄﯿﺮ اﻟﻤﺮﺣﻮم اﻟﻤﻐﭭﻮر اﻟﺴﻌﯿﺪ اﻟﺸًﮭﯿﺪ اﻟﻤﺘﺎج اﻟﻲ رﺣﻤﺖ اﻻه‬-١ ‫ ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻃﺎﯾﻲ ﻗﺮاﺟﺒﻚ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ھﺰه اﻟﻌﻤﺎرة ﻓﻲ اﯾﺎم اﻟﺪﻟﺖ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬-٢ ‫ ﻣﺮاد ﺣﺎن ﺧﻠﺪ ﻣﻠﻜﮫ ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻨﺔ اﺣﺪي وﺳﺘﯿﻦ وﺛﻤﺎن ﻣﺎﯾﮫ ھﺠﺮﯾﺔ ﻧﺒﻮﯾﺔ‬-٣ 1100 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s. 307, Res.274; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.772. Türkiye’de Vakıf …, IV, s.374-75, dipnot 17. 1102 Minberin çizimi için bkz. F. Uluengin-vd, a.g.e., s.149. 1101 439 Kitabenin Anlamı: Allah’ın rahmetine muhtaç, merhum, mağfur, saadetli ve şehid, büyük emir, şerefli komutan, Abdullah oğlu Dayı Karaca Bey, Murad Han oğlu Sultan Mehmed’in –mülkü ebedi olsun- yönetimi zamanında hicri 861 tarihinde bu imareti (n yapılmasını) emretti1103. Kitabeden anlaşılacağı gibi imaret, Fatih Sultan Mehmed döneminde Abdullah oğlu Karacabey tarafından H.861/1456-57 yılında inşa ettirilmiştir. Yapının banisi Dayı Karaca Bey II. Murad döneminde (1421-51) Rumeli Beylerbeyi tayin edilmiştir. E. H. Ayverdi, Karacabey İmareti’nin H.859/1455 tarihli vakıf defterlerinden yola çıkarak yapının 1456-57 yılından önce inşa edildiğini ileri sürmektedir1104. 1103 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s. 306. Kitabenin farklı okunuşları için ayrıca bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.777; Türkiye’de Vakıf …, IV, s.371. 1104 Türkiye’de Vakıf …, IV, s.371; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.770-76. 440 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.36 : HAMZA BEY İMARETİ/CAMİİ1105 :Bursa İnceleme Tarihi :07.08.2006 :164 Resim No :335-344 Hamzabey Mahallesi, Karlıca Caddesi’nde bulunan yapı, II. Murad’ın vezirlerinden Hamza Bey tarafından yaptırılmıştır. İzmir’i fetheden Hamza Bey, 1461 yılında Romanya’da Kazıklı Voyvoda tarafından kazığa çakılmış, cesedi daha sonra Bursa’ya getirilmiştir1106. Yapı Fatih devrinde, mescit olarak kullanılmış, 1614 yılında da yapıya Kazasker Muallim Zade Ahmed Efendi tarafından minber konulması ile camiye dönüştürülmüştür. İmaret, Bursa’da Fatih devrinde yapılan camilerin en büyüğüdür1107. 1826 ve 1855 yıllarındaki depremlerden sonra tamir edilmiştir. Son olarak da 1958 ve 1963 yıllarında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onarılmış ve ibadete açılmıştır1108. Külliyenin diğer yapıları olan medrese ve imaret bugün yok olmuştur1109. XV. yüzyılda Hamza Bey tarafından imaretin doğusunda inşa ettirilmiş medresenin onsekiz odası varmış ve 1615 yılında yıktırılıp yeniden inşa edilmiş. Medrese 1930 yılına kadar mevcutmuş1110. İmaretin kuzeybatısında XV. yüzyılda yaptırılan sekizgen planlı ve bir kubbe ile örtülü Hamza Bey’in türbesi vardır. Girişi eyvan şeklindedir. İmaretin kuzeybatı ucunda son cemaat yerinin devamı gibi görülen türbede ise, Hamza Bey’in eşi ile kızlarının mezarları bulunmaktadır1111. Türbenin duvarları iki sıra yatay bir sıra dikey tuğla ile örülmüştür. Kuzey cephesindeki pencere ve kapı kemerlerinin üzerinde ise zikzak tuğla dizileri ile bezemeler yapılmıştır. Beden duvarlarının üstü ve yanları 1105 İmaret, yüksek lisans tez çalışmamız kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.207-214. Yapı halk arasında Hamza Bey Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. A. Kuran, a.g.e., s.71. 1106 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s. 63; Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.74. 1107 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.89. 1108 E.H. Ayverdi yapının 1960 yılından önce başlayan onarımının 1962 yılında tamamlandığını belirtmekte ve yapının 1962 yılına ait bir fotoğrafını da yayınlamaktadır Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.96, Res. 160. 1109 S. Arık vd., a.g.e., s.49.; Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.74; K. Baykal, a.g.e., s.35. 1110 N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.220. 1111 R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.63; N.T. Dostoğlu, a.g.e., s.220. 441 kabartma çerçevelerle bitirilmiştir. Hamza Bey İmareti’nin kuzeyinde yer alan Kara Mustafa Paşa Türbesi ise kare planlıdır. Yapı, avlu, ibadet mekanı ve iki tabhane mekanından meydana gelen bir tabhaneli camidir. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri vardır (Şekil 164). Yapının duvarları üç sıra yatay tuğla ve bir moloz taş ile örülmüş, araya da birer adet dikey tuğla yerleştirilmiştir. Son cemaat yeri ile yapının duvarları arasında fark yoktur. Sadece beden duvarlarının alt kısımlarında derz ve taşlarda bazı farklar görülmektedir. Bu da yapılan onarımların sonucu olmalıdır. Kubbe kasnakları ise tuğladandır. Son cemaat yerinin öne doğru çıkıntı yapan bölümünün üst tarafı dışında tüm duvarlar ve ibadet mekanı kubbesi dışında tüm kubbeler üç sıra kirpi saçakla hareketlendirilmiştir. İbadet mekanının kubbesi iki sıra, son cemaat yerinde öne çıkıntı yapan kısım ise bir sıra kirpi saçakla son bulmaktadır (Resim 335-336). Şekil 164. Bursa Hamza Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). 442 Yapının doğu ve batı cephelerinde alt ve üst seviyede üçer adet pencere vardır. Tabhane mekanlarının güney cephelerinin üst seviyesinde ikişer pencere ve ibadet mekanın her cephesinde ise altta ve üstte ikişer pencere yer almaktadır. Sivri kemerli çökertmeler içerisinde yer alan dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin genellikle mermerden söveleri ve atkı taşları vardır. Bazı söveler onarımlarla değişmiş, çimento ile yapılmışlardır. Sivri kemerli üst sıra pencereleri, sivri kemerli çökertmeler içerisindedir (Resim 336). Güneydeki alt sıra pencerelerinin çökertmeleri testere dişleri ile hareketlendirilmiştir. Ayrıca iki pencere arasında iç içe iki sivri kemerli bir çökertme vardır. Üst sıra pencerelerin alçıdan dışlıkları bulunmaktadır. İmaretin kuzeyinde yer alan şadırvan sekizgen planlıdır. Kurşun kaplı bir kubbe ile örtülü şadırvanın kubbesi içten düz bir tavan ile kapatılmıştır. Şadırvanın ayakları mermerdendir ve kare kesitlidir. Ortasında sekizgen planlı mermer bir havuz vardır. Yapının kuzeydoğusunda yer alan minare, beşgen kaidelidir. Kaide beden duvarları boyunca yükselmektedir. Kaidenin alt kesiminde üç sıra yatay tuğla ile bir adet dikey tuğlanın düzgün kesme taşları çevrelediği görülürken, üst taraflara doğru dikey tuğlaların yerini sadece kalın derzler almıştır. Taş ve tuğla ile örülen pabuç üçgenlerle hareketlendirilmiştir. Güdük gövde ve silindirik formlu petek yatay şekilde yerleştirilmiş tuğlalarla örülmüştür. Şerefe altında iki kaytan silmenin arası eşkenar dörtgen formundaki tuğlalarla dolgulandırılmıştır. Yeşil sırlı bu tuğlaların kimileri dökülmüştür. Konik külah kurşun kaplıdır. Minareye son cemaat yerinin doğusunda yer alan kapı ile çıkılmaktadır. Minare yapıya sonradan eklenmiştir ve kaideden şerefeye kadar tamir edilmiştir1112. E.H. Ayverdi’de minarenin sonradan eklendiğini, orijinal minarenin ise sol köşede duvar üzerinde olabileceğini belirtmektedir1113. İmaretin kuzeyinde yer alan son cemaat yeri beş birimlidir. Ortadaki birim geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe eteği dört yönde, dikdörtgen formu çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Diğer birimler ise pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Doğu ve batıdaki birimlerin pandantiflerinin üzeri kavisli 1112 1113 üçgenlerle dolgulandırılmıştır. Doğudaki Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.76. E.H. Ayverdi, a.g.e., IIII, s.95. 443 kubbenin güneydoğusundaki pandantifinin üzerinde sıvanın altında kalemişi süslemelerin geldiği görülmektedir. Batıdaki birimin kubbesi dışında tüm kubbelerin göbeğinde bitkisel içerikli kalemişi bir madalyon bulunmaktadır. Türbenin son cemaat yerinin batı cephesine bitiştirilmiş olması nedeniyle son cemaat yerinin batısı dışa kapalıdır. Doğu kesimi ise sivri bir kemer ile dışa açılmaktadır. Son cemaat yerinin sivri kemerleri yığma mermer ayaklar üzerindedir. Dikdörtgen kesitli ayakların kaideleri yoktur, başlıkları ise profillidir. Kemerler kuzey-güney yönlü çelik gergiler ile desteklenmektedir. Kemerlerin arası camekanlarla kapatılmıştır. Son cemaat yerinin doğu ve batı kesimi üçer basamakla çıkılan birer seki ile yükseltilmiştir. Yapının kuzey cephesi dışa taşıntılı yan kanatları olan taçkapı dışında sağırdır. Son cemaat yerinin orta birimi bir taçkapı gibi dışa taşıntılı şekilde ve iki yanındaki birimlerden daha yüksek şekilde inşa edilmiştir. Ortadaki iki ayağın üzerinde, taçkapıdaki gibi birer dilimli niş vardır. Dışa taşıntılı ve daha yüksek tutulmuş olan orta birimin üst kesimi, tek sıra kirpi saçağın altı, köşelerde birer ortada ise yan yana ikişer iri testere dişi ile hareketlendirilmiştir (Resim 338). Bu ileri doğru çıkış kuzey cephenin bütünlüğünü parçalamıştır. Kalkan duvarları ile farklı denemeleri uygulayan Bursalı mimarlar, bu cephe ile de yeni denemelere açık olduklarını göstermektedirler1114. Kuzey cephenin ortasında yer alan taçkapı, mermerdendir. Düz tavanlı bir kavsara ile örtülüdür. Kemeri Bursa kemeri formundadır. Kavsaranın üzerinde sivri kemerli bir pencere vardır. İki yandaki mihrabiyeler dikdörtgen kesitlidir. Düz tavanla örtülü mihrabiyelerin kemeri dilimlidir. İçleri bugün ayakkabılık olarak kullanılmaktadır. Taçkapı düz, bir tarafı kavisli ve pahlı silmelerle çevrelenmiştir. Giriş açıklığı basık kemerlidir. Giriş açıklığının üzerinde enine dikdörtgen dini içerikli bir kitabe levhası vardır. Kitabede 1290/1873-74 tarihi vardır. Bu kitabe onarımların birinde konulmuş olmalıdır. Ahşap kapı kanatları yenidir (Resim 339). Giriş açıklığından kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantiflerin üzeri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Sekizgen kasnağın üzeri sivri ve dilimli kemerli çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Kasnaktaki dört sivri kemerli pencerelerde dilimli kemerli birer 1114 A. Batur, a.g.m., s.164. 444 çökertme içerisindedir. Kubbe eteği de mukarnas dişleri ile bezenmiştir. Kubbe göbeğinde aydınlatma feneri kapatılmış, göbeğe kalemişi süslemeler yapılmıştır. Avlunun kuzeyinde ikisi duvara gömülü, ikisi serbest kare kesitli dört ahşap destekle taşınan bir kadınlar mahfili yer almaktadır. Avlunun ortasındaki havuz/şadırvan yoktur. Avlunun kuzeyindeki, taçkapının üzerindeki pencerenin doğu ve batısından çatıya çıkılmaktadır. Avlu ile doğu ve batısındaki tabhane mekanları arasında kot farkı yoktur (Resim 340-341). Avlunun doğu ve batısında birer tabhane mekanı vardır. Tabhane mekanlarının avluya açılan kemerleri Bursa ve dilimli kemer şeklinde iki kademelidir. Kuzey-güney yönlü dikdörtgen planlı tabhane mekanlarında kuzey duvarlarına doğu-batı yönlü kemerler atılmış ve bir kare alan oluşturulmuştur. Kare alanlar birer kubbe ile örtülmüştür. Doğudaki kubbenin geçişler iki sıra üçgenlerden meydana gelmektedir. Batıdaki tabhane mekanının kubbe geçişleri üzerleri mukarnaslarla hareketlendirilmiş tromptur. Kubbe göbeklerinde birer bitkisel içerikli kalemişi madalyon vardır. Kemerlerin kuzeyindeki alanlar ise birer aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Tabhane mekanlarının alt ve üst seviye pencereleri dış cephede de olduğu şekilde birer sivri kemerli çökertme içerisindedir. Güney duvarlarında ise ortada bugün yaşmak kısmı kapatılarak mihrap görünümü kazandırılmış birer ocak, ocakların iki yanında ise sivri kemerli birer niş vardır. Yarım daire formlu ocaklar çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerindeki geometrik örnekli süslemeler ve çerçeve yaldızlanmıştır. Çerçevede ise silmeler, bitkisel bordürler ve meander bordürü bulunmaktadır. İki ocak arasındaki tek fark enlice bitkisel bordürde farklı süslemelerin olmasıdır (Resim 342-343). Ocaklarda baca izi olmadığı, onarımı yapan kurum tarafından açıklanmıştır1115. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında pencere olmamasının nedeni de bu nişler olmalıdır. Malakari kabartma tekniğinde yapılmış süslemeler, eski fotoğraflarda bugünkü göründüğü gibi yaldızlı değil, doğal görünümdedir. Üçgen alınlık üzerinde kalemişi bitkisel bir süsleme, bugün mermer kaplı ana nişte ise ortasından kandil sarkan perde motifi bulunmaktadır. E. H. Ayverdi, form ve ölçüleri ile bugün mihrap görünümündeki unsurların birer ocak olabileceğini 1115 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.75. 445 ancak baca araştırması yapmadığı için bunun net bir veri olmadığını da eklemektedir1116. M. Top ise, “erken Osmanlı camilerinde kıble duvarı üzerinde birden fazla mihrabın olmadığını, bu dönemden sadece Ankara Karacabey Camii ile Bursa Hamza Bey Camii’nin yan mekanlarında mihraba rastlandığını, belirtmektedir”1117. Her ne kadar bugün mihrap görünümüne sahip olsalar da unsurlar birer ocaktır. Benzer durum bu iki yapı dışında İnegöl İshak Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır. Avludan iki basamakla çıkılan ibadet mekanı, kare planlıdır. Geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. İbadet mekanındaki pencerelerin tümü tabhane mekanlarında da olduğu şekilde birer sivri kemerli çökertme içerisine alınmıştır. Kubbe göbeği diğer örtülerdeki gibi birer madalyonla hareketlendirilmiştir (Resim 344). Yapının eski fotoğrafında ise kubbe eteğini dolanan bitkisel bir bordür ve Türk üçgenlerini çevreleyen fletolar bulunmaktadır. Üst seviyedeki pencereler ise bitkisel birer tepelik ile taçlandırılmıştır1118. İbadet mekanının güney duvarının ortasında yer alan mihrap, dikdörtgen kesitlidir. Mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Mermer mihrap basit birer silme ile çevrelenmiştir. Çerçevede yağlı boya ile yapılmış palmet fistosu vardır. Aynalıkta üst üste iki tane dikdörtgen kesitli ayet panosu bulunmaktadır. Kavsara altın yaldızla boyanmıştır (Resim 344). E.H. Ayverdi’nin yayındığı eski bir fotoğrafta ise mihrap bugünkü görünümünden oldukça farklıdır. Kalın bir çerçevesi bulunan mihrabın ana nişinde ortasından kandil motifi sarkan, iki yana çekilmiş bir perde motifi bulunmaktadır. Silmelerle kademelenmiş çerçeve üzerinde de bitkisel örnekli süslemeler yer almaktadır1119. Mihrabın batısındaki ahşap minber ve avlunun güneydoğu köşesindeki vaaz kürsüsü yenidir. Yapıda, taş, taş-tuğla, sırlı tuğla, alçı ve kalemişi ile yapılmış süslemeler vardır. Taş süslemeler son cemaat yerindedir. Son cemaat yerindeki mermer ayakların 1116 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.93, Res. 156. M. Top, a.g.t., s.240. 1118 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.93, Res. 149. 1119 Ay.yer., Res. 150. Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.166-67. 1117 446 başlıkları iç ve dış bükey silmelerle hareketlendirilmiştir. Başlıklar Batılılaşma dönemi özellikleri gösteren “S” “C” kıvrımlı profillere sahiptir (Resim 338). Son cemaat yerinin ortasında, dışa çıkıntı yapan kesimin üst tarafındaki testere dişleri taş-tuğla ile yapılmıştır. Minarede şerefe altı, eşkenar dörtgen formunda yeşil sırlı tuğlalarla hareketlendirilmiştir1120. Tuğlaların bazıları dökülmüştür. Alçı süslemeler yapıdaki kubbe geçişlerinde ve tabhane mekanlarında yer alan mihraplarındadır. Avlu, ibadet mekanı ve batıdaki tabhane mekanlarının kubbe geçişlerinin üzerleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarındaki mihrapların kavsara köşeliklerinde çok kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir kompozisyon vardır. Çerçevede ise doğudakinde sadece palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bir bordür vardır (Resim 342). Aynı bordür Bursa Ulu Camii’nin mermer taçkapısının batı yan nişini de kuşatmaktadır1121. Batıdaki mihrap çerçevesinde ise dıştan içe doğru palmet ve rumilerden meydana gelen dar bir bitkisel bordür; birleşim yerlerinde sepet örgüsü yapan, kıvrım dallarla oval bir madalyon oluşturan bitkisel süslemenin içi palmet ve rumilerle süslenmiştir. Sadece kıvrım dallardan meydana gelen dar bir silmeden sonra meander bordürü ile çerçeve son bulmaktadır. Bursa Yeşil İmaret’in alçı ocak ve dolap nişlerinde de bu meander süsleme kullanılmıştır. Alçı süslemeler malakâri tekniğindedir1122. Yapıdaki tüm kubbelerin göbeğinde rumiler, kıvrım dallarla şekillenen kalemişi birer dairesel madalyon vardır. Madalyonun iç halkasında Bursa Yeşil İmaret’in giriş eyvanının yan duvarlarında yer alan madalyonda da olduğu gibi bir sıra inci dizisi bulunmaktadır. Son cemaat yeri doğu biriminin güneydoğusunda yer alan pandantif üzerinde boya tabakasının altında kalemişi süslemelerin geldiği görülmektedir. Kubbedeki bu madalyonlarda boyalar altında devam ediyor gibidir. Yapılan tamirlerin birinde kubbe ve geçişlerdeki kalemişi süslemelerin üzeri örtülmüş olabilir. 1120 Sırlı tuğlalı minareler için bkz. A.O. Uysal, “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.V, Ankara, 1994, s.2349-2367. 1121 Bkz. Y. Özbek, a.g.e., s.211, Res.213. 1122 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.75. 447 Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapının banisi Hamza Bey, Çelebi Sultan Mehmed’in baş veziri Bayezid Paşa’nın kardeşidir. Ankara Harbi’nde ve İstanbul’un fethinde bulunmuştur. Yapıyı Hamza Bey’in yaşadığı döneme XV. yy. ortaları tarihleyebiliriz1123. Yapının kapısı üzerindeki kitabe ise onarıma aittir ve 1290 tarihlidir (Resim 339). 1123 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.74-76; S. Eyice, a.g.m., s.42; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.89-97; E.H. Ayverdi-İ.A. Yüksel, a.g.e., s.61. 448 Katalog No :3.37 Yapının Adı Yeri Şekil No :MAHMUT PAŞA CAMİİ :İstanbul/Mahmutpaşa İnceleme Tarihi :165-166 Resim No :22.11.2008 :345-354 İstanbul’un Mahmutpaşa semtinde yer alan yapı büyük bir bahçe içerisindedir. Bahçenin biri güneyde diğeri doğuda olmak üzere iki kesme taş söveli kapısı vardır. Cami üç yönden bir hazire ile çevrelenmiştir. Hazirenin içerisinde Mahmut Paşa’nın türbesi bulunmaktadır1124. H.867/1462-63 yılında inşa edilen yapının banisi Fatih Sultan Mehmet’in veziri Mahmud Paşa, mimarı ise Atik Sinan’dır1125. Cami Mahmud Paşa Çarşısı ile birlikte H.1062/1652, H.1070/1660, 1680, H.1099/1688, H.1139/1726 yıllarındaki yangınlarda zarar görmüştür. H.1168/1755 yılındaki yangında zarar gören yapı, H.1169/1755-56 yılında Sultan III. Osman tarafından medrese ve kütüphane ile birlikte onartılmıştır. H.1179/1766 yılındaki depremden sonrada yapı, H.1199/1785 yılında tekrar onarılır. H.1243/1827 yılındaki yangın sonrasında H.1244/1828-29 yılındaki onarımda eski son cemaat yerinin sütunları taş payelerle değiştirilmiştir. H.1251/1835 yılında Sultan II. Mahmud emriyle yapıya hünkar mahfili eklenir. Yeni onarımda mahfil kaldırılır. 1936-1940 yılında cami tekrar onarılır1126. Yapı avlu, ibadet mekanı ve “U” şeklinde bir koridor etrafına sıralanmış tabhane mekanından meydana gelmektedir. Kuzeyde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeydoğu köşesinde de bir minare bulunmaktadır (Şekil 165). Yapının dış duvarları düzgün kesme taş, beden duvarları ve kasnakların silmeleri İstanbul’daki camiler içerisinde form ve detay bakımından en mükemmelidir. Silmeler 1124 Türbe için bkz. T. Öz, İstanbul Camileri, I-II, Ankara, 1997, s.99; E. Daş, a.g.e., s.218-221; G. Cantay, a.g.e., s.44; G. Goodwin, a.g.e., s.109, Res.101. 1125 O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, s.84-86; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.III, s.443-450; Ş. Çakmak, a.g.e., s.150; T. Öz, a.g.e., s.98-99; Ayvansarayi, a.g.e., s.254; W. Müller-Wıener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.433; C.E. Arseven, a.g.e., s.287; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.189-190; H. Ethem, Camilerimiz, İstanbul, 1932, s.30-31. 1126 W.Müller-Wıener, a.g.e., s.434-435; D. Kuban, a.g.e., s.189. 449 İznik Yeşil Cami’n silmeleri ile benzerlik göstermektedir1127. Örtüleri ise kurşun kaplıdır (Resim 345). Şekil 165. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek). Yapının kuzeybatı köşesindeki minarenin kaidesi kare planlıdır. Kesme taş minarenin silindirik formlu gövdesi gibi külahı da kesme taştır. Şerefe altı kalın kaytan silmelerle hareketlendirilmiştir. Petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye ulaşım, kuzeybatıdaki tabhane mekanının batı duvarının kuzey ucundaki açıklık ile sağlanmaktadır (Resim 345). Yapının kuzeyinde yer alan mermer şadırvan, mermer sütunlarla taşınan, üzeri kurşun kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Sütunların başlıkları baklava formundadır. 1127 Saçaklar hakkında daha fazla bili ve çizim için bkz. M. Binan, a.g.e., s.86-88, Res.75-76, Planş XXVII, İznik Yeşil Cami için bkz. ay. es., s.87. 450 Yapıda alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Pencereler silmelerden meydana gelen dikdörtgen formlu çökertmeler içerisine alınmıştır. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve alçıdan dışlıkları bulunmaktadır (Resim 345). Yapının kuzeyindeki son cemaat yeri beş birimlidir. Her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kuzey, doğu ve batıda sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. Kuzeydeki kemerler çokgen kesitli taş ayaklarla taşınmaktadır. Ayakların devşirme başlıkları vardır. Kaynaklarda bugün taş kaplı ayakların içinde antik sütunların olduğu belirtilmektedir1128. Sütunlar 1766 yılındaki yangından sonra zarar görümü olmalıdır. Kemerler doğu-batı ve kuzey-güney yönlü demir gergilerle desteklenmektedir. Son cemaat yerinin giriş aksı dışında kalan doğu ve batı kesimi sekilerle yükseltilmiştir. Sekiler, altıgen formlu taban tuğlaları ile kaplanmıştır (Resim 346). Son cemaat yerinin güney duvarı oldukça simetrik ve hareketlidir. Ortada taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunana ikişer pencere ile vurgulanmıştır. Alt sıra pencerelerinin üst kotuna birer sivri kemerli pencere yerleştirilmiştir. Taçkapıya yakın olan pencerelerin en üst kotunda da birer daire formlu pencere yer almaktadır. Üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları vardır. Alt sıra pencereleri, diğer cephelerdeki pencereler gibi dikdörtgen formludur ve çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Yarım dikdörtgen formlu dış mihraplar birer mukarnas kavrasa ile örtülüdür. Mihraplarda pencereler gibi silmelerle çevrelenmiştir. Son cemaat yerinde güney duvarı kesme taş, doğu, batı ve kuzeydeki kemer aynaları ise mermer kaplamadır. Yapının kuzeyinde yer alan taçkapı mermerdir ve mukarnas kavsara ile örtülüdür. Unsur, sırası ile düz, bir tarafı kavisli, pahlı ve kaval silmelerle çevrelenmiştir. Taçkapının yan kanatlarındaki mihrabiyeler beş kenarlıdır ve birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Giriş aralığı basık kemerlidir1129. Taçkapı içe de taçkapı formunda yansımıştır. Yan kanatlar, dilimli kemerle örtülü dikdörtgen formlu nişlerle hareketlendirilmiştir (Resim 346). 1128 1129 T. Öz, a.g.e., s.99; D. Kuban, a.g.e., s.189-190. Taçkapının çizimleri için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.234, Profil 52. 451 Taçkapıdan eş büyüklükteki kubbelerle örtülü avlu ve ibadet mekanını üç yönden çevreleyen koridorun kuzey kanadına geçilmektedir. Kuzey kanat, doğu ve batıdan daha geniştir. Üç birim birer kubbe ile örtülüdür. Kanadın doğu ve batı uçlarına kare formlu birer tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Mekanların koridora açılan sivri kemerleri birer camekanla kapatılmıştır. Simetrik düzendeki her iki mekanın güney duvarlarında birer pencere ile yarım daire kesitli birer ocak nişi bulunmaktadır. Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında ikişer pencereye ver verilirken, batıdaki tabhane mekanında minarenin varlığı sadece bir pencerenin açılmasına olanak sağlamıştır (Resim 347, 351). Şekil 166. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Kesit (www.archnet.org’tan işlenerek). Doğu ve batıdaki dar koridorlar yuvarlak kemerli birer tonoz ile örtülüdür. Her iki koridor ile kuzey koridor arasında kot farkı vardır. Üçer basamakla yanlardaki koridorlara ulaşılmaktadır. Koridorların dışa bakan cephelerine bugün birbirlerine ve koridorlara kemerlerle açılan üçer tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Bugünkü plan şeması irdelendiğinde, ortadaki mekanın eyvan formunda kuzey ve güneydeki mekanların ise dışa kapı ve pencerelerle açılan birer tabhane mekanı olduğu kanısı 452 doğmaktadır. Mevcut izlerden zaman içerisinde her iki mekanın duvarlarının aradaki eyvana doğru açıldığı anlaşılmaktadır. Kuzeydeki mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile diğer mekanlar ise pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Doğu ve batıdaki koridorların kuzeydeki tabhane mekanları ile diğer birimler arasında dışarıya açılan birer dar koridor bulunmaktadır. Birer beşik tonozla örtülü koridorların basık kemerli giriş açıklığı, düz silmelerle çevrelenmiştir. Taçkapı formundaki mermer kapının üzerine enine dikdörtgen formunda iki satırdan meydana gelen dini içerikli kitabe panosu yerleştirilmiştir (Resim 348-350). Giriş koridorundan üç basamakla avluya geçilmektedir. Avlu ile ibadet mekanı aynı kottadır. İki mekanı sadece enlice bir kemer ayırmaktadır. Her iki mekanda geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzeylerinde dikdörtgen formlu birer niş bulunmaktadır. Güneye yakın kısımlarda da doğu ve batı koridorlarına açılan birer giriş açıklığı vardır. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarına koridorlara açılan birer giriş aralığına, güney uçlarında da birer pencereye yer verilmiştir. Mekanın güney duvarında da mihrabın iki yanına yerleştirilmiş birer dikdörtgen formlu pencere yer almaktadır. Beşgen formlu mihrap nişi, dilimli bir kavsara ile örtülüdür. Mermer mihrap, bitkisel kompozisyonlu bir tepelikle taçlandırılmıştır. Mermer minberin aynalığı, silmeler, oval, dikdörtgen ve çokgen formlu kartuşlarla hareketlendirilmiştir. Avlu ve ibadet mekanının kubbe ve geçişleri klasik dönem süsleme unsurları ile bezenmiştir. Ancak süslemeler yapıyla çağdaş değildir, son onarımda yapılmıştır (Resim 351-352). İbadet mekanının güneydoğusuna mermer sütunlarla taşınan ahşap strüktürlü bir mahfil yerleştirilmiştir. Mahfile doğudaki koridora yerleştirilmiş ahşap bir merdivenle çıkılmaktadır. Mahfilin koridora açılan dilimli kemerli dikdörtgen formlu penceresinin üzerine ikişer bölümden beş satırlık dini içerikli bir kitabe yerleştirilmiştir. Kitabenin üst kesimi alçıdan natüralist çiçek ve yapraklarla taçlandırılmıştır (Resim 352-353). Yapının iç duvarları ile kubbede yoğun rutubet kaynaklı tahribatlar oluşmuştur. Duvarlarda çatlaklar ve oturmalar dikkat çekmektedir. Doğu ve batıdaki tabhane mekanlarının pencere sövelerinde ve çevrelerinde deformasyonlar ve bazı sövelerde yenilenmeler gözlenmektedir. 453 Mihrap ve minber XVIII. yüzyıla, kalemişi ve alçı pencereler 1936 yılında yapılmış, hünkar mahfili ise 1828 yılında yapıya eklenmiştir1130. Tarihlendirme Taçkapının ön yüzünde dikdörtgen kartuşlar içerisinde iki satır halinde Arapça sülüs inşa kitabesi, yan yüzlerde ise sekiz satırdan oluşan onarım kitabesi bulunmaktadır (Resim 354). İnşa kitabesinin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﺗﻢ ﻓﻰ اﺣﺴﻦ اﻻوﻗﺎت ﯾﻘﺎل ﻣﺴﻌﻮد‬ ‫دار ﺧﯿﺮ وﻗﻊ اﻟﻤﺜﻞ ﻟﮫ ﻣﻔﻘﻮدا‬ ‫ﯾﺴﺮاﻟﻠﺔ ﻟﻨﺎ ﻗﺎع ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ اﻟﺨﯿﺮ ﻗﺪ اﺧﺘﺎر ﻟﻮﺿﻊ اﻟﺘﺎرﯾﺦ‬ ٨٦٧ Kitabeden yapının 1452 yılında sadrazam olmuş Mahmut Paşa tarafından 867/1462-63 yılında yaptırıldığı öğrenilmektedir. Onarım kitabesi ise III. Osman zamanındaki 1169/1753 yılındaki tamiri göstermektedir1131. Taçkapı sövelerinin sağ ve solunda daire formundaki birer kartuş içerisinde de “Tevekkeltü alâ haliki” yazıları bulunmaktadır. Yapının banisi Mahmut Paşa, ilk devşirme kökenli sadrazamdır. Edirne Sarayı’nda yetişmiştir. İstanbul’un fethi, Belgrad Seferi gibi pek çok önemli olayda etkin görev alan Paşa, 1455-66 ve 1472-73 yıllarında sadrazam olmuştur. Gelibolu Deryabeyliği ve Rumeli Beylerbeyliği yapmış olan Paşa, 1474 yılında Fatih tarafından idam ettirilmiştir1132. 1130 T. Öz, a.g.e., s.99; D. Kuban, a.g.e., s.190. T. Öz, ay.yer. 1132 D. Kuban, a.g.e., s.189. 1131 454 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.38 :HIZIR PAŞA İMARETİ/CAMİİ1133 :Amasya İnceleme Tarihi :06.06.2010 :167 Resim No :355-362 Şehir merkezinin batısında Hızırpaşa Mahallesi’ndedir. Kuzey-güney yönlü eğimli bir arazi üzerine konumlanmış yapının güneyine arazinin konumundan dolayı bir platform yapılmıştır. Yapı bu platform üzerine inşa edilmiştir. Bu bağlamda genellikle giriş cephesi olarak tercih edilen kuzey cephe, ana cephe olma özelliğini doğu cepheye bırakmak zorunda kalmıştır. Yapının güneybatısında küçük bir hazire ve Sümbül Paşa Hamamı vardır1134. Yapıyı incelediğimiz tarihte hamamın onarımı devam etmekteydi. Kitabesi olmayan yapı XV. yüzyıla tarihlenmektedir. Yapının banisi Hızır Paşa’dır1135. Yapı, 1978 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1136. İmaret, avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Kuzeydoğu köşesinde bir de minaresi vardır. Doğu cephede yer alan ahşap konstrüksiyonlu sundurma yapıya sonradan eklenmiştir (Şekil 167). Yapının duvarları bugün sıvalı ve boyalıdır. İnşa malzemesi bu bağlamda algılanamamaktadır. Eski fotoğraflarında doğu cephede bugünkü sundurma yoktur, sadece girişin önüne basit küçük bir sundurma yapılmıştır. Duvarların sıvası yer yer dökük olduğundan moloz taş duvar örgüsü görülebilmektedir1137. Ahşap örtü dıştan alaturka kiremit kaplıdır (Resim 355-356). Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarında birer adet, ibadet mekanının doğu duvarında bir, güney duvarında ise iki adet alt kotta pencere vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Batıdaki tabhane mekanının güney duvarında yer alan pencere ise sonradan açılmıştır. Gabarileri diğer 1133 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Hızırpaşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.27; Amasya Kültür Envanteri, s.117; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Ankara, 1983, s.247-249; N. Atlaş, a.g.t., s.41-44. 1134 Hamamın planı ve kesiti için bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, s.249. 1135 Amasya Kültür Envanteri, s.117; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.27; Türkiye’de Vakıf Abideler…, s.247. 1136 G. Urak, a.g.t., s.286-295. 1137 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.29, R.53-54. 455 pencerelerle aynı değildir. Dikdörtgen formlu ve yuvarlak kemerli üst sıra pencereleri birer basit açıklık şeklindedir (Resim 355). Yapının kuzeydoğu köşesinde yer alan minareye doğu duvarında yer alan basit bir açıklık ile çıkılmaktadır. Beden duvarının üst kotundan çok az yukarıya taşan kaide kare planlıdır. Sıvalı kaide bir sıra testere dişi silme ile son bulmaktadır. Pabuçla gövde, gövde ile şerefe altında da birer sıra testere dişi silme vardır. Silindirik gövde tuğladandır. Şerefe altı testere dişi süslemelerle dolgulandırılmıştır. Silindirik petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare yapıyla çağdaş değildir1138 (Resim 356-357). Şekil 167. Amasya Hızır Paşa İmareti. Plan. Yapının giriş cephesi yolun konumundan dolayı doğu cephededir. Doğudaki tabhane mekanının önüne sonradan ahşap bir sundurma eklenmiştir. Kaynaklarda kalan sütun parçalarından ve kaidelerden bu cephede bir son cemaat yeri olabileceği belirtilmektedir1139. Yapının bugünkü durumu ve sundurma son cemaat yeri ile ilgili bir 1138 1139 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.30. Ay.yer. 456 fikir vermemektedir. Tabhane mekanının girişi dikdörtgen formlu basit bir açıklık şeklindedir. İki kanatlı ahşap kapısı yenidir. Kuzey-güney yönlü dikdörtgen planlı tabhane mekanları birer ahşap tavan ile örtülüdür. Doğudaki mekanının girişten sonra güney kesiminin zemini 39 cm.lik bir kot farkı ile yükseltilmiştir. Doğudaki tabhane mekanı ile avluyu enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer iç ve dış bükey silmeli dekoratif taş yastıklar üzerine oturmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının avlu ile bağlantısı ise bulunduğu cephenin duvarının nerdeyse ortalarında yer alan dikdörtgen formlu bir kapı ile sağlanmaktadır. Tabhane mekanlarında bugün herhangi bir ocak ya da dolap nişi bulunmamaktadır (Resim 358-359). Kare planlı avlu düz bir tavan ile örtülüdür. Avlunun kuzey duvarında ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Avlu ile ibadet mekanını enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Kemer, doğudaki tabhane mekanında da olduğu şekilde dekoratif yastıklar üzerine oturmaktadır (Resim 359-360). Kare planlı ibadet mekanı da ahşap bir tavan ile örtülüdür. Mekanının doğu duvarında bir, güney duvarında ise alt kotta iki adet pencere vardır. Pencerelerin ahşap kanatları orijinaldir. Pencere doğramaları ise yenilenmiştir (Resim 361-362). Yarım daire kesitli mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Niş ve çevresi ahşap lambrilerle kaplanmıştır. Ahşap minber yapıyla çağdaş değildir (Resim 361). Mekandaki tek süsleme unsuru ibadet mekanının ahşap tavanının üzerindeki sarı, kırmızı, mavi ve yeşil renkteki boyalardır (Resim 362). Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Plan şemasından yapı XV. yüzyıla tarihlenmektedir1140. Kaynaklarda yapının inşa tarihi olarak H.870/1465 yılı verilmiştir1141. Yapının banisi Amasya’nın en meşhur ailelerinden Ata Bey-zade Abdullah Bey’in oğlu ve Yörgüç Paşa’nın kardeşi Hayrüddin Hızır Paşa’dır1142. 1140 Amasya Kültür Envanteri, s.117. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.27. 1142 Ay.yer. 1141 457 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.39 : AYNALI İMARET/CAMİ1143 :Bursa İnceleme Tarihi :168-169 Resim No :08.08.2006 :363-368 Sedbaşı’na giderken solda, Asmaaltı Sokağı içinde yer alan imaret, II. Murad döneminde, Yıldırım Darüşşifa’sının müderrisi olan Hoca Tabib Hüsnü Efendi tarafından 1467 yılında yaptırılmıştır1144. Kaynaklarda, XVII. yüzyılda camiye dönüştürüldüğü ve 1958 yılında Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu tarafından onartıldığı belirtilmektedir1145. Avlu ve ibadet mekanından meydana gelen yapının kuzeybatı köşesinde bir minare vardır. Avlunun doğu ve batısındaki tabhane mekanları yıkılmıştır. Yapının son cemaat yeri yoktur (Şekil 168). Yapıda inşa malzemesi olarak, moloz taş, düzgün kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. Avlunun batı cephesinde tabhane mekanının olduğu duvar moloz taşlarla örülmüştür. İbadet mekanının batı duvarında serbest harçlama sistemi ile moloz taşlar ve üçer sıra yatay tuğla hatıllar görülmektedir. Güney duvarında alt kesim iki metreye kadar sıvanmışken, üst taraf moloz taş ve tuğla hatıllarla örülmüştür. Yapı nem aldığı için çevresine drenaj yapılmış ve bu nedenle güney duvarının alt kesimi sıvanmış olmalıdır. Kuzey duvarında, pencerelerin olduğu alt kesimlerde düzgün kesme taş, saçağın alt kesiminde ise altı sıra tuğla vardır. Kubbe ve geçişlerde tuğla kullanılmıştır. Kasnakların üzeri sıvanmış ve boya ile almaşık bir görünüm elde edilmeye çalışılmıştır. Kasnak üzerindeki dökülmeler bu garip uygulamayı ortaya çıkarmıştır. Yapının beden duvarlarının üst kesimi ikişer sıra tuğla ile tamamlanmaktadır. Güney duvarı ise iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Saçaklar yenidir. Kubbeler yeni yapılmış alaturka 1143 İmaret, yüksek lisans tezimizin kapsamında da yer almaktadır. Bkz. T. Acar, a.g.t., s.215-219. Yapı halk arasında ve bazı kaynaklarda, Hoca Tabip Camii, Hoca Tayyib İmareti gibi isimlerle de anılmaktadır. Ayrıca minare şerefesinin altına sıralanmış olan aynalardan dolayı da Aynalı Mescit olarak da adlandırılmaktadır. Bkz. R. Kaplanoğlu, a.g.e., s.32; M.S. Arık vd., a.g.e., s.52. 1144 Türkiye’de Vakıf Abideler, III, s.23; M.S. Arık vd., a.g.e., s.52. 1145 Türkiye’de…, s.24. 458 kiremitlerle kaplanmıştır. Yapının doğu kesimine bitiştirilmiş evler, yapının nefes alması engellenmiştir (Resim 363-366). Şekil 168. Bursa Aynalı (Hoca Tabib) İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının tüm cephelerinde alt seviyede ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Yuvarlak kemerli pencereler, yuvarlak kemerli çökertmeler içerisine alınmıştır. İbadet mekanının batı cephedeki pencerelerin çökertmeleri bir sıra testere dişi ile hareketlendirilmiştir (Resim 363-365). İmaretin kuzeybatı köşesindeki minare bitişme çizgisinden de görüldüğü gibi yapıya sonradan eklenmiştir. Minarenin beşgen kaidesinin alt kesimi düzgün kesme taşlarla, üst kesimi ise üç sıra tuğla hatılla dönüşümlü olarak kullanılmış düzgün kesme taşlarla örülüdür. Köşeleri pahlanmış pabuç, silindirik gövde ve petek tuğladandır. Şerefe altı testere dişleri ile hareketlendirilmiştir. 1981 onarımında şerefenin altındaki aynalar kaldırılıp, yerine kare mozaik taşı konmuştur1146. Külah taştandır (Resim 363365). 1146 M.S. Arık vd., a.g.e., s.52. 459 Yapının kuzey cephesi, ortada dikdörtgen formlu giriş açıklığı ve iki yanında birer pencere ile simetrik düzendedir. Sonradan yapıya eklenen minare cephe bütünlüğünü bozmakta, batıdaki pencereyi kısmen kapatmaktadır. Giriş açıklığının üzerinde üst üste yuvarlak kemerli iki pencere vardır. Basık kemerli giriş açıklığı, iki yandan birer gömme sütun ile sınırlandırılmıştır. Kapıda herhangi bir süsleme unsuru yoktur. Ahşap kapı kanatları yenidir. Kuzey cephenin üst kesimine seramik bir kase yerleştirilmiştir. Cephede son cemaat yerine ait bir iz yoktur (Resim 363). Girişten kare planlı avluya geçilmektedir. Avlu geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Avlunun kuzey kesimine ahşap desteklerle taşınan bir kadınlar mahfili eklenmiştir. Çürüyen mahfil ahşapları 2003 ve 2005 yıllarında Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onartılmıştır. Avlunun doğu ve batısında ikişer tane yuvarlak kemerli pencere vardır. Avluda şadırvan/havuz yoktur (Resim 367). Avlu ile ibadet mekanını sivri bir kemer ayırmaktadır. Avludan iki basamakla çıkılan ibadet mekanı kare planlıdır. Geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Doğu, batı ve güney duvarlarının alt seviyesinde ikişer yuvarlak kemerli pencere vardır. İbadet mekanının kubbe göbeği altıgen formlu kalemişi süsleme ile hareketlendirilmiştir (Resim 368). Yarım daire formlu mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişi ve çerçeve mermer kaplanmıştır. Üzerinde herhangi bir süsleme unsuru yoktur. Aynalığında dini içerikli yazı, iki satırdır (Resim 368). Mihrabın batısında yer alan minber aynalığındaki geometrik kompozisyon, kazıma tekniğinde yapılmıştır. Bazı kaynaklarda minberin mescit olarak yapılmış yapının camiye dönüştürülmesinden sonra, XVII. yüzyılda yapıya eklendiği belirtilmektedir1147. İbadet mekanının güneydoğu köşesindeki ahşap vaaz kürsüsü yenidir. Yapının tek kubbeli ve önünde bir son cemaat yeri olan bir mescit olduğu, daha sonradan son cemaat yerinin büyütülerek yapıya eklendiği iddia edilmektedir1148. 1147 1148 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.24. Ay.yer. 460 İmaretin doğu cephesinde yapılar bulunduğu için cephe üzerinde araştırma yapamadık, ancak batı cephe üzerinde görebildiklerimiz yapıda bazı değişikliklerin yapıldığını göstermektedir. Cephede kuzeydeki avlu ile güneydeki ibadet mekanının duvar örgüsünde farklar iki kesimin farklı zamanlarda inşa edildiğini ya da kuzey kesimin batı tarafında başka bir mekanının var olduğunu göstermektedir. İbadet mekanı ile avlunun birleşmesi gereken yerde duvar diş yapmıştır (Resim 364-365). Kalan izlerden avlunun doğusunda ve batısında birer mekan olduğu anlaşılmaktadır. Bu mekanların varlığı, duvar örgüsündeki farkı da açıklamaktadır. İç duvarlar sıvanacağından dış duvarlardan daha özensiz bir duvar örgüsü kullanılmış olmalıdır. İki mekanın birleştiği yerde alt kesim ve bir kemerin yarısı ibadet mekanının duvar örgüsünde devam ederken, üst kesim avlunun duvar örgüsündedir. Buradaki yarım kemer, yukarıda da bahsedildiği gibi son cemaat yerinin kemeri olamaz. Aynalı (Hoca Tabib) İmareti’nde avlu, ibadet mekanından daha küçüktür. Araştırmamıza konu olan diğer dokuz yapıda böyle bir uygulama görülmemektedir. Ancak Milas Firuz Bey İmareti (Şekil 29) ve İznik Yakup Çelebi Zaviyesi (Şekil 26) gibi tabhaneli camilerde de avlu ibadet mekanından daha küçüktür. Yapının ilk inşası ile ilgili kesin bilgilerimiz yoktur. Kesin olmamakla birlikte, S. Eyice’nin restitüsyonu (Şekil 169) ve yukarıdaki ünik örnekleri dikkate alacak olursak, yapının bir tabhaneli cami olarak inşa edilmiş olabileceğini söyleyebiliriz. Yapının ibadet mekanının kubbe göbeğindeki kalemişi bezeme dışında süslemesi yoktur. Yeşil renge boyanmış altıgen formlu geometrik süslemenin uçlarından ovalleşen kollar çıkmaktadır. Bu kollar siyah renktedir. Bazı kaynaklarda minberin XVII. yüzyılda yapıya eklendiği belirtilmektedir1149. Minber ve dolap aynalığında sekizgen, altıgen, beş kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir kompozisyon görülmektedir. Süslemeler kazıma tekniğinde yapılmıştır. Köşk aynalığında eşkenar dörtgenlerden gelişen süsleme ile korkuluktaki yeni yapılmış girift süsleme ajur tekniğindedir. 1149 Türkiye’de Vakıf Abideler…, III, s.24. 461 Şekil 169. Bursa Aynalı (Hoca Tabib) İmareti. Restitüsyon Denemesi (S. Eyice’den işlenerek). Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklardan yapının II. Murad döneminde, 1467 yılında Yıldırım Darüşşifası’nın müderrisi olan Hoca Tabib Hüsnü Efendi tarafından yaptırıldığını öğrenmekteyiz1150. 1150 Ay.es., s.23; M.S. Arık vd., a.g.e., s.52. 462 Katalog No :3.40 Yapının Adı Yeri Şekil No :MURAT PAŞA İMARETİ/CAMİİ :İstanbul/Aksaray İnceleme Tarihi :170 Resim No :22.11.2008 :369-377 Aksaray’daki yapı, Vatan Caddesi ile Millet Caddesi’nin birleşme noktasındadır. H.876/1471-72 yılında inşa edilen yapının banisi, Vezir Murad Paşa’dır1151. Yapı, güneybatısındaki türbe ile yol yapım çalışmaları sırasında yıktırılan medrese ve hamamla bir külliyenin elemanıdır1152. XV. yüzyılda fetih sonrasında uygulanan şenlendirme politikası sonucu burada inşa edilen yapılar topluluğunun çevresi yoğun ve hızlı bir yerleşim yaşamıştır1153. Yapı, 1640 yılındaki fırtınada yıldırımdan zarar görmüştür. H.1070/1660 ve H.1104/1693 yıllarındaki yangınlarda neredeyse tüm Aksaray yanmıştır. 1935 yılında külliye yapılarından medrese yıkılmıştır. 1946 yılında cami restore edilmiştir. 1957-58 yılında Millet ve Vatan Caddesi yapılırken hazire daraltılır ve hamam yıkılmıştır1154. Murat Paşa İmareti, avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanınından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ile kuzeybatı köşesinde de bir minare bulunmaktadır (Şekil 170). Duvar dokusu tamamen yenilenmiş yapının, inşa malzemesi tuğla ve düzgün kesme taştır. Beden duvarları iki sıra tuğla sıraları ile bir sıra taşların alternatif şekilde sıralanması ile almaşık düzendedir1155. Son cemaat yeri cephesi ve minare ise düzgün kesme taştır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 369-370). 1151 O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, s.87; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.III, s.466-472; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.355; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.444; A. Kuran, a.g.e., s.94-95; C.E. Arseven, a.g.e., s.287-289; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.23; S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.41; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.191. 1152 O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, s.87; E.H. Ayverdi, a.g.e., C.III, s.466-474, T. Öz, a.g.e.,I,108; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.355; G. Cantay, a.g.e., s.43; Ayvansarayi, a.g.e., s.269. 1153 N. Çöl, XV-XVI. Yüzyıllarda İstanbul'da Kent Dokusu-Yapı Kuruluşları İlişkisi, (İstanbul Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, Ekim 1999, s.55. 1154 W. Müller-Wıener, a.g.e., s.445-446; D. Kuban, a.g.e., s.191; A. Üstün, Osmanlı Arşivindeki İstanbul Cami ve Türbelerinin Tamirleriyle İlgili Belgeler, (Dokuz Eylül Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2000, s.294-96. 1155 Yapının duvar tekniği hakkında Bkz. A. Batur, a.g.m., s.162. 463 Şekil 170. İstanbul Murat Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının pencere düzeni küçük detaylar dışında simetriktir. Doğu cephede alt kotta dört, batı cephede ise üç pencere vardır. Batı cephenin kuzey ucuna yerleştirilen minare, doğuda aynı akstaki pencerenin batıya açılmasını engellemiştir. Batıda pencere alması gereken yerde bir niş bulunmaktadır. Minare yapı bünyesine dahil edildikten sonra pencere bu hale getirilmiş olabilir. Ayrıca kuzeybatıdaki pencere sonradan kapıya dönüştürülmüştür1156. Güneydoğu ve güneybatı tabhanelerin güney duvarları ile ibadet mekanının üç cephesinde alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Alt sıra 1156 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.467, R.732’de yayınladığı planda, kuzeybatıda yer alan tabhane mekanının batı duvarında yer alan pencereyi orijinalinde de olması gibi pencere şeklinde göstermiştir. Daha sonraki onarımda pencere kapıya dönüştürülmüş olmalıdır. 464 pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst kottaki pencereler ise sivri kemerlidir ve alçıdan dışlıkları bulunmaktadır (Resim 369-370). Kare planlı kaideye sahip minarede inşa malzemesi kesme taştır. Gövde silindirik formdadır. Şerefe altı, mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik formlu petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Külahın altında bir girland motifi bulunmaktadır (Resim 369-370). Girland motifinden minarenin XIX. yüzyılda tamir gördüğü anlaşılmaktadır1157. Yapının kuzeyinde yer alan ahşap desteklerle taşınan ahşap örtülü, mermer şadırvan yenidir. Son cemaat yeri beş birimlidir. Her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe etekleri kalemişi süslemelerle bezelidir. Yapıyla çağdaş olmayan süslemeler, son onarımın eseridir. Son cemaat yeri kuzey, doğu ve batıda sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. Kemerler kuzeyde mukarnas başlıklara sahip sütunlarla taşınmaktadır. Son cemaat yerinin güney duvarı, ortada taçkapı, taçkapının iki yanında yerleştirilmiş aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir. Dikdörtgen formlu alt sıradaki pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler silmelerle çevrelenmiştir. Pencereler gibi silmelerle çevrelenmiş beşgen planlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür (Resim 370). Cepheden çok fazla dışa taşıntı yapmayan taçkapının dış yüzeyi mermer kaplıdır. Düz, bir kenarı kavisli, oluk ve pahlı silmelerle çevrelenen taçkapı oldukça sadedir. Ana niş Bursa kemere sahip düz bir tavan ile örtülüdür. Kavsara kuşatma kemeri aynalı kemer formundadır. Taçkapı yan kanatları birer mukarnas kavsara ile örtülü, beş kenarlı mihrabiyelerle hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığı üzerine iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir1158. Taçkapıda mermer üzerine siyah renkli mermerle kakılmış yıldız formunda iki adet taşçı işareti bulunmaktadır (Resim 371). Taçkapıdan avluya geçilmektedir. Kare planlı mekan geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın doğu ve batı duvarlarında aralarında 1157 O. Aslanapa, a.g.m., s.41’de minare gövdesinin de XV. yüzyıldan kalmadığını belirtmektedir. Ayrıca bkz. S. Eyice, İstanbul Minareleri, İstanbul, 1962, s.13. 1158 Taçkapı için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.157, profil no:59. 465 mukarnas kavsara ile örtülü dikdörtgen formlu birer niş bulunan iki giriş açıklığı bulunmaktadır. Bu açıklıklar avlunun doğu ve batısına yer tabhane mekanlarının kapılarıdır. Avlunun kuzey duvarında da ortadaki taçkapının iki yanında sivri kemerli nişler içerisine yerleştirilmiş birer pencere vardır. Duvarın üst kesimine de aynı düzlemde üç adet sivri kemerli, vitraylı pencere yer almaktadır. Avlunun batısına sonradan ahşap konstrüksiyonlu bir mahfil yerleştirilmiştir. Avluda, pencerelerin ve nişlerin üst kesimi, avlu ile ibadet mekanını ayıran kemer karnı ve yüzeyi, avlu örtü ve geçişleri geç döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 372-373). Girişleri avlunun doğu ve batı duvarlarından sağlanan tabhane mekanları, kare planlıdır. Mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Simetrik düzende olan mekanların dışa bakan doğu ve batı duvarlarına birer ocak nişi yerleştirilmiştir1159. Kuzey ve güneydeki mekanlar arasındaki duvar kaldırılmış, geniş bir kemerle iki mekan arasında bağlantı sağlanmıştır (Resim 374-375). Avlu ile aynı aksta yer alan kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantifler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Mekanın üç duvarında da alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu mermer söveli pencerelerin sivri kemerli alınlıkları, alçı içliklerle hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de alçı içlikleri bulunmaktadır (Resim 376). Beşgen planlı mermer mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişi iki yandan kum saati altlık ve başlıklara sahip birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Oldukça sade formdaki mihrapta birkaç sıradan meydana gelen düz ve pahlı silme dışında herhangi bir süsleme yoktur1160. Mihrap gibi mermer olan minber, aynalıktaki iki sıra silme ile oldukça sadece bir görünüştedir. Bugün kapalı olan geçit aralığı gemi teknesi sivri kemer ile şekillenmiştir. Minber kapısı basık bir kemer ile örtülüdür. Açıklık iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati formundadır. Kemer köşeliklerinde ve kilit taşında birer gülbezek vardır. Bezemeler oyma tekniğinde 1159 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.467, R.732’de yayınlamış olduğu planda kuzeydeki ocakları işaretlemişken güneydekilere yer vermemiştir. 1160 Mihrap hakkında ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.188-89. 466 işlenmiştir. Kemerin üst kesiminde sırası ile yan yana verilmiş iki adet dini içerikli kitabe kartuşu ve bunların hemen üstünde mukarnaslı bir bordür yer almaktadır. Unsur tepelik kısmında ters-yüz şekilde yerleştirilmiş bir palmet fistosu ile son bulmaktadır (Resim 377). Minberin dolap aynalığı ve külah onarım geçirmiştir1161. Kubbeyi taşıyan kemerlerin yüzeyleri, alt ve üst sıradaki pencereler ile mihrabın üst kesimi geç döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Tarihlendirme Yapının giriş kapısı üzerinde iki satırdan meydana gelen mermerden bir inşa kitabesi vardır. Kabartma tekniği ile verilmiş celi sülüs kitabe Arapça’dır (Resim 378). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ ﺑﻨﻲ دار ﺧﯿﺮ ﻟﺮﺿﺎء اﻟﺤﻖ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻌﻔﻮ ﺑﮫ ﻋﻤﺮ ﺣﻨﻰ‬-١ ‫ ﻛﻤﻠﺖ واﺗﻔﻖ اﻟﺘﺎرﯾﺦ ﻓﺘﻘﺒﻠﮭﺎ ﻗﺒﻮﻻ ﺣﺴﻨﺎ‬-٢ Kitabenin Anlamı: Günahkar bir hayat, hayır yurdunu, onunla affedilmesini isteyerek Allah rızası için bina etti. Eser tamamlandı ve tarih “feteúabbelhâ kabûlen hasenen=onu güzel bir kabulle kabul et” olarak kararlaştırıldı. İnşa kitabesinin üzerindeki ayet kitabesi de celi sülüs ve Arapçadır1162. Ebced hesabı ile tarihi verilen yapı, H.876/1471-72 yılında Fatih Sultan Mehmet’in vezirlerinden Murad Paşa tarafından yaptırılmıştır1163. Yapının banisi Murad Paşa, Palaeolog sülalesinden bir Rum asilidir. Rumeli beylerbeyliği yapmış olan Paşa, Otlukbeli Savaşı sırasında Fırat Nehri’nde boğulmuştur (H.879/1474)1164. 1161 S. Bayrakal, Erken Dönem Osmanlı Minberleri, İstanbul, 2008, s.120-121. Ayet kitabesi için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.356. 1163 Kitabe için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.355-357; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.472. 1164 D. Kuban, a.g.e., s.191; H. Ethem, a.g.e., s.37-38. 1162 467 Katalog No :3.41 Yapının Adı Yeri Şekil No :RUM MEHMED PAŞA İMARETİ/CAMİİ :İstanbul/Üsküdar İnceleme Tarihi :22.11.2008 :171 Resim No :378-388 Üsküdar’da Şemsi Paşa Caddesi, Rum Mehmet Paşa Mahallesi’nde yer alan yapı, avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri ve kuzeybatısında da bir minare vardır (Şekil 171). Yapının güneybatısındaki türbe ise sekizgen planlıdır. Rum Mehmet Paşa Külliyesi’nden günümüze sadece türbe ile cami gelebilmiştir. Külliyenin diğer yapıları olan hamam ve medrese yıkılmıştır1165. Hamamın kurnaları, bugün caminin arka tarafında çiçeklik olarak kullanılmaktadır. Kitabesine göre yapı, 1471-72 yılında Fatih’in sadrazamlarından Rum Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Üsküdar bölgesinde fetih sonrasında ilk inşa edilen ve çevresinde yerleşim alanı oluşmasına neden olan yapılar topluluğudur1166. Yapı XX. yüzyılın başlarında onarılmıştır. 1950 yılında son cemaat yeri çökmüştür. 1953 yılından itibaren onarım başlamıştır. Son cemaat yerinin kubbeleri 1959 yılında onarılmıştır1167. Cami taş ve tuğla ile inşa edilmiştir. Yapının beden duvarları büyük askı kemerlerinin üzengilerine kadar yatay şekilde yerleştirilmiş küçük boyutlarda düzgün kesme taşlarla inşa edilmiştir. Üst kesimde ise iki sıra tuğla ve bir sıra taş sıralarının alternatif şekilde kullanıldığı almaşık duvar tekniğinin tercih edildiği görülmektedir. Duvarlarda bağlayıcı olarak kullanılan kiremit tozu harçla kırmızı rengi almış derzler oldukça geniş ve kabarık şekilde verilmiştir1168. Beden duvarları ile kubbe kasnakları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır (Resim 378-379). 1165 T. Öz, a.g.e., II, s.56; G. Cantay, a.g.e., s.43-44; Ayvansarayi, a.g.e., s.605; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.456; G. Goodwin, a.g.e., s.114; R. Ousterhout, “Ethnic Identity and Culturel Appropriation in Early Otoman Architecture”, Muqarnas, Volume XII, Leiden, 1995, s.50; A. Kuran, a.g.e., s.96-97; C.E. Arseven, a.g.e., s.294-295; D. Kuban, a.g.e., s.193; A. Dündar, Arşivdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi, (Ankara Ü. Sos. Bil. Ens. İslam Tarihi ve Sanatları, Türk İslam Sanatları Tarihi A. B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1999, s.211. 1166 N. Çöl, a.g.t., s.54. 1167 W. Müller-Wıener, a.g.e., s.456-57. 1168 Duvar tekniği hakkında daha fazla bilgi için Bkz. A. Batur, a.g.m., s.163. 468 Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli çökertmeler içerisine yerleştirilmiştir. Kemerler tuğla ile şekillenmiştir. Tuğlalar arasındaki derzler tuğla kalınlıklarında verilmiştir. Taş söveli ve atkı taşlı pencerelere lokma demir parmaklık takılmıştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de betondan dışlıkları bulunmaktadır1169. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının kuzey köşesine yerleştirilen minare ise küfeki taşındandır. Kare kesitli kaidenin kuzeyindeki basık kemerli dar bir kapı ile minareye çıkılmaktadır. Silindirik gövdeli minarenin şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik formu petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Şekil 171. İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). 1169 Yapıdaki aydınlatma sistemi için bkz. T. Doğan, a.g.t., s.36. 469 Beş birimli son cemaat yeri geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kuzey, doğu ve batıda dışa sivri kemerlerle açılmaktadır. Kuzeyde altı adet sütunla taşınan kemerler tuğla ile örülmüştür. Son cemaat yeri ise beden duvarlarında da olduğu gibi kesme taşlarla inşa edilmiştir. Son cemaat yerinin güney duvarı ise sıvalıdır. Güney duvarı ortada taçkapı ve kapının iki yanındaki pencerelerle sade bir görünümdedir. Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Cephe gibi pencerelerin söveleri de boyanmıştır. Kaynaklarda son cemaat yerinin yıkıldığı ve 1959 yılında da onarıldığı belirtilmektedir1170. Bugünkü derzler, kemerler ve duvar örgüleri bu onarımın getirisi olmalıdır (Resim 380). Kesme taş ile inşa edilmiş taçkapı, sivri bir tonoz ile örtülüdür. Kavsara kuşatma kemeri de sivridir. Taçkapıdaki tek süsleme unsuru, çerçevede yer alan düz, pahlı, kaval ve bir kenarı düz silmelerdir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler beş kenarlıdır ve yarım kubbelerle örtülüdür. Giriş aralığı ise basık kemer ile örtülüdür1171. Ahşap kapı kanatları yenidir. Orijinal kanatlar, batıdaki tabhane mekanında kendi haline terkedilmiştir (Resim 371). Taçkapıdan avluya geçilmektedir. Avlu zemini giriş sahanlığından üç basamakla yükseltilmiştir. Merdivenlerin yan duvarlarında kademeli kemerli pabuçluklar yerleştirilmiştir. Nişlerin alınlıkları mermer kaplanmıştır. İç kesimi ise kesme taştır. Merdiven basamakları da mermer kaplamadır. Basamaklar ve niş alınlarındaki bu kaplamalar son onarımdaki müdahalelerdendir. Mekanın kuzey duvarına tüm duvar boyunca uzanan ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Kare planlı avlu geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Askı kemerleri üzerine oturan kubbe eteğine ve kemer içlerine sivri kemerli pencereler açılmıştır. Pencerelerin alçı içlikleri bulunmaktadır. Kubbe ve kemerlerde kalemişi süsleme fragmanları görülmektedir. Kaynaklardan bu süslemelerin 1959 yılındaki onarımda meydana çıkartılmış olduklarını öğrenmekteyiz1172. O günkü müdahalenin ne kadar sağlıklı olduğu, süslemelerin sadece bu kadarına mı ulaşıldığı ya da onarım sırasında mı tahrip edilmiş olabileceği hakkında herhangi bir veriye ulaşılamamıştır. Kubbede gözlenen 1170 T. Öz, a.g.e., II, s.56; D. Kuban, a.g.e, s.193. Taçkapı hakkında daha detaylı bilgi için Bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.158, profil 60. 1172 T. Öz, a.g.e., II, s.56. 1171 470 rutubet izleri, süslemelerin dıştan alınan nemle bozulmuş olabileceğini akla getirmektedir (Resim 382-383). Avlunun doğu ve batı duvarlarındaki ikişer kapı ile bu cephelerde yer alan tabhane mekanlarına geçilmektedir. Taş söveli kapıların kemerleri basıktır ve sivri kemerli çökermeler içerisindedir. Söveler bugün boyalıdır. Plan şemasından simetrik olarak yerleştirildiği anlaşılan mekanlardan doğudakilere giremedik1173. Batıdaki tabhane mekanları kare planlıdır ve geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanın avluyla organik bağı olan doğu duvarlarının kuzey uçlarına birer giriş açıklığı yerleştirilmiştir. Kuzeydeki tabhane mekanının giriş açıklığının güneyinde birde dikdörtgen formlu bir niş bulunmaktadır. Kuzeydeki tabhane mekanının batı duvarına dikdörtgen formlu bir pencere, yarım daire kesitli bir ocak nişi ve dikdörtgen formlu bir niş yerleştirilmiştir. Nişin aslında doğudaki tabhane mekanında da olduğu gibi bir pencere olduğu, pencerenin minare yapıya eklendikten sonra işlev değiştirerek bir nişe dönüştürülmüş olacağı akla gelmektedir. Benzer müdahale izleri mekanın güney duvarında yer alan ve güneydeki tabhane mekanı ile bağlantıyı sağlayan giriş açıklığında da gözlenmektedir. Güneydeki tabhane mekanının kuzey duvarında yer alan nişlerden biri açılarak kapı şekline dönüştürülmüştür. Mekanın güney duvarında yer alan ocak nişi de sonradan kapatılmıştır. Bugün izleri rahatlıkla algılanabilmektedir (Resim 384-386). Yukarıda da belirttiğimiz gibi doğudaki tabhane mekanlarına giremememiz her iki mekanda yapılan müdahaleleri ve yapının son durumunu netleştirmemizi engellemektedir. Avludan enlice bir kemer ile ayrılan ibadet mekanı zemini bir basamakla çıkılan bir seki ile yükseltilmiştir. Enine dikdörtgen planlı mekan, geçişleri tromplarla sağlanmış bir yarım kubbe ile örtülüdür. Trompların alt kesimi üç uçtan sarkıt tarzı bezemelerle hareketlendirilmiş mukarnaslarla süslenmiştir. Mekanının doğu ve batı duvarına birer güney duvarına ise ikişer pencere açıklığı bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Doğu ve batıdaki çökertmeler yivlerle hareketlendirilmiştir. Yapıdaki tüm pencere doğramaları ve kapakları yenidir. Orijinal doğramalar, batıdaki tabhane mekanındadır (Resim 387). 1173 Caminin hocasının verdiği bilgilere göre, her iki mekan İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından depo olarak kullanıldığı için mekanların anahtarları da bu kurumdadır. 471 Beşgen kesitli mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Sade görünümlü mihrap ana nişi mermer plaklarla kaplanmıştır1174. Herhangi bir sanatsal değer taşımayan ahşap minber ile güneydoğu köşedeki vaaz kürsüsü yenidir. Yapının örtülerinde ve askı kemerlerinde kalemişi fragmanları gözlenmektedir. Örtüde meydana gelen rutubetler, zamanın verdiği bozulmalar ya da onarım müdahaleleri esnasındaki olumsuz koşullarla bozulmuş olabileceği düşünülen süslemeler, ağırlıklı olarak bitkisel örneklidir. Süsleme programı, XV. yüzyıl Fatih dönemi üslup özellikleri göstermektedir1175. Süslemelerin devamının olup olmadığı ileride yapılacak kalemişi araştırmaları sonrasında anlaşılabilir. Tarihlendirme Caminin taçkapısında mermer üzerine kabartma tekniği ile verilmiş Arapça inşa kitabesi bulunmaktadır (Resim 388). İki satırdan meydana gelen celi sülüs kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﻃﺎﻟﺒﺎ ﻣﻦ ﻟﻄﻒ ﺣﻖ اﺟﺮه دار اﻟﺒﻘﺎ‬ ‫ اﻣﺮ اﻟﺪار اﻟﺮﻓﯿﻊ ﻗﺪ ﺑﻨﺎ ھﺰا اﻟﺒﻨﺎ‬-١ ‫ﻗﺎل ﻓﻲ ﺗﺎرﯾﺨﮫ ﻣﻨﺎ ﺗﻘﺒﻞ رﺑﻨﺎ‬ ‫ اﻧﮫ ﻟﻤﺎ رﺟﺎ ﻣﻦ رﺑﮫ ﺣﺴﻦ اﻟﻘﺒﻮل‬-٢ Kitabenin Anlamı: Şerefli yurdun amiri, bu binayı ahirette mükafatını Allah’ın lütfundan isteyerek yaptırmıştır. O, Rabbinden bu duasının en iyi şekilde kabulünü ümit ederek, tarihi hakkında “minna teuabbel Rabbena=rabbimiz! Bunu bizden kabul et” demiştir1176. Kitabenin sonundaki ebced hesabına göre yapı, H.876/1471-72 yılında inşa edilmiştir. Yapının banisi Mehmet Paşa’dır. Fatih Sultan Mehmet’in sadrazamlarından biri olan Rum Mehmet Paşa’da devşirmedir. Murad Paşa’dan sonra 1466 yılında sadrazam olmuştur. 1470 yılında Eğriboz Seferi’ndeki başarıları ile 1471 yılında Veziri Azam olmuştur1177. 1174 Mihrap hakkında bkz. M. Top, a.g.t., s.190-91. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.148-49. 1176 Kitabenin okunuşları ve yazılışları için Bkz. H. Ayvansarayi, -vd, a.g.e., s.606; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.353; İ.H. Konyalı, İstanbul Abideleri, İstanbul, s.90; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.489. 1177 T. Öz, a.g.e., II, s.56; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.353; Ayvansarayi, H.-vd, a.g.e., s.257, 605-606; R. Ousterhout, a.g.m., s.50. Bazı kaynaklarda Paşa’nın 1470 yılında idam edildiği belirtilmektedir. Bkz. D. Kuban, a.g.e., s.192. 1175 472 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.42 :GEDİK AHMET PAŞA İMARETİ/CAMİİ1178 :Afyonkarahisar İnceleme Tarihi :29.12.2009 :172 Resim No :389-394 Şehir merkezinde yer alan Gedik Ahmet Paşa Külliyesi, H.877/1472 yılında inşa edilmiştir (Resim 389). Külliye, imaret, medrese, mektep ve çifte hamamdan meydana gelmektedir. Medrese imaretin güneybatısında, çifte hamam ise kuzeydoğusundadır. Mektebin yerine ilkokul yapılmıştır. Ancak bu yapıda bugün mevcut değildir1179. Külliyenin topografyaya yerleştirilmesinde klasik düzenin tercih edilmediği görülmektedir. İmaret medreseye göre daha alçaktadır ve hamamda imaretin ana cephesi olan kuzey cepheye yerleştirilmiştir. Külliyenin banisi Anadolu Beylerbeyi Gedik Ahmet Paşa’dır1180. Taçkapı üzerinde H.1210/1795-96 tarihli bir tamir kitabesi vardır1181. Kitabeden deprem nedeniyle imaretin kubbelerinin yıkıldığı ve vakfa kaymakam olan müftü oğlu Ahmet Efendi tarafından onarıldığı öğrenilmektedir1182. Yapı Fahrüddin Kiper Bey tarafından tamir edilmiştir. Bu onarımda yapının adeta yeniden yapıldığı belirtilmektedir. Onarımda kalemişleri, meşe pencereler, kapaklar ve kapı onarılmıştır. Tabhane mekanları ve cephede bu onarımlarda elden geçirilmiş, tüm cephe kaplamaları yenilenmiştir1183. 1557 yılında İstanbul’a gelen Arap seyyah Kutbeddün Mekki imarette gelip geçenlere yemek çıkarıldığını belirtmektedir1184. İmaret bir dönem askeri depo olarak kullanılmıştır. 1178 Bu tip yapıların adlandırılmasında yaşanan karmaşalardan biri yine karşımıza çıkmaktadır. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.1’de şehirde bir Ulu Cami olmakla birlikte bu yapının da bir “Cuma mescidi” olduğu iddia edilmekte ve “Cami” şeklinde adlandırılmaktadır. Yapı kaynaklarda ve günümüzde halk arasında ayrıca Gedik Ahmet Paşa Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24; Türkiye’de Vakıf…, I, s.109; A. Kuran, The Mosque…, s.144-147; C.E. Arseven, a.g.e., s.297-99; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.22. 1179 G. Cantay, a.g.e., s.45. 1180 G. Cantay, a.g.e., s.44; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24-25; Türkiye’de Vakıf…, I, s.109; D. Kuban, a.g.e., s.193. 1181 Kitabenin Arapça metni ve transkripsiyonu için bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24-25. 1182 İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.24; S. Eyice, a.g.m., s.43, dipnot 106; S. Akkan, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Afyon'daki Vakıf Hizmetleri, (Süleyman Demirel Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta, 1999, s.37. 1183 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.12-13. 1184 S. Eyice, a.g.m., s.43, dipnot 106. 473 Yapı aynı aksta sıralanmış iki kubbenin örttüğü merkezi bir hacim ile ana kütlenin iki yanında aralarında birer eyvan bulunan ikişer adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Son cemaat yeri beş birimlidir. Minare yapının kuzeydoğu köşesindedir (Şekil 172). Şekil 172. Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının beden duvarları küfeki taşı kaplıdır. Onarımlarda tüm taşlar yenilenmiştir1185. Son cemaat yerinin kemerlerinde ve taçkapıda mermer kullanılmıştır. Beden duvarları ve kasnaklar düz ve kaval silmelerle son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 389-392). Kurşunlar Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1966-69 yılındaki onarımda yenilenmiştir1186. 1185 1186 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.13; S. Akkan, a.g.t., s.37. S. Akkan, a.g.t., s.37. 474 Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler silmelerle şekillenmiş dikdörtgen çökertmeler içerisindedir. Alt sıra pencereleri ile aynı aksa yerleştirilmiş üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir ve alçıdan dışlıkları vardır (Resim 391). Minarenin kuzeydoğu köşede yer alan tabhane mekanının doğu duvarı ile organik bağı vardır. Kare kaide küfeki taşındandır. Kalın kaytan silmelerle meydana gelen yivli gövde şerefe altındaki mukarnas süslemelerle son bulmaktadır. Beyaz küfekiden yivlerin arasına siyah mermerler yerleştirilmiştir. Silindirik petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare kapısı üç renkli mermerdendir. (Resim 389392). 1938-48 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan onarımda, minarenin dış kaplamaları sökülerek, yenilenmiştir. Burma yivler eski şekli gibi yeniden yapılmış, çiniler de yenilenmiştir1187. Avlu zemininden sekiz kenarlı bir platform üzerinde yükseltilen şadırvan sekizgen planlıdır. Kare kesitli ayaklarla taşınan kemerler yuvarlaktır. Mermer unsur basık bir kubbe ile örtülüdür (Resim 392). Beş birimli son cemaat yeri kuzeyde altı adet devşirme sütuna oturan sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Revak kemerleri mermer, kemer yüzeyleri ise küfeki taşındandır. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Sütunların başlıkları klasik dönemde diğer yapılarda da sıklıkla tercih edildiği gibi mukarnaslıdır. Son cemaat yerinde güney duvarı oldukça simetriktir. Ortada taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunan ikili pencere sistemi dikkat çekmektedir. Alt sıra pencerelerinin üst aksına da ikişer pencere yerleştirilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formda, üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Yedi kenarları dış mihraplar ise birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçiş unsurlarından sonra kubbeler sekizgen kasnaklara oturmaktadır. Orta birimin kubbesi diğerlerinden daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişleri ile bezenmiştir (Resim 392). 1187 S. Akkan, a.g.t., s.37. 475 Dışa çok fazla taşıntı yapmayan taçkapıda iki renkli mermer kullanılmıştır. Taçkapı ana nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçeve düz, oluk ve kaval silmelerle şekillenmiştir. Taçkapıdaki silindirik formdaki köşe sütunceleri yivlidir. Başlık ve kaidesi iki kademelidir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler beş kenarlıdır ve birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli giriş açıklığının üzerine bir onarım kitabesi yerleştirilmiştir. Taçkapı içe de taçkapı şeklinde yansımıştır. Ana niş mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Niş kalemişi bordürlerle çevrelenmiştir. Yapıda ana kütlenin doğu ve batı duvarlarıyla organik bağı bulunan tabhane mekanlarında farklı bir tasarımın uygulandığı görülmektedir. Güney ve kuzeyde yer alan tabhane mekanlarının ortasına birer eyvan yerleştirilmiştir. Kare planlı eyvanlar dışa birer sivri kemer ile açılmaktadır. Dağılım işlevindeki mekanlar, geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Eyvanların ibadet mekanına açılan dikdörtgen formlu birer penceresi vardır (Resim 391). Tabhane mekanlarına eyvanlardan açılan birer kapı ile ulaşılmaktadır. Kare planlı mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların ibadet mekanına açılan birer penceresi vardır. Bu pencerelerin demir parmaklıkları vardır1188. Doğudaki mekanlardan güneydekinin güney ve doğu duvarında, kuzeydekinin ise kuzey ve doğu duvarında birer pencere, güney duvarlarında da birer ocak nişi bulunmaktadır. Aynı düzen batıdaki tabhane mekanlarında da tekrarlanmaktadır. Pencerelerin ahşap doğramaları onarımlarla değişmiştir. Sadece kuzeybatıdaki tabhane mekanında yer alan ahşap kapak, ibadet mekanında yer alanlarla benzer göstermektedir. Kapağın üst tablalarında dini içerikli yazılar bulunmaktadır1189. İbadet mekanında kuzey-güney aksı geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Tabhaneli camilerin klasik özelliklerinden biri olan ve her iki mekanı birbirinden ayıran enlice kemer bu yapıda da mevcuttur. Plan tipindeki bariz farklardan biri ibadet mekanında güney kısmın kubbeli hacim dışında doğu ve batı yönlerde yapılmış olan genişletme çalışmalarıdır. Bursa kemerleri ile kubbeli hacimden ayrılan bölümler üstten birer düz tavan ile örtülüdür (Resim 393). 1188 1189 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.13. Yazı içeriği için Bkz. ay.yer. 476 Birimin kuzey kısmının doğu ve batı duvarlarında aralarında birer adet niş bulunan tabhane mekanlarının girişleri vardır. Dikdörtgen formlu nişler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan pencereleri içten demir parmaklıklarla kapatılmıştır1190. Bugün bu parmaklıklar yerlerinde değildir. İbadet mekanının güney duvarında alt kotta, mihrabın iki yanında birer adet pencere ve niş vardır. Bu nişler pencere olarak tasarlanmış, ancak yapımından vazgeçilmiş olmalıdır1191. Çünkü cepheye dıştan baktığımızda diğer pencerelerde de olduğu gibi nişlerin olduğu kısımlarda da dikdörtgen çökertmeler yapılmıştır. Beş kenarlı mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Beyaz ve gri mermerden yapılmış mihrapta renk almaşıklığı meydana getirilmiştir. Mihrap ana nişini iki yandan sınırlandıran sütuncelerin altlık ve başlıkları kum saati formundadır1192 (Resim 393). Gri renkli mermerden minber orijinaldir. Aynalıktaki çok kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik geçmeler yüzeysel olarak verilmiştir. Yapının plan şeması ve mimari özellikleri irdelendiğinde tabhaneli camiler arasında farklı bir tasarımın uygulandığı gözlenmektedir. Yapıda tabhane mekanları ile ana kütlenin ilişkisi kesilmiştir. Ana mekanda avlu ve ibadet mekanı ayrımı yapılmamış, zemindeki ve örtüdeki kot farkı ortadan kaldırılmıştır. Merkezi hacimde eş büyüklükte iki kubbe bulunmaktadır. Tabhane mekanları İstanbul Rum Mehmet Paşa ve Mahmut Paşa imaretlerinde de olduğu şekilde daha basık mekanlar şeklindedir (Şekil 171, 165). Daha önce Bursa Orhan ve Yıldırım imaretlerinde de karşımıza çıkan kubbeli eyvanlar burada da vardır (Şekil 100, 49). Ancak tabhane mekanlarının ortasında yer alan bu eyvanlar içe değil dışa açılmaktadır. Diğer iki mekana giriş eyvanlardan sağlanmaktadır. Eyvanların ibadet mekanı ile ilişkisi sadece pencerelerle sağlanmıştır. Dışa açılan eyvan tasarımı bu yapı dışında İstanbul Davut Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır (Şekil 177). Yapıda ahşap, taş ve kalemişi süslemeler dikkat çekmektedir. Ahşap işçiliği taçkapıda ve ibadet mekanında yer alan pencere kanatlarındadır. Kapının ahşap işçiliğinde gerçek kündekari ve oyma tekniği, pencerelerde de taklit kündekâri ve oyma 1190 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.3. Türkiye’de Vakıf…, I, s.111. 1192 Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.193-194. 1191 477 tekniği kullanılmıştır. Taçkapının giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap bir kapı ile örtülüdür. Her kanat üç bölüm halindedir. Üst panolarda sülüs karakterli yazı süslemesi oyma tekniği ile yapılmıştır. Orta panolarda, on kollu yıldız etrafında gelişen beş kollu yıldız, altıgen, dörtgen ve çokgenlerden meydana gelen geometrik kompozisyon, gerçek kündekâri tekniği ile yapılmıştır. Geometrik parçaların içleri, oyma tekniği ile yapılmış bitkisel süslemeler ile doldurulmuştur. Alt panolar da on kollu yıldız ve etrafında gelişen çokgenlerin kullanıldığı geometrik süsleme vardır. Bu panolarda gerçek kündekâri tekniğindedir. Bini, sadedir. Çiçek şeklindeki madeni kabaralar dışında, süsleme bulunmamaktadır. Kaynaklarda kapının farklı dönemlerde onarım geçirdiği ve bu onarımlarda eski parçalarının aynen kullanıldığı, belirtilmektedir1193. Yapıdaki ahşap süslemelerden bir diğeri pencere kanatlarıdır. Yapının güney cephesi üzerinde bulunan pencere kanatları aynı süsleme programına sahiptir. Pencereler iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano bulunmaktadır. Üst panolarda sülüs karakterli yazı süslemesi kullanılmıştır. Yazıların etrafındaki kare alanlar içe doğru daraltılmıştır. Dini içerikli yazılar oyma tekniğindedir. Orta ve alt panolar ise, içe doğru yerleştirilmiş çıtalarla daraltılmıştır. Pencerelerin binileri sadedir. Yapıda taş süsleme minberde, taçkapıda ve son cemaat yerindedir. Gri mermerden minberin giriş kapısı iki yandan burmalı sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati formundadır. Kapının üzerindeki kartuşta dini içerikli bir ayet bulunmaktadır. Merdiven korkuluğu sadedir. Aynalık geometrik geçmelerden meydana gelen bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Düz yüzeyli oyma tekniğinde verilmiş geometrik kompozisyon oniki ve dört kollu yıldızların kollarından gelişmektedir. Köşk kısmının külahının alt kısmı piramit, üst kısmı da konik şeklindedir1194. Taçkapıda iki renkli mermerlerle renk almaşıklığı elde edilmiştir. Silindirik formdaki köşe sütunceleri dikine yivlerle hareketlendirilmiştir. Sütuncelerin başlık ve 1193 1194 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s. 11. Minberin çizimleri ve daha fazla bilgi için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.122-126, Şek.27- 29. 478 kaideleri ise iki kademelidir. Unsurlar mukarnas süslemeler, yivler ve çiçeklerle bezenmiştir. Mihrabiyelerin alt kesiminde küçük gülbezekler vardır. Son cemaat yerinde sütun başlıkları ince işçilikli mukarnaslıdır. Başlıkların köşelerinde çiçek motifleri bulunmaktadır. Taş işçiliği görülen bir başka yer mermer kaplama pencerelerdir. Yivlerle hareketlendirilen pencerelerin kemer köşeliklerinde gülbezek motifleri bulunmaktadır. Yapıda kalemişi süslemeler kubbe ve geçişler ile duvar yüzeylerindedir. Süslemeler yoğunlukla yazı süslemeleri ile hatayi gibi soyut bitkisel örneklidir. Kubbe ve kemerlerde hatayi geçmelerle birbirine bağlı çerçeveler meydana getirilmiş ve içlerine dini içerikli ayet ve sureler işlenmiştir1195. Renk ve işlenişlerden kalemişi süslemelerin tamirlerle değiştiği anlaşılmaktadır. Alt sıra pencerelerinin yaldızlı yazıları Hattat Tuğrakeş İsma’il Hakkı Bey tarafından 1360/1940-41 yılında yapılmıştır1196. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Taçkapıdaki 12 beyitten meydana gelen Arapça sülüs kitabe, onarım kitabesidir (Resim 394). Kitabeden caminin iki kubbesinin tamamen yıkıldığı, diğerlerinin çatladığı, Şeyh oğlu talib-i Mevla Ahmed Efendi’nin ka’immekaamı olan Müfti-zade vasıtasıyla 1210/1795-96 yılında tamir edildiği öğrenilmektedir1197. Yapı Sadrazam Gedik Ahmet Paşa’nın Anadolu Beylerbeyliği zamanında H.877/1472 yıllarında yaptırılmıştır1198. Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayazit’ın veziri olan Gedik Ahmet Paşa, yeniçerilikten yetişmiştir. Vakfiyesinde babasının adı Apdullah olarak geçmektedir. Bu da Paşa’nın devşirme olabileceğini göstermektedir1199. Paşa 1482 yılında ölmüştür1200. 1195 Yazı içerikleri için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.11-12. Ay.es., s.12. Kalemişi süslemeler hakkında ayrıca bkz. S. Akkan, a.g.t., s.37. 1197 Onarım kitabesinin Arapça harflerle yazılışı ve metni için Bkz. Ay.es., s.15-16; K. İnce, a.g.t., s.24243. 1198 Türkiye’de Vakıf…, I, s.109; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.1. 1199 Gedik Ahmet Paşa hakkında daha fazla bilgi için bkz. İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, s.26-27; A. Birici, vd., “Ahmet Paşa (Gedik)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, Nisan 2008, s.144-145; D. Kuban, a.g.e., s.193. 1200 S. Eyice, a.g.m.,s.43. 1196 479 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.43 :İSHAK PAŞA İMARETİ/CAMİİ1201 :İnegöl/Bursa İnceleme Tarihi:28.11.2007,17.12.2009 :173-175 Resim No :395-402 Yapı İnegöl Merkez’de çarşı içerisindedir. İshak Paşa Külliyesi bugün imaret, medrese ve türbeden meydana gelmektedir. Külliyenin vakfiyesinden, yapının imaret, zaviye, medrese, han, türbe ve ahırdan oluştuğu anlaşılmaktadır1202. Yapının inşa kitabesi yoktur. Safer 891/Şubat 1486 tarihli vakfiyesi vardır1203. Yapı medrese kitabesinden yola çıkılarak H.881/1476 yılına tarihlenmektedir1204. Giriş kapısı üzerindeki onarım kitabesi, yapının H.1294/1887 yılında Sultan Abdülhamit döneminde tamir edildiğini belgelemektedir1205 Külliyenin bugün ayakta olan yapıları 1961-1969 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır1206. Yapının batısında kuzey-güney doğrultusunda uzanan 15 adet küçük dükkan, 1966 yılında dönemin Belediyesi tarafından yıktırılmıştır. İmaret avlu, ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat yeri ve bir adet minareden meydana gelmektedir (Şekil 173). Yapının dış duvarları kesme taş ve yatay şekilde yerleştirilmiş tuğla hatıllarla almaşık düzendedir. Son cemaat yerinin kuzey cephesi ise taş ve tuğlalarla meydana getirilmiş süslemelerle hareketlendirilmiştir. Duvarlar ve kasnaklar iki sıra, son cemaat yeri cephesi ise üç sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 395-396). Yapının son cemaat yeri cephesi dışında her cephesinde alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Taş ve tuğla ile şekillenmiş kemerlerin içerisi yatay şekilde tuğlalarla 1201 D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.122. Ayrıca yapı kaynaklarda ve halk arasında İshak Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.22; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986, s.117; G. Goodwin, a.g.e., s.116; A. Kuran, The Mosque…, s.130-131. 1202 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294; Türkiye’de Vakıf Abideler…, s.117; G. Goodwin, a.g.e., s.116; A. Kuran, a.g.e., s.130-131. 1203 Türkiye’de Vakıf…, s.117; S. Eyice, a.g.m., s.44. 1204 A.S. Ülgen, “İnegöl’de İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.192a. 1205 A.S. Ülgen, a.g.m., s.192b; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294. 1206 Türkiye’de Vakıf…, s.118. 480 örülmüştür. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin ise alçıdan dışlıkları bulunmaktadır (Resim 396). Şekil 173. İnegöl İshak Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Dışa dörtkenarlı yansıyan minarenin kaidesi kesme taş ve tuğla ile almaşık düzendedir. Kaide son cemaat yeri yüksekliği kadardır. Silindirik gövde ve petek ise yatay şekilde yerleştirilmiş tuğlalar ile örülmüştür. Tuğla ile örülü şerefenin altı tuğlaların sivri uçlarının dışa gelmesiyle meydana getirilmiş kirpi süslemelerle dolgulandırılmıştır. Silindirik petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye 481 son cemaat yerinin batı ucuna yerleştirilmiş giriş açıklığı ile ulaşılmaktadır. Minarenin kaidesi eski gövdesi ise yenidir1207 (Resim 395). Son cemaat yerinin kuzeyinde yer alan sekizgen planlı mermer şadırvan kare kesitli ayaklarla taşınmaktadır. Bugün ayakların alt kesimi mermer plaklarla kaplanmıştır. Şadırvanın sivri kubbesi ve saçağı kurşun kaplıdır (Resim 395). Şekil 174. İnegöl İshak Paşa İmareti. Kuzey Cephe (A.S. Ülgen’den işlenerek). Kare kesitli ayaklarla taşınan son cemaat yerinde kemer ayaklarının arası camekânlarla kapatılmıştır. Cephe ve ayaklar, kesme taşların yatay ve dikey tuğlalarla 1207 E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.297. 482 kasetlenmesi ile şekillenmiştir. Kemer aynaları ise tuğla ve taşlarla meydana getirilmiş zikzak ve yıldız süslemeleri ile hareketlendirilmiştir. Cephe üç sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Ortadaki giriş tuğla ve taşla meydana getirilmiş bir silme ve süslemelerle daha da vurgulanmıştır. Beş birimli son cemaat yerinde orta birim geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Diğer dört birimde ise geçiş unsuru olarak pandantif tercih edilmiştir. Son cemaat yerinin güney duvarı taçkapı dışında sağırdır. Duvar sıvalı ve boyalıdır. Duvarın batı ucuna minare girişi yerleştirilmiştir (Resim 395, Şekil 174). Yapıya girişi sağlayan taçkapı eyvan formundadır. Düz bir tavan ile örtülü unsur, iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Taçkapı, basık kemerli giriş açıklığı ve söveler mermerdir. Basık kemer üzerinde beş satırdan meydana gelen onarım kitabesi yerleştirilmiştir. İki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap kapı kanatları orijinaldir (Resim 397). Şekil 175. İnegöl İshak Paşa İmareti. Kesit (A.S. Ülgen’den işlenerek). Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Mekan geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin merkezinde altıgen planlı bir aydınlatma 483 feneri yer almaktadır. Mekanın kuzey duvarına ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili eklenmiştir. Avlunun doğu ve batı duvarlarında sivri kemerler ve giriş açıklıkları ile iki yandaki tabhane mekanlarına geçilmektedir. Tabhane mekanların avluya bakan duvarları açılarak plan şeması bozulmuştur1208 (Resim 398-399, Şekil 175). Dikdörtgen planlı tabhane mekanlarının örtü katında iki farklı örtü tercih edilmiştir. Dikdörtgen planlı alanların kuzey kesimlerinde gömme duvar payelerine atılan kemerler ile kuzeyde enine dikdörtgen bir alan meydana getirilmiş ve aynalı manastır tonozu ile örtülmüştür. Güneydeki kare alanlar ise geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanan birer kubbe ile örtülmüştür. Her iki mekanın güney duvarlarında birer adet yarım daire kesitli ocak nişi, dışa bakan duvarlarında da ikişer adet pencere açıklığına yer verildiği görülmektedir (Şekil 173, Resim 400-401). Avlu ile aynı aksta yer alan kare planlı ibadet mekanı geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanı enlice sivri bir kemer ayırmaktadır. Mekanın üç duvarında da alt kotta ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerle aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir (Resim 402). Yarım dikdörtgen formlu mihrap nişi iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Niş mukarnas kavsara ile örtülüdür. Bugün unsur yağlıboya ile boyanarak karakteristik özelliklerini büyük ölçüde kaybetmek üzeredir1209. Yapıya yeni dahil edilen ahşap minber niteliksizdir. Yapının beden duvarlarında dini içerikli hatlar yer almaktadır. Yağlıboya ile yapılmış unsurlar yapıya sonradan dahil edilmiş olmalıdır. Örtülerde geç döneme özgü kalemişi süslemeler yer almaktadır1210. Yapının plan şemasında yapılan değişiklikler irdelendiğinde, önceleri avludan iki basamak yüksekte bulunan ibadet mekanı yapı cami olarak işlev kazandıktan sonra yer kazanmak amacıyla yan duvarlarla aynı seviyeye getirildiği ve pencere altlarına 1208 A.S. Ülgen, a.g.m., s.192a. Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.179-80, Çiz.75. 1210 Yapının imamı İbrahim Karaman’dan alınan bilgilere göre yapılan boya tadilatlarında boya tabakalarının altından kalemişi süslemelerin geldiği görülmüş durum Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne bildirildiği halde bu konuyla ilgili bir çalışma yapılmadığı belirtilmiştir. 1209 484 kadar dolgu malzemesi ile doldurulduğu, tabhane mekanlarının avluya bakan duvarlarının da yırtılarak ibadet mekanına dahil edilmek istendiği tespit edilmiştir. Mekanların güney duvarlarında yer alan ocaklara da bugün mihrap görünümü kazandırılmıştır. Yapıda tuğla/taş ve kalemişi süslemeler görülmektedir. Tuğla/taş süslemeler dış cephede son cemaat yerindedir. Son cemaat yerinde kemer aynaları yıldız ve zikzak motifleri ile süslenmiştir. Benzer süslemeleri Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti (Resim 25-26), Muradiye İmareti (Resim 221), Hamza Bey Türbesi, Selçuk Hatun Camii, Tuz Pazarı Camii1211 ve Bedreddin Camii’nde1212 görmek mümkündür. Batıdaki tabhane mekanının batı duvarında iki alt pencerenin üst kısmında tuğlalar ile altıgen formlu bir madalyon meydana getirilmiş ve bu madalyonun içerisine üç adet üçgen yerleştirilmiştir. Yapıdaki kalemişi süslemeler ise geç dönem özgü bitkisel örnekli süslemeler ile hatlardır. Unsurlar yapıyla çağdaş değildir. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Yapı medrese kitabesinden yola çıkılarak H.881/1476 yılına tarihlenmektedir1213. Giriş kapısı üzerindeki onarım kitabesi, yapının H.1294/1887 yılında Sultan Abdülhamit döneminde tamir edildiğini belgelemektedir1214. Taçkapının üst kesiminde yer alan mermer kitabe dört satırdır. Onarım kitabesinin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫ ﺑﮫ ﺧﻮب ﺗﻌﻤﯿﺮ اوﻟﻨﺪى ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺤﻖ وﻟﻰ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﺠﺮد ﺳﺎﯾﮫٔ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺛﺎﻧﻲ اﯾﺪوب اﺣﯿﺎ‬-١ 1211 A. Savaş, “Bursa ve İlçelerindeki XV. Yüzyıl Mimarisinde Tuğla Süsleme”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyum Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran 2003, s.431,433; Ş. Özüdoğru, “Bursa’da 15-16 yy. Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyum Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran 2003, s.445, R.4-6; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.296. 1212 Y. Demiriz, a.g.e., I, s.240, Res.116. 1213 A.S. Ülgen, “İnegöl’de İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.192a; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.294 ve G. Cantay, a.g.e., s.28’de külliyenin vakfiyesinden yola çıkarak 14681482 yılından önce inşa edildiğini belirtmektedir. 1214 A.S. Ülgen, a.g.m., s.192b. 485 ‫ ﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻦ ﺑﻨﻰ ﺳﺮﯾﻨﮫ ﻣﻈﮭﺮ اوﻟﺪى ﺑﻰ ﺷﺒﮭﮫ اوﻗﻮﻧﺴﻮن ﺳﻮرهً اﻧﺎ ﻓﺘﺤﻨﺎ دﻣﺒﺪم اﺟﻼ‬-٢ ‫ ﺣﻘﻚ ﻟﻄﻔﯿﻠﮫ )ﺗﺎم( ﺗﺎرﯾﺦ دوﺷﻮب ﺗﻌﻤﯿﺮﯾﻨﮫ اﻧﻚ‬-٣ ‫ ﺑﮭﺸﺖ اﺳﺎ ﻣﺰﯾﻦ اوﻟﺪى ذﯾﺒﺎ ﺟﺎﻣﻌﻰ ﻛﺒﺮا ﺳﻨﺔ‬-٤ ١٢٩٤ 1-Ne hûb ta’mir olundu Câmi’i İshâk Veli Paşa Mücerred sâye-i Abdu’l-Hamid-i Sâni idüb ihyâ 2-Hadis-i “Men benâ” sırrına mazhar oldu bi-şüphe Okunsun Sûre-i “İnnâ fetehnâ” dem be-dem iclâ 3-Hakk’ın lûtfiyle tâm târih düşüp ta’mirine ânın 4-“Behişt-âsâ” müzeyyen oldu zibâ câmi-i kübrâ Sene 12941215. Yapının banisi İshak Paşa, Fatih devrinin seçkin devlet adamlarından biridir. İnegöllü İbrahim Ağa’nın oğludur. Fatih’in ölümünden sonra Sadaret Kaymakamlığı yapmış, Selanik’te ölmüş, cenazesi vasiyeti üzerine İnegöl’e nakledilmiştir1216. 1215 Türkiye’de Vakıf…, s.118. V. Tamer, “Fatih Devri Ricalinden İshak Paşa’nın Vakfiyeleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s. 107. Ayrıca aynı makalede imaret için vakfedilenler s.109-112; imaretin hademesinin kimler olacağı, vakfın kadrosu, vakfın idare şekli, imarette pişecek yemekler hakkında da bilgi verilmiştir Bkz. s.107-124. 1216 486 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.44 :ELVAN BEY İMARETİ1217 :Geyve/Sakarya İnceleme Tarihi :176 Resim No :16.12.2009 :403-408 İlçe merkezinde yer alan yapı, bugün İlçe Halk Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır1218. Yol seviyesinin zamanla yükselmesi ile yapı sokak kotundan aşağıda kalmıştır. İmaret, XV. yüzyılın ortalarında inşa edilmiştir. Yapı, işlev değiştirse de karakteristik özelliklerinin neredeyse tamamını muhafaza ederek günümüze gelebilmiştir. Yapının banisi olan Sinan Bey, Elvan Bey’in oğludur1219. Sinan Bey’in mezarı yapının güneyinde yer alan hazirededir. Yapı, 1696, 1746 ve 1869 yıllarında tamir görmüştür1220. Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Giriş cephesinde yer alan üç birimli sembolik son cemaat yeri yapıya sonradan eklenmiştir (Şekil 176). Yapının beden duvarları bir sıra kesme taş/kabayonu taş ile iki sıra tuğlanın dönüşümlü olarak kullanıldığı almaşık düzendedir. Taşların iki yanına dikine tuğlalarda yerleştirilmiştir. Taşlar ve tuğlalar arasında bağlayıcı işlevi gören harç ise oldukça kalın tutulmuştur. Harç kalınlığı tuğlaların kalınlığından fazladır. Bu uygulama onarımların bir getirisidir. Taş ve tuğla sıraları bazen düzensiz bir örgü ile kesilmektedir. Farklı ebatlarda kullanılan taşlarda harçlardaki uygulamalarda da olduğu şekilde onarımların birinde yapılmış olmalıdır. Duvarlar saçak kotunda tuğla sıralarından meydana gelen silmelerle son bulmaktadır. Benzer silmeler kasnaklarda da görülebilmektedir. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır. Yapının beden duvarlarında dikdörtgen formlu çökertmeler bulunmaktadır. Kuzey cephenin doğu ucunda yer alan çökertme boştur. Batı ucundakinin içerisinde ise tuğlaların yatay, dikey ve çapraz şekilde yerleştirilmesi ile meydana getirilmiş basit geometrik süslemeler bulunmaktadır (Resim 403-405). 1217 Yapı Elvan Bey İmaret Camii, Sinan Bey Zaviyesi, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.275; S. Eyice, a.g.m., s.34; Y. Çetin, Sakarya ve Çevresinde Osmanlı Dönemi Dini Mimari Eserler, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1999, s.50. 1218 Yapı bir dönemde belediyenin ambarı şeklinde kullanılmıştır. Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.34. 1219 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.275. 1220 Ay.es., s.276-277. 487 Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Sivri kemerli alınlıkları beden duvarları gibi almaşık düzendedir. Pencere alınlıklarının bazılarında taş ve tuğlaların yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana gelen basit süslemeler bulunmaktadır. Süslemeler, üst üste uygulanan ve taş-tuğla dokunun üzerine taşan harçlar nedeniyle etkilerini kaybetmek üzeredir (Resim 404-405). Şekil 176. Geyve Elvan Bey Zaviyesi. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının kuzey cephesinde orta kısım kalkan duvarı şeklinde yükseltilmiş ve önüne beden duvarlarının gabarileri ile uyuşmayan küçük bir son cemaat yeri yerleştirilmiştir. Cepheye göre güdük kalan ve sembolik anlam taşıyan unsur yapıya 2025 Temmuz 1746 yılında eklenmiştir1221. Dışa yuvarlak formlu kemerle ile açılan son cemaat yerinde kemerleri taşıyan tuğla ayaklar kareye yakın dikdörtgen formdadır. Üç birimli son cemaat yerinde birimler kubbemsi birer basık tonoz ile örtülüdür. Son cemaat yerinin kuzey duvarında iki adet tamir kitabesi bulunmaktadır (Resim 403). 1221 E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.276. 488 Sivri kemerli giriş açıklığı son cemaat yerinin eklenmesinden sonra değişmiştir. Kemer bugün neredeyse yuvarlak formdadır. Kare planlı avlu geçişleri dilimli tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarında tabhane mekanlarına ulaşımı sağlayan dikdörtgen formlu giriş açıklıkları bulunmaktadır. Mekanın kuzey kesimi ahşap konstrüksiyonlu bir camekanla bölünmüştür. Böylece, giriş açıklığı ile tabhane girişleri arasında yapay bir koridor oluşturulmuştur (Resim 406). Kareye yakın dikdörtgen formlu tabhane mekanları, geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Zemin, altıgen formlu taban tuğlaları ile kaplıdır. Mekanların alt ve üst sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Kubbe göbeklerinde kalemişi süslemeler vardır. Mekanların avluya bakan duvarlarında birer ocak olduğu dıştan görülen bacalardan anlaşılmaktadır. Ancak ocaklar onarımların birinde sıvanarak kapatılmıştır. Bugün duvarın önünde yer alan ve tüm duvar boyunca yükselen kitaplık dolayısı ile muhtemel sıva izleri de görülememektedir (Resim 407). Avlu ile aynı aksta yer alan ve avlu ile arasında 31 cm.lik kot farklı bulunan ibadet mekanı da kare planlıdır. Mekan aynalı manastır tonozu ile örtülüdür. Tonozun merkezinde bitkisel örnekli bezemeler ile hareketlendirilmiş, daire formlu bir çökertme vardır. Mekanın doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer adet dikdörtgen formlu pencere açıklığına yer verilmiştir (Resim 408). Yarım daire planlı mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsara ve üst kesim perde motifi ile bitkisel süslemeli örneklerle bezenmiştir. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Kitabesi ve vakfiyesi bulunmayan yapının İzmit Vakıflar Müdürlüğü’ne ait kayıtlarda 1846 tarihli Muallim ta’yini beratı, 1908 tarihli imamet ve 1919 tarihli hitabet beratları bulunmaktadır. 1776 tarihli bir de vakıf kaydı bulunmaktadır1222. S. Eyice plan şeması ve haziresindeki mezar taşlarından yola çıkarak yapıyı XIV. yüzyıla tarihlemektedir1223. Yapının haziresinde yer alan banisinin mezar taşında Teşrin1222 1223 Y. Çetin, a.g.t., s.50. S. Eyice, a.g.m., s.34. 489 i Sani 1478 tarihi okunmaktadır. Bu tarihten yola çıkarak yapıyı XV. yüzyılın ortalarına tarihlenmek uygun görülmektedir1224. Yapının son cemaat yeri cephesindeki kitabe ise bir onarım kitabesidir ve son cemaat yerinin 1746 yılında yapıya eklendiğini belgelemektedir1225. Ayrıca mihrap üzerinde de 1869 tarihi bulunmaktadır. Bu da bir onarımı işaret etmektedir. 1224 1225 Mezar taşlarının okunuşu için bkz. E. H. Ayverdi, a.g.e., III, s.276, 278; Y. Çetin, a.g.t., s.55-56. Tamir kitabesinin Arapça harflerle yazılışı için bkz. E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.277. 490 Katalog No :3.45 Yapının Adı Yeri Şekil No :DAVUT PAŞA CAMİİ :İstanbul/Fatih İnceleme Tarihi :177 Resim No :23.11.2008 :409-415 Koca Mustafa Paşa Semti’nde yer alan yapı, medrese, mektep ve çeşmeden meydana gelen bir külliyeye dahildir. Mektep yıkılmış yerine ortaokul yapılmıştır. Kaynaklarda bahsi geçen ve bugün ayakta olmadığı ileri sürülen külliyenin bir diğer yapısı olan imaret bugün cami şeklinde adlandırılan ve araştırmamıza konu olan yapıdır1226. Benzer durum pek çok yapımız için geçerlidir. Yapı ve külliye H.1130/1718 yılındaki kent yangınındaki depremde zarar görmüş ve Hassa baş mimarı Mehmed Tahir Ağa denetiminde, Hassa mimarı Abdullah tarafından onarılmıştır. Yapı ayrıca H.1271/1855 ve 1894 yıllarındaki depremlerde de zarar görmüştür. Bu depremlerde son cemaat yerinin kubbeleri yıkılmış camide de çatlaklar meydana gelmiştir. Bu tahribatlardan sonra kısmen onarılan yapıda 1945 yılında kapsamlı bir onarım olmuştur. Bu onarımda iç mekandaki kalemişi süslemeler ortaya çıkarılmıştır1227. Yapı ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanı ile beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Minare yapının kuzeybatı köşesindedir (Şekil 177). Yapının dış cepheleri kesme taş kaplamadır. Duvarlar silmelerle son bulmaktadır1228. Örtüler ise kurşun kaplıdır. Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler dikdörtgen formlu çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin de betondan dışlıkları bulunmaktadır1229. 1226 T. Öz, a.g.e., I, s.44; G. Cantay, a.g.e., s.46; Ayvansarayi, a.g.e., s.157; A. Kuran, The Mosque …, s.52-53; C.E. Arseven, a.g.e., 289-91; O. Aslanapa, “Fatih Devri Abideleri”, s.23; D. Kuban, a.g.e., s.210. 1227 W. Müller-Wıener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.395; A. Üstün, a.g.t., s.298-99; A. S. Açıkgözoğlu, Osmanlı Camisinde Mihrap Önü Mekanı, (Marmara Ü. Türkiyat Araş. Enst. Türk Sanatı ABD., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2002, s.21; F. Çuhadaroğlu, “Davut Paşa Camii”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 2, Ankara, 1975, s.199-218. 1228 Silmelerin detaylı çizimleri için bkz. M. Binan, a.g.e., s.87, R.77-78, Planş XXVIII. 1229 Pencere çizimleri için bkz. F. Uluengin-vd, Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, İstanbul, Aralık 2001, s.179. 491 Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan, kemer araları demir korkuluklarla kapatılmış ahşap bir konstrüksiyon ile örtülüdür. Örtü alaturka kiremitlerle kaplıdır. Mermer şadırvanda daire formlu bir kitabe bulunmaktadır. Kitabe 1213 tarihlidir. Şekil 177. İstanbul Davut Paşa Camii. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Kuzeybatıdaki tabhane mekanının kuzeybatı köşesine yerleştirilmiş minare kesme taştır. Kübik formlu kaidenin kuzeyindeki basık kemerli giriş açıklığı ile minareye çıkılmaktadır. Gövde çokgendir. Şerefe altı silmelerle hareketlendirilmiştir. Çokgen gövdeli petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür1230. Beş birimli son cemaat yeri geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri doğu, batı ve kuzey cephede sivri kemerlerle dışa 1230 S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.42’de yılını vermemekle birlikte, minarenin depremde zedelendiğini belirtmektedir. 492 açılmaktadır. Kuzeydeki kemerler mukarnas ve baklava başlıklara sahip sütunlar üzerine oturmaktadır. Kuzeyde orta kemer daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta kemeri taşıyan iki sütunda demir gergiler ve tamburlar bulunmaktadır. Bu uygulamalar onarımların getirileridir. Son cemaat yeri kemerleri doğu-batı ve kuzey-güney yönlü demir gergilerle desteklenmektedir. Son cemaat yerinin doğu ve batısı, giriş aksı dışında, sekilerle yükseltilmiştir. Birimin güney duvarı ortada taçkapı iki yanda aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile oldukça hareketlidir. Alt sıra pencerelerinin üst kesimine de sivri kemerli pencereler yerleştirilmiştir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler silmelerle çevrelenmiştir. Beş kenarlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kesme taş kaplı duvarlar ve sivri kemerler sıvasızken, birimleri örten kubbe ve geçişler sıvanmış ve kireç badana ile boyanmıştır (Resim 409). Dışa bir miktar taşıntılı şekilde inşa edilmiş taçkapı kesme taş kaplamadır. Dikdörtgen formlu kapı, sırası ile dilimli, Bursa kemerli ve yivler ve sarkıtlarla hareketlendirilmiş yarım bir kubbe ile örtülüdür. Taçkapı iki yandan gömme sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin kum saati altlık ve başlıkları vardır. Giriş basık kemer ile örtülüdür. Kemerin üst kesimine enine dikdörtgen formda kitabe yerleştirilmiştir. Dört satırdan meydana gelen kitabe, mermer üzerine kabartma tekniği ile işlenmiştir. Enine dikdörtgen bir çerçeve ile sınırlandırılmış kitabede her satır kartuşlar içerisinde yer alan iki mısradan meydana gelmektedir. Kartuşların zemini rumi ve kitabe kıvrım dallarla meydana gelen bitkisel bir bezeme ile hareketlendirilmiştir. Yeşil fon üzerinde bitkisel süslemeler bordo renkle boyanırken harfler yaldızlanmıştır. Satır kartuşlarının bitimi ile dış çerçeve arasında ise rumi, hatayi ve saadet düğümlerinden meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Bu süslemeler de harfler gibi yaldızlanmıştır (Resim 410-411, 415). Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. İbadet mekanının güneyi, mihrap nişi ile birlikte dışa taşıntı yapmaktadır. İbadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile dışa taşıntı yapan kısım ise yarım kubbe ile örtülüdür. Tromplar mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. İbadet mekanının kuzey duvarına tüm duvar boyunca uzanan ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Mekanın her 493 duvarına alt seviyeye ikişer pencere açılmıştır. Dikdörtgen formlu pencerelerin çevresinde geç döneme özgü kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Mekanın doğu ve batı duvarlarının ortalarına yerleştirilmiş birer kapı ile tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır. Mihrabı da içine alan güneydeki çıkıntı dışa beş kenarla taşmaktadır. En güneydeki iki yan kenara alt ve üst kotta aynı aksta birer pencere açılmıştır. Güneye de mihrap nişi yerleştirilmiştir (Resim 412-414). Yarım daire kesitli mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ana niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin kum saati altlık ve başlıkları vardır. Mihrabın üst kesimine sivri kemerli bir pencere yerleştirilmiştir1231 (Resim 413). Mihrap ile minber aynı düzlemde değildir. Yapının güney kesimi mihrap nişi ile birlikte dışa taşıntı yapmaktadır. Minber dışa taşıntı yapan bu bölümde değil, dışa taşıntı yapan kısım ile yapının güney duvarının kesişim yerindedir. Mermer minber sadedir. Aynalıktaki dik açılı üçgenler kabartma tekniğinde verilmiştir. Dolap aynalığının geçit kısmının kemeri gemi teknesi sivri kemer formundadır. Minber kapısı ahşap malzeme ile yenilenmiştir. Unsur çeşitli dönemlerde onarım geçirmiştir1232. Yapının çevresinde yer alan hazire bir demir korkuluk ile çevrelenmiştir. Bu alana giriş demir bir kapı ile sağlanmaktadır. Kapının anahtarına ulaşamadığımız için tabhane mekanlarına giremedik. Daha önce yayınlanmış plan şemalarından yola çıkarak ibadet mekanının iki yanına konumlanmış tabhane mekanlarına kuzeylerinde yer alan birer eyvan ile girildiği görülmektedir. Eyvanlar ve kare planlı tabhane mekanları geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Tabhane mekanlarının güney duvarlarında ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Üç kenarlı nişlerden ortadakiler ocaktır. Mekanların dışa bakan doğu ve batı duvarları ile kuzey duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Tabhane mekanları ile eyvanların ibadet mekanı ile ortak duvarlarında da birer adet pencere bulunmaktadır (Şekil 177). Bursa’daki Hüdavendigâr, Yıldırım, Yeşil imaretlerinde de eyvanlara rastlamıştık (Şekil 11, 49, 78). Ancak bu yapılardaki eyvanlar yapının içine açılmaktaydı. Bu yapıda ise 1231 Mihrap çizimi için bkz. F. Uluengin, a.g.e., s.124, 145, 217; M. Top, a.g.t., s.209. Minber hakkında çizim ve daha fazla bilgi için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.131-133, Şek.33. 1232 494 Afyon’daki Gedik Ahmet Paşa İmareti’nde de olduğu gibi eyvanlar dışa açılmaktadır (Şekil 172). Yapının içinde, kubbe ve geçişlerde, duvar yüzeyleri ile pencere çevrelerinde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Klasik dönem süsleme programı ile yapılmış bu süslemeler yapı ile çağdaş değildir. Yapının içerisindeki kalemişi süslemeler son onarımda yok edilmiştir1233 (Resim 412-414). Tarihlendirme Yapının Arapça inşa kitabesi taçkapıdadır (Resim 415). Celi sülüs kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ووزﯾﺮ اﺑﮭﺮى اﻻﺳﺘﻘﺎﻣﺔ‬ / ‫ اﻻ ﯾﺎ ﻗﺪ ﺑﻨﻰ دروﯾﺶ داود‬-١ ‫ﻓﺮﯾﺪ اﻟﺪھﺮ ﻓﻰ ﻋﻘﺪ اﻻﻣﺎﻣﮫ‬ / ‫ ﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‬-٢ ‫ﺣﻤﺎه اﷲ ﻣﺎ ﻧﺎﺣﺖ ﺣﻤﺎﻣﮫ‬ / ‫ ﺑﻨﺎء اﻟﺤﯿﺮ ﻣﺮﻓﻮع اﻟﻤﺒﺎﻧﻲ‬-٣ ‫ﻟﺼﺎﺣﺒﻚ اﻟﺴﻌﺎدة واﻟﺴﻼﻣﮫ‬ / ‫ ﺗﺎﻣﻞ ﻓﯿﮫ واﻧﻈﺮ ﺣﺴﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‬-٤ Kitabenin Anlamı: Ey kişi dikkat et. Bu binayı, halifelik halkasında zamanının yeganesi olan Mehmed’in oğlu Sultan Bayezid’in, doğruluğu ile meşhur veziri derviş Davud yaptırmıştır. Bu hayır binası, diğer yapıların en yükseğidir. Güvercinleri öttüğü sürece Allah da onu korusun. Onu incele ve şu güzel tarihe bak: “Li-sahibike’s-seadete ve’s-selame=(Allah) senin sahibini daima saadet ve selamette kılsın”1234. Kitabeden yapının H.890/1485 yılında Davut Paşa tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. H.904/1498 yılında vefat eden Davut Paşa Fatih Sultan Mehmet’in 1233 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.396; A. Yüksel, Osmanlı Mimarisi, V, s. 237; C. Nemlioğlu, a.g.t., s.149151; A. S. Açıkgözoğlu, a.g.t., s.21. 1234 Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.396; A. Yüksel, Osmanlı Mimarisi, V, s. 238; E.H. Ayverdi, a.g.e., III, s.333, T. Öz, a.g.e., I, s.44; Ayvansarayi, a.g.e., s.157. 495 vezirlerindendir ve II. Bayezid zamanında sadrazam olmuştur. Davut Paşa Rufai dervişlerindendir. Bu yapıyı da inandığı tarikat ve dervişleri için yaptırmış olmalıdır1235. Kaynaklardan yapının kitabesinin Şeyhulİslam Kemal Paşazade Ahmed Efendi’in eseri olup, hattatının da Şeyh Hamdullah olduğu öğrenilmektedir1236. 1235 T. Öz, a.g.e., I, s.44; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.395; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.395; D. Kuban, a.g.e., s.211; H. Ethem, a.g.e., s.38-39. 1236 T. Öz, ay.yer.; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.397; A. Yüksel, a.g.e., V, s.238. 496 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.46 :HATUNİYE İMARETİ/CAMİİ1237 :Tokat İnceleme Tarihi :28.09.2010 :178 Resim No :416-425 Yapı şehir merkezinde, Gülbahar Hatun Mahallesi’ndedir. II. Bayezid’in annesi Gülbahar Hatun adına H.890/1485 yılında inşa edilmiştir1238. Sultan II Beyazid, külliye ile ilgili H. 21 Zilhicce 898/4 Eylül 1493 tarihli bir de vakfiye düzenlemiştir1239 Bu vakfiyede de yapı topluluğunun cami, medrese, matbah (mutfak), mahzen, kiler, yemekhane, odunluk, ahır ve heladan meydana geldiğini belirtmiştir Külliye yapılarından bugün sadece cami işlevindeki imaret ayaktadır. İmaret, 1939 ve 1443 yıllarında depremden hasar görmüş, 1953 ve 1955 yıllarında da onarılmıştır. Depremde ibadet mekanının kubbesi ve kasnak kenarları zarar görürken, son cemaat yerinin üç kubbesi tamamen çökmüştür. Bazı sütun başlıkları da parçalanmıştır1240. Yapı ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat yeri ve bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 178). Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. İbadet mekanı ve son cemaat yerinde beden duvarları saçak seviyesinde mukarnas sıraları ile tabhane mekanlarının beden duvarları ise düz silmeler ile son bulmaktadır. Yapının beden duvarları depremlerle zarar görmüş kaplamalarda onarımlar sırasında yenilenmeler ve tamamlamalar yapılmıştır. Bu onarımlarda ibadet mekanı üç yönden doğudaki tabhane mekanı ise doğu duvarının kuzey ucundan istinat duvarları ile desteklenmiştir. Yapının örtüleri dıştan kurşun kaplıdır (Şekil 178, Resim 416-420). Silmelerle meydana gelen dikdörtgen çökertmeler içerisinde yer alan alt sıra pencerelerinin sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst sıra pencerelerinde ise iki farklı 1237 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Meydan, Zincirli, Hatuniye, Gülbahar Hatun Camii şeklinde de anılmaktadır. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.398; S. Eyice, a.g.m., s.45; A. Kuran, The Mosque …, s.50-51; A.O. Uysal, “Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara, 1987, s.328; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.380; G. Goodwin, a.g.e., s.157; A. Yardım, “Tokat ve Çevresi Mimari Eserlerdeki Hadisler”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara, 1987, s.467; O. Aslanapa, Osmanlı Devri…, s.116-18; A. Gabriel, Monuments..., II, s.92-93; D. Kuban, a.g.e., s.217; N. Seçgin, a.g.t., s.6-10. 1238 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.398; Ş. Çakmak, a.g.e., s.170; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.380. 1239 A.O. Uysal, a.g.m., s.336; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.380. 1240 A.O. Uysal, a.g.m., s.328. 497 formun tercih edildiği görülmektedir. Üst sıra pencereleri öküzgözü şeklinde de adlandırılan daire formunda ve sivri kemerlidir. Sivri kemerliler alt sıra pencerelerinde de olduğu gibi dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. Her iki formdaki pencereler birer alçı dışlıkla kapatılmıştır (Resim 416-418). Şekil 178. Tokat Hatuniye İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Kesme taş ile örülmüş minare, yapının kuzeybatı köşesindedir. Kaidesi sekizgen planlıdır. Kaide, dikdörtgen formlu çökertmeler ile pabuç da prizmatik üçgenler ile hareketlendirilmiştir. Çokgen gövde ile pabuç kalın kaytan bir silme ile birbirlerinden ayrılmaktadır. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Çokgen formlu petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye kaidenin kuzey cephesinde yer alan 498 sivri kemerli bir açıklık ile girilmektedir. Kemer kırmızı ve beyaz renkli kesme taştandır (Resim 417). Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan daire formludur. Ahşap desteklerle taşınan dilimli kubbe dıştan alaturka kiremit kaplıdır. Şadırvanın kitabesi H.1331/1912-13 tarihlidir. Son cemaat yeri beş birimlidir. Birimler, kuzeyde sütunlar üzerine oturan sivri kemerler ile dışarı açılmaktadır. Sütun başlıklarında mukarnaslar ve Türk üçgenleri bezeme unsuru olarak tercih edilmiştir. Mukarnaslı başlıkların köşeleri sarkıt tarzındadır. Son cemaat yerinde kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü demir gergilerle desteklenmektedir. Kemerler ayrıca silmelerle de hareketlendirilmiştir. Kesme taş kaplı son cemaat yerinde kemer aynalarında daire formlu madalyonlar vardır. Madalyonların birinde Latin harfleri ile 1953 tarihi vardır. Cephe saçak altında mukarnas sıraları ile son bulmaktadır. Mukarnas sıraları son cemaat yerini üç yönde kuşatmaktadır. Son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Geçişler mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Orta birimin kubbesi sekizgen bir kasnak üzerine oturtularak yükseltilmiştir (Resim 419-421). Son cemaat yeri güney duvarı ortada taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer adet dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir. Cephenin uçlarında da tabhane mekanlarının girişleri vardır. Dikdörtgen formlu çökertmeler içerisinde yer alan pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Beşgen planlı dış mihraplar ise birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli tabhane mekanlarının hafifletme kemerleri sivridir. Doğudaki tabhane mekanının kapısı sonradan kapatılmıştır (Resim 420-421). Dışa taşıntı yapan taçkapı beyaz ve gri mermerler ile kaplıdır. Kuşatma kemeri aynalı kemer formundadır. Ana niş mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara iki yandan sarkıt tarzında süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mukarnaslar alt kesimde ters şekilde yerleştirilmiş birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Çerçeve düz, pahlı ve kaval silmeler ile hareketlendirilmiştir. Yan kanatlar birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlıkları mukarnaslı, kaideleri ise iki kademelidir. Üst kesimi kum saati alt kesimi ise mukarnaslıdır. Yan kanatlarda yer alan mihrabiyeler yedigen planlıdır ve 499 birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşelikleri birer gülbezek ile hareketlendirilmiştir. Kavsaraların üst kesimindeki daire formlu madalyonlar, kitabenin bir kısmını içermektedir. Basık kemerli giriş açıklığında söve ve kemer zıvanalı iki renkli mermerdir. Kemerin üst kesimine üç satırdan meydana gelen inşa kitabesi yerleştirilmiştir1241. Giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Taçkapının en üst kısmına bir adet öküzgözü pencere yerleştirilmiştir. Bu pencere ibadet mekanının kuzeyinde yer alan mahfile açılmaktadır (Resim 421). İbadet mekanının iki yanında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır. Mekanlar geçişleri Türk üçgenleri ile sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların hem son cemaat yerinden hem de ibadet mekanından birer girişleri vardır. İbadet mekanındakiler pencere olmalıdır, sonradan kapı şekline dönüştürülmüştür. Doğudaki tabhane mekanının son cemaat yerine açılan kapısı da sonradan kapatılmıştır. Mekanları dışa bakan doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer adet dikdörtgen formlu penceresi vardır. Batıdaki tabhane mekanının güney duvarında aralarında bir adet ocak nişi bulunan iki adet dolap nişi vardır. Dolap nişleri dikdörtgen formda, ocak nişi ise yarım daire kesitlidir. Doğudaki tabhane mekanında da bir adet dolap nişi vardır. Ocak nişi sonradan örülerek kapatılmıştır. Taçkapıdan girilen ibadet mekanı kare planlıdır. Geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Geçişler mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Kubbe ise klasik döneme özgü kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Mekanın kuzey duvarının ortalarında giriş açıklığı, açıklığın iki yanında da mahfile çıkışı sağlayan birer giriş ile birer pencere vardır. Mahfil girişleri basık kemerli ve dardır. Dikdörtgen formlu pencereler ise yuvarlak kemerli eyvanların dip duvarı üzerindedir. Eyvanların zemini mekanın zemininden yükseltilmiştir. Kuzey cephe taş kaplıdır. Taş mahfil profilli konsollarla taşınmaktadır. Ahşap korkuluk orijinal değildir. Mahfil katının kuzey duvarı üç adet yuvarlak kemerli nişle hareketlendirilmiştir (Resim 422-424). İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında kuzey köşeden başlayarak sırası ile tabhane mekanlarının girişleri, yarım daire kesitli birer niş ve ikişer adet pencere vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin iki kanatlı ahşap kapakları orijinaldir. Güney duvarında 1241 Taçkapının profil, sütunce ve kitabe çizimleri için bkz. Ş. Çakmak, a.g.e., s.170, Profil No:72, Şekil 16, 31. 500 yer alan iki pencere de yapıdaki diğer pencerelerin düzenindedir. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve çevreleri kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Doğu ve batı duvarlarında ayrıca birer adet öküzgözü pencere de vardır (Resim 423). Yarım daire kesitli mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ana niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Başlıklar akantus yaprakları ile süslenirken, kaideler kum saati formundadır. Kavsara köşeliklerinde daire formlu ve üst kesimde de dikdörtgen formlu kartuşlar içerisinde dini içerikli yazılar yer almaktadır. Mihrap yağlıboya ile boyanmıştır1242 (Resim 424). Ahşap minber geometrik, bitkisel ve yazı süslemeleri ile hareketlendirilmiştir (Resim 424). Bazı kaynaklarda minberin orijinal olmadığı belirtilmektedir1243. Yapıda taş, ahşap ve kalemişi süslemeler vardır. Taş süsleme son cemaat yerinde ve taçkapıdadır. Son cemaat yerinin saçak altı mukarnas sıraları ile çevrelenmiştir. Kemer aynalıklarında da daire formlu madalyonlar vardır. Sütun başlıkları mukarnas ve Türk üçgenleri ile bezelidir. Mukarnaslı başlıkların köşeleri sarkıt tarzında verilmiştir. Taçkapıda ise aynalı kemerinin merkezinde, palmet tarzında stilize bir sarkıta yer verilmiştir. İki renkli taçkapıda kavsara çok özenlidir. Kavsara göbekte iri bir sarkıtla son bulmaktadır. İki yandaki sarkıtlar ise radyal olarak verilmiştir ve bir çiçek motifi ile son bulmuştur. Mukarnasların alt kesimi de ters şekilde yerleştirilmiş birer palmet motifi ile son bulmaktadır. Yan kanatlarda yer alan mihrabiyelerin kavsara köşeliklerinde de birer adet gülbezek vardır. Bu süslemelerin üst kesiminde de birer adet daire formlu içleri yazılı madalyona yer verilmiştir. Yan kanatlarda yer alan sütuncelerin başlıkları ve kaideleri de özenlidir. Kum saati ve mukarnaslarla hareketlendirilmiştir (Resim 419-421). Ahşap süsleme taçkapıda, minberde ve ibadet mekanındaki pencerelerin kanatlarındadır. Taçkapıdaki ahşap kapı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Üç bölüme ayrılan panoların üst kısmında dini içerikli yazı vardır. Yazılar çınar ağacı üzerine kabartma tekniğindedir1244. Orta panoda on kollu yıldızın kollarından gelişen 1242 Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.212-13. A.O. Uysal, a.g.m., s.335. 1244 Kapıdaki dini içerikli yazıların yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.401. 1243 501 geometrik bir kompozisyon bulunmaktadır. Geometrik parçaların yüzeyine bitkisel süslemeler işlenmiştir. Alt panolardaki geometrik kompozisyon dairelerin iç içe geçmesi ile meydana gelmektedir. Bini sadedir. Kapı çeşitli dönemlerde onarımlar geçirmiştir. Pencerelerin kapakları iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç panoya ayrılmaktadır. Pencerelerde üç farklı süsleme tipi görülmektedir. Mihrabın batısındaki pencerede panolar çubukludur. Kuzeydeki iki pencere, doğu ve batı duvarlarının kuzey kesimindeki iki pencerede panolar geometrik örneklidir. Bunlarda yazı yoktur. Diğer pencerelerde ise üst panolarda dini içerikli yazılar1245, orta ve alt panolarda ise geometrik kompozisyonlar dikkat çekmektedir. Çok kollu yıldızların kollarından meydana gelen geometrik ağda her panonun yüzeyine bitkisel süslemeler kazılmıştır. Minber kapısının aynalığında dini içerikli bir yazı kabartma tekniğindedir1246. Yazıda harflerin ve süslemelerin üzeri sarı renge boyanmıştır. Kalemişi süslemeler ibadet mekanı kubbesinde ve pencere çevrelerindedir. Kubbede koyu ve açık fon üzerinde palmet ve rumilerden meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Zencirek motifleri, güller, narçiçekleri ve realist yaprak motifleri de bitkisel süslemede tercih edilmiştir. Pencere kenarlarında da bitkisel motiflerle birlikte zencirek motifleri de kullanılmıştır. Süslemeler onarımlarda müdahale görmüştür (Resim 423-424). Tarihlendirme Yapının taçkapısında üç yönü dolanan bir dua ile başlayan ve madalyonlarda biten bir inşa kitabesi vardır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Mermer üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 425). Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: Kitabenin sağ kanattaki kısmı: ‫اﻟﺤﻤﺪ ﷲ اﻟﻤﻮف ﻟﻠﺨﯿﺮات واﻟﺼﻠﻮه ﻋﻠﻲ ﺳﯿﺪ‬ 1245 Pencerelerdeki dini içerikli yazıların yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.401; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.388. 1246 Minberdeki dini içerikli yazıların yazılışları, okunuşları ve anlamları için bkz. A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.401. 502 Ortada mukarnas süslemenin altı: ‫اﻟﺴﺎدات ﻣﺤﻤﺪ و اﻟﮫ واﺻﺤﺎﺑﮫ ﺑﺎﻧﻰ اﻟﻤﺒﺮات وﺑﻌﺪ ﻓﻠﻤﺎ ﻣﻦ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻋﻠﻰ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻻﻋﺪل‬ Sol kanattaki kısım: ‫واﻻﻋﻠﻢ اﻟﺤﺎﻗﺎن اﻻﻋﻈﻢ ﻣﺎﻟﻚ رﻗﺎب اﻻﻣﻢ ﻃﻞ اﷲ‬ Ortadaki üç satırlık pano: ‫ ﻓﻲ اﻟﻌﺎﻟﻢ ﺳﻠﻄﺎن اﻟﻐﺰاه واﻟﻤﺠﺎھﺪﯾﻦ اﻟﻤﻮﯾﺪ ﺑﺘﺎﯾﯿﺪ اﻟﻤﻠﻚ اﻟﻤﻨﺎن اﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺮﯾﺪ ﺑﻦ‬-١ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺎن‬ ‫ ﺑﺴﻂ اﷲ ﺑﺴﺎط ﺳﻠﻄﻨﺘﮫ ﻋﻠﻰ ﺑﺴﯿﻂ اﻻرص ﻣﺎ ﺗﻌﺎﻗﺐ اﻟﻤﻠﻮان ﺑﺎﻟﺘﻮﻓﯿﻖ ﻟﻠﺤﯿﺮات ﺻﺪر اﻣﺮه‬-٢ ‫اﻟﻮاﺣﺐ اﻻﺗﺒﺎع ﻻزال ﻧﺎ‬ ‫ ﻓﺰا ﻓﻰ ﺣﻤﯿﻊ اﻟﺒﻘﺎع ﺗﺮﺻﯿﺺ ھﺪه اﻟﻌﻤﺎره اﻟﻌﺎﻟﯿۃ ﺗﺮوﯾﺤﺎ ﻟﺮوح واﻟﺪﺗﮫ اﻟﺴﻌﯿﺪه راﺣﯿﺎ ﻣﻦ اﷲ‬-٣ ‫ﺛﻌﺎﻟﻰ‬ Sağ kanattaki madalyonda: ‫ﻛﺎن ﺛﺎرﯾﺢ ﻟﻌﻤﺎاره ﺑﻨﻲ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﺎ ﻟﻠﺤﯿﺮ داره ﺑﻔﯿﺾ‬ Sol kanattaki madalyonda: ‫ﯾﺘﻘﺒﻞ ﻣﻨﮭﺎ وﯾﻜﺘﺐ ﻓﻰ ﻛﺘﺎب ﺣﺴﻨﺎﺗﮭﺎ وھﻮ اﻟﻤﯿﺴﺘﺮ ﻟﻠﺮاﺣﺎت‬ Kitabenin Anlamı: Hayırları sağlayan Allah’a hamd ve yüceler yücesi, iyiliklerin banisi Hz. Muhammed’e, O’nun ailesine ve ashabına selam olsun. Bundan sonra; Allah Teala en adil ve en bilgili sultan, büyük hakan, toplumları yöneten, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi, gazilerin ve mücahidlerin sultanı, Melikü’l-Mennan olan Allah’ın yardımıyla desteklenmiş, fethin babası, Mehmed Han’ın oğlu Sultan Bayezid – Allah onun yeryüzündeki gücünü artırsın- gece ile gündüz devran ettikçe hayırlara muvaffak kılsın- değerli annesinin ruhunu rahatlatmasını, Allah Teala’dan niyaz ederek, bu ulu binanın inşasına dair hala her yerde geçerli olan ve uyulması gereken fermanı yayınlamıştır. Kendi makamı hayırla dolması için sultan olarak yaptırdığı bu 503 imarete “feyz=sevinç” kelimesini tarih düşürmüştür. Allah bunu ondan kabul etsin ve iyilikleri kitabına sevap olarak yazsın. Allah kullarının rahatlarını temin edendir1247. Kitabeden yapının II. Bayezid’in annesi Gülbahar Hatun için yapıldığı öğrenilmektedir. Ebced hesabına göre yapı H.890/1485 yılında inşa edilmiştir. 1247 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.398-400. 504 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.47 :SOFULAR İMARETİ/CAMİİ1248 :Amasya İnceleme Tarihi :06.06.2010 :179 Resim No :426-436 Amasya merkezde, Sofular Mahallesi’ndedir. Beylerbeyi Abdullah Paşa tarafından H.890/1485 yılında inşa edilmiştir1249. Kaynaklarda yapının bir darü’l-hadis olarak inşa edildiği belirtilmektedir1250. Yapı avlu, ibadet mekanı ve dört adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının kuzeydoğu köşesinde bir de minaresi vardır (Şekil 179). Şekil 179. Amasya Sofular İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). 1248 Yapı Abdullah Paşa Sofular Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s. 8; Amasya Kültür Envanteri, Amasya, 2007, s.110; S. Eyice, a.g.m., s.44; Türkiye’de Vakıf …, I, s.232; N. Atlaş, a.g.t., s.71-74. 1249 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s. 8; S. Eyice, a.g.m., s.44; Türkiye’de Vakıf …, I, s.232. 1250 İ.A. Yüksel, ay.yer. 505 Yapının beden duvarlarında moloz taş, kesme taş ve tuğla kullanılmıştır. Düzensiz sıralar halinde tuğla hatıllarla örülmüş moloz taş beden duvarlarının köşeleri düzgün kesme taşlarla belirginleştirilmiştir. Minare gövdesinde ise tuğla kullanılmıştır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 426-428). Yapı, ibadet mekanının doğu ve batı duvarları, avlunun ve iki yanındaki tabhane mekanlarının kuzey duvarları ile güneydoğudaki tabhane mekanının doğu duvarına açılmış pencere açıklığı dışarıya açılmaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Söve ve atkı taşları kesme taştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları vardır. İbadet mekanının alt sıra pencereleri tuğladan sivri hafifletme kemerlerine sahiptir (Resim 427-428). Yapının kuzeydoğu köşesine konumlanmış minarenin kare kaidesi tuğla hatıllarla moloz taşların dönüşümlü olarak kullanılması ile örülmüştür. Pabuç ile silindirik gövde, gövde ile şerefe birer kalın kaytan silme ile birbirinden ayrılmaktadır. Gövde taş ve tuğlalar ile meydana getirilmiş geometrik desenlerle süslüdür. Bombeli tarzda verilmiş şerefede taş korkuluk, basit yarım daire formlu süslemelerle hareketlendirilmiştir. Silindirik formdaki petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye kaidenin güneyinde yer alan sivri kemerli açıklık ile ulaşılmaktadır (Resim 426-427). Yapı doğu-batı yönlü eğimli bir arazi üzerinde yer aldığı için girişe iki yönlü merdivenlerle ulaşılmaktadır. Yapının kuzeyinde bir son cemaat yerinin olmaması, cephenin tamamının bir taçkapı tasarımı ile kademelendirilerek hareket katılması düşünülmüştür. Girişin olduğu kısım bir kalkan duvarı gibi yükseltilmiş, iki yan birim daha alçak tutularak kademe oluşturulmuştur. Cephe ile aynı düzlemde yer alan giriş açıklığı süslemeli ahşap kapı kanatları dışında basit bir açıklık şeklindedir. Basık kemeri ve söveleri kesme taştır. Giriş açıklığı üzerine kare formlu, üç satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Kitabenin üzerinde de basık kemerli bir tepe penceresi vardır. Giriş açıklığının iki yanında ikişer adet dikdörtgen planlı pencere vardır. Pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Yapının doğu cephesi bir bahçe duvarı ile çevrelenmiş ve böylece bir iç bahçe meydana getirilmiştir. İçinde Abdullah Paşa’nın kabrini barındıran bu bahçeye kuzey cephenin doğu ucunda yer alan basit bir ahşap kapı 506 ile girilmektedir. Bahçeye ayrıca avlunun güneydoğu köşesine sonradan açılmış bir koridorla da ulaşılmaktadır (Şekil 179) (Resim 426-429). Kuzeydeki giriş açıklığı ile avluya girilmektedir. Dikdörtgen planlı avlunun iki yanında ikişer adet tabhane mekanı, güneyinde de altı basamak ile ulaşılan ibadet mekanı bulunmaktadır. Avlunun merkezi sekizgen planlı bir aydınlatma fenerine sahip yıldız tonoz ile kalan kısmı ise düz tavan ile örtülüdür. Güney duvarında ibadet mekanına çıkışı sağlayan merdivenlerin iki yanı yuvarlak kemerli tonozlarla örtülü nişlerle hareketlendirilmiştir. Bu nişlerden doğudaki sonradan açılarak bahçeye ulaşımı sağlayan bir koridor şekline dönüştürülmüştür (Resim 430-431). Avlunun iki yanında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır ve birer adet çapraz tonoz ile örtülüdür. Mekanların dışa bakan duvarlarında birer adet yarım daire formlu ocak nişleri bulunmaktadır. Ocakların bacaları bugün sağlam durumdadır. Mekanların birbiri ile bağlantısı yoktur, hepsine ulaşım avludan sağlanmaktadır (Resim 431-432)1251. Altı basamakla ibadet mekanının kesme taş söveli basık kemerli giriş açıklığına ulaşılmakta, oradan da üç basamak ile ibadet mekanının zeminine inilmektedir. Alışılmışın dışında kapı ile mihrap aynı aksta değildir. Asimetrik plan şemasındaki mekanda giriş biraz sola kaymıştır. Kare planlı ibadet mekanının doğu ve batı duvarları nişlerle genişletilmiştir. Mekanın merkezi geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile iki yandaki alanlar ise geniş birer sivri kemer ile örtülüdür. Kemerler kare kesitli, kesme taş kaplı duvar payeleri üzerine oturmaktadır. Kubbe göbeğinde kalemişi süsleme bulunmaktadır (Resim 433-435). Dilimli bir niş şeklindeki mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Dış bükey basit silmeli çerçevesi dışında herhangi bir süsleme unsuruna sahip değildir. Bugün yağlıboya ve altın yaldız ile boyalıdır1252. Ahşap minber yenidir (Resim 434). Yapıda taş-tuğla, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş-tuğla süsleme minare gövdesindedir. Birbiri ile kesişecek şekilde ters yüz olarak yerleştirilmiş “V” şekilli tuğlalar ile silindirik gövde hareketlendirilmiştir. 1251 Tabhane mekanlarından sadece kuzeydoğudaki mekana girilebilmiştir. Diğer mekanların kapıları kilitli olduğu için İ.A. Yüksel’den alınıp kullanılan plan şeması üzerinden gösterim mümkün olmuştur. 1252 Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.216. 507 Birbirini tekrarlayan motifler yatay şekilde yerleştirilmiş tuğla hatıllar ile birbirinden ayrılmaktadır (Resim 426-427). Ahşap işçiliği ise avlu ve ibadet mekanının kapılarındadır. Her iki kapı da iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üçer panoya ayrılmıştır. Biniler bezemesizdir. Avlu kapısının kanatlarında yer alan panolardan üsttekilerde dini içerikli hat yazıları kazıma tekniğinde verilmiştir. Alt panolar ise kademelendirilmiştir. Orta panolar ise kazıma tekniğindeki bitkisel kompozisyonlara sahiptir. Palmet, kenger yaprağı, krizantem gibi çiçekler ile yivlerle hareketlendirilmiş yaprak motiflerinin tercih edildiği görülmektedir. İbadet mekanının kapı kanatlarında da üst panolarda dini içerikli hatların tercih edildiği görülmektedir. Orta ve alt panolarda ise farklı ebatlardaki kare ve dikdörtgen formlu kartuşların geometrik kompozisyonlar meydan getirilmesi sağlanmıştır. Çakma tekniğindeki süslemeler, Manisa Hatuniye Camii’nde de karşımıza çıkmaktadır (Resim 429,433). Kalemişi süsleme ibadet mekanının kubbe göbeğindedir. Bu süslemeler, son onarımda meydana çıkartılmıştır. Koyu kırmızı aşı boyası üzerine krem rengiyle ebruyu hatırlatan şekiller işlenmiştir. Kubbenin ortasında yer alan örnekte belli bir motif ve kompozisyon yoktur. Şekiller eski yazı örneklerine benzemektedir. Ortadaki şekilleri çevreleyen halat bordüründen sonra yine aynı şekiller devam etmektedir. 17. yüzyıl İznik çinilerinde bu türde dolgu motifi olarak işlenmiş gayri muntazam şekiller devam etmektedir1253. Tarihlendirme Ana giriş kapısının üzerinde mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmış üç satırdan meydana gelen sülüs inşa kitabesi Arapça’dır (Resim 436). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫ﻋﻤﺮ داراﻟﺤﺪﯾﺚ اﻟﺤﺎج ﻋﺒﺪاﷲ ﭔﺎﺷﺎ‬ ‫اﺑﻦ اﻟﺤﺎج ﺳﻨﺎن ﻋﻔﻰ اﷲ ﻋﮭﻤﺎ اﯾﺎم ﻓﻰ‬ ً‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﻋﺰ ﻧﺼﺮه ﻓﻰ ﺗﺴﻌﯿﻦ وﺛﻤﺎﻧﻤﺎ‬ 1253 C. Nemlioğlu, a.g.t., s.38-39. 508 Kitabeden II. Bayezid’ın ümerasından ve daha sonra da Beylerbeyi olan Hacı Sinan Bey-zade Abdullah Paşa’nın binayı bir Darü’l-hadis olarak H.890/1485 tarihinde inşa ettirildiği anlaşılmaktadır1254. 1254 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.10; R. Gün, a.g.t., s.40. 509 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.48 :MEHMET PAŞA İMARETİ/CAMİİ1255 :Amasya İnceleme Tarihi :06/07.06.2010 :180-181 Resim No :437-446 Şehir merkezinde Pirinççi Mahallesi, No:48’dedir. Yapının doğusunda bir türbe ve küçük bir hazire, güneybatısında da Mustafa Bey Hamamı bulunmaktadır. H. Muharrem 891/Ocak 1486 yılında inşa ettirilen yapının banisi Mehmet Paşa’dır1256. Onarım kitabelerinden de anlaşılacağı üzere yapı 1820 ve 1863-64 yılında onarım görmüştür. 1939 yılındaki depremde de zarar gören yapı 1958-63 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1257. Bu onarımda depremde esnasında yıkılmış olan duvarlar, sütunlar, sütun başlıkları, kubbeler, minare, döşemeler, kapı, pencere, mihrap ve şadırvan elden geçirilmiştir. Yapının iç duvarları ile kuzey dış duvarı sıvanmış ve boyanmış, pencerelere alçı içlik ve beton dışlık konulmuş, mermer mihrap yapılmıştır. Örtü tamamen kurşun kaplanmış, minare sağlamlaştırılmış, tamamen yıkılmış petek ve külah yeniden yapılmıştır. Şadırvan özgün havuzu dışında yeniden inşa edilmiştir1258. Mehmet Paşa İmareti, ibadet mekanı, dört adet tabhane mekanı, altı birimli bir son cemaat yeri, bir türbe ve bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 180). Yapının inşasında kesme taş, kabayonu taşı, moloz taş ve mermer kullanılmıştır. İbadet mekanının beden duvarları ve taçkapı düzgün kesme taş kaplıdır. Tabhane mekanlarının duvarları kaba yonu taş; son cemaat yeri güney duvarı, kasnaklar ve türbenin duvarları ise moloz taş kaplıdır. Son cemaat yerinin kemerleri, ayakları ve pencere söveleri de kesme taştır. Son cemaat yeri kemer aynalarına mermer kaplanmıştır. Beden duvarları ve kasnaklar kaval silmeler ile türbenin kasnağı ise bir sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır (Resim 437-440). 1255 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Mehmet Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Amasya Kültür Envanteri, s. 113; Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.40; G. Goodwin, a.g.e., s.160; A. Kuran, The Mosque…, s.54; N. Atlaş, a.g.t., s.24-28. 1256 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.40; Ş. Çakmak, a.g.e., s.173. Ayıca Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227’de inşa tarihi olarak H.900/1494; Amasya Kültür Envanteri, s. 113’de inşa tarihi olarak 1485 yılı verilmiştir. 1257 Amasya Kültür Envanteri, s. 113; Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.232. 1258 G. Urak, a.g.t., s.330. 510 Şekil 180. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Dikdörtgen formlu çökertmeler içerisinde yer alan alt sıra pencerelerini söve ve atkı taşları kesme taştır. Üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir ve dıştan alçı dışlıklar ile kapatılmıştır (Resim 437-439). Yapının doğusunda yer alan türbe kare planlıdır. Türbenin kesme taş kaplı doğu duvarı dikdörtgen bir çökertme içerisinde yer alan sivri bir kemer ile dışarı açılmaktadır. Kemer silmeler ile hareketlendirilmiştir. Açıklık bugün bir camekân ile kapatılmıştır. Türbenin diğer üç duvarında sivri kemerli nişler vardır. Bu nişlerden güneydekinde bir pencere, kuzeydekinde de bir kapı vardır. Dikdörtgen formlu pencere yuvarlak kemerli bir çökertme içerisindedir. Türbenin kapısı sivri kemerlidir. Kemer kırmızı ve beyaz renkte kesme taştır. Türbe sekiz dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Türbede bir taş sanduka vardır1259. Türbenin önündeki haziredeki mezar taşlarından biri Mehmet Paşa’ya diğeri de Habib Ömeri Karamani’ye aittir. Türbe yapıya sonradan dahil edilmiştir. Türbenin yan duvarlarında yapının duvar kaplamasından farklı bir malzeme kullanılarak dönem farkı belirtilmiştir. Yan duvarlar, moloz taş kaplıdır. Türbenin kuzeyindeki ve kuzeydoğusunda küçük bir hazire vardır. İki bölümlü hazire alçak bir duvar ile birbirinden ayrılmaktadır (Resim 440). 1259 Türbede yer alan sandukanın Mehmet Bey’e ya da Habib Karamani’ye ait olduğun dair çeşitli görüşler bulunmaktadır. Ancak her iki zatında yukarıda da değindiğimiz gibi mezar taşları türbenin dışındadır. Türbe ve mezar taşları hakkında bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.43-44. 511 Yapının kuzeyinde yer alan sekizgen planlı şadırvan ahşap sütunlar ile taşınan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Sekizgen havuzun ortasındaki fıskiye de kesme taştır. Şadırvanın kubbe göbeği ve eteği klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler son onarımın eseridir. Kaidesi ibadet mekanının batısındaki tabhane mekanı içerisinde kalan minare beden duvarları üzerinde yükselmektedir. Minare kesme taş ile örülmüştür. Çokgen planlı gövde ile şerefeyi kalın kaytan bir silme ayırmaktadır. Şerefe altı radyal yivli silmeler ile hareketlendirilmiştir. Çokgen planlı petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye son cemaat yerine açılan dikdörtgen formlu bir kapı ile ulaşılmaktadır. Kapının söveleri ve atkı taşı kesme taştır (Resim 437-440). Yapının kuzey cephesini tamamen kaplamayan son cemaat yeri altı birimlidir. Kuzeyde yedi çokgen kesitli kesme taş ayak üzerine oturan kemerler yuvarlak formdadır. Mermer sütun başlıklarının yüzleri kabaralar, köşeleri ise mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Bezemeli orijinal mermer başlıklar ise bahçenin çeşitli yerlerinde atıl bir durumdadır. Son cemaat yeri kemerleri ayaklar gibi kesme taş, kemer aynaları ise mermer kaplıdır. Kemerler ayrıca bir sıra kırmızı renkli taş ile çevrelenmiştir. Saçak altı silmeler ile son bulmaktadır. Kemerler doğu-batı ve güney-kuzey yönlü demir gergiler ile desteklenmiştir. Son cemaat yerinde ortadaki birim aynalı manastır tonozu ile diğer dört birim ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemeler ile bezenmiştir (Resim 439441). Son cemaat yerinin güney duvarı moloz taş kaplıdır. Cephenin ortalarında dışa taşıntı yapan taçkapı, taçkapının batısında aralarında minare girişi ve tabhane mekanının girişleri olan iki adet pencere vardır. Doğusunda da aralarında bir adet tabhane mekanı girişi olan iki adet pencere vardır. Cephenin en sonunda da türbe girişi bulunmaktadır. Cephedeki pencereler dikdörtgen formludur. Söve ve atkı taşları kesme taştır. Dikdörtgen formlu tabhane mekanlarının girişleri üzerinde birer adet onarım kitabesi vardır (Resim 441). 512 Dışa taşıntı yapan kesme taş kaplı taçkapı, sivri tonozlu bir kavsara ile örtülüdür. Kuşatma kemeri de sivridir. Çerçevede düz, oluk, pahlı ve kaval silmeler bulunmaktadır. Taçkapı ana nişi iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri iki kademelidir. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler altı kenarlıdır ve yarım kubbe şekilli birer kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın alt kesiminde ters-düz palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel bir süsleme vardır. Basık kemerli giriş açıklığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Basık kemerin üst aksına iki satırdan meydana gelen dikdörtgen formlu bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Çerçeve mavi renkli mermerden dış bükey silmeler ile çevrelenmiştir (Resim 442). Şekil 181. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Kesit (İ.A. Yüksel’den işlenerek). İbadet mekanının iki yanında yan yana yerleştirilmiş ikişer adet tabhane mekanı vardır. İbadet mekanının hemen doğu ve batısında yer alanların hem son cemaat yerinden hem de ibadet mekanından birer adet girişleri vardır. Diğer mekanların girişleri ise sadece yanlarındaki bu mekanlardandır. İbadet mekanına bitişik olan mekanların ayrıca güney duvarlarında birer adet girişleri daha vardır. Sivri kemerli bu küçük açıklıklar daha sonradan örülerek kapatılmıştır. Kare planlı tabhane mekanları geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların güney ve kuzey duvarlarında dikdörtgen formlu dolap nişleri vardır. En dıştaki iki tabhane mekanının güney duvarlarında birer adet ocak nişi de bulunmaktadır. Sivri kemerli birer yaşmak ile örtülü ocakların bacaları dıştan birer konik külah ile örtülüdür. Batıdaki tabhane mekanı 513 minarenin varlığından dolayı asimetrik bir plandadır. Mekanının doğusu bir beşik tonoz ile batısı ise bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe güney ve kuzeyden birer kemer üzerine oturtulmuştur (Şekil 181 ). Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Mekan geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın kuzey duvarında içe de taçkapı formunda yansımış giriş açıklığı, taçkapının iki yanında da birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Pencerelerin üst kesimi kalemişi süslemeler ile taçlandırılmıştır. Doğu ve batı duvarlarında ise tabhane mekanlarının girişleri ile birer adet pencere vardır. Tabhane mekanlarının girişleri dikdörtgen formlu basit birer açıklık şeklindedir. Söve ve atkı taşları kesme taştır. Dikdörtgen formlu pencereler gibi bu kapıların da üzerleri kalemişi süslemeler ile taçlandırılmıştır. Mekanın güney duvarında yer alan iki adet alt sıra penceresi de aynı form ve ebatlardadır. Mekanın kaynaklarda yayınlanmış fotoğraflarında mihrabın sağındaki pencerede görülmektedir. Bu fotoğrafta pencere kanatları çok özenlidir. Tablalı pencere kanatları geometrik geçmelidir1260. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan içlikleri vardır ve kalemişi süslemeler ile çevrelenmiştir (Resim 443). Beşgen planlı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçeve silmeler ile hareketlendirilmiştir. Mermer mihrapta kavsara köşeliklerinde yer alan iki adet kabara dışında herhangi bir süsleme unsuru yoktur1261 (Resim 443). Mermer minberi pabuçluktaki dilimli ve sivri kemerler ile oldukça hareketlidir. Aynalık, korkuluk ve dolap aynalığı geometrik ve bitkisel süslemeler ile bezelidir (Resim 443). Yapının plan kurgusu alışılmış tabhaneli camilerin plan şemasından farklıdır. Avlu ortadan kalmış, ibadet mekanının iki yanında da aynı düzlemde art arda ikişer adet tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Tabhane mekanlarından ibadet mekanı ile ortak duvarı paylaşanlar, yanlarındaki tabhane mekanları ile bağlantı sağlamakta aynı zamanda son cemaat yeri ve ibadet mekanı ile de birer adet giriş açıklığı ile ilişki kurmaktadır. Bu mekanların ayrıca alışılmışın dışında güney duvarlarında da bugün kapatılmış birer adet kapısı daha vardır. Dönem müdahaleleri sonucu yapıdaki doluluk boşluk oranlarında 1260 1261 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.41, R.64. Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.219-20. 514 çeşitli değişiklikler olmuştur. İbadet mekanına açılan kapılarda orijinalde birer adet pencere almalıydı. Yapı cami işlevi kazandıktan sonra böyle bir uygulamaya gidilmiş olmalıdır. Yapıda farklı bir uygulama da son cemaat yerinde görülmektedir. Son cemaat yeri alışılageldiği üzere tüm cepheyi kaplamamaktadır. Yapının doğu cephesine eklenen türbenin varlığı cephede böyle bir uygulamayı zorunlu kılmış olmalıdır (Şekil 180-181). Yapının onarım öncesine ait yayınlanmış planında, bugünkü plan şemasından değişik olduğu görülmektedir. Son cemaat yerinin orta birimi bugünkünden farklı olarak bir kubbe ile örtülüdür. Tabhane mekanlarından en doğudakinin bir bölümü yoktur. İbadet mekanına yakın olanlar mekana bugünkünden farklı olarak birer kemer ile açılmaktadır. Mekanlarda pencere açıklıkları dışında herhangi bir dolap ve ocak nişi işaretlenmemiştir. Ayrıca mekanların güney duvarlarında yer alan kapılara da yer verilmemiştir. Aynı kaynakta yayınlanmış fotoğraflarda son cemaat yerinin kemerleri iki renklidir. Oysa onarımlarda düzgün kesme taş olarak bırakılmıştır. Aynı fotoğrafta taçkapının hemen batısındaki ilk pencerenin biraz sağında bir adet mükebbire de görülmektedir. Üst sırada yer alan pencerelere de bu onarımda yer verilmemiştir. Son cemaat yerinin kemer aynaları ise orijinalinde olduğu gibi kesme taş yerine mermer kaplanmıştır1262. Yapıda taş ve kalemişi süslemeler vardır. Taş süsleme taçkapıda ve minberdedir. Taçkapıdaki süsleme mihrabiyelerin kavsaralarının alt kesimindedir. Ters-düz palmet motiflerinden meydana gelen bitkisel bordür kabartma tekniğindedir. Taş süslemenin görüldüğü bir diğer yer alan mermer minberdedir. Minberin dolap aynalığı dilimli bir kemer ile dışa açılmaktadır. Kemer aynalarında palmet ve rumilerden meydana gelen bitkisel süsleme bulunmaktadır. Kemerin üst kesimindeki dikdörtgen panoda palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydan gelen bitkisel süsleme ayna usulü simetrik düzendedir. Süslemeler mermer üzerine yüksek kabartma tekniğindedir. Köşk kısmının korkuluğunda altı kollu yıldız ve altıgenlerden meydana gelen geometrik süsleme ajur tekniğindedir. Pabuç kısmında aralarında bir adet dilimli kemer olan iki adet sivri kemer vardır. Ortadaki kemer dışa açılmaktadır. Dolu kemerlerin içi bitkisel süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Dolap aynalığı merkezdeki 1262 Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227-232. 515 çark-ı felek motifi etrafında bitkisel bir kompozisyon ile dolgulandırılmıştır. Motiflerin sapları oluklu oyma, yaprak kısımları eğri kesim tekniğindedir. Korkulukta ise uçları dilimlenmiş iki adet dikdörtgen formlu kartuş vardır. Kartuşları bir adet kabara birleştirmektedir. Kartuşların içleri de palmet ve rumi motiflerin kombinasyonlarından meydana gelen bitkisel süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Zeminde kafes oyma tekniği kullanılmıştır. Minber kapısı geometrik, hat, mukarnas ve bitkisel süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Süslemelerde zemin rengi kırmızıdır1263 (Resim 443). Yapıda ibadet mekanının kubbesinde, pencere ve tabhane mekanlarının kapılarının üstünde ve son cemaat yerinin kubbe ve geçişlerinde klasik döneme özgü kalemişi süslemeler vardır. Süslemeler yapıyla çağdaş değildir, son onarımlarda eklenmiş olmalıdır (Resim 443). Tarihlendirme Yapının taçkapısı üzerinde iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi vardır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır (Resim 444). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫اﻧﺸﺎء ھﺰا اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎرﻛۃ ﻓﻰ اﯾﺎم دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﻋﻈﻢ ﺑﯿﺰﯾﺪ ﺧﺎن ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن‬ ‫ﺣﻠﺪاﷲ ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ اﻟﻮزﯾﺮ اﻟﻜﺒﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺎﺷﺎ زﯾﺪ ﻗﺪوه ﻓﻰ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺤﺮم ﺳﻨﮫ اﺣﺪا وﺗﺴﻌﯿﻦ و ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﯾﮫ‬ Kitabeye göre yapı Sultan II. Bayezid devrinde Mehmet Paşa tarafından Muharrem 891/Ocak 1486 yılında inşa edilmiştir1264. Amasya Sancak beyi olan Hızır Paşa’nın oğlu Mehmed Paşa, II. Bayezid’in oğlu Şehzade Ahmed’in lalasıdır1265. 1263 Çizim ve detaylı bilgi için bkz. Y. Özbek, “Amasya Mehmet Paşa Camii’nin Minberi”, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasım 1997, Ankara, C.II, Ankara, 2000, s.147-154; S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.139-146. 1264 Yapının inşa tarihi çeşitli kaynaklarda farklı verilmiştir. Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227’de inşa tarihi olarak H.900/1494; Amasya Kültür Envanteri, s. 113’de inşa tarihi olarak 1485 yılı verilmiştir. R. Gün, a.g.t., s.38,65,78. 1264 Amasya Kültür Envanteri, s. 113; Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.232. 1265 Türkiye’de Vakıf Abideler, I, s.227; İ.A.Yüksel, a.g.e., V, s.40. 516 Doğudaki tabhane mekanının kapısı üzerinde yer alan sülüs onarım kitabesi dört satırdır. Seyyid Abdi Ağa’nın H.1236/1820 yılındaki onarımına aittir (Resim 445). Batıdaki tabhane mekanının girişi üzerinde yer alan talik yazılı onarım kitabesi dört satırdır (Resim 446). H.1280/1863-64 yılındaki Mahmud Bey-zade Mehmed Bey’in onarımına aittir1266. 1266 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.43. 517 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No II. Bayezid :3.49 :II. BAYEZİD İMARETİ/CAMİİ1267 :Edirne İnceleme Tarihi :20.11.2008 :182-200 Resim No :447-462 Külliyesi Edirne’de Tunca Nehri kenarında, Yıldırım Mahallesi’ndedir1268. Külliye, merkezde bugün cami şeklinde adlandırılan imaret, imaretin doğusunda fırın, ahır, değirmen gibi sosyal binalar, batısında da darüşşifa (akıl hastanesi) ile tıp medresesinden meydana gelmektedir1269 (Şekil 182). Yapının mimarı Hayrettin’dir1270. II. Bayezid İmareti, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı, kuzeyde yer alan son cemaat yeri ile revaklı bir avludan meydana gelmektedir. Tabhanelerin kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde de birer minare bulunmaktadır (Şekil 183). Yapıyı incelediğimiz tarihte, tabhane mekanları ile avluda restorasyonun devam etmesi, tabhane mekanları ile yapının çevresinde iskelelerin olması sağlıklı fotoğraflar çekmemizi engellemiştir. Yapının tüm cepheleri düzgün kesme taş kaplıdır. Yapının duvar kaplamalarının renklerinde farklar gözlenmektedir. Eski fotoğraflarda bazı taşların mukavemetini yitirdiği ya da düştüğü görülmektedir. Restorasyon kapsamında bu taşlarda çürütme yapılmış ve değiştirilen taşların yerine yeni taşlar kullanılmıştır. Aynı taş cinsi kullanılmasına rağmen yeni taşlarla eski taşlar birbirlerinden ayırt edilebilmektedir. Bunun nedeni eski taşlar üzerinde zamanla meydana gelen patinadır. Bu da yeni ve eski taşlar arasında bir renk farkı meydana getirmiştir. Boşalan derzler, gömük derz şeklinde yeniden yapılmıştır. Yapının tüm örtüleri kurşun levhalarla kaplanmıştır. Kurşunlar son 1267 Yapı, II. Bayezid Camii, Yeni İmaret şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.39; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.422; T. Gökbilgin, “Edirne Şehrinin Kurucuları”, s. 164; R. Tunçay, “Türklerde Oyma Sanatı ve Edirne’deki İkinci Bayezid Camiinin Tahta Oyma Süslemeleri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.255; H.S. Selen, “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, s.306; S. Bayrakal, Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001, s.83; G. Goodwin, a.g.e., s.145; A. Kuran, The Mosque …, s.56-59; C.E. Arseven, a.g.e., s.301-304; L. Mozzati, a.g.e., s.282-84. 1268 Kent kurgusu ve yapı ilişkisi için bkz. S. Yıldırım, a.g.t., s.197-212. 1269 A.S. Ünver, “İkinci Sultan Bayezid’in Edirne’deki Vakıf Kitaplarına Dair”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.105; S. Bayrakal, ay.yer.; G. Goodwin, a.g.e., s.146. 1270 A. Ersoy, a.g.e., s.39; O. Aslanapa, “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, s.226; B.N. Şehsuvaroğlu, “Edirne II. Bayezid Darüşşifası”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.258; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.197-200. 518 olarak 2007 yılında başlayan ve yapıyı incelemek için gittiğimiz 2008 yılında halen devam etmekte olan restorasyonda yenilenmiştir. Yapının tüm duvarları kaytan silmelerden meydana gelen bir saçak ile son bulmaktadır (Resim 447-450). Şekil 182. Edirne II.Bayezid Külliyesi. Vaziyet Planı (www.archnet.org’tan). (1.Cami, 2.İmaret-Mutfak, 3.Ahır, 4.Darüşşifa, 5.Tıp Medresesi, 6.Hamam ). 519 Şekil 183. Edirne II.Bayezid İmareti. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek). Yapının pencere düzeni incelendiğinde avlunun ve yapının alt sıra pencerelerinin dikdörtgen formda oldukları görülmektedir. Pencerelerin sivri kemerli hafifletme kemerleri vardır ve silmelerle dikdörtgen çerçeveler içerisindedir. Pencerelerin söveleri mermerdir. Sövelere yuva açılarak, lokma demir parmaklık takılmıştır. Üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Pencerelerin alçı dışlıkları son onarımda yenilenmiştir (Resim 447-450) (Şekil 184-187, 190-191). 520 Yapının çiftte minaresi vardır. Kesme taş ile inşa edilmiş minareler tabhane mekanlarının kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerine yerleştirilmiştir. Yapıya bitişik şekilde inşa edilen minarelerin sekizgen planlı kaideleri bir platform üzerindedir. Kaide, Bursa kemerli çökertmeler, sağır kemerleme dizisi ve kaidenin her köşesine gelecek şekilde yerleştirilmiş gömme sütuncelerle hareketlendirilmiştir. Sütuncelerin başlık ve kaideleri mukarnaslıdır. Kaidenin her bölümündeki kemerin içerisine, üst kesimi üç dilimli kemer ile son bulan dikdörtgen panolar işlenmiştir. Kemer köşelikleri ile kaidenin üst kesimi kırmızı taşlarla bezenmiştir. Pabuç piramidal, gövde ise çokgen planlıdır. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Mukarnasların alt kesiminde de bir sıra kırmızı taş, tüm gövdeyi dolanmaktadır. Şerefe korkulukları şebekelidir. Gövde gibi çokgen planlı petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare girişleri kaidenin son cemaat yerine bakan yüzlerine açılmıştır (Resim 447-450). Kaynaklardan minarelerin 1953 yılındaki depremlerden önce zarar gördüğü, 1960 yılında doğudaki minarenin, 1970 yılında da batıdaki minarenin kaideye kadar yıktırılıp tekrar inşa edildiğini öğrenmekteyiz1271. II. Bayezid İmareti’nin kuzeyinde yapıyı üç yönde çevreleyen revaklı bir avlu bulunmaktadır. Avlunun kuzey, doğu ve batı yönde birer girişi vardır. Girişler taçkapı formundadır. Taçkapılar silmelerle çevrelenmiştir. Kesme taş ile inşa edilen taçkapıların ana nişi sivri kemerli bir kavsara ile örtülüdür. Kemerin kilit taşı kırmızı renktedir. Zıvanalı geçmeli basık bir kemer ile örtülü dikdörtgen formlu giriş aralığı iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür. Basık kemerin üzerinde yatay şekilde yerleştirilmiş dikdörtgen formlu bir pano vardır. Taçkapıların yan kanatları üzerindeki silmelere sütunce görünümü verilmiştir. Söveler ve basık kemerler mermerdir. Taçkapılar içte de taçkapı formundadır (Şekil 188-189). 1271 O. Onur, Edirne Minareleri…, s.63-64. 521 Şekil 184. Edirne II.Bayezid İmareti. Kuzey Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 522 Şekil 185. Edirne II.Bayezid İmareti. Güney Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 523 Şekil 186. Edirne II.Bayezid İmareti. Doğu Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 524 Şekil 187. Edirne II.Bayezid İmareti. Batı Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 525 Şekil 188-189. Edirne II. Bayezid İmareti. Avlunun Kuzey ve Doğu Taçkapısı. Revaklı avluda kubbeleri taşıyan sivri kemerler, mermer sütunlar üzerine oturmaktadır. Sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Kemerler iki renkli kesme taş ile inşa edilmiştir. Onarımı yapılan bazı kemerlerde bu iki renkliliğin boya ile elde edildiği anlaşılmaktadır. Kemerler, doğu-batı ve kuzey-güney yönlü demir gergilerle desteklenmiştir. Revaklar, üç yöndeki giriş sahanlığı dışında, sekilerle yükseltilmiştir. Avlu revaklarında tüm birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kubbelerin sekizgen planlı kasnakları vardır. Revak kubbe yüzeyleri ve geçişleri kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Yapıyı incelediğimiz tarihlerde, revak kemerlerine iskeleler kurulmuş ve kubbelerin onarımı yapılmaktaydı. Bazı kubbelerin kalemişi süslemeleri yenilenmiş, bazılarınınki de devam etmekteydi. Yüklenici firmanın yetkililerinden aldığımız bilgilere göre 1998 yılında ibadet mekanı ile revak kubbelerindeki kalemişi süslemelerde onarımdan geçmiştir. Aradan geçen on yıl içinde revak kubbelerinin bu kadar tahrip olması ilgi çekicidir. Revaklarda her 526 birimde altta ve üstte ikişer pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri yukarıda da bahsettiğimiz gibi dikdörtgen formlu, üst sıra pencereleri sivri kemerlidir. Alt sıra pencereleri dışta mermer, içte kesme taş sövelidir. Bütün pencerelerin hafifletme kemerleri sivridir. Dış cephelerde pencereler silmelerle çevrelenmiştir. Üst sıra pencerelerinin beyaz çimento ile yapılmış içlik ve dışlıkları vardır. İçlik ve dışlıkların çoğu son onarımda yenilenmiştir (Resim 451-453) (Şekil 192). Avlunun orijinal taş kaplamalı zemininde suyun merkezde toplanmaması için doğal bir eğim oluşturulmuştur. Avlu zemini revaklardan merkezdeki havuza doğru yükselmektedir. Avlunun ortasında dairevi planlı mermer bir şadırvan havuzu bulunmaktadır. Havuzun ortasında bir fıskiye, çevresinde de kesme taştan oturak taşları bulunmaktadır. Şadırvanın örtüsü yoktur. Şadırvanın yakınlarında bir de kuyu vardır (Resim 454). Şekil 190-191. Edirne II. Bayezid İmareti. Avlunun Pencerelerinden Detay (Dış-İç). 527 Şekil 192. Edirne II.Bayezid İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzey Cephe (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 528 Yapının kuzeyinde yedi birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Avlu revakları gibi son cemaat yeri kemerleri de sivridir ve iki renkli kesme taşlarla inşa edilmiştir. Son cemaat yeri kemerleri kuzeyde yeşil renkli devşirme mermer sütunlar üzerine oturmaktadır. Sütunlar renkleri ile avlu revaklarındaki sütunlardan ayrılırken, mukarnaslı başlıkları ile benzer özellikler göstermektedir. Son cemaat yeri kemerleri doğu-batı ve kuzey-güney yönlü demir gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yerinde orta birim diğer birimlerden daha geniş ve yüksek tutularak vurgulanmıştır. Orta birim mukarnaslı bir kubbe, diğer birimler ise geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Orta birim kubbesi farklı bir tasarımdadır. Mukarnaslarla kaplanmış yüzeye, beş küçük kubbecik yerleştirilmiştir. Bu kubbeciklerden ortadaki dilimli, diğer dördü mukarnaslıdır. Kalan izlerden içlerinin de kalemişi süslemeli olduğu anlaşılmaktadır. Mukarnaslı bu orta kubbenin kasnağı dışa kübik formda yükselmektedir. Diğer kubbelerin kasnakları sekizgendir. Son cemaat yerinin güney, batı ve doğu duvarları yapının diğer duvarları gibi düzgün kesme taş, kuzey cephesi ise mermer kaplamadır. Son cemaat yerinin doğu ve batı duvarları avlu revaklarındaki pencere düzenini tekrar etmektedir. Altta dikdörtgen formlu, üstte de sivri kemerli birer pencere vardır. Son cemaat yerinin güney duvarı simetrik bir düzendedir. Cephe, ortada taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile oldukça hareketlidir. Alt sıra pencereleri, dikdörtgen formlu, taş sövelidir. Avludaki pencereler düzeninde silmelerle çevrelenmiş pencerelerin, sivri kemerli hafifletme kemerleri vardır. Pencere alınlıkları, bitkisel örnekli kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemelerde kayıplar ve bozulmalar gözlenmektedir. Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri sivri kemerlidir, alçıdan dışlıkları vardır. Silmelerle çevrelenmiş beşgen planlı dış mihraplar, birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Son cemaat yerinin doğu ve batısı, doğal taş kaplı sekilerle yükseltilmiştir. Örtü ve geçişleri de kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kubbe geçişlerin onarımı için son cemaat yerine iskele kurulmuştur. Görebildiğimiz kadarıyla, kubbelerin sıvaları raspalanmış, yeni sıva ve boyası yapılan örtü ve geçişlerde kalemişi süslemeler aslına uygun olarak yenilenmektedir. Büyük kısmı tahrip olan süslemelerin çok azının 529 korunduğu görülmektedir (Resim 451, 454) (Şekil 193). Kubbelerin eski fotoğraflarında tahribatların büyüklüğü rahatlıkla algılanmaktadır1272. Şekil 193. Edirne II.Bayezid İmareti. Son Cemaat Yeri. Orta Birimin Örtüsü. Son cemaat yerinin güney duvarı ortasında yer alan taçkapı mermer kaplamadır. Silmelerle çevrelenmiş taçkapı nişi, mukarnaslı bir kavsara ile örtülüdür. Kavsaraya girintiler oluşturularak içlerine sarkıtlar yerleştirilmiştir. Taçkapı yan kanatları üzerinde beşgen planlı birer mihrabiye yer almaktadır. Mihrabiye ana nişleri birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrabiyelerin üst kesimine üzerlerine dini içerikli yazıların kazındığı, boyuna dikdörtgen panolar yerleştirilmiştir. Panolar ve mihrabiyeler kalın kaytan silmelerle çerçevelenmiştir. Dikdörtgen formlu giriş aralığı zıvanalı geçmeli basık bir kemer ile örtülüdür. Söve ve kemer almaşıklığı yeşil ve beyaz mermerlerle 1272 H. Rodoplu, a.g.t., Res.170,172,173. 530 sağlanmıştır. Taçkapı yan kanatlarının dış köşelerine, kum saati altlık ve başlıkları olan silindirik gövdeli köşe sütunceleri yerleştirilmiştir. Basık kemerli giriş aralığının üzerine mermerden dikdörtgen formlu bir inşa kitabesi yerleştirilmiştir. İki satırdan meydana gelen kitabe kazıma tekniğindedir (Resim 455). İki kanatlı ahşap kapı kanatları yenidir. Şekil 194. Edirne II.Bayezid İmareti. Kesit (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına ulaşılmaktadır. Taçkapı içte de taçkapı görünümündedir. Kesme taş kaplı taçkapı giriş aralığının üzerinde mukarnaslı bir kavsara yerleştirilmiştir. Kavsaranın üst kesiminde içerisinde dini içerikli yazının bulunduğu kalemişi dikdörtgen bir pano yer almaktadır. Bu panonun iki yanında da birer gülbezek yer almaktadır. Basık kemerli girişin iki yanında da mukarnas kavsaralı birer mihrabiye vardır. Taçkapının üst kesimi içi bitkisel örneklerle tezyin edilmiş dairesel bir madalyonla taçlandırılmıştır. En üst sırada yer alan pencerelerin iki yanına 531 ve ortalarına dini içerikli yazılar içeren kalemişi dairesel madalyonlar yerleştirilmiştir. İbadet mekanının kuzey kesimine taçkapının iki yanına kadınlar mahfili yerleştirilmiştir. Son onarımda yenilenmiş olan mahfil ahşap desteklerle taşınmaktadır. Mahfile doğu ve batı kesimdeki ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 459-462) (Şekil 194). İbadet mekanının duvarları yatay şekilde yerleştirilmiş dar formlu kesme taşlarla kaplanmıştır. Ekim 1997 yılına ait fotoğraflarda duvarlar sıvalıdır1273. İbadet mekanının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur. Pencerelerin iki kanatlı ahşap kapakları geometrik örnekli kündekari tekniğindedir. Kapaklar 2007-2008 yılındaki restorasyonda onarılmıştır. Tabhane mekanlarının kapı, pencere kanatları ile ibadet mekanının kapısının onarımı yapıyı incelediğimiz tarihte devam etmekteydi. Yuvarlak kemerli üst sıra pencereleri ise piramidal düzenlemededir. Alçı içlikleri olan bu pencerelerin çevresinde geç döneme özgü kalemişi süslemeler vardır. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarının kuzey ucundaki pencerelerin tabhane mekanları ile ilişkileri zamanla iptal edilmiştir1274. Pencereler bugün dolap şeklinde kullanılmaktadır. İbadet mekanının güneydoğu köşesine, mermer sütunlarla taşınan bir hünkar mahfili yerleştirilmiştir. Mahfil kemerlerini taşıyan sütunlardan dokuzu gömme, sekizi de serbesttir. Sekizgen planlı sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Sütunların taşıdığı sivri kemerler, yeşil-beyaz renkli mermerden zıvanalı geçmelidir. Kemer köşeliklerinde rumi, palmet ve kıvrım dallarla meydana getirilmiş bitkisel bir süsleme yer almaktadır. Mermerden mahfil korkulukları minber korkulukları gibi şebekelidir. Süslemelerin üzeri yaldızlanmış, zemini ise yağlıboya ile boyanmıştır. Mahfile ibadet mekanının doğu duvarının güney ucundaki pencerenin içerisine yerleştirilmiş merdivenlerle ulaşılmaktadır (Resim 461). Mahfilin Osmanlı mimarisinin ilk örneklerinden biri olduğu, inşa özelliklerinden yola çıkarak yapıya sonradan eklendiği, ancak bu tarihin yapının ilk inşaatın çok uzak olmayan bir tarih olduğu konusunda bilgiler bulunmaktadır1275. 1273 S. Bayrakal, a.g.e., s.215-16, Res.69-72. H. Rodoplu, a.g.t., s.76. 1275 İ.A. Yüksel, a.g.e., s.155. 1274 532 Kare mekandan, çokgen planlı kasnağa geçilmektedir. Kasnağın her kenarına sivri kemerli birer pencere açılmıştır. Pencerelerin arasında da kalemişi perde motifi bulunmaktadır. Kasnak üzerinde tüm kubbeyi dolanan bir balkon inşa edilmiştir. İbadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Pandantifler zemine kadar devam ettirilmiştir. Pandantiflerin alt kesimi plaster görünümündedir. Kubbe yüzeyi, göbekten itibaren yazı ve bitkisel bordürlerle dönüşümlü şeklide bezenmiştir (Resim 462). İbadet mekanının doğu ve batısına yerleştirilmiş tabhane mekanları simetrik düzendedir. İbadet mekanına bitişik şekilde inşa edilmiş mekanların ibadet mekanı ile bağlantıları yoktur. Mekanların girişleri dış cephelerden sağlanmıştır. Mekanların dışa açılan taçkapıları sivri kemerli çökertmeler içerisine alınmıştır. Taçkapıların çerçeveleri silmelerle şekillenmiştir. Sivri kemerlerin kemer köşeliklerinde kırmızı renkli taşlarla hareketlendirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanının taçkapısında bu taşlar düşmüştür. Basık kemerli giriş aralığı zıvanalı geçmeli ve iki renklidir. Söveler ve kemer mermerdir. Giriş aralıklarının üzerinde dikdörtgen formlu pencereler bulunmaktadır. Tabhane mekanlarının son cemaat yerindeki girişleri de aynı düzendedir. Sivri kemerli çökertmelerin içinde dış cephedekilerden farklı olarak panolar yerleştirilmiştir. Taçkapılar içeriye de taçkapı formunda yansımıştır (Şekil 195-196). Tabhane mekanları yapıyı incelediğimiz dönemde onarımda olması sebebiyle sıvaları raspalanmış bu bağlamda mekanların iç duvar kaplamaları da meydana çıkmıştır. Mekanda duvarlar kesme taş ve yer yer düzenli sıralar meydana getiren kaba yonu taşlar; kubbe, geçiş ve kemerlerde ise tuğla kullanılmıştır. Tabhane mekanlarının plan şemaları yapıdan bağımsız şekilde değerlendirildiğinde, kendi içlerinde simetrik bir plan şeması göstermektedir. Mekanlar haçvari dört eyvanlı, köşe hücreli bir plan şemasına sahiptir. Dört yöndeki eyvanlar, eyvanların birleşim noktasında meydana gelen avlu ve köşe hücreler birer kubbe ile örtülüdür. Tabhane odalarının sekiz dilimli kubbelerinin geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Avlu mekanlarının kubbeleri ise mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Avlu kubbesinin merkezinde sekizgen planlı birer aydınlatma feneri bulunmaktadır. Fenerlerin her kenarına sivri kemerli birer pencere açılmıştır. Fenerler, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Köşelerdeki hücrelerin girişleri basık kemerlidir. Kemer ve söveler kesme taştır. Hücrelerin eyvanlara bakan 533 duvarlarında ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Dolap nişleri dikdörtgen planlı, ocaklar ise yarım daire planlıdır ve üzerleri konik formlu külah tarzında bir yaşmakla örtülüdür. Tabhane mekanlarında giriş eyvanları dışındaki eyvanların zemini diğer mekanların zeminlerinden daha yüksek tutulmuştur (Resim 449-450,456-458) (Şekil 197-200). Şekil 195. Edirne II. Bayezid İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Batıdaki Taçkapısı. 534 Şekil 196. Edirne II. Bayezid İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Son Cemaat Yerindeki Taçkapısı. Şekil 197. Edirne II. Bayezid İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Kesit (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 535 Şekil 198-199. Edirne II. Bayezid İmareti. Batı ve Doğudaki Tabhane Mekanı. Plan (VGM. Arşivi’nden işlenerek). 536 Şekil 200. Edirne II. Bayezid İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Kesit (VGM. Arşivi’nden işlenerek). Tabhane mekanlarında pencere düzenleri incelendiğinde, giriş eyvanı dışındaki eyvanlarda altta ve üstte birer pencerenin yer aldığı görülmektedir. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Pencereler silmelerle dikdörtgen çerçeve içerisine alınmıştır. Pencerelerin söveleri mermerdir ve sövelere lokma demir parmaklıklar takılmıştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerine alçı dışlıklar monte edilmiştir. Yukarıda da belirttiğimiz üzere yapıda onarımın olması bazı izlerin meydana çıkmasını sağlamıştır. Bunlardan biri tabhane mekanlarında ibadet mekanı ile birleşen duvarlarda yer alan pencerelerin kapatılmış olduğudur. Bu pencereler dikdörtgen formludur ve sivri kemerli hafifletme kemerli vardır (Şekil 198-199). İbadet mekanının güney duvarı ortasında yer alan altıgen planlı mermer mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın üst kesimindeki dikdörtgen panonun içerisinde dini içerikli bir ayet panosu bulunmaktadır. Ayet panosunun üzerinde de muhtemelen onarım sırasında buraya yerleştirilmiş, içerisinde tuğra işlenmiş bir madalyon yer almaktadır. Mihrap ana nişi iki yandan birer gömme sütunce ile 537 sınırlandırılmıştır. Yeşil renkli mermer sütunceler dikey eksen üzerinde dönecek şekilde yerleştirilmiştir. Pek çok yapıda görülen bu uygulama, yapıda meydana gelen oturmaların kontrolü amacıyla tercih edilmektedir. Silmelerden meydana gelen bir çerçeveye sahip mihrap, palmetlerden oluşan bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 459). Mihrabın batısında yer alan mermer minberin süpürgelik kısmında sivri kemerli dört adet açıklık yer almaktadır. Kemerlerin aynalık kısımları rumiler ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel örneklerle bezenmiştir. Minberin aynalık kısmında silmeler ve bitkisel bir bordürle çevrelenmiş geometrik bir kompozisyon yer almaktadır. Dolap aynalığının alt kesimi iki kademeli bir kemer ile şekillenmiştir. Kemer sivri ve Bursa kemerleri ile kademelendirilmiştir. Kemer köşeliklerinde bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Kemer aynalığının üst kesiminde de dikdörtgen bir pano içerisinde geometrik bir süsleme yer almaktadır. Korkuluk ve köşk kısmının alt kesimi de ajur teknikli geometrik süslemelerle hareketlendirilmiştir. Dikdörtgen formlu giriş aralığı iki yandan burmalı sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Girişin üst kesiminde sırası ile iki sıra halinde mukarnas dizisi, iki kartuş şeklinde verilmiş “Kelime-i Şehadet” yazılı ayet panosu, üst kesimde de şebekeli bitkisel bir tepelik bulunmaktadır. Bitkisel kompozisyon, rumi motifleri damla şeklinde verilmiş kıvrım dallarla şekillenmiştir. Minberin köşk kısmı yeşil renkli sütunlar ve iki renkli zıvanalı geçmeli kemerlerle taşınan baldaken tarzı bir kuruluştadır. Köşk, piramidal bir külah örtülmektedir. Sekizgen bir kasnak üzerine oturan külah, kalemişi süslemelerle bezenmiştir (Resim 459). Yapıda, taş, mermer, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süslemeler yapıda, minarede, avlunun kapılarında ve pencerelerdedir. Minare kaidesinde ve gövdesinde geometrik ve bitkisel örnekli süslemeler vardır. Minare kaidesi Bursa kemeri formlu kemerleme dizileri ile hareketlendirilmiştir. Kemerler, gövdeleri yivli sütuncelere oturmaktadır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri mukarnaslıdır. Kemer karınlarında üç dilimli çökertmeler vardır. Kemer aynaları da kırmızı renkli taşlarla bezenmiştir. Şerefe altları mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Mukarnasların alt kısmında kırmızı renkli bir bordür taş dönmektedir. Şerefe korkuluğu geometrik geçmeli kafes oyma tekniğindedir (Resim 448). 538 Avlu giriş kapıları silmeler ile çevrelenmiştir. Kemerleri iki renkli kesme taştır. Giriş açıklığını örten basık kemerler ise zıvanalı iki renklidir. Avlu ve ana yapının pencereleri de silmelerden meydana gelen çökertmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 447-448). Mermer süslemeler, taçkapıda, hünkar mahfilinde, mihrap ve minberdedir. Mermer taçkapının mukarnas kavsarasında sarkıt tarzı süslemeler bulunmaktadır. İbadet mekanının güneydoğu köşesindeki mermer hünkar mahfilinin sivri kemerleri, yeşil-beyaz renkli mermerden zıvanalı geçmelidir. Kemer köşeliklerinde rumi, palmet ve kıvrım dallarla meydana getirilmiş bitkisel bir süsleme yer almaktadır. Mermerden mahfil korkulukları minber korkulukları gibi şebekelidir. Süslemelerin üzeri yaldızlanmış, zemini ise yağlıboya ile boyanmıştır (Resim 461). İbadet mekanının güney duvarı ortasında yer alan mihrap mermerdir. Altıgen planlı mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara dişleri çiçek motifi şeklinde biten sarkıtlarla son bulmaktadır. Benzer uygulama taçkapıda da görülmektedir. Mihrabın tepeliği bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Tepeliğin hemen altındaki yatay dikdörtgen panoda içinde tuğra bulunan bir madalyon yer almaktadır. Mihrap ana nişi iki yanında yer alan sütuncelerin başlık ve altlıkları merkezlerinde yıldız ya da çiçek motifleri ile bezenmiş Bursa kemeri şeklinde kemerleme dizisi ve palmet, rumi ve kıvrım dallarla meydana gelen bitkisel bir kompozisyonla bezenmiştir1276 (Resim 459). Mermer süslemelerden minberde biri bitkisel süpürgelik ve geometrik kısmında sivri süslemeler kemerli vardır. açıklıkların Bitkisel kemer aynalıklarındadır. Süslemelerde rumiler ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel bir kompozisyon yer almaktadır. Doğu cephedeki süpürgelikler kafes oyma tekniğinde, batı cephedekiler ise yuvarlak yüzeyli oyma tekniğinde verilmiştir. Aynalık kısmında yer alan dik açılı üçgen içerisinde beş, dokuz ve on iki kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik bir ağ vardır. Yıldız kolları palmet ve rumilerle hareketlendirilmiştir. Bu panoyu bitkisel bir bordür çevrelemektedir. Rumi ve kıvrımlardan meydana gelen süsleme geometrik panodan silmelerle ayrılmaktadır. Dolap aynalığının alt kesimindeki iki kademeli bir kemerin köşeliklerinde süpürgeliklerin kemer köşelikleri karakterinde 1276 Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.224-25. 539 bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Oluklu oyma tekniğindeki süslemelerden doğudakiler yüksek kabartma, batıdakiler ise alçak kabartma olarak işlenmiştir. Minberin giriş kapısı rumi motifleri damla şeklinde verilmiş kıvrım dallarla şekillenmiş bir tepelikle taçlandırılmıştır. Bitkisel süslemeler kazıma tekniğinde kabartama olarak verilmiştir. Minberdeki geometrik süslemeler, aynalık kısmında dokuz ve beş kollu yıldızlar ve beşgenlerin birbirine geçmesi ile meydana gelmiştir. Süslemeler kabartmalı olarak kazıma tekniği ile meydana getirilmiştir. Korkuluk ve köşk kısmının alt kesimi de kafes oyma teknikli geometrik süslemelerle hareketlendirilmiştir. Kemer aynalığının üst kesiminde de dikdörtgen bir pano içerisinde geometrik bir süsleme yer almaktadır. Dalgalı hatlarla verilmiş altı kollu yıldızlardan meydana gelen ağın arasında küçük çiçek motifleri işlenmiştir (Resim 459)1277. Dikdörtgen formlu giriş aralığı iki yandan burmalı sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Girişin üst kesiminde sırası ile iki sıra halinde mukarnas dizisi, iki kartuş şeklinde verilmiş “Kelim-i Şehadet” yazılı ayet panosu, üst kesimde de şebekeli bitkisel bir tepelik bulunmaktadır. Bitkisel kompozisyon, rumi motifleri damla şeklinde verilmiş kıvrım dallarla şekillenmiştir. Yapıda ahşap süslemeler, kapı ve pencere kanatlarındadır. İbadet mekanına giriş sağlayan taçkapının elma ağacından kündekari tekniğindeki ahşap kapı kanatları, 2008 yılındaki restorasyon kapsamında Edirne Müzesi’nden alınmış ve onarımına başlanmıştır. Yapıyı incelediğimiz tarihte ahşap ustası tabhane mekanlarının pencere kanatları ile birlikte, kapı kanatlarını da onarmaktaydı. Taçkapının iki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap kanatlar, üçer bölüme ayrılmıştır. Üst pano içerisinde dini içerikli bir yazı, alt ve orta panolarda geometrik örnekli birer kompozisyon bulunmaktadır. Orta pano on kollu yıldızdan gelişen bir geometrik süslemedir. Yıldız, altıgen ve üçgen formundaki kündekari her parçanın üzerindeki bitkisel süslemeler kabartma tekniği ile yapılmıştır. Süslemelerin üzerinde fildişi parçalar da kakılmıştır. Alt panolarda da benzer düzenleme görülmektedir. Kapının panoları rumi motiflerinden meydana gelen bitkisel bir bordür ile çevrelenmektedir. Pencere kanatlarında orta ve alt panolar, sonsuz geometrik düzende işlenmiştir. Altıgen ve yıldızlar geçmeli olarak 1277 Minberin çizimi ve daha detaylı bilgi için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.146-150, Şek.36- 37. 540 verilmiştir. Üst panolarda ise dikdörtgen panolar içerisinde dini içerikli ayetler bulunmaktadır. Sülüs yazılı kitabelerin etrafı hatayili bir bordürle çevrelenmiştir. Panolar birbirinden üzerleri yaldızlanmış kabaralarla ayrılmaktadır. Kapı kanatları ve bini üzerinde 23 adet kabara bulunmaktadır. Madeni kabaralar ince rumi desenli hafifçe dilimlidir. Kabaralardan biri düşmüştür. Bini sadedir. Kapının kilidi tombak tekniği ile rumilerden oluşan bir süslemeye sahiptir. Kapının alt panoları oldukça harap durumdadır1278. İbadet mekanındaki pencere kanatları son restorasyonda onarılarak yerlerine monte edilmiştir. Pencere kanatlarının çınar ağacındandır1279. Kanatlar, üçer panoya ayrılmıştır. Üst panolarda etrafında rumi desenleri bulunan dini içerikli sülüs yazılılar bulunmaktadır. Alt ve orta panolar ise çok kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik süslemeler hareketlendirilmiştir. Her panonun arasında rumilerle süslü madeni kabaralar yerleştirilmiştir. Tabhane mekanlarındaki kapı ve pencere kanatlarının onarımı devam etmektedir. Bir kısmı tamamlanmış kanatlar restorasyon sırasında atölye haline getirilen doğudaki tabhane mekanının güney eyvanında bekletilmektedir. Üç panoya ayrılan kanatlardan üst panolarda dini içerikli yazılar, alt ve orta panolarda çok kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik kompozisyonlar işlenmiştir (Resim 456-457). Kalemişi süslemeler yapıda ibadet mekanının pencere kenarları ve üstlerinde, kubbe yüzeyi ve geçişlerinde, avlu ve son cemaat yeri pencere alınlıklarında, son cemaat yeri örtü ve geçişlerinde ve avlu revaklarını örten kubbe ve geçişlerdedir. Bitkisel örnekli süslemelerde Batılılaşma dönemi süsleme motifleri olan kıvrım dallar, akant yaprakları, küçük çiçek ve yaprak motifleri kullanılmıştır. Vazo içerisinden çıkan çiçek motifleri ve madalyonlar da bu süsleme programında kullanılan diğer unsurlardır. İbadet mekanının kubbe eteğinde pencerelerin arasında perde motifi, kubbe göbeği ve eteğin üst kesiminde de iri harflerden meydana gelen dini içerikli yazılarda kullanılmıştır. Renk olarak da, kırmızı, yeşil, siyah, sarı, gri ve kahverengi tercih 1278 Onarımı devam eden kapı ters çevrilmişti ve kısmen parçalara ayrılmıştı. Bu nedenle kapının detaylı fotoğrafları çekilememiş ve yeterince incelenememiştir. Yukarıdaki tariflerde de yapının onarımdan önce müzede belgelenen fotoğraflarından faydalanılmıştır. Bkz. A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, Res.73-74. 1279 A. Ersoy, XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, s.40. 541 edilmiştir. İbadet mekanında kesme taş kaplama duvarlarda, kalemişi uygulanacak pencere kenarlarına alçı sıva çekilerek zemin hazırlanmış ve bu zemin üzerine kalemişi süsleme yapılmıştır. Bu uygulamadan da anlaşılacağı gibi süslemeler yapıya sonradan eklenmiş unsurlardır. 2009 yılından önce yapılan onarımda ibadet mekanındaki tüm süslemeler elden geçirilmiştir. İbadet mekanını gösteren 1989 yılına ait eski fotoğraflarda ibadet mekanının duvarlarının sıvalı olduğu ve süslemelerin bu yüzeyler üzerinde olduğu görülmektedir1280. Avlu ve son cemaat yerinin kubbe ve geçişlerindeki süslemelerde de çarkı felek motifleri ve yukarıda da bahsettiğimiz gibi Batılılaşma dönemi süsleme programları örnekleri gözlenmektedir1281. Kasım 2008 yılındaki incelememizde revaklarda onarımın devam etmekteydi ve süslemelerin büyük bir kısmı yenilenmişti (Resim 451-452, 459-462). Tarihlendirme İbadet mekanına girişi sağlayan taçkapının basık kemeri üzerinde iki satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi bulunmaktadır. Celi sülüs Arapça kitabede her satır kartuşlarla üçer bölüme ayrılmıştır. Yazılar mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmıştır (Resim 455). Taçkapı mihrabiyelerin üst kesiminde de Kur’an-ı Kerim’den alınmış dini içerikli ayetler bulunmaktadır1282. İnşa kitabesinin Arap harfleri ile yazılışı şöyledir: ‫ ﻋﻤﺮ ﻟﻠﺤﻖ ھﺰا اﻟﻤﺴﺠﯿﺪ‬/ ‫ ﻋﺰ ﻧﺼﺮه دام ﺑﺎﻟﻘﺪر اﻟﺤﻠﯿﻞ‬/ ‫ ﻧﺎﺷﯿﺮ اﻟﺨﯿﺮات ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ‬-١ ‫ ﺣﺎﻣﻊ ﺛﺎرﯾﺤﮫ ﺣﯿﺮ ﺣﻤﯿﻞ‬/ ‫ ھﺘﻒ ﻗﺪ ﻗﺎل ﻋﻠﻢ اﻻﺧﺘﻤﺎم‬/ ‫ ﻻ ﺟﺮم ﺣﻖ ﻟﮫ اﻻﺟﺮ اﻟﺠﺰﯾﻞ‬-٢ ٨٩٣ Son satırdaki “hayrun cemil” kelimesi ebced hesabı ile H.893/1487-88 yılını vermektedir1283. Kitabenin Anlamı: İyilikleri yayan Sultan Bayezid –yardımı bol olsun, şerefi ve ihtişamı devam etsin-, bu mescidi Allah rızası için yaptırmıştır. Şüphesiz büyük bir 1280 H. Rodoplu, a.g.t., Res.181-85,187,188,190,191. Kalemişi süslemeler için bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.131-32. 1282 Ayetler için bkz. Kur’an- Kerim, 62/9-10; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.424. 1283 İ. A. Yüksel, a.g.e., s.117. 1281 542 sevap onun hakkıdır. Hatif tamamlanma yılını söylemiştir. Bir cami ki, onun tarihi “hayrun cemil 893=güzel bir hayır” sözüdür1284. Kitabeden anlaşıldığı üzere yapı, Sultan Bayezid tarafından 1487-88 yılında inşa ettirilmiştir1285. 1284 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.424; Kitabenin farklı yazılış ve okunuşları için bkz. S. Bayrakal, a.g.e., 9394; İ.A. Yüksel, Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid…, s117; Z. Dikici, a.g.t., s.124-126. 1285 Yapı kaynaklarda 1484 yılına tarihlenmektedir Bkz. A. Ersoy, a.g.e., s.39. 543 Katalog No :3.50 Yapının Adı Yeri Şekil No :HATUNİYE CAMİİ :Manisa İnceleme Tarihi:04.04.2008, 22.04.2008 :201-209 Resim No :463-472 Hatuniye Külliyesi, Manisa Merkez’de Hükümet Konağı üstündedir. Hatuniye Külliyesi’nin cami, imaret, han, hamam ve sıbyan mektebinden meydana geldiği1286, bugün ise yapı topluluğundan sadece cami, sıbyan mektebi ve hanın kaldığı görülmektedir. F. Emecan ise, külliyenin cami, imaret ve mektepten meydana geldiğini, 1531 yılında toplam 92.471 akçelik gelire sahip olduğunu ve XVI. yüzyılda Muradiye Camii ve Sultan Camii ile birlikte, Manisa’nın en büyük camilerinden biri olduğunu belirtmektedir1287. Yapının banisi, II. Bayezid’in karısı Şehzade Şehinşah’ın annesi Hüsn-i Şah Hatun’dur. Rebiülevvel 903/ Kasım 1497 tarihli Arapça vakfiyesine göre, Hüsn-i Şah Hatun bir cami, imaret yaptırmış ve camie, imarete, çeşmelere sular getirtmiştir1288. Hatuniye Camii kitabesine göre 896/1490-91 tarihinde inşa edilmiştir. İbadet mekanında merkezi alan ile doğu ve batıdaki ikişer birim birer kubbe ile örtülüdür. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatı köşesinde ise bir minare yer almaktadır (Şekil 201). Hatuniye Camii’nde duvarlar, kesme taş ve tuğla ile örülmüştür. Tuğlalar iki sıra yatay bir sıra da dikey şekilde yerleştirilmiştir (Resim 463-465). Son cemaat yeri kesme taş, minare, kubbe ve tonozlar tuğla ile örülmüştür. Yapının kuzeyindeki ongen plan şadırvan, ahşap desteklerle taşınan bir örtü ile örtülmüştür. Ahşap destekler taş ayaklar üzerine oturmaktadır. Abdest musluklarının sivri kemerli nişlerle hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinin kuzeybatısına dahil edilen minare, son cemaat yerinin saçağından itibaren sekiz köşeye dönüşmektedir. Pabuç kısmı taş ve tuğla ile örülü, sivri kemerli çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Çökertmelerden sonra, çok az meyilli 1286 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, İstanbul, 1983, s.335. F.M. Emecan, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.94. 1288 İ.A. Yüksel, ay.yer.; İ. Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, I.Kitab, 1946, s.157; N. Köklü, “Manisa’da Osmanlı Eserleri III”, Manisa, 6, Manisa, Haziran 1994, s.3-6. 1287 544 baklavalı bir bilezikten sonra helezonik gövdeye geçilmektedir. Tuğla olması gereken sıvalı gövde, estetik olmayan zikzaklarla bölünmüştür. Şerefe altı pahlı ve basit, korkuluk sağırdır. Silindirik petek ise konik, kurşun bir külah ile örtülmüştür (Resim 463-465). Hatuniye Camii’nin minare gövdesinde görülen zikzak motifleri, Tire Hüsamettin (Hasır Pazarı) Camii (XV. yüzyıl başı)1289 minaresinde de görülmektedir. Şekil 201. Manisa Hatuniye Camii. Plan. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Ortadaki birim aynalı tonoz ile örtülüyken, diğer birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yeri kuzeyde devşirme başlıklara sahip altı sütunla dışarı açılmaktadır. Sütunlar birbirlerine sivri kemerlerle bağlanmıştır. Bugün kemer araları camekanlarla kapatılmıştır. Kemerler doğu-batı ve kuzey-güney yönlü gergilerle desteklenmektedir. Minare girişi de son cemaat yerinin kuzeybatı köşesindedir. Son cemaat yerinde, ana girişin batısında dikdörtgen formlu bir çökertme içerisinde, yarım daire kesitli bir dış mihrap yer almaktadır. Dış mihrapta ana niş çeyrek küre şekilli bir 1289 İ. Aslanoğlu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara, 1978, s.29, Res.50. 545 kavsara ile örtülüdür. Ana giriş kapısının iki yanında birer pencere yer almaktadır. Pencerelerden doğudaki sivri kemerli bir çökertme içerisindedir. İki pencere de söveler mermerdir. Yapının kuzey cephesi simetrik düzende değildir. Mihrapla aynı eksende olması gereken ibadet mekanının kuzey kapısı batıya kaymıştır. İki taraftaki pencerelerin de kapıya mesafeleri farklıdır. Ana kapının batı tarafındaki pencerenin üzerinde de bir mükebbire yer almaktadır. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve alçı dışlıkları vardır (Resim 465,467-468) (Şekil 202-205). Şekil 202. Manisa Hatuniye Camii. Batı Cephe. 546 Şekil 203. Manisa Hatuniye Camii. Doğu Cephe. İbadet mekanına kuzey duvarının ortasında yer alan ana giriş ve son cemaat yerinin doğu ve batı köşelerinde yer alan iç içe silmelerle şekillenmiş sövelere sahip birer kapı ile girilmektedir. Söveler muhtemelen başka yapılardan toplanarak bu yapıda kullanılmıştır1290. İki kademeli sivri kemer içerisine yerleştirilmiş ibadet mekanı ana girişi basık kemerlidir ve kemer kırmızı ve beyaz mermerle yapılmıştır. Kapının üst tarafında üç satırdan meydana gelen bir inşa kitabesi, onunda üzerinde dört satırlık bir tamir kitabesi yer almaktadır (Resim 466) (Şekil 204). 1290 İ.A. Yüksel, a.g.e., s.336. 547 Şekil 204. Manisa Hatuniye Camii. Kuzey Cephe. Yapının duvar kalınlıkları 0.95 ile 1.15 m. arasında değişmektedir. Merkezi alanın doğu ve batısında, ortasında bir niş bulunan “T” biçimli iki ayak yan kubbelerin kemerlerini taşımaktadır (Şekil 201) (Resim 470). İbadet mekanında orta mekanı örten kubbe 11.15X11.12 m.dir. Binanın iç hacmi ise 11.15x24.00 m.dir. Orta kubbede geçişler pandantiflerle sağlanmıştır. Sekizgen planlı kasnağın her yüzünde geniş ve derin nişler içinde birer pencere vardır. İbadet mekanında ana mekanın doğu ve batısında ikişer kubbe ile örtülü tabhane mekanları yer almaktadır. Kubbelerden güneydekiler kuzeydekilerden daha yüksektir. Tabhane mekanlarında her cephede alttaki ve üstteki iki pencereden başka birer yuvarlak pencere de bulunmaktadır (Resim 468-470). 548 Şekil 205. Manisa Hatuniye Camii. Güney Cephe. İbadet mekanında yer alan yarım daire kesitli mihrap, mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın üst kesiminde hareketli silmeler yer almaktadır. Mihrap ana nişinin iki yanında kum saati başlıklara sahip birer köşe sütuncesi bulunmaktadır. Mihrap beyaza boyanmıştır1291 (Resim 469). Mihrap form ve süsleme olarak Manisa İvaz Paşa Camii mihrabına benzemektedir1292. 1291 1292 Mihrap için bkz. M. Top, a.g.t., s.226-27. Bkz. H. Acun, a.g.e., s.115, R.73,75. 549 Ahşap minber, rumi ve hatayi oymalarla hareketlendirilmiştir. Minberin giriş kapısı üzerindeki yazı İvaz Paşa Camii’nin minberindeki yazının aynısıdır. Yazı sülüstür. Minberin sol yanında, iki ucu sivri beyzi şeklin içinde minberin yapım tarihi vardır (Resim 470). Hatuniye İmareti’nin plan şeması incelendiğinde bazı aksayan yönlerin olduğu dikkat çekmektedir. İbadet mekanının ana girişi ile mihrap ekseni aynı değildir. Son cemaat yerinin binaya uyması gerekirken, binanın son cemaat yerine uydurulmuş olabileceği akla gelmektedir. Kapı açıklığı son cemaat yeri duvarının hemen hemen ortasında bulunmakla beraber, içeride orta mekanın bir hayli batısına kaymıştır. Dışarıda fark 30cm. içeride ise 2.00m.dir. Bu konuda İ.A. Yüksel, “son cemaat yerinin sanki önce yapılmış, binanın asıl bünyesi de buna ve minarenin çıkıntısına uyarak doğuya doğru kaymış hissini vermektedir. Bu durum yapının mimarının acemi olması ya da yapıdaki mimari unsurların ciddi şekilde değiştiği ile orantılı olabilir”1293, demektedir. Oysa bu aksaklığın sebebi, minarenin son cemaat yerinin ana kütlesine dahil edilmesi ile ilişkisi bulunmaktadır. Minare kaidesi ile birlikte son cemaat yeri batıya doğru kaymış, böylelikle simetrik olması gereken kuzey cephede düzensizlik meydana gelmiştir1294 (Şekil 201). Benzer bir durum İzmir/Menderes Samancıoğlu Camii1295 ve Manisa İvaz Paşa Camii1296 son cemaat yerinde de gözlenmektedir. İbadet mekanında merkezi alan ile tabhane mekanları arasında aksayan yönler bulunmaktadır. Tabhane mekanlarının merkezi hacme açılan kemerlerinde, sonraki dönemlerin müdahaleleri dikkat çekmektedir. Bizde İ.A. Yüksel’inde değindiği gibi, harimde yan birimlerin iki yanındaki payelerin araları kapatılmak suretle birer mekan haline gelebileceğini düşünmekteyiz1297 (Şekil 206-207). Bu plan şeması ibadet mekanı ve girişleri ayrı ikişer tabhane mekanı plan şemasını akla getirmektedir. Bu plan şeması ile yapının tabhaneli camiler grubunda olduğu düşünülmektedir. Bugünkü plan şeması 1293 İ.A. Yüksel, a.g.e., s.336. Yapının strüktür analizi için bkz. Ö. İ. Tuluk, Mekana Bağlı Strüktür Analizi: Osmanlı Dini Mimarisinde Örnekleme: (13.-17.YY), (Karadeniz Teknik Ü. Fen Bil. Enst. Mimarlık A.B.D. Mimarlık Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 1999, s.68-75. 1295 Plan için bkz. T. Acar, Menderes’teki Türk Eserleri, İzmir, 2011, s.42-47, Şekil 1. 1296 Plan için Bkz. H. Acun, a.g.e., s.112, plan 13. 1297 İ.A. Yüksel, a.g.e., s.337. 1294 550 ile Hatuniye Camii, Manisa’daki İvaz Paşa Camii1298 ve Çeşnigir Camii’ne1299 benzemektedir. Her iki yapıda yan birimler birer sütun üzerine otururken, Hatuniye Camii’nde ortasında bir niş bulunan “T” biçimli iki ayak yan kubbelerin kemerlerini taşımaktadır. Bu ayaklar bize bu kuruluşun farklı amaçlar için tasarlanmış olabileceğini akla getirmektedir. Bu ayaklar üzerinde yapılacak bir raspa ile ipuçlarına ulaşılabilinir. Şekil 206. Manisa Hatuniye Camii. Tahmini Restitüsyon (1). Yapmaya çalıştığımız iki restitüsyon denemesinde, ibadet mekanı ile yandaki birimlerin bağlantısı kesilmiştir (Şekil 206-207). Yandaki birimlere son cemaat yerindeki giriş açıklıkları ile ulaşılmaktadır. Şekil 206’de iki tabahne mekanı birbirlerine kemerlerle açılacak şekilde tasarlanmıştır. Şekil 207’te ise tabhane mekanlarının birbirleri ile bağlantısı birer giriş açıklığı ile sağlanmıştır. 1298 1299 Plan için bkz. H. Acun, a.g.e., s.112, plan 13. Plan için bkz. Ay.es., s.102, plan 12. 551 Şekil 207. Manisa Hatuniye Camii. Tahmini Restitüsyon (2). Hatuniye Camii’nde ahşap, kalemişi ve tuğla süslemelere rastlanmaktadır. Kalemişi süslemeler kubbe ve duvarlarda, ahşap süslemeler ise harimde minber ile kapı ve pencere kanatlarında görülmektedir. Tuğla süslemeler de dış cephededir. Yapının kuzey cephesinde doğu ve batı girişlerinin kapı kanatları ahşap malzemedendir. Son cemaat yerinin doğuya yakın kesimde bulunan kapı kanatlarının her kanadı 78186 cm. ölçülerindedir. Kanatlarda taklit kündekari ve kazıma tekniği kullanılmıştır. Kapı, eşit ölçülere sahip iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Üstteki ve alttaki panolar kare, ortadakiler ise dikey dikdörtgen form şeklindedir. Üst ve alt panolarda çakma ve kabartmalı kündekari tekniği ile yapılmış, iç içe yerleştirilmiş karelerden meydana gelen süsleme kullanılmıştır (Şekil 208-209). Orta panolarda da üst ve alt panolardaki gibi iç içe yerleştirilmiş çıtalarla, pano daraltılmıştır. Ortada kalan kısımda da kazma tekniği ile yapılmış, altıgenlerin kullanıldığı, geometrik süsleme yer almıştır. Ancak üst üste yapılan yağlı boya nedeniyle kolay algılanamayan süsleme, birkaç yıl sonra hiç görülmeyecek gibi durmaktadır. 552 Yalnızca binide süsleme bulunur. Bininin üst ve alt başlıklarında testere dişi motifine benzer süsleme bulunmaktadır. İncelerek devam eden dairesel kısımda, oyma tekniği ile yapılmış bitki süslemesi yer almaktadır. Ancak bugün kötü durumda olduğundan, iyi algılanamamaktadır. Göbek kısımları şemse motifine benzemektedir. Kapı tokmakları çiçek motifine benzer şekilde düzenlenmiştir. Kapının üst kesiminde lale motifli madeni süsleme, yine alt kesiminde de stilize çiçek motifli madeni süsleme kullanılmıştır. Yapının kuzey cephesi üzerinde batıya yakın kesimde bulunan kapı kanatları da ahşap malzemedendir. Kapının her kanadı 78186 cm. ölçülerindedir. Kapıda kazıma tekniği kullanılmıştır. Kapı, eşit ölçülere sahip iki kanat ve biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano bulunmaktadır. Panolardan üstte ve altta yer alanlar kare, ortadakiler ise dikey dikdörtgen forma şeklindedir. Kapıda yer alan tüm panolar bezemesizdir.Yalnızca binide süsleme bulunur. Bininin üst ve alt başlıklarında testere dişi motifine benzer süsleme bulunmaktadır. İncelerek devam eden dairesel kısımda, oyma tekniği ile yapılmış bitki süslemesi yer almaktadır. Ancak bugün kötü durumda olduğundan, iyi algılanamamaktadır. Göbek kısımları şemse motifine benzemektedir. Kapı tokmakları çiçek motifine benzer şekilde düzenlenmiştir. Kapının üst kesiminde lâle motifli madeni süsleme, yine alt kesiminde de stilize çiçek motifli madeni süsleme kullanılmıştır. Yapının batı cephesinin kuzeye yakın kesiminde yer alan pencere kanatları ahşap malzemedendir. Pencerenin her kanadı 3476 cm. ölçülerindedir. Pencere, eşit ölçülere sahip iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üzerinde üçer pano bulunmaktadır. Panolardan üstte ve altta yer alanlar kare, ortadakiler ise dikey dikdörtgen şeklindedir. Panolar bezemesizdir. Bini sadedir. Pencere üzerinde üst pano ile orta pano, alt pano ile orta pano arasında, ayrıca bini üzerinde çiçek şeklinde madeni kabaralar kullanılmıştır. 553 Şekil 208-209. Manisa Hatuniye Camii. Doğudaki ve Batıdaki Tabhane Mekanlarının Kapı Kanadı. Ceviz ağacından imal edilmiş minber, gerçek kündekari tekniğindedir. Aynalığında sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Geometrik panolar üzerinde kabartma olarak yapılmış, rumiler, hatayi ve çiçekli dal motifleri yer almaktadır. Geometrik örnekli korkuluk kafes oyma tekniğindedir. Köşk altı dolap aynalığı, dikdörtgen parçalı geçme şeklindedir1300 (Resim 470). Manisa İvaz Paşa Camii’nin minberi1301 şekil ve motif programı açısından Hatuniye Camii minberine çok benzemektedir. Muhtemelen her iki minberin ustası aynı kişidir. Minber, 08.07.1992 tarihinde İstanbul’a götürülerek Vakıf İnşaat Restorasyon ve Ticaret Anonim Şirketi tarafından onarıma alınmıştır1302. 1300 Minberin çizimleri için bkz. S. Bayrakal, Osmanlı Minberleri, s.156-162, Şek.41-42. H. Acun, a.g.e., s.117-119, Res. 78-81. 1302 İzmir II.Numaralı KTVKBK’nun 21.05.1995 tarihli Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden gelen kararından yola çıkarak, kullanılmayacak durumda olan minberin onarım kararı verilmiştir. 1301 554 Yapıdaki kalemişi süslemeler son cemaat yerinde ortadaki kubbenin göbeğinde, ibadet mekanında ise kubbe ve geçişler ile duvarların üst kesiminde görülmektedir. Son cemaat yerinde orta kubbenin göbeğinde yer alan kalemişi süsleme, dikdörtgen planlı bir çökertme içerisindedir. Bordo renkli dikdörtgen flatolu çerçevenin içerisinde köşelerde birer gül ve yapraklar bulunan bir diğer dikdörtgen form yer almaktadır. Bu formun merkezinde de içinde kenger yaprakları bulunan bitkisel süslemeli dairesel süsleme yer alır. Dairenin zemini lacivert süslemeler, kahverengi ve sarıdır. İbadet mekanında merkezi kubbenin eteğinde birbirlerine volütlerle bağlanmış dikdörtgen kartuşlardan meydana gelen bir bordür yer almaktadır. Kahverengi ve tonları kullanılmıştır. Kubbenin merkezi ise ortasından bir göbek bulunan Mühr-ü Süleyman motifi ve bitkisel süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Süslemelerin zemini natüralist bitki motifleri ile dolgulandırılmıştır. Batılılaşma dönemi süsleme özellikleri gösteren bu kalemişi süslemeler yapıyla çağdaş değildir. Daha geç dönemde, muhtemelen son onarımlardan birinde yapıya eklenmiş olmalıdır. Geçişlerde ve duvarların üst kesiminde de kalemişi Allah, peygamber ve halifelerin isimlerinin yazılı olduğu dini içerikli panolar vardır. Yapıda azda olsa tuğla süslemelere rastlanmaktadır. Doğu duvarının güneyindeki alt pencere alınlığında ve son cemaat yerinin batı yüzünün güney kemer köşeliğinde, dikey ve yatay tuğla istiflerle yapılmış bezemelere rastlanmaktadır. Tarihlendirme Hatuniye Camii’nin inşa ve tamir kitabesi vardır. Her iki kitabede ibadet mekanının ana girişi üzerindedir. İnşa kitabesi üç satırdır ve üç beyittir. Kitabe mermer üzerine oyulmuştur (Resim 471). Sülüs hatla yazılmış kitabe Arapça’dır. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﻣﺘﮭﺎاﷲ ﺑﻄﻮل اﻟﺒﻘﺎ‬ ‫واﻟﺪة اﻟﺸﺎه ﺷﮭﻨﺸﺎه ﺑﻚ‬ ‫ﻟﯿﺠﺰى اﷲ ﺟﺰﯾﻞ اﻟﺠﺰا‬ ‫ﺷﯿﺪت اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻟﻠﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‬ ‫ورﺧﮫ اﻟﺤﻖ ﺑﺨﯿﺮاﻟﺒﻦ‬ 555 ‫ﻟﯿﻌﻤﻞ اﻟﻨﺎﻇﺮ ﺗﺎرﯾﺨﮫ‬ Arapça kitabenin anlamı şöyledir: Şehinşah Bey’in Validesi Allah ona uzun ömür bahşetsin. İbadet eden cemaatin Hanımefendi’si Allah ona mükafatların çoğunu bahşetsin. Onu gören tarihini yazsın Allah bize binaların en hayırlısını bahşetti. Tamir kitabesi dört satırdır. Her satırda ikişer kartuş vardır. Kitabe, Abdülmecid dönemine aittir (Resim 472). Bu kitabeye göre Abdülmecid 1247/1831 yılında camiyi tamir ettirtmiştir1303. Cami, II. Bayezid’ın hanımı, Hüsnüşah Hatun binti Abdülcelil tarafından, H.896/M.1490-1491 tarihinde yaptırılmıştır1304. Caminin 1020/1611’deki bir zelzeleden harap olduktan sonra 1047/1637’de suyollarının, daha sonra 1053/1643 yılında esaslı bir tamir gördüğü anlaşılmaktadır1305. Minberdeki kitabede; Kadim fi evahiri Zilhicce 900 yazılıdır. Temmuz 1495 tarihli minber caminin yapımından dört sene sonra tamamlanarak yapı bünyesine dahil edilmiştir. Minber kapısının yukarısında dini içerikli bir ayet (Sure 33, Ayet 56) yazılıdır. Bu ayet ve Türkçesi Siirt minberinde de yazılıdır1306. “Allah ve melekleri Hazreti Muhammed’e dua ederler. Ey mü’minler sizde onun üzerine salat ve selam getiriniz” demektedir1307. Minberin sol tarafında ve bitkisel süsler ortasında şu tarih yazıları vardır. “(Bu minber) 900 yılı Zilhicce ayı sonunda tamam oldu” demektedir1308. Bu kitabenin başındaki (‫ )ﻗﺪ ﺗﻢ‬kelimeleri yazılmamıştır1309. Hatuniye Camii’ni ve minberini Osmanlı hükümdarlarından II. Bayezid’in oğlu Sultan Şehinşah Saruhan Valisi iken annesi Hüsn-ü Şah Hatun adına yaptırmıştır1310. 1303 İ.A. Yüksel, a.g.e., s.337-340; Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı ve anlamı için bkz. K. İnce, a.g.t., s.280. 1304 H. Acun, a.g.e., s. 122; Ç. Uluçay-İ. Gökçen, a.g.e., s. 97-98; H. Ersoy, “Hatuniye Camii”, Gediz, S. 52, 1941, s. 14-15; R. M. Riefstahl, Cenubi Garbi Anadolu’da Türk Mimarisi, İstanbul, 1941, s. 18; K. Karadanışman, Manisa Tarihi, Eser ve Kitabeleri, Manisa, 1977, s. 10-11; İ. A.Yüksel, a.g.e., s. 335341; O. Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 1986, s. 150-151; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, II, s.81-82. 1305 İ.A. Yüksel, a.g.e., s.340; İ. Gökçen, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, s.154, 151. 1306 Bkz. M.Z. Oral, “Anadolu’da San’at Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”, Vakıflar Dergisi, V, Ankara, 1962, s. 40. 1307 Tercümeli Kuran-ı Kerim, s.395. 1308 M.Z. Oral, a.g.m., s.76; Ç.Uluçay-İ.Gökçen, Manisa Tarihi, s.98. 1309 M.Z. Oral, ay.yer.; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, II, s.82’de bu kitabeye değinmemiştir. 556 Cami kitabesine göre yapı, H.896/1490 yılında yapılmış, minber ise yukarıda yazılı tarihe göre camiden dört yıl sonra tamamlanmıştır. Caminin vakfiyesi H.903 tarihlidir. Hüsn-ü Şah Hatun, Abdü’l-Celil adında bir zatın kızıdır. Şehinşah, babası Amasya’da vali iken, H.869 yılında Amasya’da doğmuştur. Şehzade Bursa ve Saruhan’da valilik yapmıştır. Cenazesi Bursa’ya naklolunarak II. Murad Türbesi civarına defnolunmuştur1311. 1310 1311 Z. Oral, ay.yer.; İ.H. Uzunçarşılı, Kitabeler, II, s.82; Ç.Uluçay-İ.Gökçen, Manisa Tarihi, s.97. Z. Oral, ay.yer.; Sicil-i Osmani, C.I, s.46. 557 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.51 : YILDIRIM İMARETİ/CAMİİ1312 :Kurşunlu/İnegöl İnceleme Tarihi :210 Resim No :17.12.2009 :473-480 Kurşunlu Kasabası, İnegöl İlçesi’nin doğusunda Bursa ile Bilecik sınırları arasında geçiş beldesi durumundadır. Yapı kasabada ana arter yakınında, kasaba meydanındadır. İmaretin kitabesi yoktur. Kaynaklarda H.950/1543-44 tarihli bir vakfiyesinin olduğu belirtilmektedir1313. Yapı 1960 yılında büyük bir onarım geçirmiştir. Son olarak da Bursa Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından 2005 yılında onarılmıştır. Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanında meydana gelmektedir. Taçkapının batısına yerleştirilmiş minare yapıyla çağdaş değildir (Şekil 210). Şekil 210. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Plan. 1312 Yapı Hançerli Fatma Sultan Camii, Yukarı Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138; S. Eyice, a.g.m., s.36; A. Kuran, The Mosque…, s.49; A.S. Ülgen, “İnegöl’ün Kurşunlu Abideleri”, Türk Sanat Tarihi Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, S.I, 1963, s.198. 1313 Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138. 558 Yapının beden duvarlarında moloz taş, minare kaidesinde düzgün kesme taş, kubbe, tonozlar, pencere alınlıkları, kemerler, bacalar ve minare gövdesinde ise tuğla kullanılmıştır. Beden duvarları ve kubbe kasnağı iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler oluklu kiremitler ile kaplıdır (Resim 473-474). Yapının kaynaklarda yayınlanan eski fotoğraflarında, beden duvarları sıvalıdır1314. Taçkapının hemen batısında yer alan minarenin kaidesi düzgün kesme taş, gövdesi ise tuğladandır. Kare planlı kaidenin doğu duvarında yer alan basit bir açıklıkla minareye çıkılmaktadır. Silindirik tuğla gövde kaytan bir silme ile son bulmaktadır. Şerefe altı testere dişleri ile dolgulandırılmıştır. Gövde gibi silindirik formlu tuğla petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 473). Minare yapıya sonradan eklenmiştir1315. Yapının içerisinde bulunduğu bahçenin batı köşesinde yer alan basit şadırvan niteliksizdir ve son onarımda yapılmıştır. Mermer unsurun üzeri modern bir malzeme olan şıngıl ile kaplanmıştır (Resim 473). Dışa taşıntılı olarak yerleştirilmiş taçkapı moloz taş kaplamadır. Taçkapı tuğladan sivri bir kemer ile örtülüdür. Kemer aynalıkları da tuğladandır. Basık kemerli giriş açıklığı ve söveler mermerdir. Basık kemer üzerindeki dikdörtgen formlu mermer kitabede “Besmele” yazılıdır. Giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 473, 475). Taçkapının kaynaklarda yayınlanan eski fotoğraflarında, sıvalı olduğu görülmektedir1316. Taçkapıdan enine dikdörtgen planlı avluya geçilmektedir. Mekan, bir tekne tonoz ile örtülüdür. Avlunun doğu ve batı duvarlarının kuzey uçlarına yerleştirilmiş basit birer açıklık ile tabhane mekanlarına geçilmektedir. Avlunun güney duvarında ise iki yanında birer pencere bulunan bir kapı bulunmaktadır. Bu kapı ile ibadet mekanına geçilmektedir. Yapının güney duvarının doğu ve batı duvarları ile kesiştiği köşelere sonradan birer mazgal pencere açılmıştır1317. İbadet mekanına açılan pencereler dikdörtgen formludur ve söveleri kesme taştır. Pencere alıkları yuvarlak kemerli 1314 A.S. Ülgen, a.g.m., s.201-206. A. Kuran, The Mosque…, s.49. 1316 A.S. Ülgen, a.g.m., s.201,205. 1317 Yapıya sonradan yapılmış bir müdahale olarak gördüğümüz bu pencerelerin 1960 onarımında meydana çıkarıldığına dair kaynaklarda bilgiler yer almaktadır. Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.139. 1315 559 çökertmeler şeklindedir. Pencerelerin lokma demir parmaklıkları vardır. Basit bir açıklık şeklindeki ibadet mekanına açılan kapısı da yuvarlak kemerlidir. İki kanatlı ahşap kapı yenidir (Resim 476-478). Avlunun kuzey uçlarında yer alan yuvarlak kemerli basit açıklıklar ile ulaşılan tabhane mekanları kare planlıdır. Mekanlar birer çapraz tonoz ile örtülüdür. Doğudaki tabhane mekanının güney duvarında alt kotta iki adet, batıdaki tabhane mekanında ise bir adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Doğudaki tabhane mekanının kuzey duvarı sağır iken, batıdakinin ortalasına bir adet dikdörtgen formlu pencere yerleştirilmiştir. Doğudaki tabhane mekanın doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının da batı duvarında iki yanında birer niş bulunan birer adet dikdörtgen formlu ocak yer almaktadır. Küçük dikdörtgen formlu nişler birer ahşap kapak ile kapatılmıştır. Ocak nişleri ise kademeli birer yaşmak ile örtülüdür (Resim 479). Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. İbadet mekanının güney duvarı hariç diğer üç duvarının alt kotunda ikişer adet dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Güney duvarında ise beş kenarlı mihrap nişinin iki yanına dikdörtgen formlu birer niş yerleştirilmiştir (Resim 480). Beşgen planlı mihrap çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Mihrap ana nişi ve çerçeve yağlıboya ile dini içerikli yazılarla dolgulanmıştır (Resim 480). Ahşap minber, pencere kapı doğramaları, niş kapakları son onarımda yapılan niteliksiz elemanlardır. Yapının beden duvarları, mihrap, kubbe ve geçişlerde yer alan arkaik yazı ve bitkisel süslemeler son onarımda üzerlerinden geçilerek canlandırılmıştır. Yapının plan şemasında bazı aksayan yönler dikkat çekmektedir. Tabhaneli camilerin karakteristik özelliklerinden biri aynı aks üzerinde yer alan avlu ve ibadet mekanlarının birbirlerinden enlice bir kemer ile ayrılmasıdır. Oysa burada iki mekanı bir ara duvar ayırmaktadır. Duvar, sanki bir dış duvar gibi şekillenmiş ve üzerine kapı ve pencere açıklıkları yerleştirilmiştir (Şekil 212). Bu duvara açılmış pencerelerde avlu yönünde görülen demir parmaklıklarda yapıda çelişki yaratan durumlardan biridir. Kapalı bir hacimde parmaklığın görülmesi tercih edilen bir uygulama olmadığından bunun onarımlardan birinde yapıya eklendiği akla gelmektedir. 560 Avlu mekanından tabhane mekanlarına ve ibadet mekanına açılan kapıların da kemer formlarının çağdaşı yapılardan farklı olduğu görülmektedir. Bu açıklıklarda yuvarlak kemer formu tercih edilmiştir. Dönem karakteristiğine aykırı olan bu uygulama sonraki onarımlarda şekillenmiş olmalıdır. Avlunun ibadet mekanı ile birleştiği köşelere sonradan birer mazgal pencere açılmıştır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi kaynaklarda bu pencerelerin 1960 yılındaki onarımlarda bulunduğu ve açıldığı öğrenilmektedir. Ancak iki mekanın kesiştiği ve yapının kolonlarının olduğu bu köşelerde birer pencere açılması statik olarak yapıda zorlayıcı bir durum yaratacağından pek tercih edilmeyen bir uygulamadır. Böyle bir uygulamaya gidilmiş olmasını şu şekilde açıklamak akla pekte uzak bir ihtimal gibi gözükmemektedir. Mekanın bir tonoz ile örtülmüş olması, örtüden bir aydınlatma feneri açılmasını engellemektedir. Ayrıca mekanın üç yönden tabhane mekanları ve ibadet mekanı ile çevrelenmesi, kuzey duvarında da giriş açıklığı dışında bir açıklığın olmaması bu pencerelerin açılmasına sağlanmıştır 1318 böylelikle mekanının ışığa kavuşması . Yapının daha önceden yayınlanmış plan şemalarında bu pencere açıklıklarına yer verilmemiştir. Ayrıca hazırlanmış kesit ve görünüşlerde, tabhane mekanlarının güney duvarlarında, doğudaki tabhane mekanının iki alt sıra pencerelerinin aralarında, batıdaki tek pencerenin de üst kotunda, birer adet öküz gözü pencere bulunmaktadır. Pencerelerin kemerleri tuğla ile şekillenmiştir1319. Bugün bu pencerelere ait herhangi bir iz yoktur. Tarihlendirme Yapının kitabesi yoktur. Kaynaklarda ve Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde Hançerli Fatma Sultan cami-i şerifi vakfının, H.950/1543-44 tarihli olduğu ve vakfiyenin bu yapıya ait olduğu belirtilmektedir1320. S. Eyice yapıyı I. Bayezid (13891402) devrine tarihlemektedir1321. A.S. Ülgen ve A. Kuran ise yapının mimari 1318 A. Kuran, a.g.e., s.49, Plan 36’da pencere açıklıklarını farklı göstermektedir. Ayrıca aynı planda tabhane mekanlarında yer alan ocakların yan kanatları da dışa taşıntılı olarak işlenmiştir. Tabhane mekanlarının girişleri ise bugünkünden farklı olarak kuzey duvarına bitişik değildir. 1319 A.S. Ülgen, a.g.m., s.209-210. 1320 Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138. 1321 S. Eyice, a.g.m., s.36. 561 özelliklerini dikkate alarak XIV. yüzyıl sonuna, I. Murad (1362-89) veya Yıldırım Bayezid (1389-1402) dönemine tarihlemektedir1322. Fatma Sultan II. Bayezid’in oğlu Mahmud Sultan’ın (doğ.1475-öl.1507) kızıdır. Zevcesi ise Hüdavendigâr Sancak Beyi Mehmed Bey bin Mustafa Paşa’dır1323. Bizde yukarıda da değindiğimiz plan şemasındaki aksayan yönleri ve vakfiyesini dikkate alarak yapıyı XV. yüzyılın ortalarına tarihlemekteyiz. 1322 A.S. Ülgen, a.g.e., s.198-210; A. Kuran, The Mosque…, s.49. Türkiye’de Vakıf Abideler…, IV, s.138; A.S. Ülgen, a.g.m., s.209-210; Ç. Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s.25, dipnot 4, s.26, dipnot 2. 1323 562 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.52 :TACEDDİN PAŞA İMARETİ/CAMİİ1324 :Vezirköprü/Samsun İnceleme Tarihi :211-212 Resim No :07.06.2010 :481-488 Samsun il merkezine 116 km uzaklıkta yer alan Vezirköprü ilçesinin batısında Çanaklı Mahallesi No:16’dadır. Kitabesi olmayan yapının banisi Taceddin Paşa’dır. Paşa’nın H.900/1494-95 tarihli bir vakfiyesi vardır1325. Yapı 1943 depreminde yıkılmıştır. 1945 yılındaki depreminde de tabhane mekanları dışındaki bölümleri yıkılmış üzeri de çatı ile örtülmüştür. Vakıflar Genel Müdürlüğü 1989 yılında yapının restorasyonuna başlamış ve 1998 yılında da onarım tamamlanan yapı ibadete açmıştır. Son onarım sırasında imaretin üzerini örten çatı kaldırılmış ve buraya yüksek kasnaklı aynı eksende iki kubbe yapılmıştır1326. Yapı avlu, ibadet mekanı ve iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Kuzeyde beş birimli son cemaat yeri ve kuzeybatı köşede bir de minaresi vardır (Şekil 211). Yapının beden duvarları ve örtü kasnakları düzgün kesme taş kaplıdır. Beden duvarları ve kasnaklar dış bükey kaval silmelerle son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır. Çeşitli tarihlerde meydana gelen depremler sonrasında tabhane mekanları dışında kalan duvarlarda ciddi tahribatlar meydana gelmiş, taş dokusundaki farklardan da anlaşılacağı üzere kaplamaların büyük bir kısmı yenilenmiştir. Minare ve son cemaat yeri de bu onarımlarda yenilenmiştir (Resim 481-482). İbadet mekanının üç duvarında alt kotta ikişer adet, tabhane mekanlarının güney ve kuzey duvarlarında da birer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. İbadet mekanının pencerelerinin kesme taşları mekanın beden duvarlarında da olduğu şekilde pempemsi renkte düzgün kesme taştır. Bu pencereler orijinal değildir. Tabhane mekanlarının 1324 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Taceddin Paşa Camii, Kurşunlu Camii, İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407; M.S. Bayraktar, a.g.t., s.47-51. 1325 İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407. 1326 M.S. Bayraktar, a.g.t., s.48; http://www.kenthaber.com/karadeniz/samsun/vezirkopru/Rehber/cami-vemescitler/taceddin-pasa-kursunlu-camisi (05.11.2010). 563 orijinal pencerelerinin mermer söve ve atkı taşları da yenilenmiştir1327. Pencerelerin hafifletme kemerleri de sivridir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçıdan dışlıkları vardır (Resim 481-482). Şekil 211. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Yapının batısındaki tabhane mekanının kuzeybatı köşesinde yer alan kesme taş minarenin kaidesi kare planlıdır. Minareye kaidenin kuzey duvarında yer alan basık kemerli bir kapı ile girilmektedir. Pabuç ile silindirik gövde, gövde ile şerefe arasında birer adet kalın kaytan silme vardır. Şerefe altı mukarnası anımsatan süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Silindirik planlı petek dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minare yenidir. Eski fotoğraflarda minare kaidesinin kesme taşları tabhane 1327 Tabhane mekanının eski fotoğrafları için bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.410,R.613. 564 mekanındakilerle aynı form ve ebatlarındadır. Pabuç ise tuğladandır1328 (Resim 481482). Beş birimli son cemaat yeri, sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Kemerler kuzeyde altı adet sütuna oturmaktadır. Sütun başlıklarının köşeleri yaprak motifi tarzında pahlanmıştır. Son cemaat yerinde kemer aynaları kesme taş kaplıdır. Kemerler tuğladandır. Güney duvarı ise sıvalı ve boyalıdır. Güney duvarı ortada taçkapı, taçkapının iki yanında da aralarında birer adet dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir. Dikdörtgen formlu pencerelerin yuvarlak kemerli alınlıkları vardır. Alınlıklar ve pencereler mermerdir. Söveler silmelerle hareketlendirilmiştir. Pencereler onarımlar sonucu bu şekli almış olmalıdır. Beş kenarlı dış mihraplar çeyrek küre şekilli birer sivri kavsara ile örtülüdür. Son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Örtü ve geçişlerde herhangi bir süsleme unsuru yoktur. Son cemaat yeri yıkılmıştır. Bir süre örtüler yerine ahşap bir tavan ve destekler kullanılmıştır1329. Son cemaat yerine ait duvarlardaki orijinal kemer yastıkları, bahçede atıl durumda olan sütun ve kaideler onarımda kullanılmamış unsurlar bugün tamamen yenilenmiştir (Resim 483-484). Dışa taşıntı yapan taçkapı, Bursa kemeri formunda bir eyvan içerisindedir. Yan kanatlar iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati formundadır. Çerçevede ise düz ve pahlı silmeler bulunmaktadır. Yan kanatlarda yer alan mihrabiyeler altıgen planlıdır ve birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mukarnasların üzeri boyalıdır. Eyvanın tavanında dikdörtgen bir kartuş içerisinde mermer üzerine kabartma olarak işlenmiş geometrik bir süsleme, Bursa kemerinin karnında da bugün zorlukla algılanabilen bitkisel örnekli bir bordür yer almaktadır. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Zıvanalı kemer ve söveler mermerdir. Basık kemerin üzerinde yer alan dikdörtgen formlu kitabe kartuşu boştur. Giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen orijinal ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 484-485). Taçkapıdan kare planlı avluya geçilmektedir. Avlunun kuzey duvarında içe de taçkapı formunda yansımış giriş açıklığı ve iki adet dikdörtgen formlu pencere 1328 1329 İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407, R.607. Son cemaat yerinin o dönemdeki fotoğrafları için bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.408-9, R.608-609. 565 bulunmaktadır. Giriş açıklığının üzeri, dilimli kemerli bir nişle hareketlendirilmiştir. Kapı çerçevesinin üst kesiminde de sivri kemerli bir çökertme vardır. Taçkapı içten pvc bir doğrama ile kapatılmıştır. Avlunun doğu ve batı duvarlarında yuvarlak kemerli birer açıklık ile tabhane mekanlarına ulaşılmaktadır. Sonradan form değişikliğine uğrayan bu açıklıklar birer kapı olmalıydı. Avlu duvarları sıvalı iken kemer çevreleri kesme taş olarak verilmiştir. Avluda kubbe beden duvarları üzerine oturtulmuş, kalan alanlar ise dolgulandırılmıştır (Resim 486). Kare planlı tabhane mekanları geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların güney ve kuzey duvarlarının ortalarında alt kotta birer adet pencere vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sövelerinin kesme taşları yenidir. Pencerelerin mermer denizlikleri de son onarımda yapılmıştır. Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı duvarında da üçer adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Nişlerden ortadakiler ocaktır ve üçgen yaşmaklı basık birer kemer ile örtülüdür. Diğer dolap nişleri de basığa yakın yuvarlak kemerler ile örtülüdür. Kaynaklarda yayınlanmış eski fotoğraflarda tabhane mekanlarının güney duvarlarında yer alan pencereler birer kapıdır1330. Bugün bu açıklıkların söveleri değiştirilmiş ve birer pencere haline getirilmiştir. Diğer tabhaneli camilerde tabhane mekanlarının güney duvarlarında kapıya yer verildiği görülmemiştir. Eski fotoğraflardaki bu uygulamada bir dönem müdahalesi olmalıdır (Resim 487). Kare planlı ibadet mekanı ile avluyu enlice yuvarlak bir kemer ayırmaktadır. Mekanda kubbe avluda da olduğu gibi beden duvarlarına geçiş elemanları olmadan oturmaktadır. Mekanın doğu, batı ve güney duvarlarında alt kotta ikişer adet dikdörtgen formlu pencere vardır. Yapının daha önce yayınlanmış planlarından doğu ve batıda birer adet pencerenin var olduğu anlaşılmaktadır. İkinci pencereler onarımlardan sonra eklenen unsurlar olmalıdır. Yuvarlak kemerli üst sıra pencerelerin vitraylı içlikleri de yenidir (Resim 488). Yedi kenarlı mihrap çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Bezemesiz sade mihraptaki tek süsleme unsuru, çerçevedeki düz ve kaval silmelerdir. Ahşap minber ise yenidir (Resim 488). 1330 İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.410, R.613. 566 Şekil 212. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Taçkapının Ahşap Kapı Kanatları. Yapıda taş, kalemişi ve ahşap süslemeler vardır. Taş süsleme taçkapıdadır. Taçkapı eyvanın mermer tavanında da oniki kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik kompozisyonlu süsleme bulunmaktadır. Yıldızlar çok çenekli çiçeklerle 567 dolgulandırılmıştır. Mermer üzerine kabartma olarak işlenen süslemelerde zamanla likenler ve yosunlanmalar meydana gelmiş bu bağlamda lokal kayıplar söz konusu olmuştur. Kalan izlerden ve eski fotoğraflardan yıldız motiflerinin merkezinde birer adet kabara olduğu anlaşılmaktadır1331. Bugün bu iki kabara yerlerinde değildir. Kalemişi süsleme taçkapının Bursa kemerinin karnındadır. Palmet ve rumilerden meydan gelen bitkisel örnekli bir bordür, Bursa kemerinin bir kısmı ile birlikte lokal kayıplara uğramış, algılanamaz hale gelmiştir. Ahşap süsleme de taçkapıdadır. İki kanat ve bir biniden meydana gelen kapı kanatlarında seren yoktur. Kanatlar farklı süslemelerle bölümlere ayrılmıştır. En üstteki dini içerikli dikdörtgen panolar, ters ve yüz şekilde yerleştirilmiş “T” formunda motiflerle çevrelenmiştir. Yazıların zemininde çok çenekli çiçek ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel bir süsleme vardır. Dörder adet madeni kabara bu yazı ile boyuna dikdörtgen formlu büyük bir panoyu ayırmaktadır. Bu pano içerisinde de merkezdeki on kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik bir kompozisyon bulunmaktadır. Geometrik ağda her parçanın yüzeyi hatayi ve rumilerden meydana gelen bitkisel örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Alt panolarda ise altı kollu yıldızın kollarından meydana gelen bir başka geometrik süsleme vardır. orta panolar kündekari tekniğinde, alt ve üst panolar düz yüzeyli oyma tekniğindedir (Şekil 212) (Resim 485). Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklarda yapının banisinin Tacaddin Paşa olduğu belirtilmektedir. Taceddin Paşa, Sultan Bayezid’ın deftardarı olmuş, II. Bayezid’in (1481-1512) saltanatı ortalarında da vefat etmiştir1332. Yapının 1494-95 tarihli vakfiyesinden ve banisi ile ilgili bilgilerden yola çıkarak yapıyı XV. yüzyılın sonlarına tarihleyebiliriz. 1331 1332 Süslemenin kabaralı fotoğrafları için bkz. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.409, R.611. İ. A. Yüksel, a.g.e., V, s.407. 568 Katalog No :3.53 Yapının Adı Yeri Şekil No :HÜSEYİN BEY İMARETİ (İMARET CAMİİ) :İnecik/Tekirdağ İnceleme Tarihi :21.11.2008 :213 Resim No :489-496 Yapı, Tekirdağ-Malkara yolu üzerinde, Tekirdağ merkeze 24 km. mesafedeki İnecik Köyü’ndedir. Yapının güneybatı köşesine yakın bir türbe ve 200 m. kadar kuzeyinde de bir hamamı vardır. Kaynaklardan külliyenin diğer bir yapısı olan kervansarayın yıkıldığını öğrenmekteyiz1333. Yapı, ibadet mekanı, iki tabhane mekanı ve kuzeyindeki beş birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Yapının kuzeybatısında bir de minaresi vardır (Şekil 213). Şekil 213. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Plan. İmaretin tüm duvarları ile kubbe kasnakları kesme taş kaplamadır. Cephelerde kesme taşların büyük kısmının yenilendiği görülmektedir. Güney duvarının duvar örgüsünde deformasyonun ciddi boyutlarda olduğu, bugün taşların yüzeyden daha 1333 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.172. 569 içerlek şekilde yerleştirilmesi ile anlaşılmaktadır (Resim 489-491). Yapı, 1989 Şubat’ında İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından onartılmıştır. Bu onarımdan önce son cemaat yerinin yıkık, ibadet mekanı ile tabhane mekanlarının örtülerinin de çökmüş durumda olduğu görülmektedir1334. Yapının pencere şeması incelendiğinde kimi pencerelerin sonradan kapatılmış olduğu görülmektedir. Doğudaki tabhane mekanının doğu ve güney duvarlarında altta ikişer üst kotta ise birer pencere yer almaktadır. Güney duvarındaki pencerelerden doğudaki, doğu duvarındaki pencerelerden de kuzeydeki sonradan örülerek kapatılmıştır. Mekanın kuzey duvarının doğu ucunda bir giriş aralığı, batısında da yine sonradan kapatılmış bir pencere bulunmaktadır. Benzer uygulama batıdaki tabhane mekanında da görülmektedir. Mekanın güney duvarındaki pencerelerden batıdaki, batı duvarındakilerden kuzeydeki kapatılırken, kuzey duvarındaki pencere kısmı olarak örülerek içte bir niş şekline dönüştürülmüştür. İbadet mekanının güney duvarında altta ve üstte ikişer pencere, doğu ve batı duvarlarında ise altta ve üstte birer pencere bulunmaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batı duvarlarında da altta birer pencere vardır. Yapıdaki tüm alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu ve taş sövelidir. İbadet mekanının ve son cemaat yerinin doğu ve batı cephedeki alt sıra pencerelerinin sivri kemerli hafifletme kemerleri vardır. Tabhane mekanlarının pencerelerinde bu uygulamaya gidilmediği görülmektedir. Üst sıra pencereleri ise sivri kemelidir ve şebekeli dışlıkları vardır. Dışlıkların hepsi yenilenmiştir1335 (Resim 490-491). Son cemaat yerinin güneybatısına yerleştirilmiş olan minare kaidesi iki kademelidir. Alt kesim kare, üst kesim ise on bir kenarlı çokgen planlıdır. Kaideden çokgen kesitli pabuca geçilmektedir. Çokgen kesitli gövde ile pabuç ve gövde ile şerefe arasında birer kaytan silme bulunmaktadır. Şerefe altı silmelerle hareketlendirilmiştir. Çokgen gövdeli petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örülüdür. Minareye giriş son cemaat yerinin batı duvarının güney ucuna yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formu girişin söveleri kesme taştır (Resim 489). Minare kaidesinin üst kesiminin, Şubat 1989 yılında 1334 Resim için Bkz. H. Rodoplu, a.g.t., Res. 200-211, 217-222; S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, levha VI, Res.13, levha X, Res.16. 1335 H. Rodoplu, a.g.t., s.83. 570 devam eden onarımı gösteren fotoğraflarda yıkık olduğu ve onarımının devam ettiği görülmektedir1336. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri kuzeyde beş kemer gözü ile dışarıya açılmaktadır. Son cemaat yerinin doğu ve batısı dışa birer duvarla kapatılmıştır. Duvarların alt kesimine dikdörtgen formlu birer pencere yerleştirilmiştir. Son cemaat yerinin kuzeyindeki sivri kemerler kuzeyde sütunlar üzerine, doğu ve batıda ise duvarlara oturmaktadır. Sütunların devşirme altlık ve başlıkları vardır. Sütunlardan sadece girişin batısındaki orijinaldir. Diğer sütunlar onarımlardan sonra değiştirilmiştir. Kırık parçalar halindeki diğer orijinal sütunlar bahçede yapının çevresine dağılmış bir durumda kendi hallerine terkedilmiştir. Son cemaat yerinde kemerler birbirlerine kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmiştir. Son cemaat yerinde orta kemer diğer birimlerden daha yüksek tutularak giriş vurgulanmıştır. Farklı örtü tipi ile de orta birim diğer birimlerden ayrılmıştır. Girişin olduğu orta birim aynalı manastır tonozu ile diğer birimler ise pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Orta birim bazı kaynaklarda kubbe şekilde işlenmiştir1337. Son cemaat yerinin kuzey cephesi sıvalıdır. Cephe, ortada taçkapı, taçkapının iki yanında birer pencere ve dış mihraplarla simetrik düzendedir. Cephenin doğu ve batı uçlarına da tabhane mekanlarının dikdörtgen formlu girişleri yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin ve tabhane girişlerinin söveleri kesme taştır. Taçkapının iki yanındaki pencerelerin üzerine sivri kemerli birer üst sıra penceresi yerleştirilmiştir. Bu pencerelerin şebekeli alçı dışlıkları vardır. Yarım daire kesitli dış mihraplar mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsaralar kesme taş malzemelidir. Ana nişler ise sıvalıdır. Son cemaat yerinin doğu ve batı kesimi sekilerle yükseltilmiştir. Sekilerin üzerine altıgen planlı taban tuğlaları ile kaplanmıştır. Bu uygulama son onarımda yapıya eklenmiş unsurlardan biridir (Resim 491-492). Yapının kuzey cephesi ortasında yer alan taçkapı dışa taşıntılı şekilde inşa edilmiştir. Kesme taş ile inşa edilmiş taçkapı, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Yan kanatların köşelerine kum saati başlık ve altlıkları olan çokgen formlu birer köşe sütuncesi yerleştirilmiştir. Taçkapı çerçevesi silmelerden meydana gelmektedir. Giriş 1336 1337 H. Rodoplu, a.g.t., Res.200, 211. S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, levha XIV, Şek.25. 571 aralığı basık kemerlidir. Zıvanalı geçmeli kemer ve söveler mermerdir. Giriş aralığı üzerine yatık dikdörtgen şekilli mermer bir pano yerleştirilmiştir (Resim 492). Son cemaat yerinin doğu ve batı uçlarındaki giriş açıklıkları ile tabhane mekanlarına girilmektedir. Giriş aksı son cemaat yerinde zemin seviyesiyle aynı tutularak, sekilerden ayrılmıştır. Kare planlı mekanlar simetrik düzendedir. Mekanların güney duvarlarında ortada dikdörtgen planlı birer niş bulunan ikişer pencere, kuzey duvarlarında birer pencere ve giriş, doğu ve batı duvarlarında da ikişer pencere bulunmaktadır. Yukarıda da değindiğimiz gibi pencerelerin bazıları kapatılmıştır. Mekanların ibadet mekanıyla ortak duvarlarında da dikdörtgen planlı birer dolap nişleri vardır. Girişleri dışarıdan sağlanan mekanların ibadet mekanı ile bağlantıları yoktur. Kare planlı mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kaynaklardan mekanların güney duvarında iki pencere arasında yer alan nişlerin orijinalde ocak olduklarını öğrenmekteyiz1338. Bugün doğudaki tabhane mekanındakinin kapatıldığı, batıdakinin de bir niş şekline dönüştürüldüğü görülmektedir. Mekanların tabanına son cemaat yerinde de olduğu gibi sonradan altıgen planlı taban tuğlaları döşenmiştir. Mekanların pencere ve nişlerinin içlerinde grafitilerin varlığından bahsedilmektedir. Mekanların duvarları ve kubbeleri son onarımda çimento içerikli sıva ile sıvandığı, bu uygulama esnasında ya süslemelerin üzeri kapatıldı ya da tamamen yok edildi. Rutubetten ve bakımsızlıktan oldukça kötü durumda olan tabhane mekanları tamamen kendi haline terkedilmiş bir durumdadır. Yapının ufak tefek eşyalarının konması ile bir depo gibi kullanılan mekanların en kısa zamanda bakımlarının yapılarak kullanıma açılması gerekmektedir (Resim 493). Kuzeydeki taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Taçkapı içe de taçkapı formunda yansımıştır. Kesme taşlarla inşa edilmiş kapının giriş aralığı yuvarlak kemerlidir. Girişin iki yanında birer tane dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli çökertmelerin içerisinde yer alan pencerelerin alınlıkları da yuvarlak kemelidir. Doğu ve batı duvarlarının güneye yakın kısımlarda altta ve üstte birer pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu, üst sıra pencereleri sivri kemerlidir. Duvarların kuzey kesimlerinde de dikdörtgen formlu birer dolap nişi 1338 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.178. 572 bulunmaktadır. İbadet mekanının güney duvarında da altta ve üstte ikişer pencere vardır. Pencere formları mekandaki diğer pencereler gibidir. Üst sıra pencereleri alçı şebekelidir. Şebekelerdeki camlar renklidir. İbadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe kasnağında her yönde sivri kemerli birer pencere açılmıştır. Mekanın duvarlarının üst kesiminde, üst kottaki pencerelerin çevrelerinde, kubbe ve geçişlerde kalemişi süslemeler vardır. Yapının iç duvarları ile örtünün sıvaları son onarımda yenilenmiştir. Bugünkü süslemelerde o dönemin eseri olmalıdır. Rutubet ve bakımsızlıktan ibadet mekanı da tabhane mekanları gibi kötü durumdadır. Yapının bugünkü durumundan yola çıkarak yapılan son süslemelerin ilk yapıda da var olduğu onlar örnek alınarak yeniden mi yapıldığı konusunda net bir şeyler söylemek zor gözükmektedir (Resim 494-495). Güney duvarının ortasında yer alan yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Niş silmelerle çerçeve içerisine alınmıştır. Alçı mihrabın son onarımlarla bu şekli aldığı aşikardır1339 (Resim 495). İlk mihrabın sade olduğu, XIX. yüzyılda kalemişi süslemelerle bezendiği belirtilmektedir1340. Kaynaklardan yapının R.1298/1882-83 yılında onarım gördüğünü öğrenmekteyiz1341. Yapı en son 1989 yılında onarılmıştır1342. Yapının iç süslemeleri bu tarihlerde değişime uğramış olmalıdır. Mihrabın batısında yer alan minber ile mekanın kuzeyindeki ahşap kadınlar mahfili yenidir. Yapıda kalemişi ve devşirme süslemeler bulunmaktadır. Kalemişi süslemeler ibadet mekanında beden duvarlarının üst kesiminde, üst sıra pencerelerinin çevrelerinde, örtü ve geçişlerdedir. Mevcut süslemeler klasik dönem süsleme programı özelliklerindedir. Bitkisel ve yazı süslemelerinin hakim olduğu kompozisyonlarda mavi ve kırmızı renkler hakimdir. İbadet mekanının güney, doğu ve batı duvarlarının üst kesiminde siyah zemin üzerine beyaz harflerle dini içerikli bir ayet kitabesi bulunmaktadır. bu süslemeler yukarıda da belirttiğimiz gibi son onarımlarla 1339 Mihrap için ayrıca bkz. M. Top, a.g.t., s.236, Çiz.106. İ.A. Yüksel, a.g.e., s.155. 1341 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.178. 1342 H. Rodoplu, a.g.t., s.82. 1340 573 şekillenmiştir. Elimizdeki verilerin yetersizliği, yapının ilk inşa edildiğindeki süsleme programı hakkında netleşmemizi engellemektedir. Yapıda devşirme malzeme son cemaat yerindeki sütunların altık ve başlıklarındadır. Bitkisel, geometrik süslemelerle, akantus yaprakları ve volütler tercih edilmiştir. Yapının çevresinde atılı şekilde duran mermer parçalar, sütun parçaları ve çeşme aynası da diğer küçük mimari parçalardır. Yapının batı tabhane mekanında sekiz kollu yıldızlardan gelişen bir geometrik motifle süslü bir minber aynalığı bulunmaktadır (Resim 493). Bu parça yapının ilk minberine ait olabilir. İnecik’te Yeni Cami minberinin yan kanatlarından birinin bu yapıya ait olduğu, ahşap parçanın bugün tabhane mekanının bir köşesinde olan parça gibi sekiz kollu yıldızlardan gelişen bir süslemeyle sahip olduğu belirtilmektedir1343. Kaynaklarda bahsedilen camideki parçayı gören araştırmacıların batıdaki tabhane mekanındaki parçayı bahsetmemeleri gariptir. Ya parça sonradan buraya getirilmiş ya da gözden kaçmış olmalıdır. Ne yazık ki cami görevlilerinden parçanın nereden geldiği konusunda herhangi bir bilgi edinemedik. S. Eyice yapıyı ilk inceleyen araştırmacıdır. Araştırmacı makalesinde, batıdaki tabhane mekanının pencere ve dolap nişleri içerisinde kalyon, kadırga, balta, makas, kuş, servi ve bitkisel desenleri gördüğünü belirtmiştir1344. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi yapının farklı dönemlerdeki onarımları ile sıvaları değişmiştir. Eyice’nin bahsettiği süslemeler ya yok edildi ya da sıvaların altında kalmış olmalıdır. Tarihlendirme Yapının kuzey cephesindeki taçkapıda kitabenin bulunması gereken dikdörtgen pano boştur. Bugün ibadet mekanının güney duvarında yer alan pencerenin içerisinde bir kısmı kırık kitabe bulunmaktadır (Resim 496). Kimi araştırmacılar kitabenin İnecik Külliyesi’ne ait olduğundan bahsederek, kitabenin Tekirdağ Müzesi’nde bulunduğunu 1343 1344 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.180; H. Rodoplu, a.g.t., s.87. S. Eyice, “Büyük Balık Küçük…, levha V, Şek.11,12. 574 da belirtmektedirler1345. Kitabenin bugün yapı içerisine nasıl geldiği konusunda bir bilgi edinemedik. Kaynaklarda kitabenin türbeye ait olduğunu gösteren fotoğraflar vardır1346. Hüseyin Bey Türbesi’nin üç satırdan meydana gelen kitabesi, mermer üzerine kabartma tekniği ile yapılmıştır. Celi sülüs kitabe Arapça’dır. Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı şöyledir: ‫…اﻛﺔ ﺳﻠﻄﻦ ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﻦ‬..-١ ....‫ ﻣﺤﻢ)د ﺣﺎ(ن )ﻓﻰ( اﯾﺎم دوﻟﺘﮫ اﻟﻰ اﺻﻌﻒ اﻟﻌﺒﺎد ﺣﺴﯿﻦ ﺳﻨﺪ‬-٢ ٩٥٤ ‫ ﻣﯿﺮﻟﻮاى ادااﻟﯿﮫ ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ وﺗﺴﻌﻤﺎﯾﮫ ﻣﻦ اﻟﮭﺠﺮة اﻟﻨﺒﻮﯾﮫ‬-٣ Kitabenin Anlamı: (Bu mübarek türbe) Mehmed Han’ın oğlu, sultan oğlu sultan, Sultan Bayezid’in yönetimi günlerinde, Peygamber’in hicretinin 904. yılında, Adâliyye (Antalya) Mîrlivâsı, kulların en zayıfı Hüseyin Sündü… adına (yaptırılmıştır)1347. Bahçe içerisindeki çeşmenin kitabesinin metni ise şöyledir: Şâd ola rûh-ı Hasan Sâhibu’l hayrât Hem Hüseyin-i Kerbelâ Osman Ağa-zade Ahmed Ağa Maşallah Sene 12491348. Çeşme külliyeye sonradan ilave edilmiştir. Yapının türbe kitabesinden anlaşılacağı gibi yapı Seyyid Hüseyin tarafından 1498-99 yılında inşa ettirilmiştir. Kaynaklarda Hüseyin Paşa ve külliyenin kurucularında Süleyman Paşa hakkında bilgi bulunmasına rağmen Antalya Mirlivası hakkında kesin bir bilgiye ulaşılmamıştır1349. 1345 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.183; H. Rodoplu, a.g.t., s.87. H. Çevik, Tekirdağ Müzesine…, s.21; A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.452. 1347 A. Tüfekçioğlu, a.g.e., s.452. Kitabenin farklı okunuşları için Bkz. S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.171-196; A.Yüksel, a.g.e., V, s.156; A. Yüksel, a.g.m., (1992), s.121-138. 1348 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.183. 1349 S. Eyice, “Trakya İnecik’te…, s.182, H.Rodoplu, a.g.t., s.88-89, dipnot 204. 1346 575 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.54 :BALİ BEY İMARETİ/CAMİİ1350 :Yenişehir İnceleme Tarihi :17.12.2009 :214-216 Resim No :497-506 Yapı şehir merkezinde Ulu Cami Mahallesi, Arasta Sokak, No:6’dadır. Küçük bir bahçe içerisinde yer alan imaret, doğu cepheden bir depo, batı cepheden bir dükkan, güneyden de küçük bir hazire ve konutlarla çevrelenmiştir. Kaynaklarda yapının büyük bir külliye içerisinde olduğu belirtilmekteyse de yapılara ilişkin herhangi bir bilgi yayınlanmamıştır1351. Yapının geçirdiği yangında ibadet mekanının kubbesi çökmüş, duvarları harap olmuştur. Yapı zeminin yükselmesi ile de sokak kotundan aşağıda kalmıştır. Bu yangından sonra yıkılan kubbenin ve son cemaat yerinin üzeri ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Yapı 1969 yılında tamir edilmiştir1352. Bali Bey İmareti, ibadet mekanı ile iki adet tabhane mekanından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatısında da minaresi vardır (Şekil 214). Yapının beden duvarları ile örtü kasnakları düzgün kesme taş kaplamadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 497-499). Yapıda dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin söve, atkı taşları ve alınlıkları düzgün kesme taştır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçı dışlıkları bulunmaktadır. Batıdaki tabhane mekanının kuzeybatısına konumlanmış minare dışa yedi kenarlı olarak yansımaktadır. Silindirik gövde, kaide gibi kesme taştır. Şerefe bezemesizdir. Silindirik petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 497498). Beş birimli son cemaat yeri dışa sivri kemerlerle açılmaktadır. Kuzeyde altı adet sütunla taşınan kemerler düzgün kesme taş kaplıdır. Bugün kemer gözleri camekanlarla kapatılmıştır. Mekanda her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile 1350 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Balibey Çarşı Camii, Bali Bey Camii, Paşa Camii, Çarşı Camii şeklinde de adlandırılmıştır. S. Eyice, a.g.m., s.49; T. Reyhanlı, “Bali Bey Camii”, İ.Ü.Ed.Fak.Sanat Tarihi Enst. Sanat Tarihi Yıllığı, 1969-1970, İstanbul, 1970, s.17,21; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.887. 1351 T. Reyhanlı, a.g.m., s.17. 1352 E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.888. 576 örtülmüştür. Son cemaat yerinin güney duvarı simetrik olarak düzenlenmiştir. Ortada dışa taşıntı yapan taçkapı, taçkapının iki yanında birer pencere ve dış mihrap bulunmaktadır. Duvarın doğu ve batı uçlarına da tabhane mekanlarının girişleri yerleştirilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerden batıdakinde süslemeli devşirme mermer parçalar kullanılmıştır. Pencerenin sövelerinde bitkisel örnekli süslemeler bulunmaktadır. Beş kenarlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli tabhane girişleri iki kanatlı ahşap kapılar ile örtülüdür. Son cemaat yerinin güney duvarındaki kesme taş kaplamaların bazıları yenilenmiştir (Resim 499-500). Şekil 214. Yenişehir Bali Bey İmareti. Plan (E.H. Ayverdi’den işlenerek). Dışa taşıntı yapan taçkapı, kesme taş kaplamadır. Kaplama taşlarından bazıları son onarımda yenilenmiş, bazı bölgelerde ise bilinçsizce sıvanmıştır. Sivri kemerli bir tonoz içerisinde yer alan ana niş, silmelerle çevrelenmiştir. Taçkapı yan kanatlarındaki dışa üç kenarlı olarak yansıyan mihrabiyeler, birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsaraların üst kesimi sonradan sıvanmıştır. Giriş açıklığı basık bir kemer ile örtülüdür. Giriş açıklığını örten iki kanatlı ahşap kapı yenidir (Resim 501). 577 Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. İbadet mekanının kuzey duvarında içe de taçkapı şekilde yansımış olan giriş açıklığı ile iki yanında birer adet alt sıra penceresi vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin söve ve atkı taşları kesme taştır. Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Mekanın doğu ve batı duvarlarının kuzey kesiminde tabhane mekanlarına açılan enlice yuvarlak kemerler bulunmaktadır. Bu kemerler sonradan aradaki perde duvarların yırtılması ile açılmıştır. Duvarların güney uçlarında ise birer adet pencere bulunmaktadır. Güney duvarında da mihrap nişinin iki yanında birer adet pencere vardır. Pencereler form ve ebat olarak kuzeydekileri tekrarlamaktadır. Mekan geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Yapının içinde herhangi bir bezeme unsuru bulunmamaktadır (Resim 502-504, 506). Yarım daire kesitli mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ahşap minber ile vaaz kürsüsü yenidir (Resim 506). İbadet mekanının doğu ve batısında yer alan tabhane mekanları kare planlıdır. Mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların kuzey duvarlarında son cemaat yerine açılan birer adet kapı, dışa bakan doğu ve batı duvarlarında dikdörtgen formlu birer adet pencere, güney duvarlarında ise beş kenarlı birer ocak nişi bulunmaktadır. Çeyrek küre şekilli bir yaşmakla örtülü olduğu anlaşılan unsurlar sıvanmış ve bugün birer mihrap görünümü kazandırılmıştır (Resim 503-505). Yapıda taş süslemeler bulunmaktadır. Süslemeler taçkapının sağındaki pencerededir. Mermer sövelerin yüzeyleri ve iç kısımlarında oyma tekniğinde bitkisel süslemeler vardır. Yüzeydeki süslemeler kıvrım dallarla, içteki süslemeler ise palmet fistosu ile hareketlendirilmiştir. Süslemeler muhtemelen başka bir yapıdan buraya getirilmiştir (Şekil 215-216). Yapının plan şemasında bazı değişiklikler yapılmıştır. Eski fotoğraflarda son cemaat yeri ile ibadet mekanı düz ahşap tavanlı, alaturka kiremit kaplı kırma bir çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri sonradan yapılmıştır ve tuğladandır. Dışa kapalı olan unsurun, ahşap kapıları ve pencereleri vardır. Kapı aralarında sekiz adet taş sütun kaidesi bulunmaktadır. Araştırmacılar buradan yola çıkarak son cemaat yerinin yedi birimli olduğunu düşünmektedir. Düz ahşap tavan ile örtülü ibadet mekanında 578 duvarların kalınlığı dışında kubbeye ait herhangi bir izin olmadığı da eklenmektedir. Tabhane mekanları ise pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. İçlerindeki kalemişlerinin de sonradan yapıldığı belirtilmektedir. Bugün mekanlarda herhangi bir kalemişine rastlanmamaktadır. Eski fotoğraflarda yapının güney duvarında orijinal bir bölüm kaldığı ve bu bölümün saçak seviyesinde iki sıra kirpi saçak ile son bulduğu görülmektedir. Ayrıca kaynaklarda bir tamir kitabesinden bahsedilmekte ve fotoğrafı ile transkripsiyonu verilmekte, ancak yeri belirtilmemektedir1353. Yaptığımız incelemede tamir kitabesine ait bir veriye ulaşılamamıştır. Şekil 215-216. Yenişehir Bali Bey İmareti. Son Cemaat Yerinde Taçkapının Batısındaki Pencerede Yer Alan Taş Süslemeler. 1353 T. Reyhanlı, a.g.m., s.23-24; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.889; R.1325-26. 579 Tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan kemerleri sonradan yapılmıştır. Yapı tamamen cami işlevine kazandığında aradaki perde duvarlar kemer şeklinde açılmış olmalıdır. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. XIV-XVI. yüzyıllar arasında yaşamış pek çok Bali Bey vardır1354. Ancak bunlardan hangisinin yapının banisi olduğu konusunda net bir kaynak bulunmamaktadır. E.H. Ayverdi ise Bali Bey’in İzmir Fatihi, Sad-ı Azam Bayezid Paşa’nın kardeşi, Şehid Hamza Bey’in oğlu olduğunu iddia etmektedir1355. Yapının haziresinde yer alan mezar taşlarından birinde Bali Beg adı ile H.910/15041505 tarihi okunmaktadır1356. Bu mezartaşındaki bilgilerden yola çıkarak yapının 1504 yılından önce yapılmış olabileceğini söyleyebiliriz. 1354 T. Reyhanlı, a.g.m., s.27-30. E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.887. 1356 T. Reyhanlı, a.g.m., s.30-31; E.H. Ayverdi, a.g.e., IV, s.889’da mezar taşının Bali Bey’in oğluna ait olduğunu ancak ayak taşı olmadığından hangi oğlu olduğu bilinmediğini eklemektedir. 1355 580 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.55 :II. BAYEZİD İMARETİ/CAMİİ1357 :İstanbul/Bayezıt İnceleme Tarihi :217-222 Resim No :22.11.2008 :507-522 İstanbul’un Bayezıt Semti’ndeki yapının inşasına 1501 yılında başlanmış ve 1505-06 yılında bitirilmiştir. Yapının banisi Sultan II. Bayezid’tır. Mimarının kim olduğu konusunda çeşitli görüşler bulunmaktadır. Kaynaklarda Mimar Hayrettin, Mimar Kemaleddin ve Yakupşah bin Sultanşah isimli mimarlardan bahsedilmekle birlikte kesin bilgiye ulaşılamamıştır1358. Yapının 1509 yılındaki depremde zarar gördüğü ve bazı kısımlarının sonradan eklendiği görüşleri bulunmaktadır. Ayrıca yapının 1573, 1645, 1682, 1746, 1797, 1870, 1940, 1958, 1979 yıllarında onarım gördüğü, son onarımda ise cephedeki iki yan kapının önündeki baklavalı sütunlara sahip ahşap revakların kaldırıldığı, ibadet mekanında yer alan filayaklarındaki ekler ve demir kenetlerin ise meydana çıktığı belirtilmektedir1359. II. Bayezid Külliyesi dağınık bir plan şemasındadır. Yapının güneyinde II. Bayezid ve kızı Selçuk Hatun’un türbeleri bulunmaktadır (1). Türbelerin güneydoğusunda sıbyan mektebi (5); caminin doğusunda imaretler ve kervansaray (2); caminin batısında da medrese (3) ile çifte hamam (4) bulunmaktadır1360 (Şekil 217). Yapı merkezi planlı bir ibadet mekanı ve ibadet mekanını ile doğu ve batı cephelerinin kuzey uçlarına yerleştirilen tabhane mekanlarından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde son cemaat yeri ile revaklı bir avlu, tabhane mekanlarının köşelerine yerleştirilmiş iki adet minaresi de vardır (Şekil 218). 1357 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Bayezid Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.191; T. Öz, a.g.e., I, s.33; G. Cantay, a.g.e., s.50; G. Goodwin, a.g.e., s.169; A. Kuran, The Mosque…, s.194-195; E. Çelebi, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.106; H.K. Söylemezoğlu, a.g.e., s.129-135; C.E. Arseven, a.g.e., s.304-316; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.201; A. Dündar, a.g.t., s.234; N. Çöl, a.g.t., s.53; B. Taşçıkar, 16. Yüzyılda Batılı Gezginlerin İngilizce ve Türkçe Yayımlanan Notlarında İstanbul ve Anıtları, (İTÜ Sos. Bil. Enst., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002, s.149; H. Ethem, a.g.e., s.43-45; L. Mozzati, a.g.e., s.286; R. Saoud, a.g.m., s.7. 1358 Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.33; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.191, dipnot 3; W.Müller-Wıener, a.g.e., s.385; M. Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.548; D. Kuban, a.g.e., s.201. 1359 Tamirler için Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.34; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.193-195, 204; R.M. Meriç, Mimar Sinan, Hayatı, Eserleri, Ankara, 1965, s.24; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.388-390; A. Üstün, a.g.t., s.140-45. 1360 G. Cantay, a.g.e., s.50; A. Üstün, “Arşiv Vesikalarına Göre Bayezid Camii ve Külliyesinde Bulunan Eşyalar”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, I, İzmir, 1996, s.124. 581 Şekil 217. İstanbul II. Bayezid Külliyesi. Vaziyet Planı (www.archnet.org’tan). 582 Yapının tamamı kesme küfeki taşındadır, renkli taşlar ise kemerlerde ve bordürlerde kullanılmıştır. Beden duvarları silmelerle son bulmaktadır1361. Örtüler kurşun kaplıdır. Ana kubbe dört köşesinde ikişerden sekiz adet ağırlık kulesi ve uçan payandalarla desteklenmektedir (Resim 507-509). Şekil 218. İstanbul II. Bayezid İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Avluda alt ve üst kotta 18’er adet pencere bulunmaktadır. Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formlu sivri kemerli alınlıklı olup, dikdörtgen formlu 1361 Silmeler hakkında daha fazla bilgi ve çizim için bkz. M. Binan, a.g.e., s.99, 101, Res.87-90, Planş. XXXI. 583 çökertmeler içerisine yerleştirilmiştir. Aynı formda çökertmeler içerisinde yer alan üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Kemerler iki renkli taşlarla şekillenmiştir. Avlu pencerelerinin alınlıkları içten kırmızı renk boya ile geometrik ve rumi süslemelerle hareketlendirilmiş1362. Bugün büyük kısmı tahrip olan süslemeler İstanbul Şehzade Camii1363 pencerelerindekilere benzemektedir. Süslemeler yapıyla çağdaş değildir1364 (Resim 507-508). Minareler tabhane mekanlarının kuzeybatı ve kuzeydoğu köşelerine yerleştirilmiştir. Kare kaideler, dikdörtgen ve sivri kemerli çökertmeler, kırmızı ve yeşil renkte taşlar, geometrik panolar, yazı panoları, palmet fistoları ve köşelere yerleştirilmiş gömme sütuncelerle hareketlendirilmiştir. Kaide yüzlerinde kufi yazılarda “İhlas suresi”, “Elhamdülillah” yazıları ile geometrik süslemeli panolar yer almaktadır. Silindirik gövde, kalın kaytan bir bilezik ile başlayıp, şerefe altında tekrar bir bilezikle son bulmaktadır. Üstteki bileziğin altına kırmızı ve yeşil taşlarla geometrik ve bitkisel bir kompozisyon kakılmıştır. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik petek ise kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Kaynaklarda minarelerden batıdakinin orijinal olduğu, doğudakinin ise şerefe veya petekten sonrasının 1953-54 yılında esaslı onarım geçirdiği belirtilmektedir1365 (Resim 507-508) (Şekil 221-222). II. Bayezid İmareti’nin kuzeyindeki avluya doğu, batı ve kuzey cephelerinin ortalarına yerleştirilmiş üç adet taçkapıdan ulaşılmaktadır. Üç kapı da içeriye taçkapı formunda yansımıştır. Kapılardan kuzeydeki diğerlerine göre dışa daha çok taşıntılıdır. Taçkapılar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Beşgen planlı mihrabiyeler yarım kubbe formundaki sivri kemerli kavsaraları yivler ve mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığı zıvanalıdır ve iki renkli mermerle şekillenmiştir. Kavsara kuşatma kemerlerinde çarkıfelek formunda kabaralarla hareketlendirilmiştir. Kuzeydeki taçkapı bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Benzer fisto batıdaki taçkapıda da vardır. Ayrıca bu kapı, sarmal formunda bir silme ile de çevrelenmiştir. Kapılar üzerinde yer alan dini içerikli kitabeler, Şeyh Hamdullah’ın 1362 Yapıdaki aydınlatma sistemi için ayrıca bkz. T. Doğan, a.g.t., s.44. Bkz. A. Kuran, a.g.e., s.196-199; E. Egli, Osmanlı Altın Çağının Mimarı Sinan, İstanbul, 2009, s.104-109; D. Kuban, Osmanlı Mimarisi, s.270-275. 1364 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.193. 1365 Ay.es., s.201; S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.40; İstanbul Minareleri, s.12. 1363 584 esridir ve 1505 tarihlidir. Sol taraftaki yan kapıdaki 1797 tarihli ayet ise Yamak Salih Efendi şakirdi Mustafa Efendi’nin eseridir1366 (Resim 507-508). Avlu dört yönden revaklarla çevrelenmiştir. Birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Avlu revaklarının sivri kemerleri, mukarnas başlıklı sütunlar üzerine oturmaktadır. Sütunlar mermer, granit ve yeşil mozaik olmak üzere 20 adettir. Kubbe ve geçişler kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 509-510). Avlunun ortasında yer alan şadırvan sekizgen planlıdır. Devşirme sütunlarla taşınan kubbe kurşun kaplanmıştır. Avlu döşemesi mermerdir. Yer yer kırmızı porfir bordürler ve plakalarda kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda şadırvan havuzunun eski olduğu ancak üzerinin açık olduğu belirtilmektedir. Şadırvanın kubbesini IV. Murat yaptırmıştır1367 (Resim 510). Son cemaat yeri yedi birimlidir. Ortadaki birim hariç tüm birimler geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Orta birim ise mukarnaslarla dolgulandırılmış kubbemsi bir tonoz ile örtülüdür. Orta birim diğerlerinden daha geniş bir kemer ve daha yüksek bir örtü ile vurgulanmıştır. Son cemaat yerinin sivri kemerleri revak kemerleri gibi sivri ve iki renklidir. Kemerler, sarkıt tarzı mukarnas başlıklı sütunlarla taşınmaktadır. Kemer aynaları avlu revaklarındaki gibi mermer kaplamadır ve mukarnas dizileri ile son bulmaktadır. Kemer aynalıklarına ayrıca birer kabara yerleştirilmiştir. Orta birimin üst kesimi ise kuzey taçkapısında da olduğu şekilde bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır (Resim 509). Son cemaat yerinin güney duvarı oldukça simetrik düzenlenmiştir. Ortada taçkapı, taçkapının iki yanında aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere yer almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Alınlıklar kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Çokgen planlı dış mihraplar ise birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mukarnas kavsara ile örtülü mermer taçkapı, silmelerle hareketlendirilmiştir. Kavsara köşeliklerine birer kabara, iki renkli zıvanalı geçmeli basık kemerli giriş açıklığı üzerine de inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Taçkapı yan söveleri üzerinde de birer 1366 1367 Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.34. İ.A. Yüksel, a.g.e., s.193. 585 köşe sütuncesi bulunmaktadır. Kum saati altlık ve başlıkları olan sütuncelerin gövdeleri yoğun şekilde bitkisel örnekli süslemelerle dolgulandırılmıştır. Taçkapı yan kanatlarına da birer mihrabiye yerleştirilmiştir. Üç kenarlı mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın üst kesimine içerisinde geometrik süslemelerle bezeli birer kabara bulunan dikdörtgen çökertmeler yerleştirilmiştir. Ahşap kapı kanatlarında her kanat üç panoya ayrılmıştır. Alt ve üst panolar enine dikdörtgen formdadır, orta pano ise boyuna dikdörtgendir ve diğer iki panodan daha büyüktür. Alt ve orta panolara on kollu yıldızdan gelişen geometrik bir kompozisyon işlenmiştir. Orta panonun göbeğine birde geometrik örnekli bir kabara yerleştirilmiştir. Üst panolara ise kazayağı motifi işlenmiştir. Geometrik örnekli parçaların üzeri bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Geometrik parçalar arasında yer yer fildişi oyma parçalara da rastlanmaktadır. Her pano arasında pirinç kabaralar da bulunmaktadır. Kapı taklit kündekari tekniğinde yapılmıştır. Taçkapı içe de taçkapı formunda yansımıştır. Yan kanatlara mukarnas kavsaralı birer niş yerleştirilmiştir (Resim 511). Kendi içerisinde düzenli ve simetrik bir plan şemasında olan tabhane mekanları, ibadet mekanının doğu ve batı duvarlarının kuzeye yakın uçlarına yerleştirilmiştir. Mekanlar enine dikdörtgen plan şemasındadır. Merkezde kuzey ve güney kesimde doğu ve batı duvarlarına atılan birer kemerle kareye dönüştürülmüş ve üzeri kubbe ile örtülmüş dağılım mekanı ile bu mekanının iki yanındaki ikişer tabhane mekanından meydana gelmektedir. Mekanların birbirlerine kemerlerle açılmaktadır. Tabhane mekanlarına mekanların kuzeyindeki taçkapılarla girilmektedir. Eski planlarda tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan kapı, pencere gibi açıklıklarının olmadığı görülürken bugün, tabhanelerin ibadet mekanına bakan duvarlarında büyük kemerler açılarak her iki mekan arasında organik bir bağ oluşturulmuştur. Tabhane mekanlarının yapılan restitüsyon çalışmalarında Edirne II. Bayezid İmareti’nde de olduğu şekilde tabhane mekanlarının ortadaki dağılım mekanına açılan kapalı birer hacim oldukları düşünülmüştür. İ.A. Yüksel’in çalışmalarından da faydanalınarak hazırlanan restitüsyon denemesinde sonradan kaldırıldığı düşünülen tabhane mekanlarının duvarları çizilmiştir1368 (Şekil 219). Yüksel yaptığı incelemelerde üstte baca yerlerinin kapalı 1368 Y. Dağlı-S.A. Kahraman, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.106’da tabhane mekanlarının yapıya sonradan açıldığını belirtmektedir. 586 olduğunu fotoğraflarla belgelemekte ve bu baca yerlerinin mekanlardaki yerlerini belirleyerek plana işlemiştir. Simetrik düzendeki mekanlarda bizde kapı ve pencere açıklıkları ile muhtemel ocak nişlerinin bu düzende olduğu kanısındayız. Ayrıca bizde Yüksel gibi dağılım mekanı olan ve avlu şeklinde adlandırılan mekanın armudi kubbesinin merkezinde de Edirne’deki II. Bayezid İmareti’nde de olduğu gibi bir aydınlatma feneri içerdiği görüşündeyiz1369 (Resim 512-515). Şekil 219. İstanbul II. Bayezid İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Tahmini Restitüsyonu (İ.A. Yüksel’den işlenerek). İstanbul’daki Sultan Selim İmareti ve Edirne’deki II. Bayezid İmareti’nde de olduğu gibi tabhaneli camilerin karakteristik özelliklerinden biri avlu mekanı bu yapıda da mevcut değildir. Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. Mekanın iki yanına yerleştirilmiş tabhane mekanları dikkate alınmadığında yapının plan şemasının dört destekli merkezi planlı cami şemasında olduğu görülmektedir. Merkezi hacim dört filayağı ve iki kırmızı porfir sütuna oturan bir kubbe ile örtülüdür. Kuzey ve güneye 1369 Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V., s.199-200, Şekil 67. 587 merkezi kubbeyi destekleyen yarım kubbeler, doğu ve batı sahınlarına da dörder kubbe yerleştirilmiştir. Örtü geçişlerinde pandantif kullanılmıştır1370 (Resim 516-518). Şekil 220. İstanbul II. Bayezid Camii. Tahmini Restitüsyon. Taçkapının içe çıkıntı yapması ile üst kotta bir mahfil katının oluşması sağlanmıştır. Mermer mahfil iki yandan beşer konsolla taşınmaktadır. Kapının sağ ve solundaki iki girintiye yerleştirilen merdivenlerle mahfil katına çıkılmaktadır. Mahfil katından da kubbelere çıkış sağlanmaktadır. 1370 Yapının strüktür analizi için bkz. Ö.İ. Tuluk, a.g.t., s.95-101. 588 İbadet mekanının kuzeydeki taçkapıdan başka doğu ve batı duvarlarında birer tane daha kapısı vardır. İki renkli zıvanalı basık kemerli kapıların yan yüzlerinde mukarnas kavsaralı nişler bulunmaktadır. İbadet mekanında alt kotta, tabhane mekanları hariç, oniki adet pencere açıklığı bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu mermer söveli pencerelerin iki kanat ve bir biniden meydana gelen geometrik süslemeli ahşap pencere kanatları vardır. Her pano üç bölüme ayrılmıştır ve panolar arasında pirinç kabaralar yer almaktadır. Üst sıra pencereleri ise yanlarda her kemer içerisinde ikişer, kuzey cephedeki mahfil üzerinde üç adet sivri kemerli formdayken, güneyde üç adet sivri kemerli bir adette yuvarlak formdadır. Üst sıra pencerelerin alçıdan vitraylı içlikleri bulunmaktadır. Ayrıca sahınlarda yer alan küçük kubbelerin altında ikişer adet, kubbeyi taşıyan büyük yan kemer içlerinde üstte üçü yuvarlak sekiz adet pencere yer almaktadır. Yarım kubbelerde yedişer, ana kubbede ise yirmi adet sivri kemerli pencere vardır (Resim 516-518). İbadet mekanının biri kuzeybatıdaki filayağının yakınında diğeri güneybatı köşesinde olmak üzere iki adet mahfili bulunmaktadır. Kuzeybatıdaki müezzin mahfili, köşeleri içe doğru 45º düz ve oyuk pahlı 10 adet mermer ayak üzerine oturmaktadır. Sivri ve Bursa kemerlerinin birleşiminden meydana dekoratif kemerler ayakları birbirine bağlamaktadır. Kemer aynalıkları rumi süslemelerin ajur tekniği ile verildiği bir kompozisyonla hareketlendirilmiştir. Kemerlerin üst kesimini palmet ve rumilerden meydana gelen bir bordür dolaşmaktadır. Bu bordürün üst kesinde de iki sıra mukarnas sırası yer almaktadır. Sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen bir kompozisyonla şekillenmiş ajur tekniğindeki korkuluk mermerdir. Mahfil merdiveni sadedir. Kapısı sivri kemerlidir. Üst kesim palmetlerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır. Kaynaklarda mahfilin ayaklarının 12 adet olabileceğine dair görüşler bulunmaktadır1371. Mahfilin bulunduğu yerdeki filayağına yapılan ekler sonrasında bu ayaklar kaldırılmış olabilir (Resim 519). Hünkar mahfili beyaz, kırmızı, siyah-beyaz benekli, granit gibi farklı renkli 10 adet mermer sütunla taşınmaktadır. Sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Korkuluk mermer şebekelidir. Korkuluğun üst kesimine ahşap kafes eklenmiştir. Mahfilin 1371 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.196. 589 tabanının ahşap tavanı, altıgen ve altı kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik ahşap parçalarla hareketlendirilmiştir. Yedi kenarlı mermer mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Ana nişte her kenar yukarıda sivri kemerlerle son bulmaktadır. Mihrap iki yandan siyah-beyaz renkli sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin altlık ve başlıkları mukarnaslıdır. Kavsara köşeliklerine birer kabara yerleştirilmiştir. Kavrasa kuşatma kemeri sivridir. Kemer aynalıklarında rumilerden meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Mihrap palmet ve rumilerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 520). Mermer minber aynalığı ve korkulukları ajur tekniğinde verilmiştir. Aynalıkta dokuz kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir kompozisyon, korkuluklarda da altıgen ve onikigen formlu geometrik formların iç içe geçmesi ile meydana gelen bir kompozisyon işlenmiştir. Aynalığın alt kesiminde yer alan üç adet pabuçluğun dilimli kemerlerinin aynaları kıvrım dallar ve rumilerden meydana gelen süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler oyma tekniği ile yapılmıştır. Basık kemerli minber kapısı siyah-beyaz mermer ile kakma tekniğinde süslenmiştir. Kemer aynalarına iki adet kabara yerleştirilmiştir. Üst kesimde de ayet kitabesi enine dikdörtgen formdadır. Kitabede “Kelime-i Şehadet” yazılıdır. Kapı, sırası ile mukarnas dizisi ve palmetlerden meydana gelen bir tepelikle son bulmaktadır (Resim 521). İbadet mekanında kubbe ve geçişlerde, kemerlerde, pencere çevrelerinde ve duvar yüzeylerinde kalemişi süslemeler vardır. Klasik döneme özgü bitkisel ve yazı süslemelerin onarım görmüştür1372. Palmetler, rumiler, kıvrım dallar, hatayiler, çok çenekli çiçekler kullanılan motifler arasındadır. Mavi, bordo, beyaz, krem gibi renkler de süslemelerde zemin ve motif rengi olarak tercih edilen renkler arasındadır. Mihrap üzerinde ve büyük kubbede ve orta kapının dışında Şeyh Hamdullah eseri olan hatlarda, 911/1505-06 tarihi ve Bayezid Han’ın adı geçmektedir1373. Yapıda taş, mermer, ahşap ve kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Taş süsleme minarede ve pencerelerdedir. 1372 1373 Bkz. T. Öz, a.g.e., I, s.34. Kitabe metni ve Arapça yazılışı için Bkz. Ayvansarayi, a.g.e., s.53; Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V., s.204. 590 Minarelerin kaideleri silmelerle hareketlendirilmiş dikdörtgen çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Kaidenin köşelerinde birer gömme sütunce vardır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri mukarnaslıdır. Çökertmelerin üst kesiminde dikdörtgen panolar bulunmaktadır. Bir yüzde içi altı kollu yıldızın kollarından gelişen geometrik bir kompozisyonla dolgulandırılmış bir pano, diğer yüzünde ise dini içerikli bir pano bulunmaktadır. Bu panodaki yazılar, kufi karakterdedir1374. Karakterler kakma tekniğinde verilmiştir. Bu panolar kemerleme dizisi ve palmet taçlandırılmıştır (Şekil 221). Minarelerin şerefe altlarında ise fistosu ile yıldız-haç kompozisyonunda kırmızı ve beyaz taşlarla meydana getirilmiş bir kompozisyon yer almaktadır1375. Geometrik süsleme bir palmet fistosu ile son bulmaktadır (Şekil 222). Şekil 221. Edirne II.Bayezid İmareti. Minaredeki Taş Süsleme. 1374 Kürsüdeki 4 defa tekrarlanan “Elhamdülillah” yazısı Amasya Bayezid Paşa İmareti’nin son cemaat yeri cephesinde de karşımıza çıkmaktadır (Resim 137-140). 1375 Minare ve pencere alınlıklarındaki kırmızı renkli kakma süslemeler Memluk etkilidir. Bkz. A.A. Abdülhafız, Osmanlı Döneminde İstanbul ile Kahire Arasında Mimari Etkileşimler, (İstanbul Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1994, s.156. Taş süslemeler için ayrıca bkz. İ. Cıda, İstanbul Bayezid Camii Taş Süslemeleri, (Marmara Ü. Türkiyat Araş. Enst. Türk Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2005, s.26-104. 591 Yapıdaki pencerelerin hepsi silmelerle hareketlendirilmiş dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir (Resim 507-508). Şekil 222. İstanbul II.Bayezid İmareti. Minaredeki İki Renkli Taş Süsleme. Yapıda mermer süslemeler avlu ve ibadet mekanı taçkapılarında, son cemaat yeri ve avlunun revaklarında, mihrap, minber, hünkar ve müezzin mahfillerindedir. Avlunun doğu, batı ve kuzey cephelerinde birer adet mermer taçkapısı vardır. Üç kapı da içeriye taçkapı formunda yansımıştır. Taçkapılar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Taçkapıların mihrabiyelerinin kavsaraları yivler ve mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığı zıvanalıdır ve iki renkli mermerle şekillenmiştir. Kavsara kuşatma kemerlerinde çarkıfelek formunda kabaralarla hareketlendirilmiştir. Kuzeydeki taçkapı bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Benzer fisto batıdaki taçkapıda da vardır. Ayrıca bu kapı, sarmal formunda bir silme ile de çevrelenmiştir. İbadet mekanının mermer taçkapısının çerçeveleri silmelerle hareketlendirilmiştir. Kavsara sarkıt tarzı süslemelerle verilmiş mukarnas kavsaralıdır. Kavsara köşelikleri ile yan yüzlerde geometrik örnekli süslemeler ile dolgulandırılmış birer kabara vardır. taçkapı iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin başlık ve kaideleri kum saati ve mukarnaslarla iki kademelidir. Gövde 592 palmet, rumi ve kıvrım dallarla şekillenmiş bitkisel bir kompozisyonla dolgulandırılmıştır. Süslemeler oyma tekniğindedir (Resim 511). Mermer süslemenin yoğunlukla uygulandığı bir diğer yer avlu ve son cemaat yeri revak kemerleridir. Mermer kaplı cepheler saçak seviyesinde mukarnas bordürü ile son bulmaktadır. Kemer aynlarında da birer adet kabara vardır. Son cemaat yeri cephesinde ise orta birimin kemeri daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Mukarnas bordürü haricinde cephe palmet ve rumilerden meydana gelen bir fisto ile taçlandırılmıştır. Kemer aynalarında yer alan kabaraların yüzeyleri avlu kemerlerinden farklı olarak bezelidir. Avlu ve son cemaat yerini taşıyan devşirme yeşil renkli sütunların mukarnas başlıkları da birer sanat eseridir. Başlıklar sarkıt tarzı süslemelerle daha da hareketli görülmektedir (Resim 509-510). Mermer süsleme içte mihrap, minber ve mahfillerdedir. Mermer mihrap mukarnas kavsara ile örtülüdür. Mihrap iki yandan siyah-beyaz renkli sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin altlık ve başlıkları mukarnaslıdır. Kavsara köşeliklerine birer kabara yerleştirilmiştir. Kemer aynalıklarında rumilerden meydana gelen bir kompozisyon dikkat çekmektedir. Mihrap palmet ve rumilerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 520). Mermer minberin aynalığı dokuz kollu yıldızlardan gelişen geometrik bir kompozisyonla, korkuluğu ise altıgen ve onikigen formlu geometrik formların iç içe geçmesi ile meydana gelen bir kompozisyonla verilmiştir. Bezemeler ajur tekniğindedir. Aynalığın alt kesimindeki pabuçluk üç adet dilimli kemerler ile verilmiştir. Kemerlerin aynaları kıvrım dallar ve rumilerden meydana gelen süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler oyma tekniği ile yapılmıştır. Basık kemerli minber kapısı siyah-beyaz mermer ile kakma tekniğinde süslenmiştir. Kemer aynalarına iki adet kabara yerleştirilmiştir. Üst kesimde de ayet kitabesi enine dikdörtgen formdadır. Kitabede “Kelime-i Şehadet” yazılıdır. Kapı, sırası ile mukarnas dizisi ve palmetlerden meydana gelen bir tepelikle son bulmaktadır1376 (Resim 521). 1376 Minber için ayrıca bkz. G. Apa, Osmanlı Dönemi Selâtin Cami Minberleri, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2007, s.37-41, Çiz.6. 593 İbadet mekanında yer alan mahfillerin her biri bezemeleri ile dikkat çekmektedir. Mekanının kuzeybatısındaki müezzin mahfili, düz ve oyuk pahlı 10 adet mermer ayak üzerine oturmaktadır. Ayakları sivri ve Bursa kemerleri birbirine bağlamaktadır. Kemer aynalıkları rumi süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Bezemeler ajur tekniğindedir. Kemerlerin üst kesimini iki adet bordür ile son bulmaktadır. Alttaki bordür palmet ve rumilerden meydana gelmekte, üstteki ise iki sıra mukarnaslıdır. Mahfil korkuluğu sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik bir bezeme ile şekillenmiştir. Süsleme ajur tekniğindedir. Bezemesiz mahfil kapısının üst kesim palmetlerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır (Resim 519). Beyaz, kırmızı, siyah-beyaz benekli, granit gibi farklı renkli 10 adet mermer sütunla taşınan hünkar mahfilinin korkulukları mermer şebekelidir. Sütun başlıkları ise mukarnaslıdır. Yapıda ahşap süsleme kapı ve pencere kanatları ile vaaz kürsüsündedir. Taçkapıdaki ahşap kapı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç panoya ayrılmıştır. Alt ve üst panolar enine dikdörtgen formdadır, orta pano ise boyuna dikdörtgendir ve diğer iki panodan daha büyüktür. Alt ve orta panolara on kollu yıldızdan gelişen geometrik bir kompozisyon işlenmiştir. Orta panonun göbeğine birde geometrik örnekli bir kabara yerleştirilmiştir. Üst panolara ise kazayağı motifi işlenmiştir. Geometrik örnekli parçaların üzeri bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiştir. Geometrik parçalar arasında yer yer fildişi oyma parçalara da rastlanmaktadır. Her pano arasında pirinç kabaralar da bulunmaktadır. Kapı taklit kündekari tekniğinde yapılmıştır. İbadet mekanı ile tabhane mekanlarında yer alan pencere kanatları iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç bölüme ayrılmıştır. Alt ve üst bölümler orta bölüme göre daha küçüktür ve enine diködrtgen formdadır. Orta panolar ise boyuna dikdörtgen formdadır. Panolar silmeler ve geometrik kompozisyonlarla hareketlendirilmiştir. Biniler sadedir. Süslemeler kazıma tekniğinde verilmiştir. Kalemişi süslemeler avluda pencere aynalarında, kubbe ve geçişlerde; ibadet mekanında da kubbe ve geçişlerde, kemerlerde, pencere çevrelerinde ve duvar yüzeylerindedir. Palmetler, rumiler, kıvrım dallar, hatayiler, çok çenekli çiçekler 594 kullanılan motifler arasındadır. Mavi, bordo, beyaz, krem gibi renkler de süslemelerde zemin ve motif rengi olarak tercih edilen renkler arasındadır. Klasik döneme özgü bitkisel ve yazı süslemeleri onarım görmüştür. Özellikle avludaki süslemeler, dış etkilere açık olduklarından dolayı daha fazla deforme olmuşlardır1377. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi ibadet mekanının kuzeydeki taçkapısı üzerindedir. Arapça sülüs kitabe üç satırdır. Enine dikdörtgen kitabe mermer üzerine kabartma tekniğindedir. Hat Şeyh Hamdullah’ın eseridir1378. Kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir (Resim 522): ‫ﺑﻨﻰ ھﺰا اﺟﺎﻣﻊ اﺟﻠﯿﻞ اﻟﺸﺎز واﻟﻌﻤﺎرة اﻟﺮﻓﻌۃ اﻟﻨﯿﺎن ﻣﻦ ﻓﻮاﺿﻞ ﻣﺮاد ﺧﺎن ﺧﺎﻣﺪﷲ ﻣﻠﮑﮫ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎﻧﮫ وﻗﺪ وﻗﻊ اﻻﺑﺘﺪاء ﺑﺎﺑﻨﺎء ﻓﻰ اواﺧﺮ ﻓﺎﺻﺪت اﻟﺴﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ‬ ‫اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﯿﺰﯾﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن زاﻟﺤﺠﮫ ﻟﺴﻨﺔ ﺳﻨﺔ ﺳﺖ وﺗﺴﻌﻤﺎٔه واﺗﻔﻖ اﻻﻣﺎ‬ ‫ﻓﻰ ﺳﻨﮫ اﺣﺪ ﻋﺸﺮ وﺗﺴﻌﻤﺎه ھﺠﺮﯾۃ‬ Kitabenin Anlamı: Bu şanı yüce cami ile abidevi külliyesi, Sultan Murad oğlu Sultan Mehmed oğlu büyük Sultan Bayezid (Allah mülkünü ve saltanatını daim kılsın)’ın lütufkar sadakaları ile bina edilmiştir. Binanın inşasına H.906 yılının Zilhicce ayının sonlarına doğru başlanmış ve H.911 yılında tamamlanmıştır. Kitabeden yapının 906 yılının Zilhicce’sinin sonunda /Haziran-Temmuz 1501 inşaatının başlandığı, 911/1505-06 yılında tamamlandığı anlaşılmıştır. Yapının banisi Sultan Bayezid’tır1379. 1377 Kalemişi süslemeler için ayrıca bkz. E. L. Tekinkaya, İstanbul'da 15. 16. Yüzyıl Osmanlı Dini Mimarisinde Kalem İşleri, (Marmara Ü. Sos. Bil. Enst. Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1991, s.86-91. 1378 İ.A. Yüksel, a.g.e., V., s.202; Ayvansarayi, a.g.e., s.53; T. Öz, a.g.e., I, s.33-34; A. Üstün, a.g.m., s.124. 1379 İ.A. Yüksel, ay.yer.; Y.Yılmaz-R.Gün, a.g.e., s.187; F.G. Ersoy (Top), İstanbul’daki Selatin Camilerinin Kitabeleri, (Dokuz Eylül Ü. Sos. Bil. Enst. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2002, s.37-45. 595 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.56 :KARA DAVUT PAŞA CAMİİ1380 :İstanbul/Üsküdar İnceleme Tarihi:22.11.2008-23.04.2010 :223 Resim No :523-531 Yapı Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindedir. Cami bir avlu içerinde yer almaktadır. Avlunun biri batıda diğeri doğuda olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. İbadet mekanı ile iki tabhane mekanından meydana gelen yapının kuzeyinde ahşap tavanlı bir son cemaat yeri, kuzeybatı köşesinde de bir minaresi bulunmaktadır (Şekil 223). Çeşitli dönemlerde onarım gören yapı en son 2008 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır1381. Yapıyı incelediğimiz 22.11.2008 tarihinde restorasyon çalışmaları devam etmekteydi. Yapının inşa malzemesi, kesme taş, kabayonu taş, moloz taş ve tuğladır. Tabhane mekanlarının duvarlarında kabayonu ve moloz taş duvar örgüsü serbest derzleme tekniği ile uygulanmıştır. İbadet mekanının tabhane mekanlarından sonra yükselen duvarları kasnak seviyesine kadar 1 sıra kesme taş ve üç sıra tuğlanın dönüşümlü olarak uygulandığı almaşık düzendedir. Kasnakta ise kabayonu taşlarla şekillenen duvar örgüsünde yer yer tuğla kullanımlarına da rastlanmaktadır. Pencere kemerleri ve alınlıkları ise tuğladır. Kubbe ve geçişler sıvalıdır. Kasnak ve beden duvarları iki sıra kirpi saçakla son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır. Yapıyı incelediğimiz tarihte duvarlardaki derz çalışmaları devam etmekteydi (Resim 523). Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formludur ve mermer sövelidir. Söveler son onarımda yenilenmiştir. Pencerelerin sivri kemerli tuğla alınlıkların içerisi de tuğladır. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin alçı dışlıkları vardır. Batıdaki tabhane mekanın batı duvarında yer alan pencerenin üst kesimine ikinci tamir kitabesi yerleştirilmiştir (Resim 523). Batıdaki tabhane mekanının kuzey ucuna yerleştirilmiş minare kesme taştır. Kaide kübik, gövde dolgulandırılmıştır. ise Yapıyı silindirik formdadır. incelediğimiz 1380 tarihte, Şerefe altı peteğin mukarnaslarla kurşun külahı Yapı Küçük-Kara Nişancı Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.269. 1381 Onarımlar ile ilgili ayrıca bkz. A. Üstün, a.g.t., s.307-309. 596 yenilenmekteydi. Minarenin önünde bulunan ek yapı yıkılmış kaide üzerindeki sıva ve derzler temizlenmekteydi1382. Kurşun kaplı betonarme şadırvan ise yapının kuzeydoğusundadır. Şekil 223. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Son cemaat yeri kuzeyde sekiz sütunla, doğu ve batıda ise duvarlarla taşınan ahşap bir tavan ile örtülüdür. Sütun başlıkları baklava formundadır. Kaynaklardan son cemaat yerinin ve ibadet mekanının kubbesinin çökmüş olduğu öğrenilmektedir1383. Ahşap tavan çıtalarla eş büyüklükte kare bölmelere ayrılmıştır. Üzeri yağlıboya ile boyanmış tavanda onarım sırasında yağlıboya sökümleri yapılmaktaydı. Son cemaat yerinin güney duvarındaki sıva raspaları sonucu moloz taş ile örülmüş duvar örgüsü ve pencerelerin sivri kemerli tuğla hafifletme kemerleri algılanır durama gelmiştir. Duvarın derzleri yenilenmiştir. Son cemaat yerine açılan dört pencere dikdörtgen formdadır. Pencerelerin mermer söveleri son onarımda yenilenmiştir (Resim 524-525). 1382 1383 Minare çizimi için bkz. F. Uluengin-vd, a.g.e., s.145. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.269; İ. H. Konyalı, Üsküdar Tarihi, C.I, İstanbul, 1976, s.137-139. 597 İbadet mekanı girişi basık kemerli basit bir açıklık şeklindedir. İki renkli zıvanalı basık kemer ve söveler mermerdir. Ahşap kapı kanatları orijinaldir. Kapının üst kesimine altı satırdan meydana gelen tamir kitabesi yerleştirilmiştir (Resim 526). Kare planlı ibadet mekanı geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanının alt kotta ikisi kuzeyde ikisi güneyde olmak üzere dört penceresi vardır. alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Güneydeki üç adet üst sıra pencereleri sivri kemerlidir, kuzeydekiler ise ikisi dairesel formda ortadaki ise sivri kemerlidir. Üst sıra pencerelerinin vitraylı alçı içlikleri vardır (Resim 529). Daire formlu mihrap nişi, yeni tarihli Kütahya çini plakaları ile kaplanmıştır (Resim 529). Mermer minberin korkulukları ve aynalığında ajur tekniğinde işlenmiş geometrik süslemeler bulunmaktadır. Aynalığın alt kesiminde ise dilimli kemerli üç adet pabuçluk dikdörtgen çerçeve içerisindedir. Minber kapısı iki yandan yivli gövdeli, kum saati altlık ve başlıklı sütuncelerle sınırlandırılmıştır. İ.A. Yüksel’in eserinde minberin ahşap olduğu belirtilmekte ve bir fotoğrafı yayınlanmaktadır1384. Minber sonradan yenilenmiş olmalıdır. İbadet mekanında pencere çevreleri, kubbe yüzeyi ile geçişleri ve iki yandaki kemerlerin yüzeyleri geç döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Bitkisel ve yazı süslemelerinden meydana gelen bu bezemler bundan önceki tamirlerden birinde yapılmış olmalıdır. İbadet mekanının doğu ve batı duvarları, iki büyük kemerle yanlardaki tabhane mekanlarına açılmaktadır. Dikdörtgen planlı mekanların kuzey ve güney duvarlarına doğu-batı yönlü atılan kemerlerle kare bir alan oluşturulmuş ve birer kubbe ile örtülmüştür. Kubbe geçişleri pandantiflerle sağlanmıştır. Doğudaki tabhane mekanının kuzey, güney ve doğu duvarlarının alt kesimine ikişer pencere açılmıştır. Alt kottaki pencereler dikdörtgen formludur. Doğu ve güneyde alt sıra pencerelerinin üst kotuna yerleştirilen üst sıra pencereleri ise sivri kemerlidir. Son cemaat yerinin varlığı kuzeyde üst kota pencere açılımını engellemiştir. Mekanın doğu duvarında iki alt sıra pencerenin 1384 Bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.271, R.414. 598 ortasında birde dikdörtgen formlu ocak nişi bulunmaktadır. Ocağın bacası açıklıktır (Resim 527-528). Batıdaki tabhane mekanının ise güneyde alt ve üst kotta iki batıda ise bir pencere açıklığı bulunmaktadır. Her iki mekanda ibadet mekanında da olduğu gibi pencere çevrelerinde, kubbe yüzeyi ve geçişlerinde geç dönme özgü kalemişi süslemeleri vardır. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Biri ibadet mekanı girişi üzerinde diğeri batıdaki tabhane mekanının batı penceresinin üzerinde olmak üzere iki adet tamir kitabesi bulunmaktadır. İbadet mekanı üzerindeki altı satırdan meydana gelen tamir kitabesi Türkçedir ve sülüstür (Resim 530-531). I. tamir Mütevelli Hüseyin Ağa’nın 1233/1817 yılındaki tamirdir. Batıdaki pencere üzerindeki II. tamirde Hüseyin Ağa tarafından yaptırılmıştır ve sülüs kitabe beş satırdır. Bu kitabe de aynı tarihlidir. Avlu kapısı üzerindeki üçüncü kitabe taliktir ve üç satırdır. Hacı Aziz Ağa’ın tamirini göstermektedir1385. Ayrıca yapı 1960 yılında da tamir edilmiştir1386. Bazı kaynaklarda ise yapının XVII. yüzyılda ve II. Mahmut döneminde Hacı Aziz Ağa tarafından (1253) 1837 yılında tamir edildiği belirtilmektedir1387. Kitabelerden yapının banisinin Nişancı Kara Davut Paşa olduğu anlaşılmaktadır. Nişancı Davut Paşa H.911/1505-06’da ölmüştür1388. Yapı XV. yüzyılın sonlarında yapılmış olmalıdır. 1385 Onarım kitabeleri için bkz. K. İnce, a.g.t., s.264-66. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.271. 1387 T. Öz, a.g.e., II, s.19. 1388 S. Eyice, a.g.m., s.46; Ayvansarayi, a.g.e., s.616. 1386 599 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.57 :GÜLBAHAR HATUN İMARETİ/CAMİİ1389 :Trabzon İnceleme Tarihi :30.06.2010 :224-225 Resim No :532-539 Şehir merkezinde Orta Hisar’ın batısında, Zağnos Köprüsü’nün yakınında, Gülbahar Hatun Parkı’ndadır. Kuzeybatısında yer alan türbe ile birlikte küçük bir külliye meydana getirmektedir1390. Külliye, Yavuz Sultan Selim’in annesi Gülbahar Hatun adına yaptırılmıştır. Yapının inşa kitabesi yoktur. Hemen doğusunda Gülbahar Hatun’un türbesi bulunmaktadır. Türbenin kitabesi H.911/1505-1506 tarihlidir1391. Bazı kaynaklarda imaret, H.920/1514 yılına tarihlenmektedir1392. Yapı bu kitabeden yola çıkılarak XVI. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. Yapı H.1041/1631 yılında Rus saldırısında tahrip olmuştur1393. Taçkapı üzerindeki onarım kitabesinden yapının H.1301/1883-84 yılında tadilat gördüğü anlaşılmaktadır. Kaynaklarda ayrıca 1960 ve 1970’lerde de tadilat geçirdiği belirtilmektedir1394. Yapı son olarak 19.03.2007 tarihinde Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarım ihalesine çıkartılmış ve 05.04.2007 tarihinde onarım başlamıştır. İmaret ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli son cemaat yeri ve bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 224). Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. Pencereler, son cemaat yeri kemerleri ve minarede kesme taşlar koyu gri ve sarımsı beyaz renktedir. Duvarlar dış 1389 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Hatuniye İmareti, Hatuniye Camii, Gülbahar Hatun Camii, Ayşe Gülbahar Hatun Camii, Valide Sultan Camii, Büyük İmaret, Büyük İmaret Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. H. Karpuz, Trabzon, Ankara, 1990, s.33; S. Eyice, a.g.m., s.46; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.449, 451; Y. Dağlı-S.A. Kahraman, a.g.e., Cilt:2, Kitap:1, s.105; Ö. Kahrıman, Trabzon’daki Türk Devri Mimari Eserleri, (Atatürk Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2003, s.30; 1390 Külliye yapıları ile ilgili bkz. Ö. Kahrıman, a.g.t., s.30-40. 1391 Türbe ve kitabesi için bkz. H. Karpuz, a.g.e., s.50-51; S. Eyice, a.g.m., s.46; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.449, 453-54; Ö. Kahrıman, a.g.t., s.30, 33; Ö. Akbulut, Trabzon Kitabeleri, İstanbul, 1953, s.5; H.W. Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi, İstanbul, 1981, s.68-69; S. Ballance, “Early Turkish Building in Trabzon”, Belleten, C.XXIX, S.113, 1965, s.73. 1392 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.449. 1393 S. Eyice, a.g.m., s.46, dipnot 118. 1394 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.452. 600 bükey silmelerle son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır. Son cemaat yerinin önüne ahşap bir saçak eklenmiştir (Resim 532-533). Şekil 224. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Yapıda doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında, batıdaki tabhane mekanının batı duvarında, ibadet mekanın da doğu ve batı duvarlarında alt kotta birer adet, ibadet mekanının güney duvarında ise iki adet pencere vardır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Kemerler iki renkli taşlarla hareketlendirilmiştir. Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve kemerler alt sıra pencerelerinde de olduğu şekilde iki renklidir (Resim 533). Kaidesi dışa beş kenarlı olarak yansıyan minare, batıdaki tabhane mekanının batı duvarına bitişiktir. Kesme taş kaplama kaidenin kuzey kenarındaki kapı ile minareye çıkılmaktadır. Çokgen minare kaidesi iki renkli kesme taşlarla örülmüştür. Şerefe altı 601 mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Çokgen petek kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 532). Son cemaat yerinin kuzeyinde yer alan mermer şadırvan yedigen planlıdır. Unsur mermer sütunlarla taşınan dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun kaplıdır. Beş birimli son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Orta birimin geçişleri mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Birimler dışa mermer sütunlar üzerine oturan sivri kemerlerle açılmaktadır. Kemerler iki renklidir. Sütun başlıkları baklava formludur. Kemerler kuzey-güney ve doğu-batı yönlü demir gergilerle desteklenmiştir. Kemerlerin önüne unsuru üç yönden dolanan bir saçak eklenmiştir. Ahşap konstrüksiyonlu unsur örtüler gibi dıştan kurşun kaplıdır (Resim 533-534). Son cemaat yerinin güney duvarı giriş açıklıkları, pencereler ve taçkapı ile oldukça hareketlidir. Ortadaki taçkapının iki yanı simetrik düzendedir. Aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencerenin hemen sonrasında tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Beşgen planlı dış mihraplar ise birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Birer basık kemerle örtülü tabhane mekanlarının girişlerinde söveler ve iki renkli zıvanalı geçmeli kemer mermerdir. Sivri kemerli alınlığı kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Son cemaat yerinde kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle bezelidir. Süslemeler son onarımda üzerinden tekrar boyanarak canlandırılmıştır. Ana giriş ve tabhane mekanlarının giriş aksları dışında son cemaat yeri sekilerle yükseltilmiştir (Resim 534). Dışa çok fazla taşıntı yapmayan taçkapı kesme taş kaplıdır. Sivri kemer ile örtülü ana niş, düz ve dış bükey silmelerle hareketlendirilmiştir. Basık kemerli giriş açıklığında zıvanalı kemer ile söveler mermerdir. İki renkli kemerin üzerinde dini içerikli bir kitabe bulunmaktadır. İki kanatlı ahşap kapısı yenidir (Resim 535). Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mekanın kuzey duvarında giriş açıklığı ile iki adet pencere vardır. 602 Dikdörtgen formlu pencerelerin alınlıkları sivridir. Sivri kemerli üst sıra pencerelerinin çevrelerinde kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Unsurlar içten vitraylı içliklerle kapatılmıştır. Mekanın doğu, batı ve güney duvarlarındaki pencerelerde aynı form ve bezemelere sahiptir (Resim 537-539). İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarında yer alan yuvarlak kemerlerle tabhane mekanlarına geçilmektedir. Kare planlı mekanlar geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Kubbe ve geçişlerde tüm yapıda da olduğu gibi kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Mekanların kuzey ve dış duvarlarında birer adet alt sıra penceresi vardır. Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin hemen üst aksında da birer adet sivri kemerli üst sıra penceresi bulunmaktadır. Kuzey duvarlarında son cemaat yerine açılan birer adet kapıları da vardır (Resim 536-537, 539). İbadet mekanında yer alan beşgen planı mihrap nişi mukarnas kavsara ile örtülüdür. Çerçeve bir palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. Unsur kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Yapıdaki tüm kalemişleri gibi buradakilerde son onarımda canlandırılmıştır (Resim 538). Mermer minberin pabuçluk kısmı dilimli kemerlerle, aynalık ve korkuluğu ise kalemişi süslemelerle bezelidir (Resim 539). Yapıda kalemişi süslemeler bulunmaktadır. Son cemaat yeri, ibadet mekanı ve tabhane mekanlarının kubbe ve geçişleri ile pencerelerin çevrelerinde yer alan süslemeler Klasik döneme özgüdür. Palmetler, rumiler, hatayiler ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel süslemelerle birlikte hatlara da rastlanmaktadır. Süslemeler orijinal değildir. Son onarımda yapı ile birlikte üzerlerinden tekrar geçilerek canlandırılmışlardır (Resim 534, 536-539). Yapıda ibadet mekanına açılan tabhane mekanlarının kemerlerinin sonradan olduğu düşüncesi akla gelmektedir. Fethiye’deki Uzun Hasan İmareti (Şekil 236) ve İnecik’teki Hüseyin Bey İmareti’nde (Şekil 213) tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile bağlantısı yoktur, girişleri son cemaat yerine açılmaktadır. Gülbahar Hatun İmareti’nde de tabhane mekanlarının son cemaat yerine açılan kapılarının varlığı ve yukarıda adı geçen yapılarla benzer plan şemasında olmasından yola çıkarak bir restitüsyon denemesi 603 hazırlanmıştır. Mekanların duvarları yapı tamamen cami işlevi kazandıktan sonra yırtılarak kemer formu verilmiş olmalıdır1395 (Şekil 225). Şekil 225. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Restitüsyon Denemesi. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Hemen kuzeydoğusunda Gülbahar Hatun Türbesi vardır. Türbenin taçkapısı üzerinde yer alan inşa kitabesi H.911/1505-1506 tarihlidir1396. Gülbahar Hatun Yavuz Sultan Selim’in annesidir. Kaynaklarda yapının Gülbahar Hatun’un ölümünde bir yıl sonra H.920/1514 yılında inşa ettirildiği bilgileri verilmektedir1397. Türbe kitabesinden yola çıkarak yapıyı XVI. yüzyılın başlarına tarihleyebiliriz. Taçkapı üzerindeki onarım kitabesi ise H.1301/1883-84 tarihlidir. 1395 H. Karpuz, a.g.e., s.33; S. Eyice, a.g.m., s.46. Türbe ve kitabesi için bkz. H. Karpuz, a.g.e., s.50-51; Ö. Kahrıman, a.g.t., s.33. 1397 H. Karpuz, a.g.e., s.33; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.449. 1396 604 Katalog No :3.58 Yapının Adı Yeri Şekil No :HATUNİYE CAMİİ :Amasya İnceleme Tarihi :226-229 Resim No :06.06.2010 :540-546 Şehir merkezinde, Yeşilırmak kıyısında, Hatuniye Mahallesi’nde, Hazeranlar Sokak No:27’dedir. Yapı, hamam ve sıbyan mektebi ile bir külliyeyi oluşturmaktadır1398. 1510 yılında inşa edilen külliyenin banisi Bülbül Hatun’dur1399. 1964 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır1400 Yapı, aynı aksta iki kubbeli hacim ve dört adet çapraz tonozlu birimden meydana gelmektedir. Kuzeyinde beş birimli bir son cemaat yeri, kuzeybatında da bir adet minaresi vardır (Şekil 226). Yapının duvarları ile örtülerin kasnakları sıvalı ve boyalıdır. Sadece son cemaat yerinin kuzey cephesi sıvasız olduğu için inşa malzemesi görülebilmektedir. Son cemaat yeri tuğlalarla örülmüştür. Köşelerde tuğla hatıllarla beraber yer yer kesme taş malzeme kullanılmıştır. Minare gövdesi de tuğladandır. Beden duvarları ile kasnaklar birer sıra, son cemaat yeri cepheleri ise ikişer sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Örtüler dıştan kurşun kaplıdır. Yapının güney duvarına zamanla meydana gelen açılmalar ve Yeşilırmak’tan gelecek nemi önlemek için sonradan moloz taşlarla bir istinat duvarı örülmüştür (Resim 540-541). Yapının kaynaklarda yayınlanan eski fotoğraflarında, beden duvarları sıvasızdır ve duvar malzemesi de moloz taştır1401. Yapıda her cephe alt kota ikişer adet pencere açılmıştır. Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Söve ve atkı taşları kesme taştır. Alınlıkları sıvalı ve boyalıdır. Pencereler dikdörtgen formlu çökertmeler içerisindedir. Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri yuvarlak kemerlidir (Resim 540). 1398 Külliye yapıları için bkz. G. Urak, a.g.t., s. 388-413. Amasya Kültür Envanteri, s.96; İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.34; Ayrıca A. Kuran, a.g.e., s.170-171’de ve N. Atlaş, a.g.t., s.37-40’da yapı Bülbül Hatun Camii şeklinde adlandırılmaktadır. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.245’te ise Hatuniye Camii şeklinde adlandırılmaktadır. 1400 G. Urak, a.g.t., s.388-89. 1401 Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.246. 1399 605 Yapının kuzeybatı köşesinde yer alan minarenin kaidesi kare planlıdır. Silindirik planlı gövde tuğlalarla örülmüştür. Gövde ile şerefeyi kalın kaytan bir silme ayırmaktadır. Şerefe altı tuğlaların sivri kenarlarının dışta kalması ile meydana gelen süslemelerle dolgulandırılmıştır. Silindirik planlı petek, dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Minareye kuzeybatı köşedeki tabhane mekanının batı duvarından girilmektedir (Resim 540). Şekil 226. Amasya Hatuniye Camii. Plan (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Beş birimli son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri dışa kapalıdır. Son cemaat yeri kuzeyde yandaki duvarlara ve dört adet sütuna oturan sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Sivri kemerler birer sıra tuğla silme ile çevrelenmiştir. Cephe saçak seviyesinde iki sıra kirpi saçak ile son bulmaktadır. Kuzey cephe, tuğlaların yatay ya da dikey şekilde yerleştirilmesi ile meydana getirilen meander motifli bir bordür ile 606 hareketlendirilmiştir. Kemer gözleri bugün camekanlarla kapatılmıştır. Son cemaat yerinde ortadaki birim hariç diğer dört birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Ortadaki birimde kubbe geçişi tromplarla sağlanmıştır. Mekanda kemerler, kuzey-güney ve doğu-batı yönlü ahşap gergilerle desteklenmektedir (Resim 541). Son cemaat yerinin güney duvarı ortadaki giriş açıklığı, cephenin doğu ve batı uçlarında yer alan birer adet pencere ile oldukça sadedir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Son cemaat yerinin doğu ve batı duvarlarında dikdörtgen formlu birer niş vardır. Doğudakinin kemeri yuvarlak formda, batıdakinin ise dilimlidir. Şekil 227. Amasya Hatuniye Camii. Kesit (İ.A. Yüksel’den işlenerek). Avluya giriş sağlayan kapı basık bir kemer ile örtülüdür. Kemer ve söveler kahverengi yağlıboya ile boyanmıştır. Kemerin üzerinde yer alan dikdörtgen formlu 607 kitabe panosunda dini içerikli bir yazı vardır1402. Giriş açıklığı iki kanat ve bir biniden meydana gelen ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 542). Giriş açıklığı avluya geçilmektedir. Avluda üç yöndeki kemerler ile kare bir alan oluşturulmuş ve alan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülmüştür. Mekanın iki yanında çapraz tonozlu birer birim vardır. Avlu, farklı ebatlardaki iki ayak üzerine oturan sivri bir kemer ile de güney aksındaki kubbeli ibadet mekanından ayrılmaktadır. İbadet mekanına ve kuzeylerindeki birimlere kemerlerle açılan iki birimde birer çapraz tonoz ile örtülüdür. Kemerlerin form ve şekillerindeki deformasyonlar yandaki birimlerin duvarlarının sonradan açılarak bu şekle getirilmiş olabileceklerini akla getirmektedir. Avlu ile ibadet mekanı ve güneydeki tabhane mekanları arasında kot farkı da vardır (Resim 543-545) (Şekil 226-227). Bu dört adet tabhane mekanının, güney duvarları hariç, dışa bakan duvarlarında alt ve üst kotta birer adet dikdörtgen formlu penceresi vardır. Güneydekilerin ise sadece üst kotta ikişer adet üst sıra penceresi bulunmaktadır. Güneydoğudaki tabhane mekanının güney duvarında bir adet küçük dolap nişi vardır. Niş basık bir kemer ile örtülüdür (Resim 544-545). Yarım daire kesitli mihrap nişi, yukarı doğru daralarak biten kademeli bir kavsara ile örtülüdür. Bir kısmı duvarlarla birlikte ahşap lambrilerle kaplanan niş, yağlıboya ile boyanmıştır (Resim 546). Ahşap minber orijinal değildir (Resim 545). Yapıdaki tek süsleme unsuru, son cemaat yerinin kuzey cephesinde yer alan tuğladan meander bordürüdür. Benzer tarzda süslemeleri Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde görmekteyiz (Resim 86). Yapıya ait eski fotoğraflarda iç mekanda, kubbe ve geçişlerde, kemer yüzeyleri ve karınlarında kalemişi süslemeler vardır1403. Ancak bugün iç mekanda herhangi bir kalemişi süslemeye rastlanmamaktadır. Zaman içinde tekrarlanan sıva ya da boyalarla süslemelerin üzeri kapatılmış olmalıdır. 1402 1403 Dini içerikli kitabede “Yâ müfettiha’l-ebvâb fetih lenâ hayra’l bâb” yazılıdır. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.247. 608 Yapının plan şemasındaki aksayan yönler, bize tahmini bir restitüsyon planı hazırlamayı zorunlu kılmıştır. Aynı aksta iki adet kubbeli birimin varlığı, yanlardaki birimler ile kubbeli birimler arasındaki kemerlerde görülen müdahale izleri ve Manisa’daki Hatuniye İmareti (Şekil 201) ile Serez’deki Mustafa Bey Camii’nin1404 plan şemalarından yola çıkarak bu yapının da bir tabhaneli cami olduğu düşünülmüş ve tahmini restitüsyonları hazırlanmıştır. Her iki yapıda da avlu yoktur, iki yandaki ikişer adet tabhane mekanları da ibadet mekanına açılmaktadır. Yapının tabhaneli cami olduğunu düşündüren diğer bir kanıt da vakfiyesidir. 1509-10 tarihli vakfiyede batı tarafta bir imaret, doğu tarafta bir mektep inşa edildiği, Amasya Tarihi’nden de alıntı yapılarak imaretin yanında “irice birer tabhane” olduğundan bahsedilmektedir1405. Pek çok yapımızda da değindiğimiz gibi yapılarımızın vakfiye veya resmi evraklarında tabhane, imaret, matbah gibi çeşitli kelimeler geçmekte ve bu mekanlar pek çok araştırmacıyı yanıltarak iki yandaki mekanlar yerine yapıdan bağımsız birimler aranmaktadır. Bu araştırmacılar eserlerinde kaynaklarda adları geçmekle birlikte bu yapılardan herhangi bir izin de kalmadığını eklemektedirler. Bu bağlamda Hatuniye Camii tarafımızdan bir tabhaneli cami olarak düşünülmüştür. İleride yapılacak sıva raspaları sonrasında yeni çıkacak veriler, yapı ile ilgili çelişkide kalınan noktalara ışık tutacaktır (Şekil 226-227). Şekil 228-229. Amasya Hatuniye Camii. Tahmini Restitüsyon. 1404 1405 Plan için bkz. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.445, Ş.147. İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.34-35, dipnot 1-2. 609 Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Vakfiyesi H.915/1509-10 tarihlidir. Vakfiyeden yola çıkarak yapıyı XVI. yüzyılın başlarına tarihlemekteyiz. Yapının banisi olan Bülbül Hatun II. Sultan Bayezid’in hanımlarından biridir ve Amasya Valisi Sultan Ahmet’in de annesidir1406. 1406 İ.A. Yüksel, a.g.e., V, s.34; Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.245; R. Gün, a.g.t., s.40. 610 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.59 :FATİH PAŞA CAMİİ1407 :Diyarbakır İnceleme Tarihi 09.07.2010, 23.08.2010, 22.09.2010 :230-231 Resim No :16.02.2010, :547-554 Diyarbakır kent merkezinin doğusunda, surlar içinde, İçkale yakınındadır. H.922-27/1516-20 yıllarında Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Mehmet Paşa’nın mezarı yapının güneydoğusundadır1408. Mezar taşından Paşa’nın 24 Muharrem 928/1521-22 yılında vefat ettiği anlaşılmaktadır. Yapı Paşa’nın ölümünden sonra tamamlanmış olmalıdır. Mehmet Paşa Diyarbakır’ın ilk Osmanlı Valisi’dir. Yapı da Diyarbakır’daki ilk Osmanlı eseridir1409. Büyük bir avlu içerisinde yer alan yapının kuzeyinde bir şadırvan, doğusunda Özdemiroğlu Osman Paşa Türbesi, batısında minarenin kaidesi ile organik bağı olan ve unsura sonradan eklenen türbe, kuzey doğusunda Şafiiler Mescidi ve abdest alma mahali bulunmaktadır1410. Yapı ayrıca doğu, batı ve güney yönlerinden birer hazire ile çevrelenmektedir. Kitabeli taçkapısı 1819 yılında yıkılmıştır1411. Yapı 23.05.2008 tarihli sözleşme ile onarıma alınmış ve 2010 yılında tamamlanarak ibadete açılmıştır. Yapı, merkezi planlı ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı ve yedi birimli bir son cemaat yerinden meydana gelmektedir. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının batısında bir de minaresi vardır (Şekil 230). Yapıda düzgün kesme taş kaplama malzemesi olarak tercih edilmiştir. İki renkli taşlar özellikle son cemaat yerinde dikkat çekmektedir. İbadet mekanının kasnağı kesme taş kaplamadır. Diğer örtülerin kasnakları da örtüler gibi dıştan kurşun kaplıdır. Bu 1407 Yapı kaynaklarda ve halk arasında Kurşunlu Cami, Bıyıklı Mehmet Paşa Camii, Fatih Paşa İmareti şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. M. Sözen, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul, 1971, s.65; O.C. Tuncer, Diyarbakır Camileri Mukarnas, Geometri, Orantı, Diyarbakır, 1996, s.107; O.C. Tuncer, “Rönesans ve Klasik Osmanlı Dönemi Dini Yapılarda Kubbenin Amaç ve Uygulanış Açısından Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, XVIII, Ankara, 1984, s.125; S. Eyice, a.g.m., s.47; G. Goodwin, a.g.e., s.178; O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.247-48. 1408 Mezar taşı için bkz. O.C. Tuncer, a.g.e., s.114. 1409 M. Sözen, a.g.e., s.65; S. Eyice, a.g.m., s.47; G. Baş, Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, (Yüzüncü Yıl Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van, 2006, s.98. 1410 Cami dışındaki yapılar hakkında bkz. O.C. Tuncer, a.g.e., s.107-117; M. Sözen, a.g.e., s.67. 1411 M. Sözen, a.g.e., s.65. 611 uygulama onarımların bir getirisidir. Minarenin kaidesi siyah bazalt taşından, gövde ise sarımtırak kesme taştandır (Resim 547). Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerinin sivri kemerli alınlıkları vardır. Alınlıklar kesme taş kaplıdır. Üst sıra pencereleri de sivri kemerlidir ve alçıdan dışlıkları vardır. Avlunun kuzeydoğusunda ye alan sekizgen planlı şadırvan kesme taş kaplıdır. Sütunlarla taşınan kubbe dıştan kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Kurşunlar 2010 yılındaki onarımda yenilenmiştir (Resim 547). Şekil 230. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Plan (O.C. Tuncer’den işlenerek). Batıdaki tabhane mekanının batı duvarının kuzey ucunda yer alan minarenin kaidesi kare planlıdır. Kaide ve silindirik gövde kesme taşla inşa edilmiştir. Kaidede ve gövde de farklı renklerde taş kullanılmıştır. Kaide batısındaki bitişik yapı ile aynı malzeme ile gri renkli bazalt taşları ile örülmüştür. Gövde ise sarımtırak renktedir. Minare girişi kaidenin kuzey yüzündedir. Basık kemerli giriş açıklığının üzerinde, içi 612 mukarnaslarla hareketlendirilmiş sivri bir hafifletme kemeri vardır. Cephe dış bükey ve düz kalın kaytan silmelerle çerçeve içine alınmıştır. Kaytan silmenin üst tarafında enine dikdörtgen formlu mermer bir pano bulunmaktadır. Pano çok kollu yıldızlardan meydana gelen farklı formlarda geometrik örneklerle bir kompozisyon oluşturmaktadır. Pabuçla gövdeyi kalın bir kaytan silme ayırmaktadır. Silmenin alt ve üst tarafı ise geometrik örnekli bir bantla sınırlandırılmıştır. Saadet düğümü şeklindeki süslemeler kazıma tekniğindedir. Gövde yine kalın bir kaytan silme ile son bulmaktadır. Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Silindirik planlı taş petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 547). 2003 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan onarımda, minare kaidesine kadar sökülüp yeniden inşa edilmiştir1412. Yedi birimli son cemaat yeri sivri kemerlerle dışa açılmaktadır. Kemerler ve kemer aynaları iki renkli kesme taşlarla örülmüştür. Kemerler kuzeyde sekiz adet sütuna oturmaktadır. Kemerler ayrıca kalın kaytan silmelerle hareketlendirilmiştir. Saçak iki sıra mukarnas sırası ile son bulmaktadır. Kemer aynalarında çok çenekli çiçek motifi formunda ve damla şekilli süslemeler bulunmaktadır. Süslemelerin içi ajur teknikli süslemelerle dantel gibi işlenmiştir. Son cemaat yerinde kemerler kuzey-güney ve doğubatı yönlü demir gergilerle desteklenmektedir. Her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Orta birimin kemeri ve kubbesi daha yüksek tutularak vurgulanmıştır. Kubbe ve geçişler klasik döneme özgü kalemişi süslemelerle bezelidir. Ancak süslemeler yapıyla çağdaş değildir, 2008-2010 yılındaki onarımda tamamen yenilenmiştir (Resim 547-549). Son cemaat yerinin güney duvarı sıvalıdır1413. Cephenin ortasında dışa taşıntı yapan taçkapı, taçkapının iki yanında da sırası ile birer dış mihrap ve ikişer adet pencereye yer verilmiştir. Cephenin en sonlarında da tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Pencereler dikdörtgen formludur ve sivri kemerli alınlıkları vardır. Alınlıklar kesme taş kaplamadır. İki renkli taşlarla şekillenmiş yarım daire kesitli dış mihraplar, çeyrek küre formlu birer kavsara ile örtülüdür. Basık kemerli tabhane mekanlarının girişlerinde söve ve kemerler mermerdir. Düz silmelerle çevrelenmiş 1412 G. Baş, a.g.t., s.98-107. Onarım aşamasına ait fotoğrafların yayınlandığı Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün web sayfasında, cephe sıvalı değildir ve diğer cephelerde de olduğu şekilde kesme taş kaplı olduğu görülmektedir. Bkz. http://www.vgm.gov.tr/000Genel/sonuclananihaleler_detay.cfm?ihale_id=1892 (17.10.2010). 1413 613 kapının üst kesiminde içi boş kitabe panoları bulunmaktadır. Enine dikdörtgen formlu kartuşların uçları dilimlenerek hareketlendirilmiştir. Giriş açıklıkları iki kanat ve bir biniden meydana gelen birer ahşap kapı ile örtülmüştür (Resim 547-549). Siyah bazalt taşı kaplı taçkapı, dışa taşıntı yapmaktadır. Sivri kemerli bir tonoz içerisinde yer alan giriş açıklığı dikdörtgen formludur. Taçkapı yan kanatlarında yer alan gömme sütunceler palmet, rumi ve kıvrım dallarla tezyin edilmiş başlıklarla hareketlendirilmiştir. Sütun başlığı ile gövde burmalı bir yiv ile birbirlerinden ayrılmaktadır. Taçkapı yan kanatlarında yer alan mihrabiyeler yarım daire planlıdır ve içleri mukarnaslarla dolgulandırılmış dilimli birer kavsara ile örtülüdür. Giriş kapısının lentosu ile hafifletme kemeri arasında enine dikdörtgen panoda altı kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik geçmeli bir pano bulunmaktadır. Bu pano ile hafifletme kemerinin arasındaki yayda da bitkisel örnekli bir süslemeye yer verilmiştir. Geometrik süsleme iki renkli taşlarla kakma tekniğinde, bitkisel süsleme ise oyma tekniğindedir. Taçkapının üzerindeki küçük pencere, dikdörtgen formludur. Kaynaklarda kitabeli taçkapının 1819 yılında yıkıldığı belirtilmektedir1414. Bugünkü kapı bu tarihten sonraki onarımda yapılmış olmalıdır (Resim 549-550). Taçkapıdan kareye yakın dikdörtgen planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Klasik dönemde sıkılıkla tercih edilmiş olan merkezi plan şemasının ibadet mekanında tercih edildiği görülmektedir1415. Mekanda merkezi hacimde dört adet kare kesitli ayak ile taşınan bir kubbe, dört yönde merkezi kubbeyi destekleyen yarım kubbeler ile dört köşede küçük birer kubbe ile örtü sistemi tamamlanmaktadır. Merkezi kubbelerde geçiş unsuru olarak pandantif kullanılırken diğer örtülerde tromp tercih edilmiştir. Örtü ve geçişlerde klasik döneme özgü kalemişi süslemeler vardır. Süslemeler son onarımda canlandırılmış ve tamamlanmıştır. Payeler arasındaki kemerler ile duvarlara oturan kesme taş kemerler sivridir. İbadet mekanının kuzey duvarında ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili bulunmaktadır. Mahfile merkezi kubbeyi taşıyan kuzeydoğudaki payenin önündeki kesme taş kaplama basamaklarla ulaşılmaktadır. Mekanın duvarlarının alt kotunda yer alan dikdörtgen formlu pencerelerin kemerleri basık formda iken, üst sıra pencerelerinin kemerleri sivridir. Üst sıra pencerelerinin çevreleri klasik 1414 1415 M. Sözen, a.g.e., s.65. Yapının strüktür analizi için bkz. Ö.İ. Tuluk, a.g.t., s.102-110. 614 dönme özgü kalemişi süslemeler ile hareketlendirilmiştir (Resim 551-554) (Şekil 230231). Şekil 231. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Derinlemesine Kesit (O.C. Tuncer’den işlenerek). Beş kenarlı mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara üç dilimli bir kemer ile çevrelenmiştir. Ana niş yivli sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Mihrap geometrik ve mukarnas süslemeler ile hareketlendirilmiştir. Taş süslemelerin üzeri yer yer yaldızlanmıştır (Resim 552). Mermer minberin aynalık bölümü süslemesiz bırakılmış, dilimli kemerli pabuçluk, kapı, korkuluk ve köşk aynalığı geometrik ve bitkisel örnekli bezemelerle 615 hareketlendirilmiştir. Kapı üzerinde ayrıca dini içerikli yazılar da vardır. Süslemelerin üstü bugün yaldızlıdır (Resim 552-553). Yapıda taş ve kalemişi süslemeler vardır. Taş süslemeler son cemaat yerinde, minarede, taçkapıda, mihrap ve minberdedir. Son cemaat yerinin kemer aynalarındaki madalyon tarzında plastik süslemeler, çok çenekli çiçek motifi ve damla motifi formundadır. Form olarak bir bezeme oluşturmaları yanında, yüzeyleri de boş bırakılmamış ajur tekniği ile hareketlendirilmiştir. Girift geometrik örnekli süslemeler, formların tüm yüzeyinde bir dantel görünümü vermektedir. Benzer süslemelere Diyarbakır’daki Şeyh Safa Camii’nde de rastlanmaktadır1416. Son cemaat yerinin saçak altı mukarnas süslemelerle son bulmuş, böylece iki renkli taş cephe daha da hareketlenmiştir (Resim 547-549). Taş süslemenin dış cephede görüldüğü bir başka yer minaredir. Basık kemerli giriş açıklığının üzerindeki sivri kemerin içi mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Kemerin üst kotunda yer alan enine dikdörtgen kartuş, mukarnaslı bir bordür ile çevrelenmiştir. Kartuşun içi sekizgen formlu ve sekiz kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik örnekli bir kompozisyonla bezenmiştir. Sekizgenlerin içerisinde çarkıfelek motifleri de vardır. Motiflerin yüzeyi yivlendirilmiştir. Süsleme kazıma tekniğinde işlenmiştir. Minarede ayrıca pabuçtan gövdeye geçiş arasında bir kaytan silme ve bu silmenin alt ve üst kısmında saadet motifi formunda bir bordür bulunmaktadır. Bu geçme bordürler de kazıma tekniğindedir. Taş süslemenin görüldüğü bir diğer yer taçkapıdır. Taçkapı yan kanatları üzerinde yer alan mihrabiyelerin kavsaraları mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Taçkapı ana nişi iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütunceler palmet, rumi ve kıvrım dallarla tezyin edilmiş başlıklarla hareketlendirilmiştir. Sütun başlığı ile gövde burmalı bir yiv ile birbirlerinden ayrılmaktadır. Giriş kapısının lentosu üzerinde, enine dikdörtgen formlu panoda altı kollu yıldızlardan meydana gelen geometrik geçmeli bir süsleme bulunmaktadır. Bu pano ile hafifletme kemerinin arasındaki yayda da bitkisel örnekli bir süslemeye yer verilmiştir. Geometrik süsleme iki renkli taşlarla kakma tekniğinde, bitkisel süsleme ise oyma tekniğindedir. Taçkapı köşeliklerinde yer alan 1416 M. Sözen, a.g.e., s.66. 616 kakma teknikli basit bitkisel süslemeler iki renkli taşlarla şekillenmiştir (Resim 549550). Taş mihrabın dilimli kemerinin yüzeyi, eşkenar dörtgen formlu iki sıra halinde siyah renkli taş kakma ile bezelidir. Ana nişte, kavsaranın alt kesimini ve iki yanı siyahbeyaz kakma teknikli geometrik örnekli süsleme bordürü dolanmaktadır. Kavsara köşeliklerinde geometrik örnekli süsleme, çerçevede de sırası ile kakma teknikli kazayağı motifli bordür, geometrik örnekli bordür ve mukarnas sırası bulunmaktadır. Ana nişin alt kesimi yenilenmiştir. Üst kısmında da her kenarda geometrik örnekli kartuşlar bulunmaktadır. Kavsara gibi geometrik süslemelerin motifleri yaldızlanmıştır (Resim 552). Mermer minberde pabuçluk kısmındaki dört adet dilimli kemerin kemer köşeliklerinde palmet, rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel süslemeler vardır. Aynalık kısmındaki mermer plakaların yüzeyi süslemesizdir. Korkulukta içleri palmetlerden meydana gelen bitkisel süslemelerle hareketlendirilmiş üç adet didködrtgen kartuş bulunmaktadır. Kartuşlar birbirlerine düğümlerle bağlanmıştır ve birer adet palmet motifi ile son bulmaktadır. Köşk aynalığındaki geometrik örnekli süsleme ajur tekniğindedir. Minber kapısı, palmet, rumi, çin bulutu, mukarnas ve yazı motifleri ile bezenmiştir. Tüm süslemelerin yüzeyi yaldızlanmıştır (Resim 552-553). Kalemişi süslemeler yapıda son cemaat yerinde ve ibadet mekanındadır. Örtü ve geçişlerde yer alan klasik döneme özgü süslemeler orijinal değildir. Son onarımda yenilenmiştir1417 (Resim 554). Yapıda ayrıca çini süslemeler de bulunmaktaydı. Duvarlar belli bir yüksekliğe kadar çinilerle bezeli iken onarımların birinde bunlar yerlerinden sökülerek Diyarbakır Vakıflar Bölge Müdürlüğü’ne götürülmüş ve onarım bittikten sonra yerlerine monte edilmemiştir1418. Altıgen formlu çini plakalarda şeffaf renkli sır kullanılmıştır. Ana panolarda turkuaz, siyah, iki çeşit mavi, fıstık yeşili ve kahve rengi; bordürlerde turkuaz 1417 1418 M. Sözen, a.g.e., s.69. Ay.yer. 617 ve siyah renkler hakimdir1419. Duvarlar bugün sıvalıdır. Ancak son cemaat yerinde yer alan pencerelerin aynalarında çini süslemelerin izleri bugün de görülebilmektedir. Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Kaynaklarda kitabeli taçkapısının 1819 yılında yıkıldığı belirtilmektedir1420. Bugün taçkapıda kitabe panosunun olduğu alanda süslemeli bir pano bulunmaktadır. Kitabenin akıbeti bilinmemektedir. Kaynaklardan ve Bıyıklı Mehmet Paşa’nın yapının güneydoğusunda yer alan mezar taşındaki tarihten yola çıkarak yapının H.922-27/1516-20 yılına tarihlemekteyiz. Yapının banisi de Bıyıklı Mehmet Paşa’dır. Paşa 24 Aralık 1521 Salı günü ölmüştür1421. Yapı Paşa ölmeden önce yapılmış olmalıdır. 1419 Yapıdaki çiniler için bkz. S. Yıldırım, Diyarbakır Yapılarında Çini Süsleme, (Ankara Ü. Sos. Bil. Enst. Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001, s.60-62, Çiz.22-23, Res.112-113. 1420 Ay.es., s.65. 1421 O.C. Tuncer, a.g.e., s.107, 115; M. Sözen, a.g.e., s.65; S. Eyice, a.g.m., s.47. 618 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.60 :SULTAN SELİM CAMİİ1422 :İstanbul/Fatih İnceleme Tarihi :232-233 Resim No :23.11.2008 :555-568 Bir tepe üzerine inşa edilen külliye, Fatih İlçesi’nde Sultan Selim Semti’ndedir. Külliye, 1516-1522 yılları arasında Yavuz Sultan Selim’in hatırasına oğlu Kanuni Sultan Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Kaynaklarda külliyenin cami, imaret, türbe, hamam ve sıbyan mektebinden meydana geldiği belirtilmektedir1423. Hamam günümüze gelememiştir, bahsi geçen imaret ise araştırmamıza konu olan ve bugün cami şeklinde adlandırılan yapıdır. Arşiv kayıtlarının imkan tanımamasına rağmen bazı kaynaklarda külliye mimarının Sinan olduğu belirtilmekle birlikte, yapının Mimar Acem Ali’nin eseri olması daha muhtemel görülmektedir1424. Külliye Bizans dönemine ait Bonos/Bonus Sarayı1425 alanında olup, Çukurbostan denilen Aspar açık sarnıcının üzerindedir1426. Yapı H.1043/1633, H.1050/1640, H.1131/1721, H.1142/1729 çıkan yangınlarla, 1894 yılında da deprem nedeniyle zarar görmüştür. Cami 1938 ve 1962 yıllarında tekrar onarılmıştır1427. Cami, külliyeyi kuşatan bir dış avlunun ortasında yer almaktadır (1). Caminin güneyindeki hazirede Yavuz Sultan Selim’e (3), Kanuni Sultan Süleyman’ın şehzadeleri (5) ile kızı Hafsa Sultan’a (4) ve Sultan Abddülmecid’e (6) ait üç türbe vardır. Dış avlunun girişinde ise sıbyan mektebi bulunmaktadır (2) (Şekil 232). Sultan Selim Camii, ibadet mekanı ile ibadet mekanının iki yanına konulanmış kendi içinde dört eyvanlı ve köşe hücreli plan şeması gösteren tabhane mekanlarından meydana gelmektedir. Yapının kuzeyinde yedi birimli bir son cemaat yeri ile revaklı bir 1422 Yapı Selimiye, Yavuz Sultan Selim Camii şeklinde de adlandırılmaktadır Bkz. W. Müller-Wıener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, İstanbul, Mart 2007, s.476; G. Goodwin, a.g.e., s.184; S.A. Kahraman-Y. Dağlı, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.110; C.E. Arseven, Türk Sanatı Tarihi, s.317-19; C.E. Arseven, Türk Sanatı, s.156; H. Ethem, a.g.e., s.49-50; S. Eyice, “İstanbul Minareleri”, s.41; D. Kuban, a.g.e., s.231-32. 1423 G. Cantay, a.g.e., s.52; M. Hattstein-P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi, Italy, 2007, s.549; E. Çelebi, a.g.e., Cilt:1, Kitap:1, s.110; D. Kuban, a.g.e., s.232-33. 1424 T. Öz, a.g.e., I, s.130; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.476; N. Çöl, a.g.t., s.49. 1425 Yapı hakkında Bkz. C.E. Arseven, Eski İstanbul (Abidat ve Mebanisi), İstanbul, 1989, s.168-169; W. Müller-Wıener, a.g.e., s.23. 1426 Yapı hakkında Bkz. C.E. Arseven, a.g.e., s.187; W.Müller-Wıener, a.g.e., s.279. 1427 W. Müller-Wıener, a.g.e., s.478. 619 avlu, son cemaat yerinin doğu ve batı köşelerinde ise birer adet minaresi bulunmaktadır (Şekil 232-233). Şekil 232. İstanbul Sultan Selim Külliyesi. Vaziyet Planı (www.archnet.org’tan). Yapının inşa malzemesinde düzgün küfeki taşı, mermer ve iki renkli taş kullanılmıştır. Yapının iç ve dış cephelerinde, son cemaat yeri kuzey cephesi ile avlu revaklarının avluya bakan cepheleri hariç, küfeki taşı kullanılmıştır. Taçkapılar, revak cepheleri ve son cemaat yerinde ise mermerin tercih edildiği görülmektedir. Pencere 620 alınlıkları ve kemerlerde ise iki renkli taşlar kullanılmıştır. Örtüler sıvalı ve boyalı olduğundan inşa malzemesi görülmemektedir. Duvarlar düz, oluk ve dış bükey silmelerle son bulmaktadır1428. Örtüler ise kurşun kaplıdır (Resim 555-560). Şekil 233. İstanbul Sultan Selim Camii. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek ). Avluda alt kotta 16 adet pencere yer almaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerleri iki renkli taşlarla şekillenmiştir. Düz ve pahlı silmelerle hareketlendirilen söveler mermerdir. Pencereler düz ve iç bükey silmelerle çevrelenmiştir. Pencere açıklıklarına lokma demir parmaklıklar takılmıştır. Üst sıra pencereleri ise sivri 1428 Silmelerin çizimi için Bkz. M. Binan, Türk Saçak ve Kornişleri, s.98-102, R.91, Planş XXXII. 621 kemerlidir ve alçıdan dışlıkları vardır. Kemerler alt sıra pencereleri gibi iki renklidir (Resim 557-558). Avlunun güneybatı ve güneydoğu köşelerine konumlanmış minareler kesme taştır. Kare kaideler dikdörtgen formlu çökertmelerle hareketlendirilmiştir. Pabuçla gövdeyi iki yönden kırmızı renkli taşlarla sınırlandırılmış, kalın bir kaytan silme ayırmaktadır. Çokgen gövde şerefe altında İstanbul II. Bayezid İmareti’nin minarelerinde de olduğu şekilde kırmızı renkli taş ve palmetlerle son bulmaktadır1429 (Resim 507-508). Şerefe altı mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Çokgen petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür (Resim 555-556). Cami iç avlusuna taçkapı formunda üç kapıdan girilmektedir. Doğu ve batı kapıları dışarıya çok fazla taşıntı yapmamaktadır. Sivri kemerli mermer taçkapıların dış çerçeveleri düz, oluk ve dış bükey silmelerle oldukça sade bir görünümdedir. Basık kemerle örtülü giriş aralığının kemeri iki renkli zıvanalıdır. Kemer ve sövelerde mermerdir. Basık kemer üzerinde yer alan dikdörtgen formlu kitabe panosu boştur. Kuzeydeki taçkapı dışa daha fazla taşıntı yapmaktadır. Mukarnas kavsara ile örtülü mermer kapının çerçevesi basit silmelerle şekillenmiştir. Taçkapı palmetlerden meydana gelen bir tepelikle taçlandırılmıştır. Yan kanatlarda yer alan mihrabiyeler birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Basık kemer üzerinde yer alan yeşil renkli mermer kitabe panosu boştur. İçe de taçkapı formunda yansıyan kapının yan kanatlarına mukarnas kavsaralı nişler yerleştirilmiştir (Resim 557-558). Avluda yer alan şadırvan, sekiz mermer sütunla taşınan bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe dıştan kurşun kaplanmıştır. Kubbe, kurşunlar ve ahşap kubbe saçağı son onarımda yenilenmiştir. Mermer şadırvan havuzunun merkezine fıskiye yerleştirilmiştir. Çeşme aynaları, sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir (Resim 559-560). Son cemaat yeri ile birlikte avluyu on sekiz sütun ve yirmi iki kubbe çevirmektedir. Avlu etrafındaki yirmi pencere üzerinde çini panolar yer almıştır. Bitkisel kompozisyonlu bu panolarda eksik plakalar bulunmaktadır. Bazı panolarda da farklı bir yerden geldiği belli olan kompozisyonla uyumsuz plaklar bulunmaktadır. Bu durum yanlış onarımların bir getirisi olmalıdır. Avlu revakları ile son cemaat yeri 1429 Kaynaklarda her iki yapının minarelerindeki benzerlikten yola çıkarak yapının mimarının da aynı kişi olabileceği belirtilmektedir. Bkz. S. Eyice, İstanbul Minareleri, s.13. 622 birimleri pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Kubbe ve geçişlerdeki kalemişleri son onarımda yenilenmiştir. Bazı kubbelerde orijinal süslemeler modül olarak bırakılmıştır (Resim 559-560). Son cemaat yerinin güney cephesi oldukça simetriktir. Ortada taçkapı, taçkapının iki yanında ikişer pencere, birer dış mihrap ve doğu ve batı uçlarda da yine birer pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin mermer söveleri silmelerle hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli pencere alınlıkları iki renkli taşlarla şekillenmiştir. Alınlıklar bitkisel örnekli çini plakalarla kaplanmıştır. Beşgen planlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür (Resim 560). Taçkapı dışa taşıntılı şekilde inşa edilmiştir. Yan kanatlar üzerinde mukarnas kavsaralar ile örtülü beşgen planlı birer mihrabiye yer almaktadır. Taçkapı düz silmelerle çevrelenmiştir. Yan sövelere kum saati altlık ve başlıkları olan birer sütunce yerleştirilmiştir. Sütuncelerin gövdeleri yoğun şekilde bitkisel örnekli süslemelerle dolgulandırılmıştır. Taçkapı iki yandan sarkıt tarzı unsurlar barındıran bir mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara köşeliklerinede birer kabara yerleştirilmiştir. Giriş aralığı iki renkli zıvanalı geçmeli basık kemerlidir. Kemerin üzerine dikdörtgen formlu inşa kitabesi yerleştirilmiştir. Taçkapının ahşap kapı kanatları geometrik örnekli kündekari tekniğindedir. Taçkapı içe de taçkapı formunda yansımıştır. Yan yüzeylere mukarnas kavsaralı nişler yerleştirilmiştir (Resim 561-562). İbadet mekanının doğu ve batı duvarı ile organik bağı olan tabhane mekanlarının hem ibadet mekanına hem de dış cephelere açılan birer kapısı vardır. Mekanlar, kendi içlerinde dört eyvanlı köşe hücreli plan şemaları ile simetrik ve düzenlidir. Tüm birimler birer kubbe ile örtülüdür. Dağılım mekanı işlevini gören orta mekanının kubbesine birer aydınlatma feneri yerleştirilmiştir. Köşelerdeki mekanlarda ocak ve dolap nişleri bulunmaktadır. Ocaklar son onarımda elden geçirilmiştir. Tabhane mekanlarında zemin doğal taş kaplıdır. Son onarımda köşelerdeki tabhane mekanlarının zemini kare planlı taban tuğlaları ile kaplanmıştır (Resim 563-565). Taçkapıdan kare planlı ibadet mekanına geçilmektedir. Bu yapıda Edirne ve İstanbul’daki II. Bayezid imaretlerinde de görüldüğü şekilde avlu mekanı tamamen ortadan kalmıştır. İbadet mekanı doğu ve batısına yerleştirilmiş tabhane mekanları 623 dikkate alınmazsa kare planlı camiler grubuna dahil edilebilir. Mekan geçişleri pandantiflerle sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür (Resim 566-567). İbadet mekanının tüm duvarlarında alt kotta dörder, pencere açıklığına yer verilmiştir. Dikdörtgen formlu pencerelerin sivri kemerli alınlıkları çini plakalarla, ahşap pencere kanatları ise geometrik süslemelerle bezenmiştir. Sivri kemerli üst sıra pencereleri ise vitraylıdır (Resim 566-567). İbadet mekanının kuzey kesimine taçkapının her iki yanının üst kesimine yerleştirilmiş üçer konsolla taşınan bir mahfil bulunmaktadır. Geometrik geçmeli mermer şebekeli korkuluklara sahip mermer konstrüksiyonlu unsura, taçkapının iki yanına yerleştirilmiş pencerelerin içerisindeki merdivenlerle ulaşılmaktadır. Mahfil katının iki yanındaki açıklıklarla birer dar koridorla bağlantısı sağlanarak minareye ve örtüye ulaşılmaktadır. İbadet mekanı doğu, batı ve kuzey duvarlarına yerleştirilmiş eyvanlarla hareketlendirilmiştir. Kuzeyde taçkapının iki yanına yerleştirilmiş eyvanlar sivri kemerli, doğu ve batı duvarlarındaki boyuna dikdörtgen formlu eyvanlar ise sivri ve dilimli kemerleri ile oldukça hareketlidir. Eyvanlarının içerisine pencereler duvar örgüsünün yerleştirilmiştir. İbadet mekanında duvarların sıvasız bırakılması, gözlenebilmesine olanak sağlamaktadır. Küçük boyutlardaki düzgün kesme taşlar, enine yerleştirilmiştir ve dikdörtgen formludur. Son onarımda taşlar arasında bağlayıcı işlevi gören derzler sökülmüş ve tekrar horasan harcı ile gömük derz şeklinde uygulanmıştır. Mekanın güneydoğu köşesine ve batısına birer mahfil yerleştirilmiştir. Mermer sütunlarla taşınan mahfillerde dilimli kemerler kullanılmıştır. Güneydoğudaki hünkar mahfile güneydoğudaki pencerenin içerisine yerleştirilmiş merdivenlerle çıkılmaktadır (Resim 566). Mahfil Sultan İbrahim (1640-1648) tarafından yaptırılmıştır1430. Çokgen planlı mermer mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara bir Bursa kemeri içindedir. Kavsara köşeliklerine kabaralar yerleştirilmiştir. Ana niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin gövdeleri yeşil renkli mermerdir. Başlık ve kaideleri ise kum saati formundadır. Mihrap kalemişi palmet fistosu ile taçlandırılmıştır (Resim 567). 1430 W. Müller-Wıener, a.g.e., s.478. 624 Mermer minberin dolap aynalığı merkezde üçgen formlu bir bölüm içerisinde yer alan geometrik bir kompozisyonla ve bu süslemeyi çevreleyen bitkisel bir bordür ile dolgulandırılmıştır. Bezemeler kazıma tekniğinde işlenmiştir. Geometrik kompozisyonlu korkuluk ise ajur tekniğindedir. Minberin kapısı ise mukarnas ve palmet fistosu ile taçlandırılmıştır. İbadet mekanında kubbe, geçişler ve pencere çevreleri kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Süslemeler onarımlarla yenilenmiştir. Sultan Selim Camii’nde taş, mermer, çini, ahşap ve kalemişi süslemeler vardır. Taş süsleme pencerelerde, avlu kapılarında ve minarededir. Yapının tüm pencereleri dikdörtgen formlu silmelerle meydana gelen çökertmeler ile hareketlendirilmiştir. Kemerler kırmızı ve beyaz renkli taşlarla alternatif olarak verilmiştir. Avlu kapıları da düz ve pahlı silmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 555557). Minarelerin şerefe altları mukarnaslarla dolgulandırılmıştır. Mukarnasların alt kesiminde bir sıra palmet fistosu kırmızı renkli kakma tekniği ile işlenmiştir. Mermer süslemeler ise taçkapıda, avluda, mihrap, minber ve mahfildedir. Mermer taçkapı düz silmelerle çevrelenmiştir. Yan sövelere kum saati altlık ve başlıkları olan birer sütunce yerleştirilmiştir. Sütuncelerin gövdeleri yoğun şekilde bitkisel örnekli süslemelerle dolgulandırılmıştır. Benzer süslemeleri İstanbul II. Bayezid İmareti’nin taçkapının sütuncelerinde de görmek mümkündür (Resim 511). Taçkapı mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara iki yandan sarkıt tarzı unsurlarla hareketlendirilmiştir. Kavsara köşeliklerinede birer kabara yerleştirilmiştir (Resim 561). Avlu ve son cemaat yerindeki sütunların mermer başlıkları mukarnaslıdır. İç mekanda mermer süslemenin görüldüğü unsurlardan biri olan mihrap, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Kavsara bir Bursa kemeri çevrelenmiştir. Kavsara köşeliklerine yüzeyleri geometrik bir ağ ile dolgulandırılmış kabaralar yerleştirilmiştir. Ayrıca Bursa kemerinin köşelikleri, bitkisel süslemeler ile bezelidir. Rumi ve kıvrım dallardan meydana gelen süslemenin zemini yeşil renkli, bezemelerin üzeri de yaldızlıdır. Bezemeler kazıma tekniğinde işlenmiştir. Ana niş iki yandan birer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Sütuncelerin gövdeleri yeşil renkli mermerdir. Başlık ve kaideleri ise kum saati formundadır (Resim 567). 625 Mermer minberin dolap aynalığının merkezide üçgen formlu bir bölüm bulunmaktadır. Bu bölümün içi kazıma tekniği ile işlenmiş geometrik bir kompozisyonla dolgulandırılmıştır. Geometrik kompozisyon sekiz kollu yıldızın kollarından gelişmiştir. Üçgen bölümü bitkisel bir bordür çevrelemektedir. Hatayi, rumi, yaprak ve kıvrım dallardan meydana gelen süslemede bezemelerin yüzeyi yivlerle hareketlendirilmiştir. Benzer süslemeleri Bursa’daki Yeşil İmaret’in pencere alınlıklarında görmek mümkündür (Resim 162; Şekil 83-89). Geometrik kompozisyonlu korkuluk ise ajur tekniğindedir. Minberin kapısı ise mukarnas ve palmet fistosu ile taçlandırılmıştır1431. Çini süsleme yapıda son cemaat yerinde ve ibadet mekanındaki pencerelerin alınlıklarındadır. Mavi ve firuze renkli zemin üzerine palmet, rumi, hatayi ve kıvrım dallardan meydana gelen bitkisel kompozisyonlar meydana getirilmiştir. Bezemeler beyaz, sarı ve açık mavi renklerle verilmiştir. Benzer tarzda süslemeler Bursa Yeşil İmaret’in iç mekanlarındaki pencere alınlıklarında da vardır (Şekil 96) Ahşap süsleme taçkapıda ve pencere kanatlarındadır. Taçkapının ahşap kapısı iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Her kanat üç bölüme ayrılmıştır. Alt ve üst panolar orta panoya göre daha küçüktür ve enine dikdörtgen formdadır. Üst panolarda kazayağı formunda geometrik bir kompozisyon, boyuna dikdörtgen formlu orta panolar ile alt panolarda ise on kollu yıldızın kollarından meydana gelen geometrik süsleme işlenmiştir. Yıldızın kollarının kesişmesinden meydana gelen geometrik parçaların üzeri kazıma tekniği ile kapalı formda verilmiş bitkisel örnekli süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Orta panoların ortalarında birer adet ahşap kabara da vardır. Kapı kanatları kündekari tekniğindedir. Bini sadedir. Kapı son onarımda bakımı yapılarak onarılmıştır (Resim 561-562). Onarımı ve bakımları yapılan ibadet mekanındaki pencere kanatları da iki kanat ve bir biniden meydana gelmektedir. Üçer panoya ayrılan kanatlarda geometrik süslemeler hakimdir. Taçkapıdan farklı olarak geometrik parçaların yüzeyleri sade bırakılmıştır (Resim 567). Yapıda klasik döneme özgü kalemişi süslemeler son cemaat yeri ve ibadet mekanında örtü ve geçişlerdedir. Yukarıda da değinildiği gibi 2008-2010 yılları 1431 Minber için ayrıca bkz. G. Apa, a.g.t., s.42-45, Çiz.7. 626 arasında yapılan onarımda tüm süslemelerin üzerleri yeniden boyanarak canlandırılmış, eksik kısımlar tamamlanmıştır1432 (Resim 559, 561). Tarihlendirme Yapının taçkapısı üzerinde üç satırdan meydana gelen inşa kitabesi bulunmaktadır (Resim 568). Celi sülüs Arapça kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ اﻣﺮ ﺑﺎ اﻧﺸﺎء ھﺰا اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺸﺮﯾﻒ ﺳﻠﻄﺎن اﻻﻋﻈﻢ اﻻﮐﺮم ﺳﯿﺪ ﺳﻼﻃﯿﻦ اﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ‬-١ ‫ﻣﺎﻟﻚ اﻟﺒﺮﯾﻦ واﻟﺒﺤﺮﯾﻦ ﺧﺎدم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ‬ ‫ اﻟﺸﺮﯾﻔﯿﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ ﺧﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺧﺎن اﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن‬-٢ ‫اﺑﻦ اﻟﻔﺘﺢ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﺧﺎداﷲ ﻣﻠ ﮫ وﺳﻠﻄﺎﻧﮫ‬ ‫ وﺗﻢ زﻟﻚ اﻟﻌﻤﺎرة اﻟﻤﺒﺎر ۃ ﻓﻰ ﻏﺮهٔ ﺷﮭﺮ ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام ﻟﺴﻨۃ ﺗﺴﻊ وﻋﺸﺮﯾﻦ وﺗﺴﻌﻤﺎﯾۃ‬-٣ Kitabenin Anlamı: Bu cami-i şerifin inşasını Arab ve Acem sultanlarının sultan-i erkemi, denizler ve karalar sahibi, Haremeyn-i şerifeynin bâdimi, Sultan evladı Sultan Selim han ibn-i Sultan Bayezid han ibni Ebulfetih Sultan Mehmed (Allah onun mülkünü korusun) emirleriyle 929 senesi Muharrem ayında inşa olunmuştur1433. Kitabesinde yapının I. Selim tarafından yapıldığı yazılmasına rağmen binanın oğlu Kanuni Sultan Süleyman tarafından babasının namına vefatından sonra yapıldığı, türbe kitabesine gönderme yapılarak öneri sürülmektedir1434. İnşa kitabesinden yapının H.929/1522 yılında inşa edildiği öğrenilmektedir. 1432 Kalemişi süslemeler için bkz. C. Nemlioğlu, a.g.t., s.153-55; E.L. Tekinkaya, a.g.t., s.109-112. C.E. Arseven, a.g.e., s.319. Kitabe için ayrıca bkz. F.G. Ersoy (Top), a.g.t., s.45-50. 1434 T. Öz, a.g.e., I, s.129-130; D. Kuban, a.g.e., s.232. 1433 627 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.61 :SİNAN PAŞA İMARETİ/CAMİİ1435 :Afyonkarahisar/Sincanlı İnceleme Tarihi :234 Resim No :29.12.2009 :569-575 Sincanlı İlçesi1436, Afyonkarahisar İl merkezine 33 km uzaklıktadır. İlçe merkezinde yer alan Sinan Paşa Külliyesi, bugün cami olarak adlandırılan imaret, sadece imaret işlevinde olan yapı, hamam ve türbeden meydana gelmektedir. Hamam imaretin yaklaşık 300 m. ilerisinde, Lala Sinan Paşa Türbesi ise imaretin bahçesinin kuzeyindedir1437. Kitabesine göre külliye Lala Sinan Paşa tarafından H.931/1524-25 yılında inşa ettirilmiştir1438. Yapıda enine dikdörtgen planlı merkezi hacim, aynı aks üzerinde artarda sıralanmış iki kubbe ile örtülüdür. Girişleri dışarıdan sağlanan iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat yeri ile kuzeybatı köşesinde de bir minaresi vardır (Şekil 234). Yapıda kesme taş, moloz taş, mermer ve tuğla kullanılmıştır. Beden duvarları moloz taşlarla, minare kaidesi, son cemaat yerinin kuzey cephesi ve taçkapı kesme taşlarlarla, taçkapı ana nişi mermerle, minare gövdesi, örtü ve kemerler de tuğla ile inşa edilmiştir. Yapının beden duvarlarında düzenli olmasa da tuğla hatıllara ve yer yer kesme taşlara da rastlanmaktadır (Resim 569-570). Kurşun kaplı örtülerin kasnakları sıvalıdır1439. Yapıda çok fazla pencere açıklığına yer verilmemiştir. Ana kütlenin kuzey ve güney duvarlarında alt kotta ikişer adet, doğu ve batı duvarlarında ise birer adet pencere açıklığı vardır. Tabhane mekanlarında ise dışa bakan doğu ve batı duvarlarında birer adet pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencerelerin lento ve söveleri kesme 1435 S. Eyice, “Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.303. Yapı Sinan Paşa İmaret Camii, Paşa Camii, Sinan Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.145; A. Kuran, a.g.e., s.167-169. 1436 Bugün ilçe Sinan Paşa olarak adlandırılmaktadır. Sinan Paşa kasabası 1953 yılında ilçe olmuştur. 1437 Sinan Paşa’nın Türbesi’ndeki mezar taşlarının transkripsiyonları için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.307-308. 1438 Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.145. 1439 Kaynaklarda örtülerin tamamen kiremit kaplı olduğu belirtilmektedir Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.146,148, s.146’daki onarım sonrasına ait fotoğraf; S. Eyice, a.g.m., Res.2-5, 10, s. 319320’de, 1968 yılında yaptığı incelemede örtülerin Marsilya tipi kiremitli kaplı olduğunu, ancak orijinalinde alaturka kiremit olması gerektiğini belirtmektedir. 628 taştır. İbadet mekanının pencerelerinin gemi teknesi kemer formunda alınlıklar vardır. Pencereler bu formu 1876 yılındaki onarımda almıştır1440 (Resim 569). Şekil 234. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. Plan. Yapının kuzeybatı köşesinde yer alan minarenin kesme taş kaidesi, dışa beş kenarlı olarak yansımaktadır. Pabuç ve silindirik gövde tuğladandır. Kaide ile pabuç, gövde ile şerefe birbirlerinden kalın kaytan silmeler ile ayrılmaktadır. Silindirik formdaki tuğla petek, kurşun kaplı konik bir külah ile örtülüdür. Yapının batısında yer alan mermer şadırvan, kare ayaklarla taşınan, üzeri kurşun kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Unsur son onarımda yenilenmiştir. Son cemaat yerinin doğu ve batı kısmı, tabhane mekanlarının dış duvarlarının uzantısı olan duvarlarla dışa kapalıdır. Beş birimli son cemaat yeri kuzeyde ise dört adet sütunun taşıdığı sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Kemer araları bugün camekanlarla 1440 S. Eyice, a.g.m., s.320. 629 kapatılmıştır1441. Son cemaat yerinde kesme taş malzeme kullanılmıştır. Birimin kuzey duvarında ortada taçkapı, taçkapının iki yanında birer dikdörtgen planlı pencere bulunmaktadır. Duvarın doğu ve batı uçlarında da tabhane mekanlarının girişleri vardır. Mekanın batı duvarının kuzey ucundaki açıklıkla da minareye çıkılmaktadır. Son cemaat yerinde her birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülmüştür. Ortadaki birimin kubbesi diğerlerinden daha yüksek tutularak vurgulanmıştır (Resim 570). Dışa taşıntı yapan taçkapı, Bursa kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Çerçeve silmelerle çevrelenmiştir. İki renkli zıvanalı basık bir kemer ile örtülü giriş açıklığında kemer ve söveler mermerdir. Taçkapı ise kesme taş kaplamadır. Basık kemer üzerindeki mermer inşa kitabesi üç satırdır. Son cemaat yerinin doğu ve batı uçlarında yer alan açıklıklarla ulaşılan tabhane mekanları kare planlıdır. Her iki mekan da birer beşik tonoz ile örtülüdür. Mekanlarda kapı dışında dışa açılan tek unsur, her iki mekanın dışa bakan doğu ve batı duvarlarında yer alan dikdörtgen formlu birer adet penceredir. Bugün dolap nişi görünümündeki nişler birer ocaktır. Yapılan onarımlarla bu şekli almışlardır1442. Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. Klasik tabhaneli camilerden farklı bir plan yapısında olan ana kütle enine dikdörtgen planlıdır. Merkezi hacim duvarlara ve merkezde yer alan iki kare kesitli paye üzerine oturan iki kubbe ile örtülüdür. Aynı aks üzerine yerleştirilmiş kubbe ile örtülü merkezi hacmin iki yanı genişletilerek birer yarım kubbe ile örtülmüştür. Tabhaneli camilerde karakteristik özelliklerden biri olan iki ana mekanı ayıran enlice kemer bu yapıda da karşımıza çıkmaktadır. Tabhane mekanlarının girişlerinin dışarıdan yerilerek yapıdan koparılması ve merkezi plan şeması uygulanması ilerleyen dönemde bu tip yapılarda meydana gelen değişimleri göstermektedir. İbadet mekanının iki yanında yapılan bu genişletme çalışması, Afyonkarahisar’da yer alan Gedik Ahmet Paşa İmareti’nde de karşımıza çıkmıştı (Şekil 172). Yapıda örtülere geçiş, merkezi kubbelerde pandantifler ve sekizgen kasnaklarla sağlanmaktadır. Yanlardaki yarım kubbeler ise güneyde pandantif geçişlere, dışa bakan 1441 Kaynaklarda yayınlanmış onarım sonrasını gösteren fotoğraflarda son cemaat yeri kemer araları açıktır, örtüler ise kiremit kaplıdır Bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.146; S. Eyice, a.g.m., Res.25, 10. 1442 S. Eyice, a.g.m., s.321. 630 doğu ve batı duvarlarda ise içleri mukarnaslarla dolgulandırılmış tromplara oturmaktadır1443 (Resim 571-574). Yarım daire kesitli mihrap nişi çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Dönem ile uyuşmayan mihrap 1876 yılındaki onarımının birer eseridir. Ahşap minber ise niteliksizdir. Tarihlendirme Yapının taçkapısında yer alan inşa kitabesi mermer üzerine kabartma tekniğindedir. Arapça harflerle yazılı Türkçe kitabe üç satırdan meydana gelmektedir (Resim 575). Kitabenin Arapça harfler ile yazılışı: ‫دﻻدﯾﻤﻜﻢ ﻋﻘﺒﻲ ﺑﻨﺎس‬ ‫ﻛﮫ وردى اھﻤﺎدﻧﮫ ﺟﺎن ﺻﻔﺎﺳﻦ‬ ‫ﺳﻨﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻠﻮب دﻧﯿﺎ ﻓﻨﺎﺳﻦ‬ ‫ﻋﻤﺎرت ﺑﺸﻠﺪى و ﺟﺎﻣﻊ اﯾﺪى‬ ‫ﻗﻠﻨﺪىﺠﻤﻌﮫ و اوﻗﺎت ﺧﻤﺴﮫ اوﻗﻮﻧﺪى ھﺮ ﺳﺤﺮ اوراد ﯾﺲ‬ ‫اده ﻟﺮ روﺣﻨﮫ رﺣﻤﺖ دﻋﺎﺳﻦ‬ ‫ﻗﻤﻮ ﻣﺆﻣﻦ اوﻟﻨﻠﺮ ﺑﻮ ﺳﺒﺒﺪن‬ ‫اﻗﻮدﯾﻠﺮ ﻣﺪﺣﻨﮫ ﻃﺲ‬ ‫ﯾﺎزار ﺑﻮ ﺻﻔﺎدارﻧﮫ ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫و ﺣﺴﻦ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺧﺪا‬ 1-Sinan Paşa bilüp dünya fenasın Diledi kim ukba binasın 2-İmaret başladı ve cami idi Ki verdi ihmadına can safasın 3-Kılındı cum’a ve evkat-ı hamse Okundun her seher evrad-ı Ya-sin 4-Kamu mü’min olanlar bu sebebten Ederler ruhuna rahmet du’asın 5-Yazanlar bu sefa darına tarih Okudular medhıne (?) Tâ-Sîn 1443 Pandantifler 1876 yılındaki onarımlarla bu şekli almıştır. Bkz. S. Eyice, a.g.m., s.320. 631 ‫ﺗﻤﺖ ﺑﻌﻮن اﷲ‬ 6-Temmet bi’avni’llahi ve hüsn-i Tevfikıhı Kad temmet bi’avnillah hüsnü ve Tevfik-i Huda1444. Tarih kısmı ebced hesabı ile verilen yapı H.931/1524-25 yılında Lala Sinan Paşa tarafından yaptırılmıştır. Yapı Kanuni Sultan Süleyman’ın (1520-1566) saltanatının ilk yıllarında yapılmıştır1445. Kaynaklarda inşa kitabesinin alt tarafında basık kemer üzerinde siyah boya ile bir başka kitabenin olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır1446. Ancak bugün bu yazılar yoktur. Yapının güney duvarının saçak seviyesinde de H.1293/1876 tarihli bir onarım kitabesi vardır1447. Kitabeden yapının 1876 yılında Necib Nuri Efendi tarafından onarıldığı anlaşılmaktadır. Sinan Paşa İmareti’nin H.931 1 Rebiülevvel/27 Aralık 1524 tarihli Arapça bir vakfiyesi vardır1448. Sinan Paşa, külliyedeki türbesindeki mezar taşlarından da anlaşılacağı gibi Mehmet adlı bir şahsın oğludur. H.932/1525-26 yılında vefat etmiştir1449. 1444 Kitabenin farklı okunuşları için bkz. Türkiye’de Vakıf Abideler…, I, s.149. S. Eyice, “Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, s.304-305. 1446 Kitabenin fotoğrafı ve transkripsiyonu için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.305, Res.12-13. 1447 Onarım kitabesinin transkripsiyonu için bkz. S. Eyice, a.g.m., s.306. 1448 Vakfiye için bkz. Ay.mak., s.308-312; R. Şeşen, “Sinan Paşa’nın Arapça Vakfiyesinin Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.337-343. 1449 Ay.mak., s.307-308. 1445 632 Katalog No :3.62 Yapının Adı Yeri Şekil No :PİRİ MEHMET PAŞA CAMİİ :İstanbul/Silivri İnceleme Tarihi :235 Resim No :22.11.2009 :576-583 Silivri İlçesi, Piri Mehmet Paşa Mahallesi’nde yer alan yapı, kervansaray, medrese, kitaplık, muvakkithane, imaret, sıbyan mektebi, hamam ve çeşmeden meydana gelen bir külliyeye dahildir. Bugün külliyeden geriye kalan tek yapı incelememize konu olan yapıdır. 1530 yılında inşa edilen yapının banisi Yavuz Sultan Selim’in son, Kanuni Sultan Süleyman’ın ilk sadrazamı olan Pirî Mehmet Paşa’dır. Yapı ibadet mekanı, iki tabhane mekanı, minare ve son cemaat yerinden meydana gelmektedir (Şekil 235). Şekil 235. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Plan (www.archnet.org’tan işlenerek). 633 Yapının beden duvarları düzgün kesme taş kaplıdır. Duvarlar saçak hizasında kaytan silmeler ile son bulmaktadır. Örtüler kurşun kaplıdır (Resim 576-577). Yapının alt sıra pencereleri dikdörtgen formdadır. Atkı taşı ve söveler mermerdir. Pencerelerin sivri kemerli alınlıkları vardır. Üst sıra pencereleri sivri kemerlidir ve birer alçı dışlık ile örtülüdür. Yapının minaresine ibadet mekanının batı duvarının kuzey ucuna yerleştirilmiş bir açıklık ile ulaşılmaktadır. Beden duvarları üzerinde yükselen unsur kesme taştandır. Silindirik gövde şerefe altında kalın bir kaytan silme ile son bulmaktadır. Şerefe altı mukarnaslarla hareketlendirilmiştir. Silindirik formdaki petek Barok döneme özgü süsleme unsurları ve taş bir külah ile son bulmaktadır (Resim 576). Yapının kuzeyinde yer alan şadırvan mermerdir. Kare kesitli mermer kaplama ayaklarla taşınan konik külah, kurşun kaplanmadır. Şadırvanda örtü ve ayaklar onarım geçirmiştir. Beş birimli son cemaat yeri geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Mekan kuzeyde dört sütunla taşınan sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Birer duvar ile kapatılmış doğu ve batı cepheler ise dışa dikdörtgen formlu birer pencere ile açılmaktadır. Son cemaat yerinin güneyi ortada taçkapı taçkapının iki yanına yerleştirilmiş aralarında birer dış mihrap bulunan ikişer pencere ile simetrik düzendedir. Dikdörtgen formlu alt sıra pencerelerin alınlıkları ve üst sıra pencereleri sivri kemerlidir. Üç kenarlı dış mihraplar birer mukarnas kavsara ile örtülüdür. Unsurlar düz ve kaytan silmeler ile çevrelenmektedir. Geçişler ve kubbe yüzeyi geç dönemde klasik süsleme programına özgü kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir (Resim 577). Kesme taş kaplama çerçeveye sahip taçkapı, dışa taşıntı yapmaktadır. Çerçeve, düz, dış ve iç bükey silmeler ile hareketlendirilmiştir. Taçkapı ana nişi Bursa kemeri bir tonoz içerisindedir. Bursa kemeri, söve ve basık kemer mermerdir. Giriş açıklığının üst kesimine dini içerikli Arapça bir kitabe panosu yerleştirilmiştir. Açıklık iki kanatlı ahşap bir kapı ile örtülüdür (Resim 577). Taçkapıdan ibadet mekanına geçilmektedir. İbadet mekanının doğu ve batı duvarlarının iki yanına birer adet tabhane mekanı yerleştirilmiştir. Kare planlı tabhane mekanlarından doğudaki pandantif geçişli bir kubbe ile örtülüdür. Batıdaki tabhane 634 mekanı ise duvar içerisine yerleştirilmiş minarenin varlığı nedeniyle iç kesimde daralmıştır. Kemerlerle kare bir alan oluşturularak bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbe ve geçişler kalemişi süslemelerle hareketlendirilmiştir. Tabhane mekanlarının hem dışa hem de ibadet mekanına açılan birer kapısı vardır. Dikdörtgen formlu kapıların söveleri mermerdir. Mekanların güney ve kuzey duvarlarında ise alt kotta birer dikdörtgen formlu pencere bulunmaktadır. Kuzeydeki pencerelerin iki yanında dikdörtgen formlu birer niş vardır (Resim 582-583). Kare planlı ibadet mekanı geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın doğu, batı ve kuzey duvarlarının alt kesiminde ikişer pencere açıklığına yer verilmiştir. Güneyde ise dışa taşıntı yapan ve mihrabı da içinde barındıran bölümün iki yanında birer pencere vardır. Dışa taşıntılı bölümün yan kanatlarında birer, güneyinde de mihrabın iki yanında birer pencere bulunmaktadır. Birim yarım kubbe ile örtülüdür. Mekanın duvarları, kubbe yüzeyi ve geçişler klasik dönem süsleme programına sahip kalemişi süslemelerle bezelidir. İbadet mekanının kuzey duvarına, girişin iki yanına ahşap konstrüksiyonlu bir kadınlar mahfili yerleştirilmiştir (Resim 578-581). İki yandan birer köşe sütuncesi ile sınırlandırılmış beş kenarlı mihrap nişi, mukarnas kavsara ile örtülüdür. Yağlıboya ile boyanmış mihrap, palmet fistosu ile taçlandırılmış bir tepelikle son bulmaktadır (Resim 578-579). Mermer minberde aynalık ve korkulukta iç içe geçmelerle meydana gelen geometrik örnekli bir süsleme bulunmaktadır. Bezemeler kazıma tekniğindedir (Resim 578). Piri Mehmet Paşa Camii’nde plan şeması irdelendiğinde avlu mekanının İstanbul ve Edirne II. Bayezid imaretleri ile İstanbul Sultan Selim Camii’nde de olduğu gibi tamamen ortadan kalktığı görülmektedir (Şekil 218, 183, 233). Merkezi hacim tüm yapı içerisinde baskın konumdadır ve iyice küçülerek işlev değiştiren tabhane mekanları ise sembolik olarak yerlerini korumaktadır. Kare palanlı mekanın mihrabı da içine aldığı güney bölümü dışa çıkıntı yapması, dönem cami mimarisi için karakteristiktir. Özellikle İstanbul’daki merkezi planlı yapılarda görülen mihrabın bulunduğu alanın plan şeması içerisinde bu şekilde tasarlanması, geç dönem yapılarından biri olan bu yapıda da tercih nedeni olmuştur. 635 Tarihlendirme Yapının inşa kitabesi yoktur. Giriş kapısı üzerinde yer alan Arapça dini içerikli kitabede “Kelime-i Tevhid” ve H.937/1530-31 tarihi bulunmaktadır. Son cemaat yerinde yer alan alt sıra penceresindeki onarım kitabesinde de 1179/1765-66 tarihi görülmektedir. Sultan Selim’in vezirlerinden biri olan Piri Mehmet Paşa’nın caminin haziresinde yer alan mezar taşında ise ölüm tarihi olarak 1532 yılı verilmiştir. Buradan yola çıkarak yapının 1530-31 yıllarında inşa edilmiş olabileceği söylenebilir. 636 Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.63 :UZUN HASAN İMARETİ/CAMİİ1450 :Fethiye/Malatya İnceleme Tarihi:12.11.2009, 30.06.2010 :236 Resim No :584-590 09.03.2010, Yazıhan İlçesi, Fethiye Köyü, Malatya şehir merkezine 40 km. uzaklıktadır. Yapı 1566 yılında Beylerbeyi Abdüsselam oğlu Mustafa Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. Yapı en son 2004 yılında, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmıştır. Yapı, ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, son cemaat yeri ve bir adet minareden meydana gelmektedir (Şekil 236). Şekil 236. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Plan (S. Eyice’den işlenerek). 1450 Yapı halk arasında Abdülrezzak Camii, Abdüsselam Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. İ. Aytaç, a.g.t., s.129-131. 637 Yapının beden duvarları ile minare düzgün kesme taş kaplıdır. Tabhane mekanların da ise moloz taş kullanılmıştır. Son cemaat yeri ahşap konstrüksiyonlu kiremit kaplı bir çatı ile örtülüdür. Diğer örtüler ise kurşun kaplıdır. Düzgün kesme taş kaplamalar ve kurşun örtüler son onarımda yenilenmiştir (Resim 584-586). Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Son cemaat yerinin batı kanadına konumlanmış minare kaidesi kare planlıdır. Yüksek pabuç sivri kemerlerle hareketlendirilmiştir. Silindirik gövde ile pabucu, şerefe ile gövdeyi birer adet kalın kaytan silme ayırmaktadır. Silindirik petek, kurşun kaplı küçük bir kubbe ile örtülüdür (Resim 584-586). Son cemaat yeri kareye yakın dikdörtgen kesitli kesme taş ayaklarla taşınan sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Doğu ve batı kanadının dışarısı ile bağlantısı sadece ikişer adet pencere ile sağlanmaktadır. Batıdaki pencerelerden kuzeydeki sonradan minare girişi haline dönüştürülmüştür. Son cemaat yeri bugün ahşap bir tavan ile örtülüdür. Ancak kalan izlerden son cemaat yerinin beş birimli olduğu ve her birimin geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülü olduğu anlaşılmatadır. Son cemaat yerinde güney duvarda ortada taçkapı, taçkapının iki yanında birer pencere ve tabhane mekanlarının girişleri bulunmaktadır. Dikdörtgen formlu pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir. Çökertmelerin iki yanı ince zarif sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Taçkapının sağındaki pencere ile arasında yarım daire kesitli bir dış mihrap da vardır. Unsur çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Tabhane girişleri küçük dikdörtgen formlu basit açıklıklar şekindedir (Resim 584, 586, 587). Sivri kemerli bir tonoz içerisinde yer alan giriş açıklığı oldukça basittir. Basık kemer ile örtülü kapının üzerinde dikdörtgen formlu inşa kitabesi bulunmaktadır. Ahşap kapı kanadı yenidir (Resim 586). Kare planlı tabhane mekanları geçişleri pandantiflerle sağlanan birer kubbe ile örtülüdür. Mekanların güney duvarlarında basık kemerli birer pencere, kuzey duvarlarında da son cemaat yerine açılan birer kapıları vardır. Her iki mekanın ibadet mekanı ile bağlantısı yoktur. Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri tromplarla sağlanmış bir kubbe ile örtülüdür. Mekanın kuzey duvarında ortada giriş açıklığı, kapının iki yanında da birer adet basık 638 kemerli pencere bulunmaktadır. Doğu ve batı duvarlarında yer alan birer adet pencere ile güney duvarında yer alan iki pencerede aynı formdadır (Resim 588-589). Silmelerle çevrelenmiş, çerçeveye sahip kesme taş kaplama mihrap nişi yarım daire kesitlidir. Unsur, dilimli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsara mukarnas tarzı bezemelerle hareketlendirilmiştir. Dilimli kavsaranın oturduğu gömme sütuncelerin başlıkları da bitkisel örnekli kazıma tekniklikli süslemelere sahiptir (Resim 589). Bezemesiz taş minberde köşk kısmına dokuz basamakla ulaşılmaktadır (Resim 589). Tarihledirme Yapının giriş kapısı üzerinde yer alan üç satırdan meydana gelen inşa kitabesi taş üzerine kabartma tekniğindedir (Resim 590). Sülüs kitabenin Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﺣﺘﻢ ﺑﺜﺎو ھﺰاﻟﯿﻘﻐۃ اﻟﺜﺮﯾﻒ اﻟﺜﺎن راﻟﻌﺎرة ﻋﻠﯿۃ اﻟﺒﻨﯿﺎن ﻓﻰ اﯾﻢ دوﻟۃ اﻟﺴﻠﻄﺎن‬ ‫اﻟﻐﺰاة واﻟﺒﺎھﯿﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻦ اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻢ ﺧﺎن اﻓﺘﺢ اﷲ ﻧﺘﺤﺎ و‬ ‫اﻋﺎﻧﮫ ﻋﻮﻧﺎ ﺑﺎﯾﻐﺎ ﻟﺼﺎ ﺣﯿﺎ ﻟﺨﯿﺮات اﯾﺮال اﻣﺮارﻛﺮام ﻣﻌﻄﻔﺎ ﺑﺎﺷﺎ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ارﺑﻊ‬ ‫و ﺳﺒﻌﯿﻦ وﺗﺴﻌﻤﺎﯾﮫ‬ Kitabenin Anlamı: Bu şanlı, şerefli buk’aniye binası yüksek olan imareti yapmış gaziler ve mücahitler sultanı sultan Selim Han (Yavuz) oğlu Süleyman (Kanuni) devleti günlerinde –Allah onun fetih yollarını açsın- ve hayır sahibi beylerbeyi Abdüsselam oğlu Mustafa Paşa’nın belirli yardımlarıyla dokuz yüz yetmiş dört yılında bitirildi1451. H.974/1566 yılı Kanuni Sultan Süleyman’ın son saltanat yılıdır. Kitabeden yapının 1566 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın son saltanat yılında Beylerbeyi olan Abdüsselam oğlu Mustafa öğrenilmektedir. 1451 Kitabe için ayrıca bkz. İ. Aytaç, a.g.t., s.129. 639 Paşa tarafından inşa ettirildiği Katalog No Yapının Adı Yeri Şekil No :3.64 :İBRAHİM BEY İMARETİ/CAMİİ1452 :Kozluk/Batman İnceleme Tarihi :07.01.2011 :237 Resim No :591-599 Kozluk İlçesi Batman İl merkezine 59 km. uzaklıktadır. İlçe merkezinde yer alan yapı kitabesine göre H.1117/1705 yılında inşa edilmiştir. Yapının banisi Garzan Aşireti’nden Murtaza Bey’in oğlu İbrahim Bey’dir. Yapı 1967-1975 yılları arasında bir onarım geçirmiştir1453. Yapı ibadet mekanı, iki adet tabhane mekanı, beş birimli bir son cemaat yeri ve bir minareden meydana gelmektedir (Şekil 237). Şekil 237. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Plan (R.H. Ünal’dan işlenerek). Yapının inşasında düzgün kesme taş kullanılmıştır. İç ve dış duvarlar ile kubbe geçişleri kesme taşlarla, kubbeler ise tuğlalarla inşa edilmiştir. Beden duvarları ve 1452 Yapı halk arasında İbrahim Bey Camii, İbrahim Paşa Camii şeklinde de adlandırılmaktadır. R.H. Ünal, “Kozluk’ta (Siirt) İki Cami”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I, (1982)’den ayrı basım, İzmir, 1982, s.89. 1453 640 kasnaklar konsol tarzı süslemeler ile son bulmaktadır. Örtüler dıştan betonarme sıva ile sıvanmıştır (Resim 591-94). Kuzey cephedeki iki pencere dışında yapının alt kotunda pencere açıklığına yer verilmemiştir. Dikdörtgen formlu pencereler üç dilimli çökertmeler içerisindedir. Doğu ve batıdaki tabhane mekanlarında yer alan üst sıra pencereleri ise yuvarlak kemerlidir (Resim 593-94). Son cemaat yerinin batısında yer alan kesme taş minarenin kaidesi dikdörtgen planlıdır. Kaidenin köşeleri pahlanarak yumuşatılmıştır. Silindirik gövdenin alt kesimi kaytan silmeler ve kaş kemerler dizisi ile hareketlendirilmiştir. İkişer sıra kaytan silme arasında saadet düğümlerinden meydana gelen bir bordür, kemerleme dizisinde de gülbezekler, damla motifleri ve kare formlu rozetler dönüşümlü olarak verilmiştir. Süslemelerin içleri bitkisel örnekli bezemelerle dolgulandırılmıştır. Gövde üzerinde ayrıca zencirek sıraları, palmet fistosu ve damla motifleri de vardır. Şerefe altı mukarnas tarzı süslemeler ile dolgulandırılmıştır. Silindirik petek dıştan kurşun kaplı küçük bir kubbe ile örtülüdür (Resim 591-94). Beş birimli son cemaat yerinin doğu ve batı cepheleri dışa kapalıdır. Doğu cepheye sonradan bir duvar örülmüş ve bu duvar üzerine bir pencere açılmıştır. Pencere bir dönem örülürek kapatılmıştır1454. Birim kuzeyde sütunlar ve ayaklar üzerine oturan sivri kemerler ile dışa açılmaktadır. Sütunlardan ikisi serbest, ikisi doğu ve batıdaki duvarlarına ve ikisi de ortadaki iki kesme taş ayağa dayalıdır. Sütun kaide ve başlıkları köşeleri pahlı dikdörtgen prizma formundadır. Son cemaat yerinde dört birim geçişleri pandantiflerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür Girişin olduğu orta birim ise bir eyvan formundadır ve örtü yüksek tutularak vurgulanmıştır. Eyvan sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür ve dıştan üçgen bir alınlık yapmaktadır. Eyvanının kemeri balıksırtı motifi ve bitkisel örnekli süslemeler ile çevrelenmiştir. Eyvan ana nişi iki yandan birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır (Resim 594-595). İbadet mekanına ulaşımı sağlayan giriş, eyvanının dip duvarı üzerine yerleştirilmiş basit bir açıklık şeklindedir. Dikdörtgen formlu açıklık sivri bir kemer içerisindedir. Kemer yüzeyi mukarnası andırır süslemeler ile hareketlendirilmiştir. 1454 R.H. Ünal, a.g.m., s.89, Şek.5. 641 Kapının lentosu üzerine beş satırdan meydana gelen inşa kitabesi yerleştirilmiştir (Resim 595). İbadet mekanının iki yanında birer adet tabhane mekanı vardır. Tabhane mekanları, birer sivri kemer ile ibadet mekanına açılmaktadır. Kare planlı mekanlar, geçişleri pandantfilerle sağlanmış birer kubbe ile örtülüdür. Her iki mekanda simetrik düzendedir. Mekanların güney duvarlarında birer adet dikdörtgen formlu dolap nişi vardır. Doğudaki tabhane mekanının doğu duvarında batıdaki tabhane mekanının da batı duvarında ikişer adet dikdörtgen formlu niş bulunmaktadır. Bu iki nişin üst kotuna da birer adet mazgal pencere yerleştirilmiştir (Resim 596-97). Kare planlı ibadet mekanı, geçişleri pandantiflerle sağlanan bir kubbe ile örtülüdür. Yapının iç duvarları kesme taşlarla kaplıdır. Mekanın kuzey duvarında giriş açıklığı, güney duvarında ise mihrap nişi ile iki adet dikdörtgen formlu dolap nişi vardır. Dolap nişleri birer sivri kemer ile örtülüdür (Resim 596-597). Yarım daire kesitli mihrap nişi, çeyrek küre şekilli bir kavsara ile örtülüdür. Kavsaranın iç kısmı istiridye formunda dilimlerle hareketlendirilmiştir. Kavsara kemerini de yivli bir silme çevrelemektedir (Resim 597-98). Ahşap minber yapıya son on yıl içerisinde eklenmiştir1455. Yapıda taş süsleme vardır. Süslemeler dış cephede minarede ve son cemaat yerinde yoğunlaşmaktadır. Kesme taş kaplı minarenin gövdesinde kaytan silmelerin arasında dört kollu yıldızlardan meydana gelen bir bordür vardır. Bu süsleme ile üst kesimde yer alan çift kaytan silme arasında da kaş kemerlerden meydana gelen bir kemerleme dizisi gövdeyi çevrelemektedir. Her kemerin içi damla, dairesel ve kare formunda motiflerle dönüşümlü olarak işlenmiştir. Motifler bitkisel örneklerle dolgulandırılmıştır. Daha üst kotta da bir palmet fistosu ve gövde üzerine serpiştirilmiş rozet tarzı süslemeler dikkat çekmektedir (Resim 593-94). Son cemaat yerinde küçük konsollar saçak seviyesinde tüm yapıyı dolanmaktadır. Giriş eyvanının kemeri de basit bir mukarnas sırası ve geçme şeridi ile hareketlendirilmiştir (Resim 592-95). 1455 1975 yılına ait fotoğraflarda mekanda minber yoktur. Bkz. R.H. Ünal, a.g.m., s.90. 642 Tarihlendirme İbadet mekanına girişi sağlayan kapı üzerinde yer alan inşa kitabesi beş satırdan meydana gelmektedir. Yazılar yekpare dikdörtgen bir taş levha üzerine oyulmuştur. Kitabe Arapça ve Osmanlıcadır (Resim 599). İlk dört satırda yer alan Osmanlıca metin, yan yana ikişer kartuş ile verilmiştir. En alttaki Arapça metin ise tek bir kartuş içerisindedir. Kitabenin Osmanlıca bölümünün Latin harfleri ile yazılışı şöyledir: 1-Emir-i Ekrem İbrahim-i dânâ İdüp hayrata bezl-i zerle himmet 2-Yapup bir mescid-i nev-tarh-ı dikleş K’ola tâ haşre-dek cây-ı ‘ibadet 3-‘İnayet eyle fazlunla ilâhi Bula mülk-i bekâda sahn-ı cennet 4-Tamam oldu didüm târih-i sâlin Salâdır mescide gelsün cema’at Metnin bugünkü Türkçe’ye aktarımı: 1-Büyük Emir, bilgin İbrahim, hayır işine bol para harcayarak, 2-Ebediyete kadar içinde ibadet edilmesi için hoşa giden yeni bir mescid inşa ettirdi. 3-Yarabbi! Onun ebedi alemde cenneti bulması için faziletinle yardımcı ol. 4-Yılın tarihi tamamlandı dedim. Salâ veriliyor. Cemaat mescide gelsin. Arapça kısmının Arapça harflerle yazılışı şöyledir: ‫ﻗﺪ اﻣﺮ ﺑﻌﻤﺎرة ھﺰا ﻟﻤﺴﺴﺠﺪ اﻟﺸﺮﯾﻒ اﺑﺮاﺣﯿﻢ ﺑﻚ اﺑﻦ ﻣﺮﺗﻀﻰ ﺑﻚ ﻋﺮزى) ?( ﻓﻰ ﺳﻨﮫ ﺳﺒﻌﮫ ﻋﺸﺮ‬ ‫و ﻣﺎﯾۃ واﻟﻒ‬ 643 Kitabenin Anlamı: İbrahim Bey İbn Murtaza Bey ‘Arzi bu yüce caminin yapılmasını 1117/1705-6 yılında emretti1456. Kitabenin Osmanlıca kısmının son satırında ebcad hesabı ile verilen tarih, Arapça kısmında verilen ile aynıdır. Kitabeden yapının banisinin Murtaza Bey’in oğlu İbrahim Bey olduğu ve H.1117/1705-6 yılında inşa edildiği öğrenilmektedir. Son cemaat yerinin doğusunda İbrahim Bey’in aile kabristanı bulunmaktadır. Kabristana bakan yapınının doğu duvarındaki kesme taşlarından birinin üzerinde de H.1179/176566 tarihi vardır. Bu tarih yapıya ait bir onarımı göstermektedir (Resim 600). 1456 R.H. Ünal, a.g.m., s.91-92’de yukarıda geçen “Arzi” kelimesinde emin olamamış “garzi” şeklinde de okunabileceğini eklemektedir. 644 4- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 4.1. İNŞA MALZEMESİ VE TEKNİK Anadolu’daki tabhaneli camilerde yapıların dış cephe duvarları, geleneksel harçlı yığma duvar tekniği ile örülmüş, kesme taş başta olmak üzere, kabayonu taş, moloz taş, dere taşı, mermer ve tuğla ile kaplanmıştır. Yapılarda bu malzemelerin kullanılmasında dönemin siyasi ve sosyo-ekonomik yapısı ile coğrafi özelliklerinin önemi büyüktür. İstanbul, Edirne, Amasya gibi siyasi iktidarın hakimiyetinin simgesi olan şehirlerde, kesme taş ve mermer gibi daha özenli malzemelerin kullanıldığı, Bursa, İznik gibi şehirlerde ise bölgenin coğrafi özellikleri ve yerel etkilerin mimari üzerinde dominant bir etki yarattığı görülmektedir. Anadolu’daki tabhaneli camilerin 18’inde cephe kesme taş, 3’ünde de mermer kaplı iken, 22’si almaşık düzendedir. Kesme taş ile birlikte 4 yapıda moloz taş, 3 yapıda kabayonu taş, 1 yapıda da hem kabayonu hem de moloz taşın beraber kullanıldığı görülmektedir. 2 yapıda mermer ile birlikte kesme taş kullanılmıştır. 8 yapıda almaşık düzendeki duvar örgüsünün bulunduğu cephelerin yanı sıra bazı duvarlarda kesme taş, moloz taş ya da kabayonu taş kaplama malzemesi olarak tercih edilmiştir. Aynı yapıda farklı duvar tekniklerinin kullanılması bazen bir onarımı işaret etmekte1457, bazen de belirli cepheleri daha vurgulu hale getirme isteğindendir1458 (Tablo 1-8). Kesme taş kaplı 18 yapıdan 5’i, Osmanlı’nın son başkenti İstanbul’dadır. Kesme taş kaplamanın yoğun olarak tercih edildiği ikinci şehir olan Edirne’de tamamı kesme taş kaplı 3 yapı bulunmaktadır. Afyon, Amasya, Arapkir, Tokat, Vezirköprü, İnecik, Yenişehir, Trabzon, Diyarbakır ve Kozluk’ta ise kesme taş kaplı 1’er yapı vardır. Kesme taş kaplı yapılar yoğunlukla XV. yüzyılda inşa edilmişlerdir (Tablo 2-4). 1457 Örneğin Edirne Mezid Bey İmareti’nde giriş cephesi moloz taş, doğudaki tabhane mekanı kesme taş, ibadet mekanı ise almaşık düzendedir. Bu durum yapının farklı dönemlerde onarım geçirdiğinin bir göstergesidir. 1458 Bursa Karacabey İmareti gibi. 645 Tablo 1. Duvar Kaplamalarının Dağılımı. Kesme taş 8 Kesmetaş/Moloz taş 18 Kesmetaş/Kabayonu Taş Kesmetaş/Kabayonu Taş/Moloz taş Merm er 22 4 Almaş ık Örgü 3 2 Merm er/Kesm e Taş 2 1 Almaş ık Örgü ve diğerleri Tablo 2. Kesme Taş Kaplamanın Kullanıldığı Şehirler. 6 5 4 3 Kesme Taş 2 1 İs ta nb u Ed l irn e Af yo Am n as y Ar a ap kir To Ve k zir at kö pr ü İn e Ye cik ni şe Tr hir ab Di zo ya n rb ak Ko ır zlu k 0 Tablo 3. Kesme Taş Kaplamanın Kullanıldığı Yapıların Yüzyıllara Göre Dağılımı. 12 10 Adet 8 Kesme Taş Kaplı Yapıların Yüzyıllara Göre Dağılımı 6 4 2 0 XIV.yy. XV. yy. XVI.yy. XVIII. yy. Yüzyıl 646 KATALOG SIRA NO Tablo 4. Kesme Taş Kaplı Yapıların Listesi. YAPININ ADI YERİ TARİHİ 3 Ulu Cami Arapkir 14.yy.ilk yarısı 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy.sonları 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy.sonları 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk 1705 Tuğla, diğer mimari eserlerde de olduğu üzere tabhaneli camilerde de çoğunlukla kemer, kubbe, tonoz ve minare gibi bazı mimari unsurların inşasında ve süslemede kullanılmaktadır. Erken dönem yapılarında özellikle de Batı Anadolu’da, taş ile beraber, dış cephelerde almaşık örgünün unsurlarından birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Almaşık örgünün sıklıkla Batı Anadolu kentlerindeki yapılarda kullanılmış olması, Bizans yapılarının etkisi ve yörede tuğla malzemenin daha rahat bulunmasından kaynaklanmış olmalıdır . Almaşık duvar örgüsünde tuğla, düzgün kesme taş, moloz taş, kabayonu taş ya da dere taşı ile inşa edilmiş duvarlarda birkaç sıradan oluşan yatay hatıl olarak kullanılmıştır. Anadolu-Türk mimarisinde yoğunlukla Bursa ve çevresindeki yerleşimlerde bulunan yapılarda kullanılan almaşık duvar örgüsü, Bizans kökenlidir. Almaşık teknikte, düzenli taş sıraları arasına, yatay tuğla hatıllar yerleştirilmektedir. Bazı örneklerde taşlar dikey şekilde yerleştirilmiş tuğlalarla kasetlenmektedir. Almaşık örgünün kullanıldığı bu yapılar, XIV. yüzyılın ilk yarısı ile XV. yüzyılın sonlarına kadar inşa edilmişlerdir (Tablo 5-7). 647 Tablo 5. Almaşık Duvar Örgüsünün Şehirlere Göre Dağılımı. Almaşık Duvar Örgüsü 8 7 6 5 4 3 2 1 0 a rs Bu l k ya ni bu İz as tan İs Am re Ti M is an a l r e ra ik ık ve hi gö rn nc ka e c iş e ey İne l di i n a G E n B A m s Ye O Tablo 6. Almaşık Duvar Örgüsünün Yüzyıllara Göre Dağılımı. XIV.yy. 8 XIV.yy. XV.yy. XV.yy. 14 KATALOG SIRA NO Tablo 7. Almaşık Duvar Örgüsünün Görüldüğü Yapıların Listesi. YAPININ ADI YERİ TARİHİ Yenişehir 14.yy.ilk yarısı Bilecik 14. yy Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy.sları 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy.sonu/1479 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy.sları 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 2 Postinpuş Baba Zaviyesi 4 Orhan Gazi İmareti 5 6 648 28 Koca Mehmet Paşa İmareti 29 Karacabey İmareti Osmancık 1430-31 Ankara 1427-28/1440 31 36 Yahşi Bey İmareti Tire 15. yy. ilk yarısı Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy.ortaları 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 44 Elvan Bey Zaviyesi 1476 15.yy ortaları (1478) 47 Sofular İmareti Amasya 1485 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 Geyve Bazı yapılarda yöresel özelliklerden farklı inşa malzemelerinin kullanım alanı bulduğu görülmektedir. Örneğin Bursa’daki tabhaneli camiler içerisinde dış cephe duvarlarının tamamen düzgün kesme taş ile kaplandığı örnek karşımıza çıkmamıştır. Bu durumun nedeni, Bursa’daki tabhaneli camilerin Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun ilk yıllarına rastlaması ve buna bağlı olarak yapı sanatçıları ve malzeme bakımından daha çok yerel kaynaklardan yararlanılması ile açıklanabilir. Bununla birlikte taşın bol olduğu ve almaşık duvar tekniğine hayli yabancı bir yörede yer alan Osmancık’taki Koca Mehmet Paşa İmareti’nde de almaşık duvar örgüsü görülmektedir. Bursa ve çevresinde yaygın olarak tercih edilen örgü sisteminin taşrada uygulama alanı bulması taşranın başkent ekolüne öykünmesi olarak kabul edilebilir. Burada baninin başkentte çalışmış olmasının etkisini de göz ardı etmemek gerekmektedir. Ayrıca usta/sanatçı ekiplerinin banilerin isteği doğrultusunda bir şehirden başka bir şehre gittikleri de unutulmamalıdır. Bu bağlamda coğrafyanın ve bölgesel özelliklerin yanında bani ve sanatçı istek ve geleneklerinin de yapının inşasında ve malzeme seçiminde etkin oldukları görülmektedir. Anadolu’daki tabhaneli camiler içerisinde sadece üç yapıda Bursa’daki Yıldırım İmareti (Resim 78-80) ve Yeşil İmaret (Resim 161-163) ile Milas Firuz Bey İmareti’nin (Resim 63-64) dış duvarları mermer kaplıdır. Bu yapılardaki durum ise devletin siyasi gücünü ispatlama arzusundan kaynaklanmaktadır. Milas Firuz Bey İmareti (1396) Menteşe yöresinde başlayan Osmanlı egemenliğini; Bursa Yeşil İmaret (1415-19) Ankara Savaşı sonrasında yaşanan bunalım yıllarının ardından Osmanlı devletinin düze çıkışını simgeleyen yapılardır. Bursa Yıldırım İmareti ise zenginleşen ve güçlenen Osmanlıyı temsil etmektedir. 649 Tablo 8. Duvar Kaplamaları. YAPININ ADI YERİ TARİHİ 1 2 Orhan Gazi İmareti Postinpuş Baba Zaviyesi İznik Yenişehir 1334-35 14.yy.ilk yarısı 3 Ulu Cami Arapkir 14.yy.ilk yarısı 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy t,k,m 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 3t/k 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 3t/ky 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy.sonları 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy.sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy.sonları 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy.sonları 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 14 Yıldırım İmareti Balıkesir 14. yy. sonları 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy.başı x 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 x 17 18 Yakup Paşa İmareti Bayezid Paşa İmareti Amasya Amasya 1413 1414 x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 x 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 x 27 Amasya 1430 x 28 Yörgüç Paşa İmareti Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 29 Karacabey İmareti Ankara 1427-28/1440 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15. yy. ilk yarısı 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/14141440-41 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15. ilk yarısı 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 x 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy.ortaları 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 650 Mermer Moloz Kabayonu Kesme TAŞ ALMAŞIK ÖRGÜ t:tuğla k:kesme taş m:moloz taş ky:kabayonu d:dere taşı Kaset x Örgü SIVALI KATALOG SIRA NO DUVAR KAPLAMA MALZEMESİ 1t/m 3t/k x t/ky x 3t/k x t/ky x x x x x 3t/k t/m x x 3t/2d t/ky x 3t/k,t/ky x 3t/k x x 3t/k t/m x x x x x 2t/m 2t/k 2 t-1k t/m x x x x x x 2t/k x 3t/m Hızır Paşa İmareti 39 Aynalı İmareti 40 Murat Paşa İmareti YERİ TARİHİ 15. yy. ortaları Bursa 1467 İstanbul 1471-72 2t/k İstanbul 1471-1472 2t-k Afyon 1472 İnegöl 1476 Kaset Örgü SIVALI Mermer ALMAŞIK ÖRGÜ t:tuğla k:kesme taş m:moloz taş ky:kabayonu d:dere taşı Amasya x x 42 Rum Mehmed Paşa Camii Gedik Ahmet Paşa İmareti 43 İshak Paşa İmareti 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 x 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 x 47 48 Sofular İmareti Mehmet Paşa İmareti Amasya Amasya 1485 1486 x 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 x 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 51 52 Yıldırım Camii Taceddin Paşa İmareti Kurşunlu Vezirköprü 15. yy. sonları 15.yy.sonları x 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 x 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy.sonları x 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 x 56 Kara Davut Paşa Camii İstanbul 1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x x 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 x 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 x 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 x 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 x 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk 1705 x Toplam 18 41 Moloz YAPININ ADI 38 Kabayonu TAŞ Kesme KATALOG SIRA NO DUVAR KAPLAMA MALZEMESİ 3t/m x t/k 15.yy ortaları 2t/k-ky t/m x x x x x x 2t/k 3t/k x x x 3 5 2 9 22 5 4. 2. PLAN ÖZELLİKLERİ 4. 2. 1. MEKAN DAĞILIMI 4. 2. 1. 1. Son Cemaat Yeri Anadolu cami mimarisinde ibadet mekanının önünde, son cemaat yeri adı verilen bir geçiş hacmi tasarlanmıştır. Cemaat, harimde yer kalmayınca ibadetini bu 651 hacimde gerçekleştirebilmektedir. Son cemaat yeri ayrıca cemaati yağmur-güneş gibi doğa olaylarından da korumaktadır1459. Tabhaneli camilerde de sadece ibadet amacıyla inşa edilmiş camilerde olduğu gibi giriş cephesinde bir son cemaat yerinin inşa edildiği görülmektedir. Bu unsurun hemen hemen tüm örneklerde bulunması, tabhaneli camilerin sosyal işlevlerinin yanı sıra ibadete yönelik işlevlerini vurgulamaya yönelik bir yaklaşım olmalıdır. Bu hacmin mevsim koşullarına bağlı olarak toplantı amacıyla kullanılması da mümkündür. Ayrıca yapıya girmek için bir hazırlık mekanı işlevindeki bu unsurun, cepheye hareketlilik kattığı da bir gerçektir. Anadolu’daki 47 adet tabhaneli caminin giriş cephesinde bir son cemaat yeri vardır. 17’sinde ise bugün bir son cemaat yeri olmadığı görülmektedir (Tablo 11). Bu yapılardan İznik Orhan İmareti, Bilecik Orhan İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti, Kurşunlu Yıldırım İmareti ve Edirne Mezid Bey İmareti’nin son cemaat yerleri yıkılmıştır. Katalog bölümünde de değindiğimiz gibi Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde ise giriş cephesi ve plan şeması, dönem ile uyuşmayan özellikler göstermektedir1460. Bu bağlamda ilk inşa edildiğinde yapının giriş cephesinde bir son cemaat yeri olabileceği göz ardı edilmemelidir. Arapkir Ulu Cami ve Amasya Hızır Paşa İmareti’nde ise topografik unsurlar, giriş cephesine bir son cemaat yerinin inşasını mümkün kılmamıştır. Hızır Paşa İmareti’nde giriş cephesine sonradan ahşap konstrüksiyonlu bir sundurma eklenmiştir. Tokat Horozlu İmaret, Havza Mustafa Bey İmareti ve Amasya Yörgüç Paşa İmareti’nde ise giriş cephesi eyvan tarzı birer birim ile hareketlendirilmiş, asimetrik plan şemaları son cemaat yerinin inşasını mümkün kılmamıştır. Mimar bu durumu eyvan tarzı giriş açıklıkları ile değerlendirerek, cephe bütünlüğünü sağlamıştır. Bursa Yeşil İmaret’te kalan unsurlardan bir son cemaat yerinin tasarlandığı fakat uygulanmadığı görülmektedir. Amasya Sofular İmareti ve Amasya Yakup Paşa İmareti’nde cephe düzeni ve taçkapı, giriş cephelerinde son cemaat yerinin tasarlanmadığını göstermektedir. Amasya Yakup Paşa İmareti’nde ayrıca topografik nedenler de bu yapıda bir son cemaat yerinin tasarlanamayacağını göstermektedir. 1459 E. Diez-O. Aslanapa, Türk Sanatı, s.103-104; M. Katoğlu, “13. Yüzyıl Konya’sında Bir Cami Grubunun Plan Tipi ve “Son Cemaat Yeri”, Türk Etnografya Dergisi, IX, Ankara, 1967, s.87. 1460 Bkz. s.47-55. 652 16 yapının son cemaat yerinde sütun ve payelere oturan örtülerde kubbe ve tonoz bir arada kullanılmıştır. 27 yapı sadece kubbe ile örtülü, 1 yapı ise tonoz ile örtülmüştür. 4 yapıda hacmin ahşap konstrüksiyonlu bir tavan ile örtülü olduğu görülmektedir. Bu yapılardaki ahşap konstrüksiyon orijinal değildir. Zaman içinde çeşitli nedenler ile yıkılan örtü ve destekler, orijinal form ve malzeme ile tamamlanmamış, hacimler birer ahşap sistem ile yeniden yapılmıştır. Son cemaat yeri örtü sistemlerinde de diğer birimlerdeki gibi paralel değişim ve gelişme görülmektedir. Erken tarihli örneklerde hem tonoz hem de kubbe bir arada kullanılmıştır. Giriş hizasındaki orta birim yine birçok örnekte yükseltilerek vurgulanmıştır1461 (Tablo 9-11). Tablo 9. Son Cemaat Yerinde Örtü Kullanımının Dağılımı. Tonoz 1 Kubbe+Tonoz 16 Kubbe 27 Son cemaat yerindeki destek sistemine gelince, 22 yapıda sadece payelerin, 18 yapıda sütunların, 7 yapıda da hem sütun hem de payelerin birlikte kullanıldıkları görülmektedir. Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Ebu İshak Zaviyesi ve Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde, Manisa’daki Ali Bey İmareti, Osmancık Mehmet Paşa İmareti ve Edirne’deki Yıldırım Bayezid İmareti, ayaklar son cemaat yerinin yeniden yapılmasıyla yenilenmiştir. Geyve Elvan Bey İmareti’nde de son cemaat yeri yapıya sonradan eklenmiştir. Ayak ve sütunlarda Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Muradiye İmareti ve Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde basit silmelerle bezeli sütun başlıkları, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya II. Bayezid İmareti’nde mukarnaslı başlıklar, Trabzon Hatuniye İmareti’nde baklava motifli, Tokat Hatuniye İmareti’nde hem mukarnaslı hem baklava 1461 Bursa’da Ali Paşa İmareti, Hamza Bey İmareti ve Yıldırım İmareti’nde olduğu gibi. 653 motifli, Bursa’daki Orhan ve Hüdavendigâr imaretlerinde de devşirme başlıklar kullanılmıştır (Resim 181-183, 25-26, Tablo 10-11). Tablo 10. Son Cemaat Yerinde Destek Sisteminin Dağılımı. 25 20 15 Adet Destekler 10 5 0 Paye Sütun Paye+Sütun Destek tipi Anadolu’daki tabhaneli camilerin 28’sinde son cemaat yerlerinin doğu ve batı yan yüzleri dışa kemerlerle açılırken 19’unda kapalıdır. Bu örneklerde genellikle yan yüzlerden birine bir minarenin inşa edilmiş olduğu görülmektedir1462. Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti ile İstanbul Sultan Selim Camii’nde yapının kuzeyinin üç yönden revaklı bir avlu ile çevrili olması son cemaat yerinin dışa kapalı olma nedenidir (Tablo 11). Bursa’daki Orhan İmareti, Muradiye İmareti ve Yıldırım İmareti ile İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde doğu ve batı cepheler dışa ikiz kemerlerle açılmaktadır. Sadece ibadet amacıyla inşa edilmiş camilerde olduğu gibi, tabhaneli camilerin 19’unda da dış mihrap uygulamasına rastlanmaktadır. Dış mihraplar giriş cephelerinde taçkapının iki yanındaki pencerelerin arasındadır. Üç, dört, beş ya da altı kenarlı nişlere sahip olan dış mihraplar genellikle mukarnaslı kavsara ile örtülüdür. Dış mihrapların, zengin bezemeli örneklerine rastlandığı gibi (örneğin Bursa Yeşil İmaret) sade bir niş şeklinde olanları da (örneğin Edirne Beylerbeyi İmareti) vardır (Tablo 11). 1462 Ankara Karacabey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Fethiye Uzun Hasan Camii gibi. 654 Tablo 11. Son Cemaat Yerinin Özellikleri. 1389 x 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları x 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi 13 Yıldırım Bayezid İmareti 14.yy. ilk yarısı Yok 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy Yıkık 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 6 Nilüfer Hatun İmareti 7 YAN YÜZLER DIŞA İznik Arapkir MÜKEBBİRE/ ŞAHNİŞİN Yakup Çelebi İmareti Ulu Cami DIŞ MİHRAP x 3 Devşirme x Yok Bezemesiz 1388 14.yy. ilk yarısı Postinpuş Baba Zaviyesi Silmeli/Profilli İznik Yenişehir 2 Baklava x Yıkık BAŞLIKLAR Mukarnaslı x 1334-35 Orhan Gazi İmareti Ahşap 1362-1385 İznik 1 Sütun x TARİHİ Paye x YERİ Destekler Tavan Tonoz x YAPININ ADI Yok Kubbe 7 birim 6 birim Örtü 5 birim 3 birim Birim 1 birim KATALOG SIRA NO SON CEMAAT YERİ Kapalı x Açık x Açık x Açık x x x x x x x x x x Kapalı x x x x Kapalı x x x x x Kapalı 14.yy. sonları x x x x Bursa 14.yy. sonları x x x x Edirne 1399-1400 x x x x 655 x x x x x Açık Kapalı x Kapalı Balıkesir 14. yy. sonları Yok 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı Yok 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 Yok 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 Yok 18 19 Bayezid Paşa İmareti Yeşil İmaret Amasya Bursa 1414 1415-19 Yok 20 21 Orhan İmareti Ali Bey İmareti Bursa Manisa 1339-40/1417 1418-19 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 x x x x x 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x x x x x 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 x x x x 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 x x x x 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 Yok 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 Yok 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x x x x x x x x x 656 x x x x Açık x Açık Kapalı x x Açık x x x x YAN YÜZLER DIŞA Devşirme x MÜKEBBİRE/ ŞAHNİŞİN Yıldırım İmareti DIŞ MİHRAP 14 Bezemesiz Silmeli/Profilli Baklava BAŞLIKLAR Mukarnaslı Ahşap Sütun Paye Destekler Tavan Tonoz Kubbe 7 birim 6 birim TARİHİ Örtü 5 birim YERİ 3 birim YAPININ ADI 1 birim Birim Yok KATALOG SIRA NO SON CEMAAT YERİ Açık x x Açık Açık Açık Ankara 1427-28/1440 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/1414-1440-41 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 YAN YÜZLER DIŞA MÜKEBBİRE/ ŞAHNİŞİN DIŞ MİHRAP Devşirme Bezemesiz Silmeli/Profilli Baklava Mukarnaslı Ahşap Tavan Tonoz Kubbe 7 birim BAŞLIKLAR Sütun Karacabey İmareti Destekler Paye 29 6 birim TARİHİ Örtü 5 birim YERİ 3 birim YAPININ ADI 1 birim Birim Yok KATALOG SIRA NO SON CEMAAT YERİ x x x x x x Kapalı x x x x x x Açık x x x Kapalı x x x x Açık x x x x Yok x Yok x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları x x x 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 x x x 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları Yok 39 Aynalı İmaret Bursa 1467 Yok 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 x x x 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 x x x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 x x x 657 x x x x Açık Doğu açık x x Açık x Açık Açık x x Açık x x x x YAN YÜZLER DIŞA MÜKEBBİRE/ ŞAHNİŞİN DIŞ MİHRAP Devşirme Bezemesiz Silmeli/Profilli Baklava Mukarnaslı Ahşap BAŞLIKLAR 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 x x x x x x Açık 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 x x x x x x Açık 47 Sofular İmareti Amasya 1485 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 50 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları 51 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 x x 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları x x 53 Hüseyin Bey İmareti İnecik 1498-99 x x 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları x x 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 56 Kara Davut Paşa Camii İstanbul 1505-6 x x Sütun Paye Destekler Tavan Tonoz Kubbe 7 birim 6 birim TARİHİ Örtü 5 birim YERİ 3 birim YAPININ ADI 1 birim Birim Yok KATALOG SIRA NO SON CEMAAT YERİ Açık x Açık Yok x x x x x x Açık x x x Kapalı Yok x x x x x x x x x x 658 x x x x x x x x Açık x Açık x Kapalı x Kapalı x Kapalı Kapalı 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x x x 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 x x x 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 x x x 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 x x x 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 x x x 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 x x x 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 x x 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk 1705 x x x 43 17 Toplam 17 3 3 37 1 4 659 4 x x x x 28 25 x x YAN YÜZLER DIŞA MÜKEBBİRE/ ŞAHNİŞİN DIŞ MİHRAP Devşirme Bezemesiz Silmeli/Profilli Baklava BAŞLIKLAR Mukarnaslı Ahşap Sütun Paye Destekler Tavan Tonoz Kubbe 7 birim 6 birim TARİHİ Örtü 5 birim YERİ 3 birim YAPININ ADI 1 birim Birim Yok KATALOG SIRA NO SON CEMAAT YERİ Açık Kapalı x x x Açık x Kapalı x Kapalı x Kapalı x Kapalı Kapalı 1 9 5 16 6 8 19 4 27A/20 K 4.2.1.2. Batar Kat Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti ile Bursa’daki Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti ve Muradiye İmareti’nde kuzey cephesi iki katlı olarak düzenlenmiştir (Şekil 74, 78-79, 49-50, 128-129). Bursa’daki üç yapı birer sultan yapısı, Amasya’dakinin de banisi dönemin ünlü bir devlet adamıdır. Dört yapı da siyasi gücü simgeleyen yapılardır. Sultanın ve erkanının bu yapılarda gerçekleştirilen faaliyetlere katılabilmeleri için tasarlandığı düşünülen bu mekanlarda gizlilik ön plandadır. Bursa’daki Yıldırım ve Yeşil imaretleri ile Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti’nde geçiş mekanının iki yanındaki dar açıklıklarla çıkılan batar kat, Muradiye İmareti’nde iyice gizlenmiş, bugün kadınlar mahfilinden ulaşılan kuzey duvarındaki pencere ile çıkılan bir düzenlemeye sahiptir. Batar katlardan Yeşil İmaret’in batar katı, gerek süslemeleri gerekse de mekan dağılımı ile tam bir idari kompleksi hatırlatmaktadır. Yapıya hakim, avluya bir balkon şeklinde açılan hünkar mahfili ile ocak ve dolap nişlerine sahip odalar, çinilerle kaplanmıştır. Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yıldırım İmareti ve Bursa Muradiye İmareti’nde ise daha sade ve basit bir düzenleme karşımıza çıkmaktadır. Sultanlara ya da yöneticilere ait birer mahfil niteliğindeki batar katlar, ileri gelenlerin bu yapılarda yürütülen faaliyetlere verdikleri önemi göstermeleri bakımından önemlidir. 4.2.1.3. Geçiş Mekanları İstanbul’daki Mahmut Paşa İmareti, Amasya Yakup Paşa Zaviyesi ile Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti, Muradiye İmareti ve Yeşil İmaret ile Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’nde giriş açıklıklarından birer geçiş mekanına geçilmektedir (Tablo 12). Bursa’daki Orhan İmareti, Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret’te doğu ve batı kanatlarda kuzeye doğu bir taşma söz konusudur. Geçiş mekanları ile kuzeydeki iki tabhane mekanına ve avluya geçiş sağlanmıştır. Az sayıda örnekte karşılaştığımız bu mekanların varlık nedeni tabhane sayısının fazla oluşu ya da Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret’te olduğu gibi eyvan ve tabhane mekanlarını bir arada inşa etme isteği ile açıklanabilmektedir. Tabhane sayısının fazla 660 olması, bu mekanların kuzeye doğru taşmasına yol açmaktadır. Bu durumda avlunun kuzeyinde, bir başka deyişle kuzeydeki tabhane mekanlarının arasında bir boşluk oluşmaktadır. Sanatçı aradaki boşluğu bir geçiş, dağılım mekanı olarak düzenlemek durumunda kalmış olabilir. Bu boşluk yukarıda saydığımız örneklerden Hüdavendigâr İmareti, Yıldırım İmareti ve Yeşil İmaret’te birer geçiş mekanı olarak, Orhan İmareti’nde ise bir giriş eyvanı şeklinde değerlendirilmiştir (Tablo 12). Tablo 12. Geçiş Mekanına Sahip Yapıların Planları. 661 Amasya Yakup Paşa Zaviyesi’nde ise farklı bir tasarım söz konusudur. İbadet mekanı ile çilehane hücreleri, avlu ve iki adet tabhane mekanını enlice bir koridor ayırmaktadır. Sanatçı iki bölüm arasındaki işlevsel farklılığı, bu bölümler arasına bir koridor tasarlayarak vurgulamıştır. Yakup Paşa Zaviyesi ile benzer bir durum İstanbul Mahmut Paşa İmareti’nde de görülmektedir. Yapıda, eş büyüklükte iki kubbe ile örtülü ibadet mekanının ibadet fonksiyonu öne çıkartılmış ve tabhane mekanları ile ilişkisi “U” şekilli bir koridor ile ayrılarak vurgulanmıştır (Tablo 12). Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde ise giriş eyvanın iki yanında birer koridorla tabhane mekanlarına geçilmektedir. Ancak yukarıda da belirttiğimiz gibi yapı erken örneklerden olmasına karşın dönem özellikleri göstermemektedir. Bu da yapının bugünkü görünümünü onarımlar sonrası almış olduğunu göstermektedir (Tablo 12). 4.2.1.4. Avlu Erken döneme ait tabhaneli camilerin en karakteristik özelliklerinden biri, aynı aks üzerinde, kuzey-güney yönlü konumlanmış iki mekanın varlığıdır. Bu mekanlardan kuzeydeki avludur. Avlu genellikle güneydeki ibadet mekanından daha büyük ve/veya yüksektir. Araştırmamıza konu olan yapılardan 33’ünde avlu ibadet mekanından daha büyük, 7’sinde ise ibadet mekanı avludan daha büyüktür. 8’inde de her iki mekan birbirine eşittir. Erken tarihli örneklerin vazgeçilmez unsurlarından olan avlu, XV. yüzyılın son çeyreğinden sonra inşa edilmiş 15 yapıda, bu tür yapıların işlevlerini yitirmeye başlaması nedeniyle plan şemasına dahil edilmemiştir (Tablo 13, Pafta 1). Erken döneme ait avlusuz tek örnek Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’dir (XIV. yy. ilk yarısı). Ancak bu yapının günümüze hayli değişerek gelmiş olması, avlusunun ortadan kalkmış olabileceğini düşündürmektedir1476. Genellikle avlu kubbesi ibadet mekanının kubbesinden daha büyük ve yüksek tutulmuştur. Tabhaneli camilerde avlu mekanlarından 37’si bir kubbe ile 4’ü bir tonoz ile 3’ü de bir tavan ile örtülüdür (Tablo 13). 1476 Bkz. s.47-55. 662 Avlu kubbesinin ortalarında genellikle bir fener bulunmaktadır. Bursa’daki Ali Paşa İmareti, Hüdavendigâr İmareti ve Timurtaş İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti ile Sofular İmareti ve İznik Nilüfer Hatun İmareti’nde avlu kubbelerinde birer adet aydınlatma feneri vardır. Bugün örtülerinde birer fener olmayan örneklerde bu değişim, birer onarımın sonucu olmalıdır. Bazı yapılarda avlu kubbesinde aydınlatma fenerinin altına gelecek şekilde bir fıskiyeli havuz ya da şadırvan yerleştirilmiştir. Bursa Yeşil İmaret (Resim 167), Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim 30, 32) ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde (Resim 301-302) avlusunda birer havuz bulunurken diğer örneklerde bu unsurlara rastlanmamaktadır. Bunlarda aydınlatma feneri gibi onarımlar sırasında değiştirilmiş olmalıdır. Mekanların ortasındaki bu havuzlar burada namaz kılınamayacağını göstermektedir. Yapılar hizmet ettikleri kurumlara ihtiyaç kalmayınca işlev değiştirmişler, tamamen ibadet mekanına dönüştürülmüşlerdir. Avludaki fener, havuz gibi unsurları kaldırarak yukarıda da saydığımız gibi ayakaltı diyebileceğimiz bir özelliği olan ve diğer mekanlara geçişi sağlayan bir dağılım mekanı olan bu mekanlarda da namaz kılınabilinir hale gelinmiştir. 6 7 8 14.yy. ilk yarısı Arapkir Bilecik Bursa 14. yy 1362-1385 x x Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 x Yakup Çelebi İmareti İznik Ali Paşa İmareti Bursa 1389 14.yy. sonları x x x 663 x x x x x x x x x x x x x x Tavan Ulu Cami Orhan Gazi İmareti Hüdavendigâr İmareti x Tonoz 3 4 5 x Yarım Kubbe 14.yy. ilk yarısı Kubbe Yenişehir Tavan Postinpuş Baba Zaviyesi x Tonoz 2 Kubbe 1334-35 İbadet Mekanı Örtüsü Avlu Örtüsü Avlusuz Örnekler TARİHİ İznik İbadet Mekanının Avludan Daha Büyük Olduğu Örnekler YERİ Orhan Gazi İmareti İbadet Mekanı ve Avlunun Eş Büyüklükte Olduğu Örnekler YAPININ ADI 1 Avlunun İbadet Mekanından Büyük Olduğu Örnekler KATALOG SIRA NO Tablo 13. Avlu ve İbadet Mekanının Analizi. Milas 1396 x x 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 x x x x x x x x x Yıldırım İmareti Horozlu İmaret Balıkesir Tokat 16 17 18 19 Hamza Bey Zaviyesi Yakup Paşa İmareti Bayezid Paşa İmareti Yeşil İmaret Tokat Amasya Amasya Bursa 1412 1413 1414 1415-19 x x x x x x x x 20 21 22 23 Orhan İmareti Ali Bey İmareti Gazi Mihal İmareti Muradiye İmareti Bursa Manisa Edirne Edirne 133940/1417 1418-19 1422 1425-1426 x x x x x x x x 24 25 26 27 Muradiye İmareti Beylerbeyi İmareti Mustafa Bey İmareti Yörgüç Paşa İmareti Bursa Edirne Havza Amasya 1425-26 1429 1429-30 1430 x x x x x x x x x x x x 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x x x 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 x 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 x x x x Yahşi Bey İmareti 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya Tire Tavan x 14 15 31 Tonoz x 14. yy. sonları 15.yy. başı 15.yy. ilk yarısı 141112/14141440-41 Yarım Kubbe x x x Kubbe Tavan Tonoz Kubbe Avlusuz Örnekler TARİHİ İbadet Mekanının Avludan Daha Büyük Olduğu Örnekler YERİ İbadet Mekanı ve Avlunun Eş Büyüklükte Olduğu Örnekler YAPININ ADI Firuz Bey İmareti Avlunun İbadet Mekanından Büyük Olduğu Örnekler KATALOG SIRA NO 9 İbadet Mekanı Örtüsü Avlu Örtüsü x x x x x x x x x x x x x x x x 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı 34 35 İsmail Bey İmareti Karacabey İmareti Kastamonu Bursa 1454 1456-57 x x 36 37 Hamza Bey İmareti Mahmut Paşa Camii Bursa İstanbul 15.yy. ortaları 1462-1463 x 38 39 40 Hızır Paşa İmareti Aynalı İmaret Murat Paşa İmareti Amasya Bursa İstanbul 15.yy. ortaları 1467 1471-72 x x x x x x x x x x x x x 664 x x x x x x 1471-1472 İshak Paşa İmareti Afyon İnegöl 44 45 46 47 Elvan Bey Zaviyesi Davut Paşa İmareti Hatuniye İmareti Sofular İmareti Geyve İstanbul Tokat Amasya 1472 1476 15.yy. ortaları 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x x 49 50 II. Bayezid İmareti Hatuniye Camii Edirne Manisa 1487-1488 1490-91 x x x x 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları 52 53 Taceddin Paşa İmareti Hüseyin Bey Camii 54 Bali Bey İmareti 42 43 x x x x x x x x x x x x x Yenişehir 15.yy. sonları x x x x x Kara Davut Paşa Camii İstanbul 1505-6 Trabzon Amasya Diyarbakır İstanbul Sincanlı 16.yy. başları 1510 1516-20 1522 1524-25 İstanbul Fethiye Kozluk 1530-31 1566 1705 Toplam x x x 56 Uzun Hasan Camii İbrahim Bey İmareti x x x 1498-99 İstanbul 62 63 64 x x x 15.yy. sonları II. Bayezid İmareti Piri Mehmet Paşa Camii x x Vezirköprü İnecik 55 Hatuniye İmareti Hatuniye Camii Fatih Paşa Camii Sultan Selim Camii Sinan Paşa İmareti x 1485 1485 1485 1501/15056 57 58 59 60 61 x x x x x x x x x x 37 x x x 45 x x x x 33 8 7 x x x 16 Tavan İstanbul Gedik Ahmet Paşa İmareti Tonoz TARİHİ Yarım Kubbe Kubbe Tavan Tonoz Kubbe Avlusuz Örnekler İbadet Mekanının Avludan Daha Büyük Olduğu Örnekler İbadet Mekanı ve Avlunun Eş Büyüklükte Olduğu Örnekler Avlunun İbadet Mekanından Büyük Olduğu Örnekler KATALOG SIRA NO YERİ 41 YAPININ ADI Rum Mehmed Paşa Camii İbadet Mekanı Örtüsü Avlu Örtüsü 4 3 4 9 3 4.2.1.5. İbadet Mekanı Yapının güneyinde, ana kütleden dışa taşıntı yapan mekan ibadet mekanıdır. İbadet mekanına geçiş avludan sağlanmaktadır. İbadet mekanı ile avlu arasında enine atılmış bir kemer bulunmaktadır. İbadet mekanı ile tabhane mekanları arasında 665 doğrudan bir ilişki yoktur. Zemini avlu ve tabhanelere göre daha yüksek kottadır. Mihrap herhangi bir zorunluluk olmadığı sürece girişle aynı akstadır. Çalışmamız kapsamındaki yapılardan İznik Nilüfer Hatun İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Amasya Yakup Çelebi Zaviyesi, Amasya Hızır Paşa İmareti, Edirne Yıldırım İmareti ve Havza Mustafa Bey İmareti dışında hepsinde mihrap ile giriş açıklıkları aynı akstadır. Tabhaneli camilerde ibadet mekanı ve avlunun birbirlerine göre oranları yapıdan yapıya farklılık göstermektedir. Avlu büyük ibadet mekanı küçük olabileceği gibi, bazen de bunun tam tersi bir durum söz konusu olabilir. Bu farklılık erken tarihli yapılarda daha çok görülürken dönem ilerledikçe bu durum ortadan kalkmaya başlamıştır. Ama avlunun kubbesi yapının diğer birimlerine göre daha yüksek tutulmuştur. XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem ibadet mekanı hem de avlu kubbeleri eşit yükseklikte kubbeler haline gelmiştir (Tablo 13). Bazı örneklerde tam tersi bir uygulama görülmektedir. İbadet mekanı ve avlunun farklı örtü sistemine sahip olduğu yapılar da bulunmaktadır. Avlusu bir kubbe ile ibadet mekanı ise bir tonoz ile örtülü olan örnekler de vardır. Bu örneklerden Bursa’daki Ebu İshak Zaviyesi, Timurtaş Paşa Zaviyesi ve Hüdavendigâr İmareti’nde; Edirne’deki Yıldırım İmareti ve Gazi Mihal İmareti’nde ve Tokat Horozlu İmaret’te ibadet mekanları birer beşik tonoz ile avlu ise birer kubbe ile örtülüdür. Geyve Elvan Bey İmareti’nde ise ibadet mekanı bir aynalı manastır tonozu ile Kurşunlu Yıldırım İmareti ile Amasya Sofular İmareti’nde avlu bir tonoz ile ibadet mekanı ise birer kubbe ile Edirne Beylerbeyi İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Tire Yeşil İmaret, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti’nde ise avlu bir kubbe ile ibadet mekanı ise yarım bir kubbe ile örtülüdür. Balıkesir Yıldırım İmareti, Manisa Ali Bey İmareti ve Amasya Hızır Paşa İmareti’nde avlu ve ibadet mekanlarında örtü unsuru birer düz tavandır. Üç yapının örtüleri onarımlarla değişmiştir. Yapıların özgününde birer tonoz ile örtülü olabileceği akla gelmektedir. İstanbul II. Bayezid İmareti ile Diyarbakır’daki Fatih Paşa İmareti’nde ibadet mekanı merkezi plan şemasındadır (Tablo 13, Pafta 1). İbadet mekanı, süsleme açısından da yapının diğer bölümlerine göre farklılık göstermektedir. Bu mekanın, diğer mekanlardan ayrılan bir özelliği olduğunu 666 vurgulamak için itina ile süslenmiştir. Örneğin Edirne’deki Muradiye İmareti, Bursa’daki Yeşil İmaret ile Muradiye İmareti’nin ibadet mekanı, çiniler ve kalemişleri ile diğer mekanlardan daha yoğun bir süsleme kompozisyonuna sahiptir (Resim 217219, 173, 235). İbadet mekanı ile avlu arasında sadece bağlantı vardır. Yapıdaki tabhane mekanlarının hiçbir şekilde ibadet mekanı ile bağlantısı yoktur. Manisa ve Amasya Hatuniye imaretleri, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Yenişehir Bali Bey İmareti ve Silivri Piri Mehmet Paşa Camii ibadet mekanına açılan birer girişleri vardır. Orijinalde olmayan bu durum yapılar tamamen cami işlevi kazandıktan sonraki müdahalelerin bir getirisidir. Sonuç olarak, ibadet mekanı namaz kılınmak için tasarlandığı için diğer mekanlarla arasındaki farkı göstermek için kot farkı ve süslemesi ile vurgulanmıştır. 4.2.1.6. Tabhane Mekanları Anadolu’daki tabhaneli camilerden 40’ında avlunun iki yanında birer adet, 11’inde ikişer adet, 13’ünde dörder adet ve 2’sinde altışar adet tabhane mekanı vardır. 4’ü ise asimetrik plan şemasındadır ve üçer adet tabhane mekanı içermektedir (Tablo 14). Bu tip yapılarda tabhane mekanlarının sayısı ve boyutları yapıdan yapıya değişse de konumları aynıdır. İlk örneklerinden itibaren tabhaneler avlunun iki yanında yer almaktadır. XV. yüzyıl ortalarına kadar inşa edilen örneklerde, tabhane mekanlarına avludan ya da hem avludan hem de giriş açıklığı ile avlu arasına inşa edilen geçiş mekanlarından ulaşılmaktadır. XV. yüzyıl ortalarından itibaren, avlunun ortadan kalktığı örneklerde, tabhane mekanlarına ulaşım ya son cemaat yerinden ya da yan duvarlar üzerine açılan giriş açıklıklarından sağlanmıştır. Dolayısıyla hiçbir dönemde tabhane mekanları ile ibadet mekanının doğrudan ilişkisi bulunmamaktadır. Ancak bu tür yapıların işlevlerini yitirdiği ve sadece ibadet amaçlı birer camiye dönüştükleri süreçte ara duvarların kaldırılması suretiyle ibadet mekanları ile tabhanelerin ilişkili hale getirildiği uygulamalar da vardır. XIV-XV. yüzyıllara tarihlenen 41 örnekte 667 tabhane mekanlarının girişleri avludan1477, 10’unda son cemaat yerinden1478, 2’inde yan duvarlardan1479, 10’unda ise giriş eyvanı/koridor ya da geçiş mekanından sağlanmaktadır1480. Osmancık Akşemseddin Camii’nde tabhane mekanlarının girişi kuzey cephededir. Yapının bugün bir son cemaat yeri yoktur ve yapı çeşitli dönemlerde kapsamlı onarımlar geçirmiştir. Bugünkü durum dönem müdahalelerin bir getirisidir. Benzer bir durumda Kozluk’taki İbrahim Bey İmareti için de geçerlidir. İbadet mekanını iki yanında yer alan tabhane mekanları, ibadet mekanına kemerlerle açılmaktadır. Tabhaneli camilerin karakteristiği ile uyuşmayan bu durum yapı için üniktir. Tabhanelerin dışarıya açılması XV. yüzyılda başlamıştır. Avlunun ibadet mekanı ile bütünleşmesi nedeniyle tabhaneler de ibadet mekanına bitişik mekanlar haline gelmiştir1481. Tabhane mekanları barınma amaçlı mekanlardır. Bu mekanlar ibadet mekanı olarak tasarlanmamıştır. Buna kanıt olarak Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti ile Bursa’daki Yeşil ve Yıldırım imaretlerindeki ocak ve dolap nişlerini gösterebiliriz. Tabhanelerin zemin seviyesi avlu ile aynı seviyede olduğu gibi bazı örneklerde daha yüksek olabilmektedir1482. Tabhanelerin boyutları, incelediğimiz 64 örnekte avlu ve ibadet mekanından daha küçüktür. Mekanlar genellikle kubbe, ender örneklerde tonoz 1477 İznik Orhan Gazi İmareti, Arapkir Ulu Cami, Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigâr İmareti (güneydeki tabhane mekanları), İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş İmareti, Balıkesir Yıldırım İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Amasya Yakup Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti (kuzeydekiler), Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti, Geyve Elvan Bey Zaviyesi, Amasya Sofular İmareti, Kurşunlu Yıldırım Camii, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, Amasya Hatuniye Camii. 1478 İstanbul Davut Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye Camii, İnecik Hüseyin Bey İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii. 1479 Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti. 1480 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (geçiş mekanı), Bursa Hüdavendigâr İmareti (kuzeydeki tabhane mekanları), Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (giriş koridoruna), Amasya Yakup Paşa İmareti (giriş koridoruna), Bursa Yeşil İmaret (kuzeydeki tabhane mekanları), Bursa Orhan İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa İmareti (koridora ve dış cephelere). 1481 İstanbul Sultan Selim Camii, Edirne II. Bayezid İmareti’nde olduğu gibi. 1482 Edirne Beylerbeyi İmareti ve Milas Firuz Bey İmareti’nin tabhanelerinin zemini orta avluya göre biraz daha yüksektir. 668 ile örtülüdür. Örtüler avlu ve ibadet mekanının örtülerinden daha alçak tutulmuştur (Tablo 15, Pafta 2). Tablo 14. Tabhane Mekanlarının Dağılımı. 2 2 adet tabhane mekanı olan yapılar 13 3 adet tabhane mekanı olan yapılar 4 adet tabhane mekanı olan yapılar 2 40 669 6 adet tabhane mekanı olan yapılar Tablo 15.Tabhane Mekanlarının Analizi. x 1 Orhan Gazi İmareti 2 Postinpuş Baba Zaviyesi 3 Ulu Cami Arapkir 14.yy. ilk yarısı 2 x x 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x x 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 6 x x 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 2 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 2 x x 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları 2 x x 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 2 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 2 x x 670 Eyvanlı Örnekler Yapının İki Yanında Fakat Tamamen Bağımsız Birimler Halinde Geçiş mekanı/koridora Kuzey Cepheye Açılmakta Yan Duvarlara Açılmakta x x x x Son Cemaat Yerine açılmakta x x x İbadet Mekanına açılmakta YAPI İLE BAĞLANTISI Avluya açılmakta Bozulmuş form 2 Türk Üçgeni 14.yy. ilk yarısı Tromp Yenişehir Pandantif 1334-35 Tavan Tabhane adeti İznik Tonoz TARİHİ Kubbe YERİ 2Yıkık YAPININ ADI Tabhane Geçişleri 2Yıkık KATALOG SIRA NO Tabhane Mekanı Örtüsü x x x 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 4 x x 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları 2 x x 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 2 14 Yıldırım İmareti Balıkesir 14. yy. sonları 2 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı 4 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 3 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 2 x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 4 x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 4 x x 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 4 x x 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 2 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 2 x x x 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 2 x x x x x x Eyvanlı Örnekler Yapının İki Yanında Fakat Tamamen Bağımsız Birimler Halinde Kuzey Cepheye Açılmakta Yan Duvarlara Açılmakta Son Cemaat Yerine açılmakta Geçiş mekanı/koridora x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 671 İbadet Mekanına açılmakta YAPI İLE BAĞLANTISI Avluya açılmakta Bozulmuş form Türk Üçgeni Tromp Tabhane Geçişleri Pandantif Tavan TARİHİ Tonoz YERİ Kubbe YAPININ ADI Tabhane adeti KATALOG SIRA NO Tabhane Mekanı Örtüsü x Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 3 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 3 x 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 2 x 29 Karacabey İmareti Ankara 1427-28/1440 2 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 2 x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı 2 x 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/1414-1440-41 2 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı 2 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 3 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 2 x x x x x x x x x x x x x x x x x x 672 x x Eyvanlı Örnekler 26 x x Yapının İki Yanında Fakat Tamamen Bağımsız Birimler Halinde x x Geçiş mekanı/koridora 2 Kuzey Cepheye Açılmakta 1429 Yan Duvarlara Açılmakta Edirne Son Cemaat Yerine açılmakta Beylerbeyi İmareti x İbadet Mekanına açılmakta 25 x YAPI İLE BAĞLANTISI Avluya açılmakta x Bozulmuş form 4 Türk Üçgeni 1425-26 Tromp Bursa TARİHİ Tabhane Geçişleri Pandantif Muradiye İmareti YERİ Tavan Kubbe 24 YAPININ ADI Tonoz Tabhane adeti KATALOG SIRA NO Tabhane Mekanı Örtüsü x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları 2 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 6 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları 2 39 Aynalı İmaret Bursa 1467 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 4 x x x 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 4 x x x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 4 x x 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 2 x x x 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 2 x x x 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 4 x 46 Hatuniye İmareti x 47 Sofular İmareti Tokat 1485 2 Amasya 1485 4 x x 673 x x x x x x x Eyvanlı Örnekler Yapının İki Yanında Fakat Tamamen Bağımsız Birimler Halinde Geçiş mekanı/koridora Kuzey Cepheye Açılmakta Yan Duvarlara Açılmakta Son Cemaat Yerine açılmakta x x x x İbadet Mekanına açılmakta x YAPI İLE BAĞLANTISI Avluya açılmakta Türk Üçgeni x Bozulmuş form Tromp Pandantif Tavan Tonoz TARİHİ Kubbe YERİ Tabhane adeti YAPININ ADI Tabhane Geçişleri 2Yıkık KATALOG SIRA NO Tabhane Mekanı Örtüsü 15. yy. sonları 2 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları 2 x x 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 2 x x x 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları 2 x x x 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 2 x x 56 Kara Davut Paşa Camii İstanbul 1505-6 2 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları 2 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 4 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 2 x 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 2 x x x x x x x x x x x x 674 x x x x x x Eyvanlı Örnekler Kurşunlu x Yapının İki Yanında Fakat Tamamen Bağımsız Birimler Halinde Yıldırım Camii x Geçiş mekanı/koridora 51 x x Kuzey Cepheye Açılmakta x Avluya açılmakta x 4 Bozulmuş form 2 1490-91 Türk Üçgeni 1487-1488 Manisa x Tromp Edirne Hatuniye Camii 4 Pandantif II. Bayezid İmareti 50 1486 Tavan 49 Amasya Tonoz Mehmet Paşa İmareti TARİHİ Kubbe 48 YERİ Tabhane adeti YAPININ ADI Yan Duvarlara Açılmakta Son Cemaat Yerine açılmakta YAPI İLE BAĞLANTISI İbadet Mekanına açılmakta Tabhane Geçişleri KATALOG SIRA NO Tabhane Mekanı Örtüsü Tabhane adeti Kubbe KATALOG SIRA NO 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 2 x x 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 2 x x 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 2 x x 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk 1705 2 YAPININ ADI YERİ TARİHİ Toplam 39 19 675 x 3 26 4 13 x 41 1 10 x 3 Eyvanlı Örnekler x Yapının İki Yanında Fakat Tamamen Bağımsız Birimler Halinde x Geçiş mekanı/koridora x Kuzey Cepheye Açılmakta Yan Duvarlara Açılmakta Tabhane Geçişleri Son Cemaat Yerine açılmakta İbadet Mekanına açılmakta Avluya açılmakta Bozulmuş form Türk Üçgeni Tromp Pandantif Tavan Tonoz Tabhane Mekanı Örtüsü YAPI İLE BAĞLANTISI 1 10 2 6 Çalışmamız kapsamında yer alan 3 yapıda, tabhane mekanları ile birlikte avlunun iki yanına konumlanmış eyvanlara rastlanmaktadır. Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti, Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti’nde karşılaştığımız bu tür eyvanlar, kapalı avlulu Selçuklu medreselerindeki eyvanların devamcısı gibidir. Eyvanlı olan yapılar erken tarihlidir ve az sayıda inşa edilmiştir. Bu örneklerde eyvanlar avluya açılmakta ve eyvanlara bitişik tabhane mekanları yer almaktadır. Bunların dışında dört eyvanlı haçvari bir kurguya sahip olan Edirne Yıldırım İmareti’nde de avlunun iki yanında birer eyvana rastlanmakla birlikte bu yapının farklı bir yapıdan tabhaneli camiye dönüştürülmüş olduğu bilinmektedir. Bursa’daki Orhan İmareti (Şekil 100) ile Muradiye İmareti’nde (Şekil 128) bugün avlunun iki yanında birer eyvan bulunmakla birlikte bu mekanların özgünde birer tabhane oldukları, yapının işlev değiştirmesi sonucunda eyvana dönüştürüldükleri anlaşılmaktadır. XV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tabhane mekanlarının tasarımında farklı bir uygulamaya gidildiği görülmektedir. Erken tarihli örneklerden Bursa’daki Hüdavendigâr İmareti, Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti ile Edirne Yıldırım İmareti’nde içte tabhane mekanlarının arasında yer alan eyvanlar, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti ve İstanbul Davut Paşa İmareti’nde ibadet mekanı ile organik ilişkisini kaybetmiş, tamamen dışa yansımıştır. Bu yapılarda eyvanlar, tabhane mekanları arasında dağılım işlevini üstlenmiştir (Pafta 2). Dönem ilerledikçe tabhane mekanlarının boyutları ve sayıları azalmış, ibadet mekanının iki yanında sembolik olarak yerlerini korumuşlardır1483. Tabhane mekanlarının hemen hepsinde dolap ve ocak nişleri vardır (Tablo 15). Amasya Hızır Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Silivri Piri Mehmet Paşa Camii ve Sincanlı Sinan Paşa İmareti’nde dolap ve ocak nişlerine rastlanmamaktadır. Yapılar inşa edildikleri dönemlerde ve sonrasında çeşitli onarımlarla değişime uğramıştır. Ocak ve dolap nişlerinin var olup olmadığına yönelik yapılacak araştırma, ancak gelecekte yapılacak restorasyon çalışmalarında mümkün olacaktır. Bursa’daki Yeşil İmaret ve Yıldırım İmareti ile Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde ocak 1483 Fethiye Uzun Hasan Camii, Diyarbakır Fatih Paşa Camii gibi. 676 ve dolap nişleri çok özenlidir ve bulundukları tüm duvarı kaplamaktadır. Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde 2004 yılında gerçekleşen onarımda, özgün alçı ocak ve dolap nişleri kartonpiyer olarak yenilenmiştir. Tabhaneler ile ilgili bu bölümü kısaca toparlayacak olursak erken tarihli örneklerde tabhanelerin girişleri ya doğrudan ya da koridorlar aracılığı ile avluya açılmaktadır. İlk örneklerde tabhane sayıları her yanda birden üçe kadar değişmekte ve avlunun iki yanında yer almaktayken, dönem ilerledikçe tabhane sayıları azalmakta ve doğrudan avluya açılır hale gelmektedir. Bu mekanlar ister erken ister geç tarihli olsun tabhanelerde genellikle ocak ve nişler vardır. 4. 2. 2. TİPOLOJİ Araştırmamıza konu olan tabhaneli camiler, Anadolu Türk mimarisinde görülen yapı tiplerinden farklı özellikleri ve günümüz kullanımında işlev değiştirmesi ile ilgi çekici yapılardan biridir. Erken dönem Osmanlı mimarisinde dönemin sosyo-kültürel yapısının bir getirisi olarak XIV. yüzyılda sıkça tercih edilmiştir. Osmanlı’nın bir uc beyliğinden devletleşmesine öncülük eden ahiler ve gezici dervişler için inşa edilmiş bu tür yapılar üç ana bölümden meydana gelmektedir. “Avlu” şeklinde adlandırdığımız bir dağılım mekanı, “ibadet mekanı” ve “tabhane” şeklinde adlandırılan misafirhane yani barınma mekanlarıdır. Yapılar karakteristik plan şemalarında meydana gelen kimi değişikliklere rağmen ana şemalarını koruyarak XV. yüzyıl ortalarına kadar inşa edilmeye devam edilmiştir. XV. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar ana şemada bir çözülme görülmeye başlamasına rağmen ihtiyaç olan bölgelerde bu tür yapıların inşası sürdürülmüştür. Siyasi ve ekonomik alanlarda güçlenen devlet, imparatorluğa geçiş aşamasında bu yapıların doğmasına neden olan kurum ve kişilere gereksinimi kalmadığından yapıların inşasını da terk etmeye başlamışlardır. Artık her yapının belirli bir işlev üstlendiği külliyelerin inşaatı ön plana çıkmıştır. Sultanlar ve devletin ileri derecede yetkilileri kendi adlarına iktidarlarının ve güçlerinin göstergeleri olan büyük külliyeler inşa ettirmişlerdir. 677 Tabhaneli camilerin XIV. yüzyıl başından XV. yüzyıl ortalarına kadar pek değişmeyen bazı katı karakteristik özellikleri vardır: Tabhaneli camiler; son cemaat yeri ve minare gibi yardımcı unsurlar dışında üç ana mekandan oluşmaktadır. Kuzeydeki girişten, iç avlu=kapalı avlu ya da orta avlu şeklinde adlandırılan mekana girilmektedir. Bu mekan diğer mekanlara geçişi sağlayan bir dağılım mekanıdır. Bu mekanın ortasında genellikle bir fıskiyeli havuz bulunmaktadır. Mekanın kubbesinin ortasında da aydınlatma feneri vardır. Bu iki unsur avlunun ibadet için uygun olmadığını göstermektedir. Zemin kotu diğer mekanların zemin kotundan daha düşüktür. Kot sorunu, aydınlatma feneri ve şadırvan gibi unsurlarıyla bu mekan diğer mekanlardan farklıdır. Avlu genellikle diğer mekanlardan daha büyüktür ve daha büyük ve yüksek bir kubbe ile vurgulanır. Avlunun güneyinde yapının ana bünyesinden dışa taşıntı yapan mekan ibadet mekanıdır. İbadet mekanını ile avlu enlice bir kemer ile birbirinden ayrılmaktadır. Zemin kotu avludan daha yüksektir, avludan birkaç basamakla bu mekana çıkılmaktadır. Tabhaneli camilerde üçüncü mekan grubu, misafirlerin ağırlandığı tabhane mekanıdır. Tabhane mekanlarının giriş çıkışı erken örneklerde sadece avluya açılmaktadır. Bu mekanların ibadet mekanı ile ilişkisi yoktur. Bu mekanların kotu da avludan daha yüksektir. Bu mekanlara, dolaplar, nişler, ocaklar inşa edilmiştir. Bu yapılarının hemen hepsinde bir son cemaat yeri ile karşılaşılmaktadır. Son cemaat yeri orta birimi genellikle daha yüksek ve daha vurgulu verilmektedir. Son cemaat yerinde genellikle kubbe ve tonoz örtü olarak tercih edilmektedir. Yapıların pek çoğunda, istisnai birkaç örnek hariç, anıtsal taçkapılar yoktur. Tabhaneli camilerde, XV. yüzyılın ortalarından itibaren mekanların dağılımında, sayılarında ve boyutlarında bir takım değişiklikler olmaktadır. Bu camilerde çözülmenin görüldüğü en somut örnek, Ankara Karacabey İmareti ile başlayan ibadet mekanının yarım kubbeyle örtülmesidir. Bu tarihten itibaren yapılarda bir küçülme başlamaktadır. Erken dönem yapılarında iki mekan arasında kot farkı çok belirgin iken zaman ilerledikçe bu fark ortadan kalkmıştır. Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti ve İstanbul 678 Mahmut Paşa İmareti’nde görüldüğü gibi, eş büyüklükte kubbelerle örtülü ibadet mekanı ve avlu arasında kot farkı yoktur. Artık bu iki birim ibadet mekan olarak değerlendirilmektedir. Daha sonraki örneklerde Edirne II. Bayezid İmareti ve Tokat Hatuniye İmareti’nde olduğu gibi, avlunun tamamen ortadan kalktığı, sadece kare planlı kubbeyle örtülü bir ibadet mekanının varlığı söz konusudur. İstanbul II. Bayezid İmareti ve Diyarbakır Fatih Paşa Camii merkezi planlı ibadet mekanları ile diğer tabhaneli camilerden tamamen farklı örneklerdir. Asıl büyük çözülme tabhane mekanlarında ortaya çıkmıştır. Geç dönem yapılarında, tabhane mekanlarının avluyla ilişkisi kalmamıştır. Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti’nde yapının iki yanındaki ikişer tabhane mekanının arasına dağılım görevi gören bir eyvan yerleştirilmiştir. İstanbul Mahmut Paşa İmareti’nde ise, ana mekanın üç yönünün “U” şeklinde dolanan bir koridorla tabhane mekanına ulaşılmaktadır. İstanbul Davut Paşa Camii’nde ise ibadet mekanının doğu ve batısına yerleştirilmiş birer tabhane mekanına giriş kuzeydeki birer eyvanla sağlanmıştır. Buna karşı Edirne ve İstanbul II. Bayezid imaretleri dört eyvanlıdır. Eyvanların köşelerindeki mekanlar haçvari planlı, dokuz birimlidir ve her birim birer kubbe ile örtülüdür. Girişleri de son cemaat yerinden sağlanmaktadır. Yapılarda avlunun tamamen ortadan kalkmasıyla, Edirne ve İstanbul II. Bayezid imaretleri ve İstanbul Sultan Selim Camii’nde de olduğu gibi kuzeyde dört yönden revakla çevrili büyük avlular yer almaktadır. Anadolu’daki tabhaneli camilerden bugün ayakta olan ve tespit edebildiğimiz 64 yapının sınıflandırılması avlu ve ibadet mekanının boyutlarına ve örtü unsurlarına göre yapılabilmiştir. İlk grupta avlu ve ibadet mekanının boyutları dikkate alınarak üç adet alt grup oluşturulmuştur. Örtü unsurlarına göre meydana getirilen örneklerde ise dört adet alt grup belirlenmiştir. XV. yüzyıl ile başlayan mekan çözülmesi ile avlu mekanı ortadan kalmıştır. Avlusuz örnekler ile farklı plan şemasına sahip örnekler de başka grupları oluşturmaktadır (Tablo 13, Pafta 1). 679 I-AVLU VE İBADET MEKANI İÇEREN TABHANELİ CAMİLER I.1. MEKAN BOYUTLARINA GÖRE TABHANELİ CAMİLER I.1.1. Avlusu İbadet Mekanından Büyük Olanlar Arapkir Ulu Cami (XIV. yüzyılın ilk yarısı) Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-1385) İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyıl sonları) Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400) Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyıl sonları) Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyıl başı) Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412) Amasya Yakup Paşa İmareti (1413) Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414) Bursa Yeşil İmaret (1415-19) Bursa Orhan İmareti (1399-40/1417) Manisa Ali Bey İmareti (1418-19) Edirne Gazi Mihal İmareti (1422) Edirne Muradiye İmareti (1425-26) Bursa Muradiye İmareti (1425-26) Edirne Beylerbeyi İmareti (1429) Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30) Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430) Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31) Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440) Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1411-12/1414-1440-41) Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42) Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı) Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454) Bursa Karacabey İmareti (1456-57) Bursa Hamza Bey İmareti (XV. yüzyıl ortaları) 680 İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti (1471-72) Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyıl ortaları) Kurşunlu Yıldırım İmareti (XV. yüzyıl sonları) I.1.2.İbadet Mekanı Avlusundan Büyük Olanlar İznik Yakup Çelebi İmareti (1389) Milas Firuz Bey İmareti (1396) Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonu) Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonları) Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı) Bursa Aynalı İmaret (1467) İnegöl İshak Paşa İmareti (1476) Amasya Sofular İmareti (1485) I.1.3.Avlu ve İbadet Mekanı Eş Büyüklükte Olanlar Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl) İstanbul Mahmut Paşa Camii (1462-63) Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyıl ortaları) İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72) Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472) Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyıl sonları) Amasya Hatuniye Camii (1510) Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25) I.2. ÖRTÜ UNSURLARININ DAĞILIMINA GÖRE TABHANELİ CAMİLER I.2.1.Avlu Kubbe, İbadet Mekanı Tonoz ile Örtülü Olanlar I.2.1.A. Beşik Tonozlular Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85) Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonu) 681 Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyıl sonları) Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400) Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyıl başı) Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412) Edirne Gazi Mihal İmareti (1422) I.2.1.B. Aynalı Manastır Tonozlular Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyıl ortaları) I.2.2. Avlu Tonoz İbadet Mekanı Kubbe ile Örtülü Olanlar Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı) Amasya Sofular İmareti (1485) Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonu) I.2.3. Avlu Kubbe, İbadet Mekanı Yarım Kubbe ile Örtülü Olanlar Edirne Beylerbeyi İmareti (1429) Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440) Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı) İstanbul Rum Mehmed Paşa İmareti (1471-72) I.2.4. Avlu ve İbadet Mekanı Ahşap Tavan ile Örtülü Olanlar İznik Orhan İmareti (1334-35) Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyıl sonları) Manisa Ali Bey İmareti (1418-19) Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyıl ortaları) II. AVLUSUZ ÖRNEKLER Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı) 682 İstanbul Davut Paşa İmareti (1485) Tokat Hatuniye İmareti (1485) Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486) Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88) Manisa Hatuniye Camii (1490-91) İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99) Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyıl ortaları) İstanbul II. Bayezid İmareti (1501/1505-06) İstanbul Kara Davut Paşa Camii (1505-1506) Trabzon Hatuniye İmareti XVI. yüzyıl başı) Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20) İstanbul Sultan Selim Camii (1522) Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25) İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31) Fethiye Uzun Hasan Camii (1566) Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705) III. İBADET MEKANI FARKLI BİR ŞEMAYA SAHİP ÖRNEKLER İstanbul II. Bayezid İmareti (1501/1505-06) Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20) Sonuç olarak yukarıdaki tablolarda da görüldüğü üzere tabhaneli camilerde plan şemasında karakteristik özellikler XV. yüzyıl ortalarına kadar korunmuştur. Yapıların tipolojik özellikleri ise ana bölümlerin, avlu ve ibadet mekanının, boyutları ve örtü unsurlarındaki farklılıklarla gerçekleştirilebilmiştir. XV. yüzyıldan sonra avlunun ana bünyede tercih edilmemeye başlaması tipoloji de avlusuz örneklerin oluşmasına neden olmuştur (Pafta 1). Tabhaneli camilerde yapılan ikinci bir tipoloji denemesi tabhane mekanları ile ilgilidir. Tabhane mekanları yukarıda da değinildiği üzere ilk örneklerde avluya 683 açılmaktadır. Avlunun iki yanında konumlanmış mekanların sayısı 2 ile 6 arasında değişmektedir. Avlu mekanındaki görülen XV. yüzyıldaki çözülme tabhane mekanlarında da karşımıza çıkmaktadır. XV. yüzyıldan itibaren avlunun da ortadan kalkması ile tabhane mekanlarının girişleri dıştan sağlanmaya başlamıştır. Karakteristik örneklerde tabhane mekanları ile ibadet mekanının doğrudan bağlantısı yoktur. Avlunun ortadan kalkması ile bazı örneklerde bugün tabhane mekanlarının ibadet mekanı ile girişlerinin oluşmasına neden olmuştur. Ancak günümüzde pek çok yapıda görülen tabhane mekanı ve ibadet mekanı arasındaki girişler, yapı tamamen cami işlevi kazandıktan sonra pencerelerin kapıya dönüştürülmesi ile meydana gelen dönem müdahaleleridir. Tabhane mekanlarının plan şekillerinde yola çıkarak, kare planlılar, dikdörtgen planlılar ve haçvari dört eyvanlılar adlı kategorilerde alt başlıklar oluşturulmaya çalışılmıştır. İstanbul II. Bayezid İmareti’nin tabhane mekanları bu gruplar dışında kaldığı için üniktir. Kendi içinde bir plan şeması içeren tabhane mekanları enine dikdörtgen planlıdır. Mekanın merkezi, boyuna dikdörtgen planlı dağılım işlevinde birer hacim içermektedir. Bu hacmin kuzey ve güney duvarlarına doğu-batı yönlü birer kemer atılarak kare bir alan oluşturulmuş ve bu alan bir kubbe ile örtülmüştür. Merkezi hacmin iki yanında ikişer adet kare planlı mekanlar vardır. Bu mekanlar birer adet ocak nişi içermektedir (Şekil 218). Tabhane mekanları ile yapılan gruplamada, mekanlarda kullanılan örtü unsurları da değinilmiş, kubbe, tonoz ve ahşap tavanı örnekleri içeren birer alt başlık oluşturmuştur. XV. yüzyıldan sonra meydana gelen çözülme ile tabhane mekanlarının yapı ile bağlantısı koparılmaya çalışılmıştır. Artık tabhane mekanı ile doğrudan ilişkili avlu yoktur. Mimari bir unsur olan girişin formu ya da konumu bir tipoloji çalışması için gerekli görülmeyebilir. Ancak, XV. yüzyıldan sonra inşa edilmiş yapılarda tabhane mekanlarının girişlerinin son cemaat yerinden ya da yan duvarlardan verilmesi plan şemasındaki değişimi gösterdiği için önemli görülmüş ve böyle bir kategori oluşturulmuştur. Erken örneklerde ibadet mekanı ile kesinlikle bağlantısı olmayan tabhane mekanları ya doğrudan avlu ile ya da koridorlar/geçiş mekanları ile yine avluya 684 açılmaktaydı. XV. yüzyılda plan şemasından avlunun kaldırılması, bu mekanların mahremiyetini de bozmuş, ana yapı ile tabhane mekanlarının ilişiği tamamen kesilmiştir. Artık tabhane mekanlarına ulaşım dıştan sağlanmaktadır. Yapılardaki işlev değişimi ile birlikte bazı yapılarda tabhane mekanlarının avluya açılan duvarları yırtılmış, mekanlar birer eyvan görünümü almıştır. Amasya Hatuniye (Şekil 226) ve Manisa Hatuniye camilerinde (Şekil 201) ise tüm ara duvarlar kaldırılarak mekanların arası ve ibadet mekanı ile kemerler aracılığı ile bir bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır. Avlusuz örneklerde ise tabhane mekanlarının ibadet mekanına açılan pencereleri kapıya dönüştürülerek ibadet mekanı ile ilişki kurulmaya çalışılmıştır. Çözülmenin en iyi görüldüğü örnekler İstanbul Davut Paşa İmareti (Şekil 177) ile Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti’dir (Şekil 172). Her iki yapıda da tabhane mekanları yapının iki yanındadır. Mekanlar arasında ve/veya yanlarında inşa edilen eyvanlar birer dağılım mekanı işlevindedir ve ibadet mekanı ile ilişkili değildir (Tablo 16, Pafta 2). TABHANE MEKANLARI I-TABHANE SAYILARINA GÖRE DAĞILIM I.1. Avlunun İki Yanında Birer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35) Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı) Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl) İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) İznik Yakup Çelebi İmareti (1389) Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Milas Firuz Bey İmareti (1396) Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonu) Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları) Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400) Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Amasya Yakup Paşa İmareti (1413) 685 Manisa Ali Bey İmareti (1418-19) Edirne Gazi Mihal İmareti (1422) Edirne Muradiye İmareti (1425-26) Edirne Beylerbeyi İmareti (1429) Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31) Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440) Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42) Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı) Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1411-12/1414-1440-41) Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı) Bursa Karacabey İmareti (1456-57) Bursa Hamza Bey İmareti (XV. yüzyılın ortaları) Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları) İnegöl İshak Paşa İmareti (1476) Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları) Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları) Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları) I.2. İbadet Mekanının İki Yanında Birer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler Tokat Hatuniye İmareti (1485) Manisa Hatuniye Camii (1490-91) İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99) Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları) İstanbul Kara Davut Paşa İmareti (1505-06) Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başları) Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20) Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25) İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31) Fethiye Uzun Hasan Camii (1566) Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705) 686 I.3. Avlunun İki Yanında İkişer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyılın başı) Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414) Bursa Orhan İmareti (1417) Bursa Muradiye İmareti (1425-26) İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72) İstanbul Rum Mehmed Paşa Camii (1741-72) Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472) İstanbul Davut Paşa İmareti (1485) Amasya Sofular İmareti (1485) Amasya Hatuniye Camii (1510) I.4. Avlunun İki Yanında Üçer Adet Tabhane Mekanı Olan Örnekler Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85) İstanbul Mahmut Paşa Camii (1562-63) I.5. Asimetrik Plan Şemasına Sahip Örnekler Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412)1484 Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30)1485 Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430)1486 Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454)1487 II-PLAN ŞEKLİNE GÖRE TABHANE MEKANLARI II.1.Dikdörtgen Planlılar 1484 Doğuda iki batıda bir adet tabhane mekanı vardır. Her üç mekan da avluya açılmaktadır. Kuzeyde üç adet tabhane mekanı içermektedir. Kuzeydoğudaki tabhane mekanı giriş eyvanına, diğer iki tabhane mekanı ise avluya açılmaktadır. 1486 Kuzeydoğudaki tabhane mekanı giriş eyvanına, avlunun doğu ve batısında yer alan iki tabhane mekanı ise avluya açılmaktadır. 1487 Doğuda bir, batıda iki adet tabhane mekanı vardır. Her üç mekan da avlu ile bağlantılıdır. Batıdaki tabhane mekanlarının batıya açılan mevcut kapıları özgün değildir, dönem müdahalesidir. 1485 687 İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35) Arapkir Ulu Cami (XIV. yüzyılın ilk yarısı) Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl) Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85) İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları) Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları) Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400) Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Bursa Orhan İmareti (1417) Manisa Ali Bey İmareti (1418-19) Edirne Muradiye İmareti (1425-26) Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30) Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31) Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1440-41) Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454) Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları) İnegöl İshak Paşa İmareti (1476) İstanbul Kara Davut Paşa İmareti (1505-06) II.2. Kare Planlılar Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı) İznik Yakup Çelebi İmareti (1389) Milas Firuz Bey İmareti (1396) Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyılın başı) Amasya Yakup Paşa İmareti (1413) Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414) Bursa Yeşil İmaret (1415-19) 688 Edirne Gazi Mihal İmareti (1422) Bursa Muradiye İmareti (1425-26) Edirne Beylerbeyi İmareti (1429) Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430) Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440) Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42) Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı) Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı) İstanbul Mahmut Paşa İmareti (1462-63) İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72) İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii (1471-72) Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472) Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları) İstanbul Davut Paşa İmareti (1485) Tokat Hatuniye İmareti (1485) Amasya Sofular İmareti (1485) Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486) Manisa Hatuniye Camii (1490-91) Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları) Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları) İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99) Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları) Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başları) Amasya Hatuniye Camii (1510) Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20) Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25) İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31) Fethiye Uzun Hasan Camii (1566) Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705) 689 II.3. Haçvari Dört Eyvanlılar Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88) İstanbul Sultan Selim Camii (1522) III-ÖRTÜ UNSURLARINA GÖRE TABHANE MEKANLARI III.1.Kubbe ile Örtülü Örnekler Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı) İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400) Tokat Horozlu İmaret (XV. yüzyılın başı) Amasya Yakup Paşa İmareti (1413) Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414) Bursa Yeşil İmaret (1415-19)1488 Bursa Orhan İmareti (1417)1489 Edirne Gazi Mihal İmareti (1422) Edirne Muradiye İmareti (1425-26) Bursa Muradiye İmareti (1425-26) Edirne Beylerbeyi İmareti (1429) Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430) Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31) Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42) Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı) Bursa Karacabey İmareti (1456-57) İstanbul Mahmut Paşa Camii (1462-63) İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72) İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti (1471-72) Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472) İnegöl İshak Paşa İmareti (1476) 1488 1489 Güneydeki mekanlarda. Güneydeki mekanlarda. 690 Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları) İstanbul Davut Paşa İmareti (1485) Tokat Hatuniye İmareti (1485) Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486) Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88) Manisa Hatuniye Camii (1490-91) Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları) İnecik Hüseyin Bey Camii (1498-99) Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları) İstanbul II. Bayezid İmareti (1501/1505-06 Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başları) Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20) İstanbul Sultan Selim Camii (1522) Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25) İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31) Fethiye Uzun Hasan Camii (1566) Kozluk İbrahim Bey İmareti (1705) III.2. Tonoz ile Örtülü Örnekler III.2.1.Beşik Tonoz İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35)1490 Arapkir Ulu Cami (XIV. yüzyılın ilk yarısı) Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl)1491 Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85) Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonu) Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları) Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)1492 1490 Mekanlar bugün yıkıktır. Ancak özgününde birer tonoz ile örtülü olmaları gerekmektedir. Mekanlar bugün yıkıktır. Ancak kalan izlerden mekanların özgünde birer tonoz ile örtülü olduğu düşünülmektedir. 1491 691 Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412) Bursa Orhan İmareti (1417)1493 Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30) Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)1494 III.2.2.Aynalı Manastır Tonozu İznik Yakup Çelebi İmareti (1389) Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Osmancık Akşemseddin Camii (XV. yüzyılın ilk yarısı)1495 III.2.3.Yıldız Tonozlu Bursa Yeşil İmaret (1415-19)1496 III.2.4. Çapraz Tonoz Amasya Sofular İmareti (1485) Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları) Amasya Hatuniye Camii (1510) III.3.Ahşap Tavanlılar Manisa Ali Bey İmareti (1418-19) Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları) IV-TABHANE MEKANLARININ YAPI İLE BAĞLANTISI 1492 Mekanlar bugün düz ahşap tavan ile örtülüdür. Ancak özgününde birer tonoz ile örtülü olmaları gerekmektedir. 1493 Kuzeydeki mekanlarda. 1494 Doğudaki mekanda. 1495 Batıdaki mekanda. 1496 Kuzeydeki mekanlarda. 692 IV.1. Girişi Avludan Sağlanan Örnekler İznik Orhan Gazi İmareti (1334-35) Bilecik Orhan Gazi İmareti (XIV. yüzyıl) Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85) İznik Nilüfer Hatun İmareti (1388) İznik Yakup Çelebi İmareti (1389) Bursa Ali Paşa İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Milas Firuz Bey İmareti (1396) Bursa Ebu İshak Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonu) Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi (XIV. yüzyılın sonları) Balıkesir Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları) Tokat Horozlu İmaret (XIV. yüzyılın başı) Tokat Hamza Bey Zaviyesi (1412) Amasya Yakup Paşa İmareti (1413) Amasya Bayezid Paşa İmareti (1414) Bursa Yeşil İmaret (1415-19) Bursa Orhan İmareti (1417) Manisa Ali Bey İmareti (1418-19) Edirne Gazi Mihal İmareti (1422) Edirne Muradiye İmareti (1425-26) Bursa Muradiye İmareti (1425-26) Edirne Beylerbeyi İmareti (1429) Havza Mustafa Bey İmareti (1429-30) Amasya Yörgüç Paşa İmareti (1430) Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti (1430-31) Ankara Karacabey İmareti (1427-28/1440) Edirne Mezid Bey İmareti (1441-42) Tire Yahşi Bey İmareti (XV. yüzyılın ilk yarısı) Kütahya Yakup Çelebi İmareti (1411-12/1414-1440-41) 693 Kastamonu İsmail Bey İmareti (1454) Bursa Hamza Bey İmareti (XV. yüzyılın ortaları) Amasya Hızır Paşa İmareti (XV. yüzyılın ortaları) İstanbul Murat Paşa İmareti (1471-72) İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti (1471-72) İnegöl İshak Paşa İmareti (1476) Geyve Elvan Bey Zaviyesi (XV. yüzyılın ortaları) Amasya Sofular İmareti (1485) Kurşunlu Yıldırım Camii (XV. yüzyılın sonları) Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti (XV. yüzyılın sonları) Amasya Hatuniye Camii (1510) IV.2. Girişleri Geçiş Mekanına/Koridora Açılan Örnekler Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi (XIV. yüzyılın ilk yarısı) Bursa Hüdavendigâr İmareti (1362-85)1497 Bursa Yıldırım İmareti (XIV. yüzyılın sonları)1498 Edirne Yıldırım Bayezid İmareti (1399-1400)1499 Amasya Yakup Paşa İmareti (1413) Bursa Yeşil İmaret (1415-19)1500 Bursa Orhan İmareti (1417) Bursa Muradiye İmareti (1425-26) Bursa Karacabey İmareti (1456-57) İstanbul Mahmut Paşa Camii (1462-63) IV.3. Son Cemaat Yeri ile Bağlantılı Örnekler İstanbul Davut Paşa İmareti (1485) 1497 Kuzeydeki mekanlar. Kuzeydeki mekanlar. 1499 Tabhaneler giriş eyvanının iki yanındadır. 1500 Kuzeydeki mekanlar. 1498 694 Tokat Hatuniye İmareti (1485) Amasya Mehmet Paşa İmareti (1486) Edirne II. Bayezid İmareti (1487-88) Manisa Hatuniye İmareti (1490-91) İnecik Hüseyin Bey İmareti (1498-99) Yenişehir Bali Bey İmareti (XV. yüzyılın sonları) Trabzon Hatuniye İmareti (XVI. yüzyılın başı) Diyarbakır Fatih Paşa Camii (1516-20) Sincanlı Sinan Paşa İmareti (1524-25) Fethiye Uzun Hasan Camii (1566) IV.4. Girişleri Yan Duvarlara Açılan Örnekler (Dışta aralarında/yanlarında bir eyvan olan örnekler) Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (1472) İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii (1530-31) 695 4. 3. MİMARİ UNSURLAR Anadolu’daki tabhaneli camilerin büyük bir bölümünün kuzey cephesine bir son cemaat yeri eklenmiştir. Yapıların kuzey duvarlarında ise ortada bir giriş açıklığı, giriş açıklığının iki yanında bazen aralarında birer adet dış mihrap da bulunan pencerelerden oluşan simetrik bir kurgu söz konusudur. Bazı yapıların kuzey cephelerinin üst seviyesinde yer alan şahnişinlerle cephe daha da hareketlenmiştir1501. Kimi yapılarda ise cephe, giriş açıklığı dışında sağırdır1502. Yan duvarlar ana cepheye göre ikincil plandadır. Yolun konumu ya da topografyadan kaynaklanan durumlar nedeniyle kimi yapılarda kuzey cephe dışında başka cephelerin de önem kazandığı ve bu cephelerin de vurgulu hale getirildiği görülmektedir. Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi’nde topografik sorunlar nedeniyle doğu cephesi giriş eyvanı dışında sağır bırakılmışken ana cephe konumundaki güney cephesi tuğladan sağır kemerler, güneş kursları ve yürek motifleri ile hareketlendirilmiştir. Benzer bir durum Amasya’daki Yakup Çelebi İmareti ve İznik’teki Nilüfer Hatun İmareti’nde de karşımıza çıkmaktadır. İki yapıda da yolun durumu, kuzey cephesi yerine yan cepheleri ana cephe konumuna getirmiştir. Tabhaneli camilerde tüm kütle tek bir hacim olarak belirginleşmemekte, tabhane mekanları ve ibadet mekanı ana kütleden dışarı doğru taşıntı yapmaktadır. Avlunun iki yanına konumlanmış tabhane mekanlarının dışa bakan duvarlarına ve güney duvarlarının alt kesimine genellikle bir ya da iki pencere açılmıştır. İbadet mekanlarının da güney, doğu ve batı duvarlarında bir ya da iki adet pencere açıklığına yer verilmektedir. Cepheler Bursa’daki Orhan İmareti, Timurtaş Paşa Zaviyesi, Ebu İshak Zaviyesi ve Aynalı İmaret ile Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde de olduğu gibi çökertmelerle hareketlendirilmiştir (Resim 181, 86-87, 72, 365, 4). Almaşık örgünün kullanıldığı cephelerde pencereler bu çökertmeler içine alınarak daha da vurgulanmıştır. 1501 Bursa’daki Yeşil İmaret, Muradiye İmareti, Yıldırım İmareti; Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti, Yörgüç Paşa İmareti. 1502 Bursa’da Ali Paşa İmareti, Hüdavendigar İmareti, Hamza Bey İmareti; Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Kurşunlu Yıldırım İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti. 696 Tabhaneli camilerde minareler, taçkapılar, pencereler, saçaklar cephe düzeni içerisinde birer mimari unsur olarak değerlendirilmiş ve aşağıda tek tek ele alınarak irdelenmeye çalışılmıştır. 4.3.1. Minareler Tabhaneli camilerde karşımıza çıkan en önemli sorunlardan biri minare sorunudur. Günümüze ulaşabilen örneklerden 52’sinde bir hatta bazen iki adet minare bulunmasına karşın, bunların çoğu özgün değildir. Tabhaneli camiler, sadece ibadet amaçlı yapılar olmadıkları için minare vazgeçilmez unsurlardan değildir. Nitekim İznik Orhan Gazi İmareti1503, Bilecik Orhan Gazi İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti ve Bursa Ali Paşa İmareti1504 gibi erken tarihli örneklerde minare bulunmamaktadır1505. Erken örneklerden Bursa’daki Orhan İmareti (Resim 181) ve Hüdavendigâr İmareti’nde (Resim 25-26) minareler yapının beden duvarları üzerinde yükselmektedir, ancak her iki yapıda da unsurların ilk inşa edildikleri döneme ait olması zayıf bir ihtimal olarak görülmektedir1506. Tabhaneli camilerin ilk örneklerinden İznik Orhan Gazi İmareti, Bilecik Orhan Gazi İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti ve Bursa Ali Paşa İmareti minaresiz olarak tasarlandığı kesin olarak bilinen yapılardır. Fakat bazı erken tarihli sayılabilecek yapıların da minarelerinin özgün olduğu görülmektedir. Onarımlarla yenilenmiş, yıkılmış durumda bulunan örnekler de bulunmaktadır. İlk yapıldıklarında da minarelerinin planlandığını kanıtlayan, duvarların içinden minarelere çıkışı sağlayan koridorların ve merdivenlerin inşa edilmesidir1507. Özgününde minareli şekilde inşa edilen Milas Firuz Bey İmareti (Şekil 27), Amasya Yörgüç Paşa İmareti (Şekil 140), Edirne Yıldırım İmareti (Şekil 60), 1503 O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.I, İstanbul, 1965, s.16-31. 1504 Ali Paşa İmareti’nin minaresi yapıdan bağımsızdır ve 2006 yılındaki onarımdan sonra yapıya eklenmiştir. 1505 S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler, s.9-10. 1506 A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, s.48. 1507 Bursa’daki Yeşil ve Yıldırım imaretlerinde minareye çıkış duvar içinden ilerleyen merdivenlerle sağlanmıştır. 697 Edirne Muradiye İmareti (Şekil 107), Edirne Gazi Mihal İmareti (Şekil 106) ve Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti’nde (Şekil 143) minarelere ulaşımı sağlayan dehlizler duvarlar içerisinde; Amasya Bayezid Paşa İmareti (Şekil 74) ile Bursa Yeşil İmaret (Şekil 78), Bursa Yıldırım İmareti (Şekil 49) ve Bursa Muradiye İmareti’nde de (Şekil 128) minarelere üst kattan çıkılan birer dehlizle ulaşılmaktadır. Bu dehlizler ve duvarlar içerisinde ilerleyen merdivenlerin varlığı, yapıların ilk inşa edildiği dönemde minareli şekilde tasarlandıklarını göstermektedir. Minarelere ulaşılan bu yollar özgünlüklerini korurken, minareler zamana yenilmiş ve farklı dönemlerde onarılmış ya da tamamen yenilenmiştir. Bursa’daki Yeşil İmaret, Yıldırım İmareti ve Muradiye İmareti’nin çiftte minareli olması A. Gabriel gibi araştırmacıların bu yapıların menşei olarak kabul ettiğimiz Selçuklu medreseleri gibi çifte minareli olarak tasarlandığını iddia etmelerine neden olmuştur1508. Yapıların işlevlerinde meydan gelen değişimle birlikte cami mimarisinin vazgeçilmez unsurlarından biri olan minare yapı bünyesine dahil edilmeye başlanmıştır. Bu yapılar arasında 2 yapıda minare kuzeyde1509, 6 yapıda yapıdan bağımsız1510, 16 yapıda ise beden duvarları üzerinde yükselmektedir1511. Bu da minarelerin yapı içerisinde yerinin tasarlanmadığını göstermektedir. Edirne II. Bayezid İmareti (Şekil 182-183), İstanbul II. Bayezid İmareti (Şekil 217-218) ve İstanbul Sultan Selim Camii’nde de (Şekil 231) ikişer adet minare vardır. Geç tarihli bu üç yapı dönem camileri gibi revaklı avlulu olarak tasarlanmıştır ve minareler tabhane mekanlarının duvarlarının bir köşesine yerleştirilmiştir. Özgününde zaviye/imaret şeklinde inşa edilen yapılarda minare inşa etmek bir zorunluluk olmamıştır. Dönem ilerledikte yapılar işlev değiştirmiş ve tamamen ibadet ritüelleri için kullanılmaya başlanmıştır. Bu değişim ile birlikte camilerin vazgeçilmez unsurlarından biri olan minareler yapı bünyelerine dahil edilmiştir. Ancak Bursa Yeşil 1508 A. Gabriel, a.g.e., s.56. Bursa Aynalı İmaret, Kurşunlu Yıldırım İmareti. 1510 Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Manisa Ali Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti (batıdaki). 1511 Bursa Hüdavendigâr İmareti, Bursa Orhan İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti (doğudaki), Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti (yıkık), Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti (batıdaki), Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti. 1509 698 İmaret (Şekil 78) ve Bursa Yıldırım İmareti (Şekil 60) gibi minareli olarak tasarlanmış erken tarihli ünik yapılar nedeniyle minarelerin orijinallikleri çelişkiler yaratmış ve tartışmalara ortam hazırlamıştır. Kare, dört kenarlı, beş kenarlı, altı kenarlı, yedi kenarlı ve sekizgen olarak tasarlanmış minare kaideleri, başta kesme taş olmak üzere tuğla, moloz taş, kabayonu taşı ve tuğla/taş almaşıklığında inşa edilmiştir. Kesme taş, tuğla ve almaşık düzende örülen gövde ve peteklerde silindirik ve çokgen form tercih edilmiştir. Peteklerin konik külahları kurşunla örtülüdür. Sadece 6 yapıda külah kesme taştır1512. Şerefe altları testere dişi şeklinde dizilmiş tuğlalar, mukarnas ve yivlerle dolgulandırılmıştır. Az sayıda da olsa minare kaide, gövde ve peteklerinde geometrik, bitkisel, yazı, kakma, çini ve sırlı tuğla ile meydana getirilmiş süslemelere rastlanmaktadır (Tablo 17). Sonuç olarak tabhaneli camilerin ilk örnekleri minaresiz inşa edilmiştir. Bu yapılarda minare uygulaması XIV. yüzyılın sonlarına doğru yaygınlaşmaya başlamıştır. Cami olarak inşa edilmeyen bu yapıların ibadet mekanlarının olması minareyi zorunlu kılmamış, ancak yapı tamamen cami olarak kullanılmaya başladıktan sonra her yapıya birer minare eklenmiştir. 1512 Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Bursa Muradiye İmareti (batıdaki), Bursa Aynalı İmaret, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 699 Orhan Gazi İmareti 2 Postinpuş Baba Zaviyesi 3 4 Ulu Cami Orhan Gazi İmareti 5 6 7 İznik Arapkir Bilecik x x Hüdavendigâr İmareti Nilüfer Hatun İmareti Yakup Çelebi İmareti Bursa İznik İznik 1362-1385 1388 1389 x x 8 9 Ali Paşa İmareti Firuz Bey İmareti Bursa Milas 10 11 Bursa Bursa 13 14 Ebu İshak Zaviyesi Yıldırım İmareti Timurtaş Paşa Zaviyesi Yıldırım Bayezid İmareti Yıldırım İmareti 14.yy. sonları 1396 14.yy. sonu/1479 14.yy. sonları 15 16 12 Yenişehir x x x x x Bursa 14.yy. sonları Edirne Balıkesir 1399-1400 14. yy. sonları Horozlu İmaret Hamza Bey Zaviyesi Tokat Tokat 15.yy. başı 1412 17 18 Yakup Paşa İmareti Bayezid Paşa İmareti Amasya Amasya 1413 1414 19 20 Yeşil İmaret Orhan İmareti Bursa Bursa 1415-19 1339-40/1417 21 22 23 24 Ali Bey İmareti Gazi Mihal İmareti Muradiye İmareti Muradiye İmareti Manisa Edirne Edirne Bursa 1418-19 1422 1425-1426 1425-26 x 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 x 26 27 Havza Amasya 1429-30 1430 28 Mustafa Bey İmareti Yörgüç Paşa İmareti Koca Mehmet Paşa İmareti 29 Karacabey İmareti x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Osmancık 1430-31 x Ankara 1427-28/1440 x x x x x x x x x 700 x x x x x x x x Kakma/Renk almaşıklığı Yivli Çini,sırlı tuğla Yazı Geometrik Bitkisel Bezeme Unsurları Yivli Kirpi Şerefe altı dolgusu Mukarnaslı Kesme taş Petek örtüsü Kurşun Çokgen Silindirik Petek formu Sıvalı Almaşık Kesme taş Petek malzemesi Tuğla Çokgen Silindirik Gövde formu Ahşap Almaşık Tuğla Baldaken Çokgen Yedi kenarlı Altı kenarlı Beş kenarlı Dört kenarlı Kesme taş Gövde malzemesi Kaide formu Kare Sıvalı Almaşık Moloz taş/kaba yonu taş Kesme taş Tuğla Kaide malzemesi Yapıdan bağımsız x Beden duvarları üzerinde 1334-35 14.yy. ilk yarısı 14.yy. ilk yarısı 14. yy Kuzeyde TARİHİ Batıda YERİ Doğuda YAPININ ADI 1 Yıkık MİNARENİN KONUMU Yok KATALOG SIRA NO Tablo 17. Minarelerin Analizi Mezid Bey İmareti 31 Yahşi Bey İmareti 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 33 34 Akşemseddin Camii İsmail Bey İmareti Osmancık Kastamonu 1441-1442 15.yy. ilk yarısı 1411-12/14141440-41 15.yy. ilk yarısı 1454 35 36 37 Karacabey İmareti Hamza Bey İmareti Mahmut Paşa Camii Bursa Bursa İstanbul 1456-57 15.yy. ortaları 1462-1463 x 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları x 39 40 Bursa İstanbul 1467 1471-72 x x x 41 Aynalı İmaret Murat Paşa İmareti Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 x x x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 43 44 45 46 İshak Paşa İmareti Elvan Bey Zaviyesi Davut Paşa İmareti Hatuniye İmareti İnegöl Geyve İstanbul Tokat 1476 15.yy. ortaları 1485 1485 47 48 49 Sofular İmareti Mehmet Paşa İmareti II. Bayezid İmareti Amasya Amasya Edirne 1485 1486 1487-1488 50 51 52 Hatuniye Camii Yıldırım Camii Taceddin Paşa İmareti Manisa Kurşunlu Vezirköprü 1490-91 15. yy. sonları 15.yy. sonları x x x x 53 54 Hüseyin Bey İmareti Bali Bey İmareti İnecik Yenişehir 1498-99 15.yy. sonları x x x x 55 İstanbul 1501/1505-6 x x x 56 II. Bayezid İmareti Kara Davut Paşa İmareti İstanbul 1505-6 x x x 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Kakma/Renk almaşıklığı Yivli Çini,sırlı tuğla Yazı Geometrik Bitkisel Bezeme Unsurları Yivli Kirpi Şerefe altı dolgusu Mukarnaslı Kesme taş Petek örtüsü Kurşun Çokgen Silindirik Petek formu Sıvalı Almaşık Kesme taş Petek malzemesi Tuğla Çokgen Silindirik Gövde formu Ahşap Almaşık Kesme taş Tuğla Baldaken Çokgen Yedi kenarlı Altı kenarlı Beş kenarlı Dört kenarlı Kare Sıvalı Almaşık Moloz taş/kaba yonu taş Kesme taş Tuğla x Gövde malzemesi Kaide formu 30 Tire x Kaide malzemesi Yapıdan bağımsız Beden duvarları üzerinde Kuzeyde Edirne Batıda TARİHİ Doğuda YERİ Yıkık YAPININ ADI Yok KATALOG SIRA NO MİNARENİN KONUMU x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 701 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Toplam 12 2 18 37 16 6 3 22 x 11 1 25 1 5 1 4 702 1 1 19 x x x x x x x x x x x x x x x 29 1 1 31 18 14 33 1 1 31 Kakma/Renk almaşıklığı Yivli Çini,sırlı tuğla Yazı Geometrik x x x x x x x 44 Bitkisel x x x x 17 Bezeme Unsurları Yivli Kirpi Şerefe altı dolgusu Mukarnaslı Kesme taş x x x x x x x x Petek örtüsü Kurşun x Silindirik Petek formu Sıvalı Almaşık Kesme taş Tuğla Çokgen Silindirik Ahşap Almaşık Petek malzemesi x x x x 2 x x x x x 2 Kesme taş x x x x Gövde formu Çokgen x x x x x Tuğla Baldaken Çokgen Yedi kenarlı Altı kenarlı x x Beş kenarlı 1566 1705 Dört kenarlı x Fethiye Kozluk x Gövde malzemesi Kaide formu Kare 1530-31 Uzun Hasan Camii İbrahim Bey İmareti Sıvalı İstanbul 63 64 Almaşık x Moloz taş/kaba yonu taş 1524-25 Kesme taş Sincanlı 62 Sinan Paşa İmareti Piri Mehmet Paşa Camii 61 Tuğla 1510 1516-20 1522 Kaide malzemesi Yapıdan bağımsız TARİHİ Hatuniye Camii Fatih Paşa İmareti Sultan Selim İmareti Beden duvarları üzerinde Batıda x x x x YERİ Amasya Diyarbakır İstanbul 58 59 60 Kuzeyde Doğuda Yıkık YAPININ ADI Yok KATALOG SIRA NO MİNARENİN KONUMU x x x x 6 16 11 20 x x x 5 8 2 5 2 4 4.3.2. Kalkan Duvarları ve Saçaklar Anadolu’da XIV-XVI. yüzyıllarda tek kubbeli cami, mescit ve türbe gibi yapılarda, giriş cephesi ya da son cemaat yeri cephesinin bir kalkan duvarı ile yükseltildiği görülmektedir. Kalkan duvarlar, almaşık duvar örgüsünün hakim olduğu Bursa yapılarında yoğunlukla karşımıza çıkmaktadır. Kalkan duvarı kullanımı ile cephe Anadolu’daki taçkapılar gibi anıtsallaşmıştır. Ancak cepheye kattığı hareketle birlikte kalkan duvarının özellikle cami mimarisinde olumsuz etkileri görülmektedir. Unsurlar, son cemaat yeri kubbelerinin dıştan algılanmasını engellemekte, örtüdeki piramidal hiyerarşiyi bozmaktadır1513. Dönem yapıları ile birlikte tabhaneli camilerden sadece Bursa’daki iki yapıda Orhan İmareti (Resim 181) ve Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde (Resim 86) kalkan duvarına rastlanmaktadır. Almaşık duvar örgüsüne sahip iki yapıda kalkan duvarı, kuzey cepheyi şekillendiren unsurlardan biri olmuştur. Tabhaneli camilerde yapının beden duvarları üstte kirpi saçak ya da silmelerle son bulmaktadır. İki unsurun tercih edilmesinde en önemli unsur duvar örgüsünde kullanılan malzemedir. Almaşık örgüde genellikle kirpi saçak1514, kesme taş1515 ya da mermer kaplı cephelerde ise düz ya da profilli silme1516 ya da mukarnas dizisi1517 tercih edilmektedir. Tabhaneli camiler içerisinde 25 yapıda 2 ya da 3 sıradan meydana gelen kirpi saçak kullanılmıştır. Son cemaat yeri, beden duvarları ve örtülerin üst seviyesinde yer alan unsurlar, hem yapıya hareket sağlamakta hem de yağmur sularının duvar yüzeyindeki sızımını homojen şekilde dağıtmaktadır (Tablo 18-19). Tablo 18. Tabhaneli Camilerde Kirpi Saçak Kullanımı. YAPININ ADI YERİ TARİHİ Örtülerde 6 Beden Duvarları KATALOG SIRA NO Kirpi Saçak Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 2 sıra 2 sıra 1513 Ş. Özüdoğru, “Bursa’da 15-16. yy. Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası Pişmiş Toprak Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, 16-30 Haziran 2003, Eskişehir, Haziran 2003, s.438445. 1514 Amasya Bayezid Paşa İmareti (yan cephelerde), İznik Nilüfer Hatun İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti gibi. 1515 Bursa Yıldırım İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti gibi. 1516 Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Milas Firuz Bey İmareti. 1517 Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti (son cemaat yeri cephesinde) gibi. 703 YERİ TARİHİ Örtülerde YAPININ ADI Beden Duvarları KATALOG SIRA NO Kirpi Saçak 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 3 3 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları 2 2 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 2 2 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları 3 3 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 3 3 14 Yıldırım İmareti Balıkesir 14. yy. sonları 3 3 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 2 2 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 2 2 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 2 2 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 1 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 2 29 Karacabey İmareti Ankara 1427-28/1440 1 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı 2 2 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/1414-144041 2 2 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 2 2 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları 3 3 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 2 2 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 3 2 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 2 2 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. ortaları 2 2 56 Kara Davut Paşa Camii İstanbul 1505-6 2 2 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 2 2 2 2 2 Bazı almaşık örgüye sahip yapılarda kirpi saçak yerine farklı unsurların kullanıldıkları görülmektedir. Örneğin almaşık duvar örgüsüne sahip Bursa Hüdavendigâr İmareti’nde beden duvarları kemerleme şeklinde saçaklarla (Resim 25, 28), Bursa Muradiye İmareti’nde ise avlu kubbesinin eteğinde ve beden duvarlarının üst kesiminde iki kirpi saçağın arasında bir sıra devesırtı/profilli saçak yer alırken, tabhane mekanlarının kubbelerinde ise iki sıra kirpi saçağın ortasında bir sıra devesırtı/profilli saçak vardır (Resim 210). Hüdavendigâr İmareti’nde saçaklardaki bu farklı uygulama mimari ve detaydaki yerel etkilere, Muradiye İmareti’nde ise onarıma işaret etmektedir. Yapı farklı dönemlerde çeşitli onarımlar geçirmiştir. 704 Tablo 19. Tabhaneli Camilerde Kirpi Saçak Kullanımı. 20 18 16 14 12 Beden Duvarları 10 Örtüler 8 6 4 2 0 2 Sıra Kirpi Saçak 3 Sıra Kirpi Saçak 1 Sıra Kirpi Saçak Tablo 20. Tabhaneli Camilerde Saçak Silmeleri. 2 3 Ulu Cami Arapkir Bilecik 14. yy Milas 1396 x x x x Yenişehir x 9 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 15 Horozlu İmaret Hamza Bey Zaviyesi Tokat 15.yy. başı x Tokat 1412 x 16 19 x Bursa 1415-19 x x 22 Yeşil İmaret Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 x x 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x x 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 x 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı 705 x Saçaksız Yıkık x Orhan Gazi İmareti Firuz Bey İmareti 4 Kiremit Sıvalı/Beton Konsol TARİHİ 14.yy. ilk yarısı 14.yy. ilk yarısı Diğerleri Mukarnaslı YERİ Pahlı YAPININ ADI Postinpuş Baba Zaviyesi Düz KATALOG SIRA NO Silme İstanbul 1462-1463 x x Amasya 15.yy. ortaları Bursa 1467 37 Mahmut Paşa Camii 38 Hızır Paşa İmareti 39 Aynalı İmaret 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 x x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 x x 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları x 45 46 Davut Paşa İmareti Hatuniye İmareti İstanbul Tokat 1485 1485 x 47 Sofular İmareti Amasya 1485 x 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x x 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 x x 52 Taceddin Paşa İmareti x x Vezirköprü 15.yy. sonları x x x x 55 Hüseyin Bey Camii Bali Bey İmareti II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 x 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 x İstanbul 1522 x x Sincanlı 1524-25 x x İstanbul 1530-31 x x Fethiye 1566 x Kozluk 1705 x 53 54 60 61 62 63 64 Sultan Selim İmareti Sinan Paşa İmareti Piri Mehmet Paşa Camii Uzun Hasan Camii İbrahim Bey İmareti İnecik Yenişehir 1498-99 15.yy. sonları 706 Saçaksız x Yıkık x Kiremit 1454 İsmail Bey İmareti Sıvalı/Beton Kastamonu 34 Konsol TARİHİ Diğerleri Mukarnaslı YERİ Pahlı YAPININ ADI Düz KATALOG SIRA NO Silme x x x x x Tablo 21. Tabhaneli Camilerde Saçak Silmelerinin Dağılımı. 1 1 1 1 1 Düz+Pahlı Düz 1 Sıvalı/Beton 5 17 Mukarnaslı Mukarnas+Silme Konsol Kiremit Yıkık Saçaksız 8 Tabhaneli camilerde mermer ya da kesme taş kaplı duvarlar ile kasnaklar genellikle düz, pahlı ya da her ikisinin birlikte kullanıldığı silmeler ile son bulmaktadır (Tablo 20-21). Tabhaneli camilerin 17’sinde düz ve pahlı silmeli saçak1518, 8’inde düz silmeli1519, 1’er yapıda da kullanılmıştır. 1 yapı saçaksız mukarnaslı1520, 1522 mukarnas/düz silmeli1521 saçaklar , 5 yapıda saçaklar sıvalı olduğu için özgün saçaklar belirlenememiştir1523. Saçaksız örneğin özgününde de bu şekilde mi olduğu ya da onarımlarla bu şekli aldığı tartışmalıdır. Arapkir Ulu Camii’nin ise duvarlarının saçak seviyesi yıkıktır, ancak cephe kaplamalarından da yola çıkarak duvarların düz ya da pahlı silmelerle son bulacağı akla gelmektedir. Kozluk İbrahim Bey Camii’nde beden duvarları ve kasnaklar saçak seviyesin dekoratif unsurlu konsollarla hareketlendirilmiştir. Bu veriler ışığında, duvar örgüsünün saçak uygulamalarını da etkilediğini, taş duvarlarda silmeli, almaşık örgüde ise genellikle kirpi saçakların tercih edildiğini anlaşılmaktadır. 1518 Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Murat Paşa İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti. 1519 Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Geyve Elvan Bey İmareti, Amasya Sofular İmareti, İnecik Hüseyin Bey Camii, Yenişehir Bali Bey İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii. 1520 Tokat Hatuniye İmareti. 1521 Diyarbakır Fatih Paşa Camii. 1522 Amasya Hızır Paşa İmareti. 1523 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Tokat Horozlu İmaret, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Osmancık Akşemseddin Camii, Bursa Aynalı İmaret (yapıda saçak seviyesinde sıva üzerine boya ile tuğla görünümü verilmiştir). 707 4.3.3. Giriş Açıklıkları Anadolu Türk mimarisinde taçkapılar yapıların en dikkat çekici unsurlarıdır. Genellikle bulundukları ana cephede dışa taşıntı yapan, dikdörtgen prizma şekillidir. Taçkapı ana nişi mukarnaslı, çeyrek küre şekilli bir kavsara ya da sivri kemerli bir tonoz ile örtülüdür. Taçkapı yan kanatlarında mihrabiyeler yer alırken, çerçevenin geometrik, bitkisel ve yazı şeritleri ile bezendiği görülmektedir. Ana nişin dip duvarı üzerine yerleştirilmiş giriş açıklıkları ise, yuvarlak ya da basık bir kemer ile örtülmektedir. Taçkapılar Beylikler döneminde sadeleşmeye başlamıştır. Tabhaneli camilerde, 5 yapı dışında, giriş açıklıkları kuzey cephesinin tam ortasına yerleştirilmiştir. Yenişehir’deki Postinpuş Baba Zaviyesi, Amasya Hızır Paşa İmareti, Amasya Yakup Çelebi İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti ve İznik’teki Nilüfer Hatun İmareti’nde topografik nedenlerle kuzey cephesinden farklı bir cephe ana cephe olarak kullanılmış ve taçkapılar bu cepheye yerleştirilmiştir. Tabhaneli camilerin 34’ünün taçkapısı bulundukları yüzeyden dışa taşıntılı şekilde inşa edilmiştir. 27’sinde taçkapı cephe ile aynı düzlemdedir. 10’unda ise bir eyvanının içerisinde yer almaktadır (Tablo 22-33). Taçkapıların çerçeveleri düz, pahlı, dış bükey ve iç bükey kavisli silmeler ile mukarnas, geometrik, bitkisel ve yazı süslemeleri ile hareketlendirilmiştir (Tablo 23, 32). Tablo 22. Taçkapı Yüzey İlişkisi. Taçkapı 40 35 30 Adet 25 20 15 10 5 0 Dışa taşıntılı Aynı düzlemde 708 Bir eyvan içerisinde Taçkapı ana nişlerinde genellikle mukarnaslı kavsara ve sivri kemerli tonozun tercih edildiği görülmektedir. Bu formların yanında düz tavan ve yarım kubbe ile örtülü örnekler de az da olsa karşımıza çıkmaktadır (Tablo 24, 32). Kavsara kuşatma kemerleri ise genellikle sivridir. Ayrıca dilimli ve Bursa kemeri formunda az sayıda örnek de vardır (Tablo 25, 32). Tablo 23. Taçkapı Çerçevelerinde Görülen Bezeme Unsurlarının Dağılımı. Çerçeve 1 Çerçevede silme 1 1 1 1 Silme+geometrik süsleme 2 Silme+mukarnas Silme+geometrik+bitkisel süsleme Silme+geometrik+bitkisel+ yazı süsleme Geometrik+bitkisel süsleme 33 Sıvalı Tablo 24. Taçkapı Kavsaralarında Görülen Formlar. 16 14 12 10 8 Kavsara formlu 6 4 2 0 Mukarnaslı Tonozlu Düz tavanlı Yarım kubbeli 709 Tablo 25. Taçkapı Kavsara Kuşatma Kemerlerinde Görülen Formlar. Kavsara kuşatma kemeri 1 2 Sivri 1 Sivri+dilimli kemer 1 Dilimli kemer+aynalı kemer Üç dilimli Bursa kemeri 22 Taçkapılarda yan kanatlar genellikle birer gömme sütunce ile sınırlandırılmıştır. Çalışmamız kapsamında yer alan taçkapıların sütunceleri genellikle silindirik kesitlidir. 4 örneğin beş kenarlı, 1 örneğin ise altı kenarlı gövdeye sahip oldukları görülmektedir. Bursa’daki Yeşil İmaret ile İstanbul’daki Sultan Selim İmareti’nde silindirik kesitli sütunce gövdeleri bitkisel örnekli süslemeler ile bezenmiştir. Sütuncelerin mukarnaslı, köşeleri pahlı ve iki kademeli başlık ve kaideleri dikkat çekmektedir (Tablo 26-28, 32). Tablo 26. Taçkapıların Sütuncelerinde Gövde Formların Dağılımı. Gövde formları 2 1 Silindirik kesitli Beş kenarlı 4 Altı kenarlı Bitkisel süslemeli 14 710 Tablo 27. Taçkapıların Sütuncelerinin Başlıklarında Görülen Formlar. Başlık formları 8 7 6 5 4 3 2 1 0 M uk ar na Kö slı şe le ri pa hl İk ı ik ad em el i Ku Ku m m sa sa at at İk i+ i ik m uk ad ar em na el s i+ m u k Bi ar tk na ise s ls üs le m el i Başlık formları Tablo 28. Taçkapıların Sütuncelerinin Kaidelerin Görülen Formlar. Kaide formları uk ar na s el i+ m uk ar na s İk ik ad em el i sa at i+ m Ku m İk ik ad em er ip ah l ı Kaide formları Kö şe l M uk ar na slı 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Taçkapı ana nişlerinin dip duvarları üzerinde yer alan giriş açıklıkları genellikle basık bir kemer ile örtülüdür. Basık kemer ile birlikte kullanım alanı az da olsa dikdörtgen formlu, sivri kemerli ve Bursa kemeri formunda giriş açıklıklarına da rastlanmaktadır (Tablo 29-32). Giriş açıklıklarının söveleri genellikle mermerdir. 8 örnekte kesme taş iken 2 örnek sıvalı olduğu için malzeme anlaşılamamıştır (Tablo 30, 32). Taçkapıların inşa malzemesinde de kesme taş ile mermerin yoğunlukla kullanıldığı görülmektedir. 10 örnek bugün sıvalı olduğu için inşa malzemesi anlaşılmamaktadır (Tablo 31, 32). 711 Tablo 29. Taçkapıların Giriş Açıklıklarında Görülen Kemer Formları. Giriş Açıklığı 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Giriş Açıklığı Basık kemer Dikdörtgen Sivri kemer Bursa kemeri Tablo 30. Taçkapıların Giriş Açıklıklarının Sövelerinde Kullanılan Malzeme. Söve malzemesi 2 8 Mermer Kesme taş Sıvalı 46 Tablo 31. Taçkapıların İnşa Malzemesi. İnşa malzemesi 20 24 Kesme taş Moloz Taş+tuğla Tuğla Sıvalı Kesmetaş+tuğla 1 1 Mermer 1 10 Tablo 32. Taçkapı Analizi Lejantı. LEJANT Silindirik kesitli Üç kenarlı Altı kenarlı İki kademeli Sivri kemer Üç dilimli sk 3k ak ik s 3d Yarım daire Beş kenarlı Yedi kenarlı Kum saati Bursa kemeri Dilimli kemer yd bk yk ks bs dk Sekizgen Mukarnaslı Düz tavan Çeyrek Küre Basık kemer Dikdörtgen se m dt çkü bak d 712 Köşeleri pahlanmış dikdörtgen prizma şekilli Bitkisel Süsleme Geometrik Süsleme Yazı Süslemesi Aynalı kemer Silme kp b g y a si Mermer Tuğla Kesme taş Moloz taş Sıvalı me t k mt sı 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 x 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 x 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 x 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 12 Timurtaş İmareti Bursa 14.yy. sonları x g,b s s sk b s d x x sı m x x si m 713 İnşa Malzemesi Söveler g,k k sı me s bs s d me bak sı sı s x k/t d si x Giriş Açıklıkğı Kaide Başlık Gövde Kavsara Kuşatma Kemeri Çeyrek Küre Düz Tavanlı Tonozlu s d si,me 14.yy. ilk yarısı s si,me Arapkir s bak,g Ulu Cami x Köşe sütunceleri bk kp s d s d s s sökük 3 Mukarnaslı 14.yy. ilk yarısı Postinpuş Baba Zaviyesi Mihrabiye Yenişehir 2 bk,m 1334-35 Orhan Gazi İmareti bk,m İznik 1 Çerçeve TARİHİ Kavsara m,si YERİ Bir eyvan içerisinde YAPININ ADI Aynı düzlemde Yüzey ile ilişkisi Dışa taşıntılı KATALOG SIRA NO Bölümleri m m me me me me sı bak me me bak k sı İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar Tablo 33. Tabhaneli Camilerin Taçkapılarının Analizi. TAÇKAPI ÖĞELERİ Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 x si 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x si d,m 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 si d,m x x x si si s s x k k x si x si d,m m si,b,g,y, d,m bak me s m s s bak m bak me me sk m m bak me me bak me d 714 s m k m x x k se x x me bak k bak me x x d İnşa Malzemesi Kaide Başlık Gövde Kavsara Kuşatma Kemeri Çeyrek Küre x Söveler 16 Köşe sütunceleri Giriş Açıklıkğı Yıldırım İmareti Horozlu İmaret Düz Tavanlı 14. yy. sonları 15.yy. başı 14 15 Tonozlu Balıkesir Tokat Yıldırım Bayezid İmareti Mukarnaslı 1399-1400 Mihrabiye Edirne 13 bk,m TARİHİ Kavsara Çerçeve YERİ Bir eyvan içerisinde YAPININ ADI Aynı düzlemde Yüzey ile ilişkisi Dışa taşıntılı KATALOG SIRA NO Bölümleri İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar TAÇKAPI ÖĞELERİ s bk m s bk kp kp me sı sı bak me me x bak me me x bak me me TAÇKAPI ÖĞELERİ Edirne 1429 x si 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 x x si 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x x si 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x 29 Karacabey İmareti Ankara 1427-28/1440 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/1414-1440-41 x 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı x 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 x 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları x si x s bak me k x s bak me k s bak me me Söveler Giriş Açıklıkğı Kaide Başlık Köşe sütunceleri Gövde Kavsara Kuşatma Kemeri Çeyrek Küre Düz Tavanlı Tonozlu Mukarnaslı s İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar Beylerbeyi İmareti İnşa Malzemesi 25 yd,m bk,çkü Mihrabiye d,m m 3d sk si,g d,m m s bk kp kp bak me me sk kp kp bak me k bak me sı x x d,m bak me m si d s sk s si 715 d,dt x m kp k x me me s g,si x t bak me me s bak me me x a bak me,s TARİHİ Kavsara Çerçeve YERİ Bir eyvan içerisinde YAPININ ADI Aynı düzlemde Yüzey ile ilişkisi Dışa taşıntılı KATALOG SIRA NO Bölümleri x me Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 x si 38 39 Hızır Paşa İmareti Aynalı İmaret Amasya Bursa 15.yy. ortaları 1467 x 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 x si 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 x si 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 x si 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 x 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 x 46 47 Hatuniye İmareti Sofular İmareti Tokat Amasya 1485 1485 x 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 m bak me me x sk x kp kp a m m sk ik ik x d bak sı x bak me x si bak me me ak,çkü x si 716 m x t ak ik ik bak me a sk m ik bak me me bak k k s sk ik ik bak me me sk ik ik bak me x s k a,dk yk,m bk,m x x m sı sı bak me me s si x bak me me x si İnşa Malzemesi Söveler Giriş Açıklıkğı Kaide Başlık Köşe sütunceleri Gövde Kavsara Kuşatma Kemeri Çeyrek Küre Düz Tavanlı Tonozlu Mukarnaslı bk,m Mihrabiye 37 bk,m bk,çkü bk,m TARİHİ Kavsara Çerçeve YERİ Bir eyvan içerisinde YAPININ ADI Aynı düzlemde Yüzey ile ilişkisi Dışa taşıntılı KATALOG SIRA NO Bölümleri İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar TAÇKAPI ÖĞELERİ k k x 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları x 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları x si 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 x si 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları x si 3k,m 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 x si 3k,m 56 Kara Davut Paşa İmareti İstanbul 1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 59 Fatih Paşa İmareti Diyarbakır 1516-20 x si 60 Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 x si 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 ak,m s bs İnşa Malzemesi Söveler Giriş Açıklıkğı Kaide Başlık Gövde Kavsara Kuşatma Kemeri Çeyrek Küre Düz Tavanlı Tonozlu Mukarnaslı x s,dk bak me sı s bak me mt.t 1490-91 x x sk ik ik bak me ak ik ik bak me k x bak me k x sk,b s m ks,m Manisa Köşe sütunceleri ks,m Hatuniye Camii yd,m Mihrabiye 50 bk,m x x bak me me x bak me x bak me si bak me si 717 sk m bs b d ik,m x si ik,m x sk,b TARİHİ Kavsara Çerçeve YERİ Bir eyvan içerisinde YAPININ ADI Aynı düzlemde Yüzey ile ilişkisi Dışa taşıntılı KATALOG SIRA NO Bölümleri İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar TAÇKAPI ÖĞELERİ k k x k x bak me me bak me k x İstanbul 1530-31 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk 1705 Toplam s x 28 x 10 718 15 14 4 2 İnşa Malzemesi Söveler Giriş Açıklıkğı Kaide Başlık Köşe sütunceleri Gövde Kavsara Kuşatma Kemeri Çeyrek Küre Düz Tavanlı bs x 34 Tonozlu si si,g,b Piri Mehmet Paşa Camii Mukarnaslı x 62 Mihrabiye TARİHİ Kavsara Çerçeve YERİ Bir eyvan içerisinde YAPININ ADI Aynı düzlemde Yüzey ile ilişkisi Dışa taşıntılı KATALOG SIRA NO Bölümleri bak me k bak k k d k k İçe taçkapı şeklinde yansıyanlar TAÇKAPI ÖĞELERİ 19 4.3.4. Pencereler Yapıların dış dünya ile bağlantılarını sağlayan en önemli unsurlardan biri pencerelerdir. Pencereler yapılarda mekanının aydınlanma ve hava sirkülasyonu gibi yapısal ve hayati işlevler üstlendikleri gibi aynı zamanda cepheye hareket de katmaktadırlar. Tabhaneli camilerde pencerelerin düzeni, formu, malzeme ve dekorasyonu yapıdan yapıya farklılık göstermektedir. Duvar tekniği ve malzeme kullanımı pencereleri de etkilemiştir. Örneğin Bursa ve çevresinde taşın rahat ulaşılan bir malzeme olmaması, inşa malzemesi ile birlikte pencerelerde de tuğlanın kullanım alanı bulmasına neden olmuştur. Tabhaneli camilerde pencereler genellikle dikdörtgen formludur. Az sayıda da olsa bazı yapılarda sivri kemerli1524, yuvarlak kemerli1525 ya da mazgal1526 formlu açıklıkların da tercih edildiği görülmektedir. Pencerelerin söveleri kesme taş ya da mermerdendir (Tablo 34-36). Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin ibadet mekanının doğu duvarında yer alan pencerede söve ve atkı taşı devşirmedir. 17 yapının pencerelerinde söve yoktur1527. Genellikle kesme taş, moloz taş, tuğla ya da almaşık düzende inşa edilmiş yapılarda pencere açıklıkları kemerle belirlenmiş, kemer alınlıkları bazen boş bırakılmış bazen de çeşitli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Pencere kemerlerinde genellikle sivri kemerin tercih edildiği görülmektedir. Bazı yapılarda ise yuvarlak1528, dilimli1529 ya da kaş kemer1530 formları uygulanmıştır. Kemerlerde kesme taş başta olmak üzere, tuğla, 3 tuğla/1 kesme taş ve mermer kullanılmıştır. Bazı yapılarda ise sıva nedeniyle malzeme 1524 Bursa Orhan İmareti ve Bursa Muradiye İmareti. Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii ve Bursa Aynalı İmaret. 1526 Tokat Horozlu İmaret ve Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1527 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Bursa Orhan İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii, Bursa Aynalı İmaret, Geyve Elvan Bey Zaviyesi, Vezirköprü Taceddin Paşa Zaviyesi ve Fethiye Uzun Hasan Camii. 1528 Bursa Ali Paşa İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti ve Bursa Aynalı İmaret. 1529 Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1530 Ankara Karacabey İmareti. Pencerelerin bugünkü görünüşleri yapılan son restorasyon çalışmasının bir getirisidir. Dikdörtgen formlu pencerelerin hangi veri ile bu şekle getirildiği anlaşılamamıştır. 1525 719 görülmemektedir1531. Pencere kemerleri bazı yapılarda testere dişi bir silme ile de taçlandırılmıştır1532. Pencerelerde genellikle bir çerçeve yoktur. Çerçeveli örneklerde ise çerçeveler, silme 1533 ya da mukarnaslarla1534 bezenmiştir. Alt sıra pencerelerinin bazı yapılarda çökertmeler içerisine alınarak vurgulandıkları görülmektedir1535 (Tablo 36). Tablo 34. Pencere Formlarının Dağılımı. Pencere Formları Form Mazgal Yuvarlak kemerli Sivri kemerli Dikdörtgen formlu 0 10 20 30 40 50 60 70 Adet Tablo 35. Pencerelerde Görülen Malzemeler. Söve Malzemesi 30 25 Adet 20 15 10 5 0 Mermer Kesme Taş Devşirme Sövesiz Malzeme Cinsi 1531 Amasya Hatuniye İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti ve Edirne Mezid Bey İmareti. 1532 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi ve Bursa Ebu İshak Zaviyesi. 1533 Arapkir Ulu Cami, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, 1534 Bursa Yıldırım İmareti ve Bursa Yeşil İmaret. 1535 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Bursa Aynalı İmaret, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya Hatuniye Camii, İstanbul Sultan Selim Camii ve Fethiye Uzun Hasan Camii. 720 Alt sıra pencereleri ile aynı aksta yer alan üst sıra pencereleri, genellikle sivri kemerlidir. Bazı yapılarda yuvarlak1536, dilimli1537, basık kemerli1538 ve dikdörtgen formlu1539 pencerelere de rastlanmaktadır. Kimi yapılarda bu pencere formları ile birlikte öküzgözü1540 ve mazgal formda1541 pencerelerin de kullanıldığı görülmektedir. Üst sıra pencerelerinin kemerleri kesme taş, tuğla, tuğla/kesme taş ya da mermer ile şekillenmiştir. Bazı yapılarda cephenin sıvalı olması kemer malzemesinin görülmesini engellemektedir1542. Alt sıra pencerelerinde de olduğu gibi bazı yapılarda üst sıra pencerelerinin de çökertmeler1543 ya da testere dişleri1544 ile hareketlendirildikleri görülmektedir. Pencere açıklıklarının çoğu içten alçı içlik, dıştan da alçı dışlıklarla kapatılmıştır (Tablo 36). Ancak bu içlik ve dışlıklar sonradan beton vb. farklı malzemelerle değiştirilmiştir. Pencere alınlıkları taş1545, taş/tuğla1546, tuğla1547, sırlı tuğla1548, çini1549, kakma1550 ve kalemişi1551 süslemeler ile çerçeveler ise mukarnas, silme, geometrik, bitkisel ve yazı süslemeleri ile hareketlendirilmiştir (Tablo 36). 1536 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii, Bursa Aynalı İmaret, Amasya Hatuniye Camii ve Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1537 Milas Firuz Bey İmareti ve Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1538 Kütahya Yakup Çelebi İmareti ve Sincanlı Sinan Paşa İmareti. 1539 Bursa Hüdavendigar İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Balıkesir Yıldırım İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Amasya Hızır Paşa İmareti ve Geyve Elvan Bey Zaviyesi. 1540 Milas Firuz Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Manisa Hatuniye Camii, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 1541 Tokat Horozlu İmaret, Tokat Hamza Bey İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Amasya Sofular İmareti ve Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1542 Manisa Ali Bey İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii ve Amasya Hızır Paşa İmareti. 1543 Bursa Yeşil İmaret, Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Tire Yeşil İmaret, Tokat Hatuniye Camii, Amasya Mehmet Paşa İmareti ve İstanbul II. Bayezid İmareti. 1544 Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Muradiye İmareti ve Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. 1545 Yenişehir Bali Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti gibi. 1546 Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde olduğu gibi. 1547 Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi gibi. 1548 Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde olduğu gibi. 1549 Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi’nde olduğu gibi. 1550 Milas Firuz Bey İmareti’nde olduğu gibi. 1551 İstanbul II. Bayezid İmareti’nde olduğu gibi. 721 Tablo 36. Pencerelerin Analizi. Ulu Cami Arapkir x Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x x Hüdavendigar İmareti Bursa 1362-1385 x x Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 x x x x Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 x x x x Bursa 14.yy. sonları x x x Milas 1396 x x Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 x x Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları x Bursa 14.yy. sonları x x x Edirne 1399-1400 x x x Balıkesir 14. yy. sonları x Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 x Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 x Yıldırım İmareti x x 3t/1k x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 722 x x x x Alçı Dışlık x x x Çökertme x x x Sıvalı x x x x Mermer x x x Tuğla/kesme taş x x x Tuğla Mazgal Öküz gözü Tesstere dişi Dikdörtgen Basık kemer Dilimli kemer Yuvarlak Kemer x x x x Sivri kemer Çökertme Kalemişi Çini,sırlı tuğla Silme Mukarnas Kakma Yazı Geometrik Tuğla/taş x Kemer malzemesi x x x x x x x x x x x x x 3t/1k Timurtaş Paşa Zaviyesi Yıldırım Bayezid İmareti x x 3t/1k Ali Paşa İmareti Firuz Bey İmareti x x Tuğla x 14.yy. ilk yarısı Formu Testere dişi silme Yenişehir Bitkisel Çerçevesiz Mukarnaslı Silmeli Sıvalı Mermer 1334-35 14.yy. ilk yarısı Postinpuş Baba Zaviyesi 3t/1k İznik 3t/1k Tuğla/kesme taş Süsleme Unsurları 3t/1k Kesme taş Çerçeve 3t/1k Tuğla Kemer malzemesi Kaş kemer x Dilimli kemer x Yuvarlak kemer Sivri kemerli çökertme Devşirme Kesme Taş Mermer Mazgal TARİHİ Yuvarlak kemerli YERİ Alınlık kemer formu Söve Malzemesi Sövesiz Orhan Gazi İmareti Sivri kemerli YAPININ ADI Dikdörtgen Formu ÜST SIRA PENCERELERİ Kesme taş ALT SIRA PENCERELERİ x x x x x x Bursa Manisa 1418-19 x Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 x Edirne 1425-1426 x Bursa 1425-26 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 x x Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 x x Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x Koca Mehmet Paşa İmareti x x x x x x Edirne 1441-1442 x x Kütahya 15.yy. ilk yarısı 141112/14141440-41 x x x x x x Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı x İsmail Bey İmareti Kastamon u 1454 x x Karacabey İmareti Bursa 1456-57 x x Bursa 15.yy. ortaları x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Alçı Dışlık Çökertme x x x x x x x x x x x x x x x x x x Sıvalı x x x x x Mermer x x x x Tuğla/kesme taş Tuğla Mazgal Öküz gözü Tesstere dişi Dikdörtgen Basık kemer x x x x x Dilimli kemer Yuvarlak Kemer Sivri kemer Çökertme Kalemişi Çini,sırlı tuğla Tuğla/taş Tuğla Silme Testere dişi silme Mukarnas Yazı Kakma Geometrik Çerçevesiz x x x x x x x x x x x Mukarnaslı Silmeli x x Ankara x Sıvalı x Mezid Bey İmareti x Mermer x x x Kemer malzemesi x x x x x x x x 142728/1440 x Formu x x x x x x x x Tuğla/kesme taş Kesme taş Tuğla Kaş kemer Dilimli kemer Yuvarlak kemer Sivri kemerli çökertme x Süsleme Unsurları x x x 1430-31 Hamza Bey İmareti Sövesiz x Osmancık Tire x x Karacabey İmareti Yakup Çelebi İmareti x Çerçeve 3t/1k Orhan İmareti Ali Bey İmareti Yahşi Bey İmareti Devşirme x x 133940/1417 Muradiye İmareti Muradiye İmareti Kesme Taş x Mermer x 1415-19 Mazgal 1414 Bursa Yuvarlak kemerli Amasya Kemer malzemesi Bitkisel Yeşil İmaret TARİHİ YERİ Alınlık kemer formu Söve Malzemesi 3t/1k Bayezid Paşa İmareti Sivri kemerli YAPININ ADI Dikdörtgen Formu ÜST SIRA PENCERELERİ Kesme taş ALT SIRA PENCERELERİ x x x x x x x x x x x x x x x x 723 x x x x Sofular İmareti Amasya 1485 x x x Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x x II. Bayezid İmareti Hatuniye Camii Edirne 1487-1488 x x x Manisa 1490-91 x x x x x Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları x x x x Taceddin Paşa İmareti Vezirköpr ü 15.yy. sonları x İnecik 1498-99 x Yenişehir 15.yy. sonları x İstanbul 1501/1505-6 x Hüseyin Bey Camii Bali Bey İmareti II. Bayezid İmareti x x x x x 3t/1k x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Alçı Dışlık x x Çökertme x 1485 Sıvalı 1485 Tokat Mermer İstanbul Tuğla/kesme taş x x x 3t/1k 3t/1k x x x x 3t/1k x Tuğla Geyve Davut Paşa İmareti Hatuniye İmareti Mazgal x Öküz gözü x Tesstere dişi x Dikdörtgen x x x x x x x Basık kemer 1476 15.yy. ortaları x Kemer malzemesi x x x Dilimli kemer İnegöl Elvan Bey Zaviyesi x x Yuvarlak Kemer x x x x Sivri kemer x Çökertme x Kalemişi 1472 Çini,sırlı tuğla Afyon İshak Paşa İmareti Tuğla/taş x Tuğla x Testere dişi silme x Silme 1471-1472 Mukarnas İstanbul Gedik Ahmet Paşa İmareti Kakma x Yazı x x Formu x x x Çerçevesiz x Silmeli 1471-72 Sıvalı İstanbul Rum Mehmed Paşa Camii x x x Mermer Murat Paşa İmareti x Kesme taş 1467 Tuğla x Bursa x Kaş kemer Amasya Aynalı İmaret Sövesiz x 15.yy. ortaları Devşirme 1462-1463 Kesme Taş İstanbul Hızır Paşa İmareti Mermer TARİHİ Mahmut Paşa Camii Mazgal YERİ YAPININ ADI Geometrik Süsleme Unsurları Bitkisel Mukarnaslı Çerçeve 3t/1k Tuğla/kesme taş Kemer malzemesi 3t/1k Dilimli kemer Yuvarlak kemer Sivri kemerli çökertme Yuvarlak kemerli Alınlık kemer formu Söve Malzemesi Dikdörtgen Sivri kemerli Formu ÜST SIRA PENCERELERİ Kesme taş ALT SIRA PENCERELERİ x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 724 x x x x x Kara Davut Paşa İmareti Hatuniye İmareti Hatuniye Camii Fatih Paşa İmareti x x x x 1516-20 x x x x Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 x x x Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 x İstanbul 1530-31 x Fethiye 1566 x Kozluk 1705 x Toplam 58 x 2 24 x x x x 17 44 x 1 3 1 x 1 11 26 x 1 4 14 2 46 725 Alçı Dışlık Çökertme Sıvalı Mermer Tuğla Mazgal Öküz gözü Tesstere dişi Dikdörtgen Tuğla/kesme taş x x x x x x x x x x x x x x x x x 11 x x x x Basık kemer Dilimli kemer Yuvarlak Kemer Sivri kemer Çökertme Kalemişi Çini,sırlı tuğla Tuğla/taş Tuğla Testere dişi silme Silme Mukarnas Kakma Yazı Geometrik Bitkisel x x x x 24 x x x x Kemer malzemesi x x x 3 Formu x x x 2 Çerçevesiz Mukarnaslı Silmeli Sıvalı Mermer x x İbrahim Bey İmareti Süsleme Unsurları x 1510 Piri Mehmet Paşa Camii Uzun Hasan Camii Çerçeve x Amasya Diyarbakı r x Tuğla/kesme taş Kesme taş Tuğla x Kemer malzemesi Kaş kemer x Dilimli kemer Trabzon Yuvarlak kemer x Sivri kemerli çökertme x 16.yy. başları Sövesiz 1505-6 Devşirme İstanbul Mermer TARİHİ Mazgal YERİ Kesme Taş Yuvarlak kemerli Alınlık kemer formu Söve Malzemesi Dikdörtgen YAPININ ADI Sivri kemerli Formu ÜST SIRA PENCERELERİ Kesme taş ALT SIRA PENCERELERİ 4 8 2 2 2 4 2 4 1 3 2 19 40 x x 10 2 x 2 8 4 7 5 x 18 21 4 3 5 9 42 Anadolu’daki tabhaneli camilerden Ankara Karacabey İmareti’nin yeni baştan inşa edildiğini söylemek pek de yanlış olmayacaktır. İbadet mekanı tamamen değiştirilmiş, belli bir veri öne sürülmemesine rağmen ibadet mekanındaki pencerelere dönem ile uyuşmayan kaş kemer tarzı bir form verilmiştir (Resim 271-273). Strüktüründe ciddi değişiklikler geçiren Bursa Ali Paşa İmareti’nde dikdörtgen formlu pencerelerin söveleri yoktur ve atkıları ahşaptır (Resim 55-56). Yuvarlak kemer tuğladandır ve alınlık içerisinde yatay tuğlalar yer almaktadır. Alınlıkları boşaltılan ve formları sonradan değiştirilen Bursa Muradiye İmareti’nin pencereleri gemi teknesi kemer formunda sivridir. Söveler taştandır. Alınlıklar sıvalıdır. Pencereler sivri kemerli çökertmeler içerisindedir (Resim 222). Kapsamlı değişimler geçiren Bursa Orhan İmareti’nde de sivri kemerli pencerelerin alınlıkları boşaltılmıştır. Söveleri olmayan unsurlarda kemer, 3 tuğla ve 1 taşın alternatif şekilde kullanılması ile şekillenmiştir (Resim 181). Manisa Ali Bey İmareti ve Amasya Hızır Paşa İmareti’nde de yapılan onarımlarla pencereler dikdörtgen formlu basit açıklıklar şeklini almıştır (Resim 189, 355). Tokat Horozlu İmaret’te yapılan son restorasyonda mazgal formdaki pencerelerin kesme taş söveleri ve tuğla kemerleri değiştirilmiştir (Resim 109-112). Bursa Yıldırım İmareti (Resim 82-83, 85), Bursa Hüdavendigâr İmareti (Resim 30-31, 33) ve Kastamonu İsmail Bey İmareti’nde (Resim 321-325) pencere düzenine bakıldığında cephede doluluk boşluk oranlarının yapı ana kütlesine göre uygun olmadığı görülmektedir. Pencerelerin cephelere oranla yüzeyleri az, pencere boyutları küçük ve duvarlar kalındır. Bu durum cephenin hantal ve sağır görünmesine neden olmaktadır. Yapıların bugünkü görünümleri birer kale duvarı görünümündedir. Dıştaki bu olumsuzluklar iç mekanlara da yansımış, yapıyla uyuşmayan pencerelerden yeterli ışık alamayan iç mekanlar loşluğa mahkum olmuştur. Sonuç olarak Anadolu’daki tabhaneli camilerin alt sıra pencerelerinde dikdörtgen formun tercih edildiği, üst sıra pencerelerinde de sivri kemerli pencerelerin uygulama alanı bulduğu görülmektedir. Tabhaneli camilerde pencereler bulundukları duvar yüzeyinden ya malzeme farklılığıyla ya da değişik silmelerle kuşatılarak vurgulanmıştır. Bazı pencereler ise yüzeyden çökertilerek belirginleştirilmektedir. Alt 726 ve üst sıra pencereleri tuğla/taş kemerler, testere dişi ya da düz silmelerle hareketlendirilmiştir. Yapılan onarımlarla bazı pencereler deforme olmuştur. 4.3.5. Örtü Unsurları Anadolu’daki tabhaneli camilerde avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanlarında örtü unsuru olarak kubbe ve tonozun tercih edildiği görülmektedir. Avlu mekanı içeren 41 örnekten 34’ünde kubbe, 4’ünde tonoz, 3’ünde de ahşap tavan uygulanmıştır. İbadet mekanında, 45 yapıda kubbe, 9 yapıda tonoz, 4 yapıda yarım kubbe, 3 yapıda da ise düz tavan kullanılmıştır. Tabhane mekanlarında ise 39 yapıda kubbe, 19 yapıda tonoz, 3 yapıda düz tavan tercih edilmiştir. Ahşap tavanlar özgün değildir. Son cemaat yeri örtü sistemlerinde de diğer birimlere paralel bir durum söz konusudur. 26 yapıda sadece kubbe kullanılmıştır. Erken tarihli örneklerden 16 yapıda ise hem tonoz hem de kubbe bir arada kullanılmıştır. 4 yapıda ise düz tavan görülmektedir. Son cemaat yerinde genellikle orta birim diğerlerine göre yüksek tutularak vurgulanmıştır (Tablo 37). Selçuklu mimarisinde örtüde genellikle tonoz tercih edilirken, Osmanlı mimarisinde ilk dönemlerden itibaren genellikle kubbe kullanılmıştır. Kubbe tercihinde statik ve simgesel anlamlar vardır. Kubbenin geometrik biçimi, yükün tonoz örtüye oranla daha iyi şekilde aşağıya aktarılmasına imkan vermektedir. Bu bağlamda taşıyıcı duvarlar daha ince olabilmekte hatta kubbeler sadece ayaklarla bile taşınabilmektedir. Kubbe, gök kubbeyi de simgelediği için mimarideki bu pratik kullanımının dışında simgesel bir anlam da taşımaktadır. Osmanlı mimarisinde erken devirde inşa edilen tabhaneli camilerde, önceleri kubbe ve tonoz bir arada kullanılmıştır. Bu durumu belki de Selçukludan kalma bir gelenek olarak açıklayabiliriz. Selçuklu medreseleri tabhaneli camilerin öykündüğü mimari yapılardan biridir ve tabhaneli camilerin erken örneklerinde tonoz örtü kullanılmış olması doğaldır. 727 Orhan Gazi İmareti 2 Postinpuş Baba Zaviyesi 3 x x 2 1334-35 14.yy. ilk yarısı Ulu Cami Arapkir 14.yy. ilk yarısı 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 x x 2 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 x x 2 x 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları x x 2 x 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 x 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları x 12 Timurtaş İmareti Bursa 14.yy. sonları x 13 14 Yıldırım Bayezid İmareti Yıldırım İmareti Edirne Balıkesir 1399-1400 14. yy. sonları x 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı x 16 Hamza Bey İmareti Tokat 1412 x 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 x x 2 x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 x x 4 x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x x 6 x x 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 x 4 x x 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 x 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x x 2 x x 2 14. yy x x 1362-1385 x x x x x x x x 8 x x x x Tavan Tonoz x x x x x 2 x x x x x x 2 x x x 4 x x 6 x x x 2 x x 728 x x x x x x 2 2 x Tavan Tonoz Kubbe İznik Yenişehir Kubbe Tabhane Mekanı Örtüsü Son Cemaat Yeri Örtüsü Tabhane adeti Tavan Tonoz Yarım Kubbe Kubbe TARİHİ İbadet Mekanı Örtüsü 2Yıkık 1 YERİ Tavan YAPININ ADI Tonoz Avlu Örtüsü Kubbe KATALOG SIRA NO Tablo 37. Mekanlarda Uygulanan Örtü Unsurları. x x x x 2 x x x x x 2 x x x 2 x x x x x 1429-30 x x 3 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x x 3 x 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x x 2 x 29 Karacabey İmareti Ankara 1427-28/1440 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı x 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/1414-1440-41 33 34 Akşemseddin Camii İsmail Bey İmareti Osmancık Kastamonu 15.yy. ilk yarısı 1454 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 36 Hamza Bey İmareti Bursa 37 38 Mahmut Paşa Camii Hızır Paşa İmareti İstanbul Amasya 39 Aynalı İmareti 40 Murat Paşa İmareti 41 Rum Mehmed Paşa Camii 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti 43 İshak Paşa İmareti 44 45 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 47 Sofular İmareti Amasya 1485 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x 2 x Tonoz x x x x x x x x x x 2 x 2 x x x x x 2 x x 2 15.yy. ortaları x x 2 1462-1463 15.yy. ortaları x Bursa 1467 x x İstanbul 1471-72 x x İstanbul 1471-1472 x Afyon 1472 x x İnegöl 1476 x x Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları x Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 x x x x x x x x 729 x x x 4 x x 4 x x 4 x x 2 x x x x 2 x x x 4 x x x x 2 4 x 4 x x 8 2 x Tavan 1429 Havza x Tonoz Edirne Mustafa Bey İmareti 4 Kubbe Beylerbeyi İmareti 26 x Kubbe 25 Tavan x Tonoz 1425-26 Tavan TARİHİ Bursa Tonoz YERİ Muradiye İmareti Tavan Tabhane adeti Yarım Kubbe Tabhane Mekanı Örtüsü Son Cemaat Yeri Örtüsü 24 YAPININ ADI Kubbe İbadet Mekanı Örtüsü Kubbe KATALOG SIRA NO Avlu Örtüsü x x x x x Edirne 1487-1488 x Hatuniye Camii Manisa 1490-91 x 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları x 2 x x 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 x 2 x x 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları x 2 x x 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 x 2 x x 56 Kara Davut Paşa İmareti İstanbul 1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x 2 x x 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 x 4 59 Fatih Paşa İmareti Diyarbakır 1516-20 x 2 x x 60 Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 x 2 x x 61 62 Sinan Paşa İmareti Piri Mehmet Paşa Camii Sincanlı İstanbul 1524-25 1530-31 x x 2 2 x x x 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 x 2 x x 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk x x x Tavan x x 2 x x x x x 1705 Toplam x Tonoz Tavan II. Bayezid İmareti 50 x x Tonoz Kubbe 49 x 2 Kubbe Tabhane Mekanı Örtüsü Son Cemaat Yeri Örtüsü Tabhane adeti Tavan Tonoz Yarım Kubbe İbadet Mekanı Örtüsü Kubbe TARİHİ Tavan YERİ Tonoz YAPININ ADI Kubbe KATALOG SIRA NO Avlu Örtüsü x x 37 4 3 730 45 2 4 9 3 x x x x 39 19 3 x x 43 17 4 4.3.6. Kasnaklar Kare planlı mekanlarda kubbeler çoğunlukla doğrudan beden duvarları üzerine oturmamaktadır. Beden duvarları ile örtü arasına kasnaklar yerleştirilmiştir. İki örnek dışında, incelediğimiz yapılarda kubbeler birer sekizgen kasnak üzerine oturmaktadır. Mekanlarda gövdenin üst köşelerine yerleştirilen geçiş unsurlarıyla alan örtü katında sekizgene dönüştürülmüş, elde edilen bu alan üzerine sekizgen planlı bir kasnak inşa edilmiştir. Kubbe de bu kasnağın üzerine yerleştirilmiştir. Kasnak cephelerinin üzerine mekanı aydınlatmak amacıyla çeşitli sayı ve büyüklükte pencere açılmıştır. Kasnaklar Türk üçgenleri1552, mukarnaslar1553, silmeler1554 ve kalemişi süslemelerle1555 hareketlendirilmiştir. Osmancık Akşemseddin Camii (Resim 307-310) ve Havza Mustafa Bey İmareti (Resim 245-247) kubbelerinde kasnak yoktur. Kubbe, geçiş unsurları ile birlikte doğrudan beden duvarları üzerine oturmaktadır. Her iki yapıda kapsamlı onarımlar geçirmiştir. Kasnakların bu onarımlarda yok edilmiş olabileceği göz ardı edilmemelidir. 4.3.7. Kubbe Geçişleri 4.3.5. bölümünde de değindiğimiz üzere Anadolu’daki tabhaneli camilerde örtü unsuru olarak çoğunlukla kubbe tercih edilmiştir. Avlu, ibadet mekanı, tabhane mekanı ile son cemaat yeri birimlerinde kare ya da kareye yakın dikdörtgen formlu gövdeden daire şekilli kubbeye geçiş, bir ara unsur olan pandantif, tromp ya da Türk üçgenleri ile sağlanmıştır (Tablo 39). Bazı yapılardaki geçiş unsurlarının yüzeylerinde mukarnas dişleri1556 ya da kalemişi süslemeler1557 de kullanılmıştır. Bu uygulama, unsurların 1552 İznik Nilüfer Hatun İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Karacabey İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Edirne Muradiye İmareti gibi. 1553 Edirne Beylerbeyi İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti gibi. 1554 Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti gibi. 1555 Afton Gedik Ahmet Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti gibi. 1556 İstanbul Davut Paşa İmareti, Bursa Karacabey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti. 1557 İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul II. Bayezid İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Ali Bey İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii gibi. 731 plastik etkisini arttırmaktadır. Bir kubbe ile örtülü avlu mekanlarında geçiş unsuru olarak 19 yapıda pandantif1558, 6’sında tromp1559, 14’ünde ise Türk üçgeni tercih edilmiştir1560. İbadet mekanı ve tabhane mekanlarında da avlu gibi en çok tercih edilen geçiş unsuru pandantiftir. İbadet mekanında 28 yapıda1561, tabhane mekanında ise 291562 yapıda pandantif kullanılmıştır. Pandantiften sonra her iki mekanda da geçiş unsuru olarak en çok Türk üçgeni tercih edilmiştir. 12 yapının ibadet mekanında1563, 29 yapının da tabhane mekanlarında Türk üçgenleri vardır1564. İbadet mekanlarının 9’unda1565, 1558 Arapkir Ulu Cami, Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Amasya Yakup Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Amasya Hatuniye Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti. 1559 Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, Bursa Orhan İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, Geyve Elvan Bey Zaviyesi. 1560 İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Bursa Aynalı İmaret, İstanbul Murat Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti. 1561 Arapkir Ulu Cami, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Havza Mustafa Bey İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye İmareti, Kurşunlu Yıldırım İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Amasya Hatuniye İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii, Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1562 İznik Nilüfer Hatun İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Edirne Beylerbeyi İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Kütahya Yakup Çelebi İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Murat Paşa İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii, İstanbul Davut Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye İmareti, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İnecik Hüseyin Bey Camii, Yenişehir Bali Bey İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Kara Davut Paşa İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, Fethiye Uzun Hasan Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii, Kozluk İbrahim Bey İmareti. 1563 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bilecik Orhan Gazi İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, Bursa Aynalı İmaret, İstanbul Murat Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti. 1564 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Horozlu İmaret, Amasya Yakup Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti, Geyve Elvan Bey Zaviyesi, Tokat Hatuniye İmareti. 1565 Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa Camii, İstanbul Davut Paşa İmareti, Amasya Sofular İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti, İnecik Hüseyin Bey Camii, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 732 tabhane mekanlarının da 5’inde ayrıca tromp geçiş unsuru kullanılmıştır1566. Geçiş unsurlarının yüzyıllara göre kullanım alanı bulması irdelendiğinde, XIV. yüzyılda en çok Türk üçgeninin tercih edildiği, daha sonra da sırası ile pandantif ve trompun kullanıldığı anlaşılmaktadır. XV. yüzyılda ise sıralama pandantif, Türk üçgeni, tromp şeklindedir. XVI. yüzyılda ise geçiş unsurlarından pandantif ve tromp tercih edilirken Türk üçgeni geçiş unsuru olarak tercih edilmemiştir (Tablo 38, 39). Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti’nin avlu ve ibadet mekanı geçişlerinde ve Osmancık Akşemseddin Camii’nin ibadet mekanı geçişleri yapılan onarımlarla formlarını kaybetmiştir. Pandantif geçişli unsurlar, yapılan dolgular ile algılanamaz hale gelmiştir. Bursa’daki Muradiye İmareti’nin ibadet mekanının pandantif geçişlerinin üzeri, çeşitli formda mukarnas dişleri ile dolgulandırılmıştır. Unsurlar bugün pandantif görünümünden farklıdır. Tablo 38. Geçiş Unsurlarının Yüzyıllara Göre Dağılımı. Mekan YY Geçiş Unsuru Avlu İbadet Mekanı Tabhane Mekanı Toplam XIV. YY Pandantif 3 2 1 6 XV. YY Pandantif 14 17 20 51 XVI.YY Pandantif 19 Toplam 2 9 8 19 28 29 Mekan YY Geçiş Unsuru Avlu İbadet Mekanı Tabhane Mekanı Toplam XIV. YY Türk Üçgeni 5 5 2 12 XV. YY Türk Üçgeni 9 7 12 28 XVI.YY Türk Üçgeni 0 0 0 0 14 12 Toplam 14 Mekan YY Geçiş Unsuru Avlu İbadet Mekanı Tabhane Mekanı Toplam XIV. YY Tromp 2 1 1 4 XV. YY Tromp 4 6 3 13 XVI.YY Tromp 0 2 1 3 6 9 5 Toplam 1566 Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Edirne Mezid Bey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii. 733 Türk Üçgeni Tromp Pandantif Tabhane Geçişleri Bozulmuş form Türk Üçgeni 14.yy. ilk yarısı Pandantif Yenişehir Bozulmuş form TARİHİ Türk Üçgeni YERİ Tromp YAPININ ADI Tromp İbadet Mekanı Geçişleri Avlu Geçişleri Pandantif KATALOG SIRA NO Tablo 39. Mekan Dağılımına Göre Geçiş Unsurları. 2 Postinpuş Baba Zaviyesi 3 Ulu Cami Arapkir 14.yy. ilk yarısı x 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 x 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 x 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 x x 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları x x 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları x 12 Timurtaş İmareti Bursa 14.yy. sonları x 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 x x 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı x x 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 x 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 x x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x x 20 Orhan İmareti Bursa 1339-40/1417 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 x x 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x x 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 734 x x x x x x TARİHİ 29 Ankara 1427-28/1440 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı x 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/14141440-41 x 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 x x 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 x x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 39 Aynalı İmaret Bursa 1467 x x 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 x x 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 x 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 47 Sofular İmareti Amasya 1485 x 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 x x 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 x x 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları x 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları x x 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 x x x Türk Üçgeni YERİ Karacabey İmareti Tromp Pandantif Tabhane Geçişleri Bozulmuş form Türk Üçgeni Tromp Pandantif Bozulmuş form Türk Üçgeni Tromp YAPININ ADI Pandantif KATALOG SIRA NO İbadet Mekanı Geçişleri Avlu Geçişleri x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 735 x x x YERİ TARİHİ 56 İstanbul 1505-6 x x 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x x 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 x 60 Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 x x 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 x x 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 64 İbrahim İmareti x Türk Üçgeni YAPININ ADI Kara Davut Paşa Camii Tromp Pandantif Tabhane Geçişleri Bozulmuş form Türk Üçgeni Tromp Pandantif Bozulmuş form Türk Üçgeni Tromp Pandantif KATALOG SIRA NO İbadet Mekanı Geçişleri Avlu Geçişleri x x x x x x x x Bey Kozluk 1705 Toplam x 19 6 14 1 28 x 9 12 2 29 5 14 4.3.8. Aydınlatma Fenerleri Tabhaneli camilerin karakteristik plan şemasında avlu, ana kütle içerisinde merkezi hacmi işgal etmektedir. Mekan, üç ana yöne konumlanmış birer mekan ile dışa kapalıdır. Giriş cephesinde ise taçkapı/giriş açıklığı yer almaktadır. Plan şeması içerisindeki bu kurgu, avlunun duvarlarına pencere açılmasına olanak sağlamamaktadır. Bazı yapılarda sadece giriş cephesinde taçkapının iki yanında birer adet pencere de bulunmaktadır. Ancak bu açıklıklar mekanın aydınlatmasından çok giriş cephesine hareket sağlamak için tasarlanmış unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Avluda ışık sorunu kasnak seviyesine açılan pencereler ve kubbedeki aydınlatma feneri ile çözülmeye çalışılmıştır. Tabhaneli camilerde avlunun dağılım işlevi dışında farklı işlevleri de bulunmaktadır. Mekanda eğitimler verilmekte, toplantı ve ayinler düzenlenmektedir. Bu eğitim ve toplantılarda havuzlarla birlikte fenerler mekana ışık ve ses armonisi sağlamakta ortamın mistik etkisini artırmaktadır. Tabhaneli camilerde avlu mekanlarını örten kubbeler, özgünde birer aydınlatma feneri içermektedir. Ancak bugün sadece 11 yapının avlu kubbesindeki fener günümüze ulaşabilmiştir. Daire, altıgen ve sekizgen formlu fenerlerin kenarlarına birer pencere 736 açılmıştır. Çoğunlukla dıştan kurşun ya da kiremit ile kaplı olan fenerler, bazı yapılarda onarımlarla camekanla örtülü hale gelmiştir (Tablo 40). Avlunun ortasındaki havuzla birlikte, mekanın işlevi hakkında önemli birer veri niteliği taşıyan fenerlerin özgünde bu tür yapıların vazgeçilmez unsurlarından biri olduğunu, ancak onarımlarla yok edildiklerini kabul etmek mümkündür. KATALOG SIRA NO Tablo 40. Avlunun Örtüsünde Aydınlatma Feneri Olan Yapılar. AYDINLATMA FENERLERİ YAPININ ADI YERİ TARİHİ Formu Örtü Kaplaması 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 Daire Cam 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 Daire Kiremit 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy.sonu Altıgen Kurşun 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı Daire Kurşun 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 Daire Kurşun 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 Sekizgen Kurşun 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 Altıgen Kurşun 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 Altıgen Kurşun 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 Altıgen Kurşun 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 Altıgen Kurşun 47 Sofular İmareti Amasya 1485 Sekizgen Cam 4.3.9. Havuz Anadolu Türk mimarisinde su ve su mimarisi ile ilgili unsurlar cami, medrese, kervansaray gibi çeşitli yapı tiplerinde önemli bir detay olarak kullanılmıştır. Cemaatin abdest alması için tasarlanmış şadırvanlar genellikle yapıların dışındadır. Tabhaneli camilerde ise havuz avlunun ortasındadır. Bugün halen yerlerini muhafaza eden örneklerden yola çıkarak unsurların avlu kubbesindeki fenerin altına gelecek şekilde yerleştirilmiş olduğu görülmektedir (Tablo 41). Tabhane mekanlarındaki bu tür unsurlar ile diğer dini yapılarda abdest amacıyla kullanılan şadırvanlar arasında bir ilişki yoktur. Günümüze kalan örneklerden yola çıkarak bu havuzlar genellikle dekoratif amaçlı unsurlar olabileceği akla gelmektedir. Bu savımızı destekleyen verilerden biri kalan üç örnekten Yeşil İmaret’in havuzunda ayna taşlarında çeşme ya da lüle izi olmamasıdır. 737 Hüdavendigâr İmareti ile Kütahya Yakup Çelebi İmareti’ndeki çeşmeler son onarımlarda unsura eklenmişlerdir. Ancak Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nin onarım öncesine ait bir fotoğrafında havuzda çeşme olmamasına rağmen lüle izleri görülebilmektedir. Ancak bu havuzların özgününde de çeşmeli olduğunu gösteren kesin bir delil değildir. Çeşitli dönemlerde yapılan bilinçsiz belli bir kaynağa dayandırılamayan onarımlarda, havuzların klasik şadırvanlarda da olduğu şekilde çeşmeli olduğu düşünülerek unsurlara lüle hazneleri açılmış olabilir. Yine de havuzların dekoratif amaçları ile birlikte özgününde birer şadırvan işlevinde olabileceği ihtimali de düşünülebilir. Eğer avluda bu havuzlardan abdest alınıyorsa havuzların çevresinde bir su giderinin olması gerekmektedir. Ancak bugün bu izlere dair de herhangi bir veriye rastlanmamıştır. Avlu zeminde çeşitli dönemlerde yapılan değişimler, zeminde yer alan özgün izlerin yok olmasına neden olmuştur. Bu durumda havuzların giderini belirlemeye yönelik yapılacak araştırma çalışmasında da herhangi bir ize rastlanması uzak bir ihtimal gibi gözükmektedir. Bugün cami şeklinde kullanılan yapıların hemen hepsinde dışta birer adet şadırvana rastlanmaktadır. Şadırvanlar diğer unsurlar gibi yapının tamamen cami işlevi kazanmasından sonra yapıya eklenen unsurlardan biridir. Özgününde de yapıların birer şadırvanı olduğuna dair günümüze gelen herhangi bir veri yoktur. Ancak ibadet mekanının varlığından yola çıkarak yapı çevresinde abdest almak için bir su sisteminin olabileceği ya da avludaki havuzdan ibrik ya da maşrapa gibi unsurlarla suyu alıp dışarıda abdest alınabileceği de akla gelmektedir. Tabhaneli camilerde havuzlar avlunun ibadet için uygun olmadığını gösteren en önemli öğedir. Aynı zamanda toplantıların yapıldığı birer hacim olan avlu mekanının bu işleviyle de örtüşmektedirler. Tabhaneli camilerde, aydınlatma fenerlerinde de olduğu gibi, avlunun vazgeçilmez unsuru olan havuzlar, yapılar tamamen cami işlevini aldıktan sonra kaldırılmış, bu mekanda da namaz kılınır hale gelmiştir. Bugün Bursa Hüdavendigâr İmareti, Bursa Yeşil İmaret ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde avluda bir havuz vardır. Mermer havuzlar Yeşil İmaret ile Yakup Çelebi İmareti’nin havuzları sekizgen plan, Hüdavendigâr İmareti’nin ise altıgen planlıdır. 738 Tablo 41. Avlusunda Havuzu Olan Yapılar. KATALOG SIRA NO HAVUZ YAPININ ADI YERİ TARİHİ Planı Malzemesi 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 Altıgen Mermer 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 Sekizgen Mermer 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 1411-12/14141440-41 Sekizgen Mermer 4.3.10. Mihrap Tabhaneli camiler sadece tek bir işleve, ibadete, hizmet etmek için tasarlanmış yapılar değildir. Avlu ve tabhane mekanları farklı amaçlar için kullanılmaktaydı. Sosyal amaçlar için kullanılan birimler dışında, dini ritüelleri gerçekleştirmek amacıyla ibadet mekanı adını verdiğimiz bir mekan daha tasarlanmıştır. Mekan, ana yapı kütlesinden dışa taşıntı yapmaktadır. Camilerde yapıların vazgeçilmez unsurlarından biri olan mihraplar, tabhaneli camilerde de kullanım alanı bulmuştur. Çalışmamız kapsamındaki yapılardan sadece Balıkesir Yıldırım İmareti ile Tokat Horozlu İmaret’te bugün itibariyle mihrap yoktur. Bu yapıların kıble duvarları üzerinde mihraba dair herhangi bir iz de bulunmamaktadır. Daha önce yapılmış çalışmalarda da bu iki yapının mihrabına dair herhangi bir bahis söz konusu değildir. Örneklerin büyük bir kısmında giriş ile aynı aksta birer adet mihrap nişi vardır. Yukarıda da değinildiği gibi yolun konumundan ya da topografyadan kaynaklanan nedenlerle 6 yapıda giriş ile mihrap aynı aksta değildir1567. Bu mihraplar yapılardaki diğer unsurlar gibi zaman içindeki onarımlarla kısmi değişimlere uğramıştır. Anadolu’daki tabhaneli camilerde mihraplar mermer1568, kesme taş1569, alçı1570, çini/çini mozaik1571 ile inşa edilmişlerdir. Mihrapların bazıları yapının geçirdiği 1567 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde mihrap girişe göre yan duvar üzerine yerleştirilmiştir. 1568 Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti gibi. 1569 Arapkir Ulu Cami, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti gibi. 1570 Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti gibi. 1571 Bursa Yeşil İmaret ve Edirne Muradiye İmareti. 739 tadilatlar sonrasında sıvanmış, boyanmıştır1572. Ayrıca bazı yapıların iç duvarlarında lambri, mermer gibi modern malzeme ile kaplamalar yapılmış ve bu yanlış müdahaleler mihrap ana nişlerinde de devam ettirilmiştir. İncelediğimiz yapıların 22’sinde mihrap yarım daire kesitli1573, 22’sinde beş kenarlı1574, 11’inde üç kenarlı/yarım dikdörtgen planlı1575, 1’inde dört kenarlı1576 ve 4’ünde yedi kenarlıdır1577. 1 örnek de dilimlidir1578. Mihraplar genellikle birer mukarnas kavsara ile örtülüdür1579. Bazı örneklerde ise mihrap ana nişleri, çeyrek küre şekilli1580, Bursa kemerli1581, dilimli kemerli kavsara1582 ya da düz bir tavan ile örtülü olduğu görülmektedir1583. İznik Nilüfer Hatun İmareti ve Kütahya Yakup Çelebi İmareti’nde yer alan yüzeysel mihrap nişleri özgün şeklini yitirmiştir. Anadolu mihraplarında gördüğümüz köşelik tablası üzerindeki kabaralar çalışmamız kapsamında yer alan sadece 4 yapıda karşımıza çıkarken1584, 14’ünde tepelik1585 ve 24’ünde de köşe sütuncesi1586 vardır. Mihrap çerçeveleri geometrik1587, 1572 Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Tokat Hamza Bey İmareti, Manisa Ali Bey İmareti, Amasya Hızır Paşa İmareti gibi. 1573 İznik Yakup Çelebi İmareti, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi gibi. 1574 Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret gibi. 1575 İznik Orhan Gazi İmareti, Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Hüdavendigar İmareti, Bursa Yıldırım İmareti gibi. 1576 Bursa Ali Paşa İmareti. 1577 Ankara Karacabey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti ve İstanbul Sultan Selim Camii. 1578 Amasya Sofular İmareti. 1579 Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Edirne Yıldırım İmareti gibi. 1580 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Yakup Çelebi İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Bursa Ebu İshak Zaviyesi gibi. 1581 Bursa Ebu İshak Zaviyesi. 1582 Arapkir Ulu Cami, Bursa Muradiye İmareti, Ankara Karacabey İmareti ve İstanbul Mahmut Paşa Camii. 1583 Edirne Beylerbeyi İmareti ve Tire Yahşi Bey İmareti. 1584 Amasya Mehmet Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve Trabzon Hatuniye İmareti. 1585 Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz bey İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret , Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Amasya Mehmet Paşa Camii, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 1586 Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa Camii, İstanbul Davut Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye 740 bitkisel1588, yazı1589, mukarnas1590 veya basit silmelerden1591 meydana gelen bezemelerle hareketlendirilmiştir (Tablo 42). Mihrabında kabara olan 4 yapı XV. yüzyılın son çeyreğinde inşa edilmiştir1592. Mihrapları bir tepelikle taçlandırılmış 14 yapıdan 3’ü XIV. yüzyılın ilk çeyreğinden XIV. yüzyılın son çeyreğine1593, 7’si XV. yüzyıla1594, 4’ü de XVI. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenmektedir1595. Mihrap ana nişini iki yandan sınırlandıran birer sütunceye sahip 24 yapıdan 5’i XIV. yüzyıla1596, 13’ü XV. yüzyıla1597, 6’sı da XVI. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiştir1598. Kabara, köşe sütuncesi ve tepeliklerin yoğunlukla XV ve XVI. yüzyıllarda görülmesi, klasik dönem mihrap özelliklerinin bu yapılarda da uygulama alanı bulduğunu göstermektedir. Tabhaneli camilerde ibadet mekanlarında yer alan mihrap nişleri gerek form gerekse de bezemeleri ile cami mimarisinde görülen unsurlar karakterindedir. Bugün birçoğu onarımlarla ve yeni süsleme programları ile kısmen değişime uğramış, özgünlüklerini kaybetmiştir. Camii, İstanbul II. Bayezid İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii, Fethiye Uzun Hasan Camii. 1587 Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti gibi. 1588 Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti gibi. 1589 Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, Edirne Muradiye İmareti gibi. 1590 Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Orhan İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti gibi. 1591 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Arapkir Ulu Cami, Bursa Hamza Bey İmareti gibi. 1592 Amasya Mehmet Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve Trabzon Hatuniye İmareti. 1593 Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz bey İmareti, Edirne Yıldırım İmareti. 1594 Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret , Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Amasya Mehmet Paşa Camii, Edirne II. Bayezid İmareti. 1595 İstanbul II. Bayezid İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 1596 Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. 1597 Tokat Hamza Bey Zaviyesi, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Orhan İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İstanbul Davut Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye Camii. 1598 İstanbul II. Bayezid İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa Camii, İstanbul Sultan Selim Camii, Sincanlı Sinan Paşa İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii, Fethiye Uzun Hasan Camii. 741 Tablo 42. Mihrapların Analizi. 1 Orhan Gazi İmareti 2 Postinpuş Baba Zaviyesi İznik 1334-35 Yenişehir 14.yy. ilk yarısı Giriş ile aynı aksta değil Köşe sütuncesi Tepelik Kabara Çini Yazı Bitkisel Geometrik Mukarnas Silme Düz Tavanlı Çerçevedeki Süsleme Dilimli kemerli Çeyrek Küre Bursa kemerli Mukarnaslı Dilimli Kavsara Yedigen Beşgen Dört Kenarlı Üç kenarlı Yarım daire kesitli Formu Sıvalı/boyalı/lambri/f ayans Alçı TARİHİ Kesme taş YERİ Mermer YAPININ ADI Basit çökertme Malzeme Mihrapsız KATALOG SIRA NO MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ x x x x x 3 Ulu Cami Arapkir 14.yy. ilk yarısı 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x x x x 5 Hüdavendigar İmareti Bursa 1362-1385 x x x x 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 742 x Yıldırım İmareti Balıkesir 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 x x x 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 x x x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 Bursa 133940/1417 x x Orhan İmareti x 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 x 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 x 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 743 x Tepelik Kabara Çini Köşe sütuncesi x x x x x x x x Yazı Bitkisel Geometrik Mukarnas Silme x 14 20 Düz Tavanlı x 14. yy. sonları x Çerçevedeki Süsleme Dilimli kemerli Çeyrek Küre Bursa kemerli Mukarnaslı Dilimli Kavsara Yedigen Beşgen x Dört Kenarlı x x Üç kenarlı 1399-1400 Yarım daire kesitli Edirne Formu Sıvalı/boyalı/lambri/f ayans Yıldırım Bayezid İmareti Alçı 13 Kesme taş TARİHİ Mermer YERİ Basit çökertme YAPININ ADI Mihrapsız KATALOG SIRA NO Malzeme Giriş ile aynı aksta değil MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ x x x x x x x x x x x x x x 1430-31 29 Ankara 142728/1440 x 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı x 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 141112/14141440-41 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 x 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları x 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları 39 Aynalı İmareti Bursa 1467 x 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 x x x x x x x Giriş ile aynı aksta değil Köşe sütuncesi x Tepelik x Kabara x Çini Mukarnas Silme Düz Tavanlı x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Dilimli kemerli Çeyrek Küre Bursa kemerli Mukarnaslı Dilimli Yedigen Beşgen Dört Kenarlı Üç kenarlı x Yazı Osmancık Karacabey İmareti Çerçevedeki Süsleme Bitkisel Koca Mehmet Paşa İmareti Kavsara Geometrik 28 Yarım daire kesitli Formu Sıvalı/boyalı/lambri/f ayans Alçı TARİHİ Kesme taş YERİ Mermer YAPININ ADI Basit çökertme Malzeme Mihrapsız KATALOG SIRA NO MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ x x x x x x 744 x x x x x x 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 x 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları x 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 x 47 Sofular İmareti Amasya 1485 x 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 x 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 x x x x x x x 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 x x 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları x x x x x x x x x x x x 745 x x x x x x x x x x x x x x Giriş ile aynı aksta değil Köşe sütuncesi Tepelik Kabara Çini Yazı Bitkisel Geometrik x x x 15.yy. sonları Mukarnas x x Vezirköprü x x x Taceddin Paşa İmareti Silme x x 52 Düz Tavanlı x x Kurşunlu Dilimli kemerli x x Yıldırım Camii Çeyrek Küre x x 51 Çerçevedeki Süsleme x x 15. yy. sonları Bursa kemerli Mukarnaslı Dilimli Kavsara Yedigen Beşgen Dört Kenarlı Üç kenarlı Yarım daire kesitli Formu Sıvalı/boyalı/lambri/f ayans Alçı TARİHİ Kesme taş YERİ Mermer YAPININ ADI Basit çökertme Malzeme Mihrapsız KATALOG SIRA NO MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ 1501/1505-6 56 İstanbul 1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları x 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 x 59 Fatih Paşa İmareti Diyarbakır 1516-20 60 Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 x 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 x 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 64 İbrahim İmareti Kozluk 1705 Toplam x x x Giriş ile aynı aksta değil x Çini x Yazı x Bitkisel x Geometrik x Mukarnas x Silme Düz Tavanlı Dilimli kemerli Çeyrek Küre Bursa kemerli x x x x x x x x x x x x Mukarnaslı Dilimli Yedigen Beşgen Dört Kenarlı Üç kenarlı x Köşe sütuncesi İstanbul Kara Davut Paşa İmareti Çerçevedeki Süsleme Tepelik II. Bayezid İmareti Kavsara Kabara 55 Yarım daire kesitli Formu Sıvalı/boyalı/lambri/f ayans Alçı TARİHİ Kesme taş YERİ Mermer YAPININ ADI Basit çökertme Malzeme Mihrapsız KATALOG SIRA NO MİHRAPLARIN ÖZELLİKLERİ x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 33 8 x x Bey 2 2 12 x 6 9 32 x 22 11 1 22 746 4 1 35 1 x 17 4 2 13 16 7 2 4 14 24 6 4.3.11. Minber Bir caminin vazgeçilmez unsurlarından biri olan minberler, camilerde hutbe okunması için tasarlanmıştır ve genellikle mihrabın sağında duran liturjik objelerdir. Tabhaneli camiler ise birer cami olarak tasarlanıp inşa edilmedikleri için minber yapı bünyesine dahil edilmemiştir. Bugün erken tarihli tabhaneli camilerin ibadet mekanlarında yer alan minberlerin neredeyse hiçbiri özgün değildir. XV. yüzyılda tabhaneli camilerin plan şemasında başlayan çözülme ile birlikte avlu ve ibadet mekanı eş büyüklükte örtüler ile örtülmeye başlanmış, böylece artık iki mekan ibadet mekanı şeklinde değerlendirilmiştir. Bu dönemde avlunun da ortadan kalması ile ibadet mekanının yapı içerisindeki dominant etkisi daha da hissedilir hale gelmiştir. Yapılarda artık ibadet fonksiyonu ön plandadır. Bu bağlamda, cami mimarisinin vazgeçilmez objelerinden biri olan minberler yapı bünyesine dahil edilmiştir. Tabhaneli camilerin 9’u dışında, hemen hepsinin ibadet mekanında bir minber vardır. Minberler ahşap1599 ya da mermerdendir1600. Fethiye Uzun Hasan Camii’nin taş minberi ise kesme taş kaplı tek örnektir (Tablo 43). Birkaç özenli örnek dışında, özellikle ahşap minberler, son onarımlarda neredeyse tamamen yenilenmiştir. Minbersiz örneklerden İznik Orhan Gazi İmareti, Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Arapkir Ulu Cami ya tamamen ya da kısmen yıkık oldukları ve kullanılmadıklarından birer minbere sahip değildir. Erken tarihli olan bu yapılarda minberin özgününde de olmaması pek de uzak bir ihtimal değildir. Minbersiz örneklerden İznik Nilüfer Hatun İmareti ile Kütahya Yakup Çelebi İmareti bugün birer müze; Balıkesir Yıldırım İmareti, depo; Tokat Horozlu İmaret ile Havza Mustafa Bey İmareti birer aşevi; Geyve Elvan Bey İmareti ise kütüphane şeklinde kullanıldıkları için birer minbere sahip değildir. XV. yüzyıla tarihlenen Bursa Muradiye İmareti ve Manisa Hatuniye Camii’nin ahşap minberleri diğer örneklere göre daha özenlidir. Bursa Muradiye İmareti’nin ahşap minberinin aynalığın alt kesimi pabuçluk formu verilmiş süslemelerle, üst kesim, dolap aynalığı ve köşk kısmı geometrik örnekli süslemelerle hareketlendirilmiştir. Özensiz bir 1599 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Manisa Ali Bey İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii gibi. 1600 İstanbul Mahmut Paşa Camii, İstanbul Murat Paşa İmareti, Amasya Mehmet Paşa İmareti gibi. 747 işçiliğe sahip korkuluklar kafes oyma tekniğinde geometrik bir süsleme ile şekillenmiştir (Resim 235). Manisa Hatuniye Camii’nin minberi gerçek kündekari tekniği ile yapılmıştır. Aynalığında sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Geometrik panolar üzerinde kabartma olarak yapılmış, rumiler, hatayi ve çiçekli dal motifleri yer almaktadır. Bitkisel süslemeler fazla derin olmayan düz yüzeyli oyma tekniğinde işlenmiştir. Geometrik örnekli köşk ve merdiven korkuluğu kafes oyma tekniğindedir. Köşk altı dolap aynalığı, dikdörtgen parçalı geçme şeklindedir (Resim 469-470). İki minberin diğer ahşap minber örneklerine göre daha özenli olması, özellikle Manisa Hatuniye Camii’nde unsurların yapı ile birlikte tasarlandığını kanıtlamaktadır. Hatuniye Camii’nde avlu ortadan kalkmış, yapının ibadet fonksiyonu ön plana çıkartılmıştır. Bu bağlamda ibadet mekanında bir minberin bulunmaması kaçınılmazdır. Yapıda zaman içerisinde tabhane mekanlarının ara duvarları da kaldırılarak bu mekanlar da ibadet mekanına dahil edilmiştir. Özenli mermer minber örnekleri ise İstanbul II. Bayezid İmareti (Resim 521), İstanbul Sultan Selim Camii (Resim 567), Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti (Resim 566567), Milas Firuz Bey İmareti (Resim 69), Amasya Mehmet Paşa İmareti (Resim 443), Edirne II. Bayezid İmareti (Resim 459) ve Diyarbakır Fatih Paşa Camii’nde (Resim 553) görülmektedir. Mermer mihraplarda aynalık, korkuluk ve kapılar geometrik1601, bitkisel1602, mukarnas1603, kabara1604, yazı1605 gibi süslemeler ile silmelerle hareketlendirilmiştir. Minberlerde düz yüzeyli oyma1606, yuvarlak yüzeyli oyma tekniği1607, oluklu oyma tekniği1608, kafes oyma tekniği1609 ve kakma1610 süsleme 1601 Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti:On iki kollu yıldız. Amasya Mehmet Paşa İmareti ve Edirne II. Bayezid İmareti’nde. 1603 İstanbul Murat Paşa İmareti: Kapı tepeliğinde; Amasya Mehmet Paşa İmareti ve Edirne II. Bayezid İmareti: Kapıdan tepeliği geçiş bölümünde görülmektedir. 1604 Amasya Mehmet Paşa İmareti:Minber merdiven korkuluğundadır. 1605 Amasya Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti. 1606 Teknik, İstanbul Murat Paşa İmareti: Tepelikteki palmetlerde ve kapı aynalığındaki yazıda; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti:Yan aynalıkta ve kapı aynalığındaki yazıda; Amasya Mehmet Paşa İmareti: Köşk tepeliğinde, kubbe yüzeyi ve kapı kanatlarında; Edirne II. Bayezid İmareti: Kapı kemer köşeliğinde görülmektedir. 1607 Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti’nin minberinin köşe sütuncesinde görülmektedir. 1608 İstanbul Murat Paşa İmareti: Kapı kemer köşeliklerinde; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti: Kapı kemer köşeliklerinde; Amasya Mehmet Paşa İmareti: Minberin tüm bölümlerinde; Edirne II. Bayezid İmareti:Yan aynalık ile köşkün altında görülmektedir. 1602 748 teknikleri kullanılmıştır. Milas Firuz Bey İmareti dışındaki yapılar XV. yüzyıl ve sonrasında inşa edilmiştir. Bu yapılarda artık ibadet fonksiyonu ön plandadır, bu bağlamda minberin nitelikleri ve konumu yapı ile birlikte tasarlanmıştır. Erken tarihli bir örnek olan Firuz Bey İmareti’ndeki özen ise yapı genelinde bezemeye verilen önem ile açıklanabilir. Tablo 43. Minberlerinin Özellikleri. 1 2 Postinpuş Baba Zaviyesi 3 Minbersiz Ajur Yazı Bitkisel Geometrik Mukarnas TARİHİ Süsleme Silme YERİ Taş YAPININ ADI Orhan Gazi İmareti Mermer Minber malzemesi Ahşap KATALOG SIRA NO MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ İznik 1334-35 Yenişehir 14.yy. ilk yarısı Ulu Cami Arapkir 14.yy. ilk yarısı x 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 x 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları x 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 x x x 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları x x x 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları x x x 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 x x x x x 14 Yıldırım İmareti Balıkesir 14. yy. sonları 15 Horozlu İmaret Tokat 15.yy. başı x x x x x x x x x x x x 1609 x x x Amasya Mehmet Paşa İmareti:Köşk korkuluğu, kapı aynalarının ön ve arka yüzünde; Edirne II. Bayezid İmareti:Köşk ve merdiven korkuluğunda, süpürgelik ve kapı tepeliğinde görülmektedir. 1610 Amasya Mehmet Paşa İmareti:Doğu merdiven korkuluğunda görülmektedir. 749 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 x 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x 20 Orhan İmareti Bursa 133940/1417 x 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 x 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 x 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x x x 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 x x x 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 x 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 x 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 x 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı x 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 141112/14141440-41 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı x 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 x 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları x 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları x x 39 Aynalı İmaret Bursa 1467 x x Minbersiz Ajur Yazı Bitkisel Geometrik Mukarnas Süsleme Silme TARİHİ Taş YERİ Mermer YAPININ ADI Ahşap KATALOG SIRA NO MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ Minber malzemesi x x x x x x x x x 750 x x x 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 x 47 Sofular İmareti Amasya 1485 x 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 x 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları x 52 Taceddin Paşa İmareti 53 Hüseyin Bey Camii 54 Bali Bey İmareti 55 II. Bayezid İmareti 56 Kara Davut Paşa Camii 57 58 59 Fatih Paşa Camii 60 Vezirköprü 15.yy. sonları x x x x Minbersiz Ajur Yazı Bitkisel Geometrik Mukarnas Süsleme Silme TARİHİ Taş YERİ Mermer YAPININ ADI Ahşap KATALOG SIRA NO MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ Minber malzemesi x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x İnecik 1498-99 x Yenişehir 15.yy. sonları x İstanbul 1501/1505-6 İstanbul 1505-6 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları Hatuniye Camii Amasya 1510 Diyarbakır 1516-20 x x x x x Sultan Selim Camii İstanbul 1522 x x x x x 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 x x x x 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 x x x x x x x x 751 x x x Geometrik Bitkisel Yazı Ajur Minbersiz 1705 Mukarnas Kozluk Silme TARİHİ Taş İbrahim İmareti YERİ Mermer 64 YAPININ ADI Süsleme Ahşap KATALOG SIRA NO MİNBERLERİN ÖZELLİKLERİ Minber malzemesi 41 12 1 13 5 23 13 4 16 9 Bey Toplam Yukarıda da değinildiği üzere, erken tarihli tabhaneli camilerde minberler yapı bünyesi sonradan dahil edilen unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Birkaç örnek dışında sanatsal değere sahip özgün minberlere rastlanmamaktadır. Yapıların plan şeması ve işlev değişimi ile birlikte artık minberlerde yapı ile birlikte tasarlanmaya ve ibadet mekanının bünyesine dahil edilmeye başlanmıştır. 4.3.12. Ocak ve Dolap Nişleri Çalışmamız kapsamındaki yapıların 20’si dışındaki diğer yapıların tabhane mekanlarında ocak ya da dolap nişleri vardır (Tablo 44). Bugün birçoğu kapatılmış ya da onarımlarla değişmiştir. Üç kenarlı1611, dörtkenarlı1612, beş kenarlı1613 ve yarım daire kesitli1614 ocak nişlerinin çoğu birer yaşmak ile örtülüdür1615. Bazı yaşmaklar ise sıvanarak kapatılmıştır1616 (Tablo 44). Ocak ve dolap nişleri çoğu basit birer niş şeklindedir. Ancak XIV ve XV. yüzyıl süsleme programına sahip alçı ocak ve dolap nişli örnekler az da olsa dikkat çekmektedir. Örneğin Bursa’daki Yıldırım ve Yeşil imaret (Resim 84, 169) ile Amasya’daki Bayezid Paşa İmareti’nin tabhane mekanlarında yer alan ocak ve dolap nişleri bulundukları tüm duvarı kaplamaktadır (Resim 146-147). Ocaklar ve dolaplar alçıdan ve kabartma olarak işlenmiştir. Süsleme motifleri olarak bitkisel ve geometrik örnekler tercih edilmiştir. Süslemelerdeki geometrik geçmeler sonsuzluk prensibinde 1611 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti gibi. Kastamonu İsmail Bey İmareti. 1613 Yenişehir Bali Bey İmareti. 1614 Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Tokat Hamza Bey Zaviyesi gibi. 1615 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Yakup Paşa İmareti gibi. 1616 Edirne Mezid Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti, İstanbul Murat Paşa İmareti gibi. 1612 752 verilmiştir. Mukarnas dizileri, panolar, rumiler, palmetler ve yazı şeritleri de görülmektedir. Amasya Bayezid Paşa İmareti’nin tüm alçı süslemeleri çok küçük modüller dışında tamamen yenilenmiştir. Onarım geçiren ve özenli örneklerden bir diğeri Edirne’deki Yıldırım İmareti’nde karşımıza çıkmaktadır. Geometrik geçmeli çerçeve, bitkisel örnekli tepelik ve yaşmak büyük oranda yenilenmiştir (Resim 97). Bursa Hamza Bey İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti gibi bazı örneklerde tabhane mekanlarının güney duvarlarında yer alan ocak nişlerinin yaşmakları kaldırılmıştır. Unsurların üst kesiminin sıvanması ile ocaklar bugün birer mihrap görünümü kazanmıştır. Ocakların bugünkü bu durumları bizi şaşırtmamalıdır. Bu yapılarda görülen ocak ve dolap nişleri, bu mekanların ibadet için tasarlanmadığını gösteren en önemli kanıtlardan biridir. 753 Tablo 44. Ocak ve Dolap Nişlerinin Özellikleri. Dolap nişi 3 Ulu Cami Arapkir 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy x 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 x 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 x 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 Balıkesir 14. yy. sonları Yıldırım İmareti x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 754 x x Batı duvarında Doğu duvarında Kuzey tabhane Güney duvarında Doğu duvarında Güney tabhane Kuzey duvarında Batı duvarında Doğu duvarında Güney duvarında Kuzey duvarında Batı duvarında Doğu duvarında Güney duvarında Kuzey duvarında Batı duvarında Doğu duvarında Güney duvarında Kuzey duvarında Bitkisel Geometrik Yaşmak Beşgen 4 Kenarlı Yarım Daire x Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane x 14.yy. ilk yarısı 14 3 Kenarlı Ocaksız x Batı Tabhane Batı duvarında Yenişehir Doğu duvarında 2 Güney duvarında 1334-35 14.yy. ilk yarısı Doğu Tabhane Kuzey duvarında İznik Postinpuş Baba Zaviyesi 3 Kenarlı Orhan Gazi İmareti Silme 1 TARİHİ Tabhane Mekanlarındaki Konumu Formu Çini YERİ Süsleme Yazı YAPININ ADI Formu Mukarnas KATALOG SIRA NO Ocak nişi Dolap nişi x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x x x x x x Silme Çini Yazı Mukarnas Bitkisel Geometrik Yaşmak Yarım Daire Beşgen 4 Kenarlı 3 Kenarlı Ocaksız 20 21 Orhan İmareti Ali Bey İmareti Bursa Manisa 133940/1417 1418-19 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 x 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 Batı duvarında x Doğu duvarında x Kuzey tabhane Güney duvarında x Doğu duvarında 1414 Güney tabhane Kuzey duvarında Amasya Batı duvarında 18 x x x Doğu duvarında 1413 x Güney duvarında Amasya Bayezid Paşa İmareti x Kuzey duvarında Yakup Paşa İmareti x x Batı duvarında 17 x Doğu duvarında 1412 Güney duvarında Tokat Kuzey duvarında Hamza Bey Zaviyesi x Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane Batı duvarında 16 x Doğu duvarında 15.yy. başı Güney duvarında Tokat Kuzey duvarında Horozlu İmaret Batı Tabhane Batı duvarında 15 Doğu Tabhane Doğu duvarında TARİHİ Formu Güney duvarında YERİ Süsleme Tabhane Mekanlarındaki Konumu Kuzey duvarında YAPININ ADI Formu 3 Kenarlı KATALOG SIRA NO Ocak nişi x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 755 x x x x x x Dolap nişi İstanbul 1462-1463 x 38 39 Hızır Paşa İmareti Aynalı İmareti Amasya Bursa 15.yy. ortaları 1467 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 x 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 Silme Çini Yazı Mukarnas Bitkisel Geometrik Yarım Daire Beşgen 4 Kenarlı 3 Kenarlı Ocaksız Yaşmak x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 756 x Batı duvarında 37 x Doğu duvarında x Mahmut Paşa Camii x Kuzey tabhane Güney duvarında 15.yy. ortaları x Doğu duvarında Bursa Güney tabhane Kuzey duvarında Hamza Bey İmareti Batı duvarında 36 Doğu duvarında x Güney duvarında 1456-57 Kuzey duvarında Bursa Batı duvarında 35 x Doğu duvarında x Güney duvarında 1454 Kuzey duvarında Kastamonu Karacabey İmareti x Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane Batı duvarında 34 x Doğu duvarında x İsmail Bey İmareti x x Güney duvarında Osmancık 15.yy. ilk yarısı x Kuzey duvarında 33 Akşemseddin Camii Tire Batı Tabhane Batı duvarında Kütahya 141112/14141440-41 TARİHİ 15.yy. ilk yarısı Doğu Tabhane Doğu duvarında 32 Yakup Çelebi İmareti YERİ Formu Güney duvarında 31 Süsleme Kuzey duvarında YAPININ ADI Yahşi Bey İmareti Formu Tabhane Mekanlarındaki Konumu 3 Kenarlı KATALOG SIRA NO Ocak nişi Dolap nişi Tabhane Mekanlarındaki Konumu x x 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. sonları x x x x x 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları x x x x x 53 Hüseyin Bey Camii İnecik 1498-99 x 54 Bali Bey İmareti Yenişehir 15.yy. sonları 55 II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/15056 56 Kara Davut Paşa İmareti İstanbul 1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 59 Fatih Paşa İmareti Diyarbakır 1516-20 60 Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 757 x x x x Batı duvarında x Doğu duvarında 1485 Kuzey tabhane Güney duvarında Amasya Doğu duvarında Sofular İmareti x Güney tabhane Kuzey duvarında 47 Batı duvarında x Doğu duvarında x Güney duvarında x Kuzey duvarında 1485 Batı duvarında Tokat Doğu duvarında x TARİHİ Güney duvarında x YERİ 46 YAPININ ADI Hatuniye İmareti Kuzey duvarında Batı duvarında Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane Doğu duvarında Güney duvarında Kuzey duvarında Batı Tabhane Batı duvarında Doğu duvarında Güney duvarında Doğu Tabhane Kuzey duvarında 3 Kenarlı Silme Formu Çini Yazı Mukarnas Bitkisel Geometrik Yaşmak Süsleme Yarım Daire Beşgen 4 Kenarlı 3 Kenarlı Formu Ocaksız KATALOG SIRA NO Ocak nişi Güney duvarında Doğu duvarında Batı duvarında Kuzey duvarında Güney duvarında Doğu duvarında Batı duvarında Kuzey duvarında Güney duvarında Doğu duvarında Batı duvarında Kuzey duvarında Doğu duvarında Güney duvarında Doğu duvarında Batı duvarında x 20 Kuzey duvarında 1705 Toplam Batı duvarında Kozluk Doğu duvarında İbrahim Bey İmareti Güney duvarında 64 Kuzey duvarında x 3 Kenarlı 1566 Silme Fethiye Çini Uzun Hasan Camii Yazı 63 Mukarnas x Bitkisel 1530-31 Geometrik İstanbul Yaşmak Ocaksız 62 Yarım Daire TARİHİ Beşgen YERİ 4 Kenarlı YAPININ ADI Piri Mehmet Paşa Camii 3 Kenarlı KATALOG SIRA NO Ocak nişi Formu Dolap nişi Süsleme Formu 758 Tabhane Mekanlarındaki Konumu Doğu Tabhane Batı Tabhane Güneydoğu tabhane Güneybatıdaki tabhane Güney tabhane Kuzey tabhane 18 1 1 20 19 6 5 2 3 3 5 x 42 11 x 20 x 13 7 9 x 17 9 x 14 4 6 2 4 3 7 4 4 2 1 1 1 1 4.4. TABHANELİ CAMİLERDE SÜSLEME Tabhaneli camilerin dış ve iç süslemeleri aynı dönemde inşa edilen diğer yapılardan farklı değildir. Yapıların dış cephelerinde taş, taş/tuğla, sırlı tuğla ve çini ile iç mekanlarında da taş, çini, kalemişi ve ahşap süslemeler görülmektedir. Dış süslemeler beden duvarlarında, pencere alınlıklarında, taçkapılarda, son cemaat yerlerinde ve minarelerde; iç süslemeler ise avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanlarındadır. İbadet mekanı diğer mekanlara göre daha özenli süslenmiştir. Günümüze gelebilen örneklerde çini ve kalemişi süslemelerde mavi, sarı, yeşil, beyaz, lacivert, mor, firuze ve kırmızı renkler hakimdir. Bitkisel desenlerde özellikle küçük yaprak ve çiçek motifleri, rumi ve palmet desenleri, şakayık örnekleri çok kullanılmıştır. Bunun yanında yine klasik motiflerimiz diyebileceğimiz geometrik geçmeler çiniye de uygulanmıştır. Kalemişi süslemeler ise çoğunlukla özgünlüklerini yitirmiş çeşitli müdahaleler görmüştür. 4.4.1. Taş Süslemeler Anadolu’daki tabhaneli camilerde taş süsleme dış cephede beden duvarları, son cemaat yeri, taçkapı, pencere ve minarede karşımıza çıkmaktadır. Taş süslemeli yapılar genellikle taşın yoğun olduğu bölgelerde görülmektedir. Batı Anadolu’daki tabhaneli camilerin inşasında almaşık örgünün daha çok tercih edilmesi, süslemeyi de bu malzemelerin kombinasyonuna yöneltmiştir. Bu nedenle bu yöredeki yapılarda taş süsleme sadece Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti’nde yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu’da ise Amasya Bayezid Paşa İmareti, Arapkir Ulu Cami, Kozluk İbrahim Bey Camii ve Diyarbakır Fatih Paşa Camii’nde taş süslemenin yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir (Tablo 45). 759 Taş süslemeler yapıların son cemaat yerinde1617, pencere kenarlarında ve alınlıklarında1618, şahnişinlerde1619, dış mihraplarda1620, taçkapıda1621, şebekelerde1622, minarede1623, avluda1624 ve ibadet mekanında1625 karşımıza çıkmaktadır. Taş süslemelerde desenler dönemin süsleme zevkine uygun olarak sonsuz geometrik düzende geçmeler1626, yıldız motifleri1627, mukarnas dizileri1628, zencirek desenleri1629, palmet1630, rumi1631, lotus1632 ve hatayi1633 motifleri ile yazılardır1634. 1617 Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti gibi. 1618 Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Yenişehir Bali Bey İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii ve İstanbul Piri Mehmet Paşa İmareti. 1619 Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti. 1620 Bursa Yeşil İmaret. 1621 Arapkir Ulu Cami, Milas Firuz Bey İmareti, Bursa Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Ankara Karacabey İmareti gibi. 1622 Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti. 1623 Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Kozluk İbrahim Bey İmareti gibi. 1624 Bursa Hüdavendigar İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Kastamonu İsmail Bey İmareti, Bursa Karacabey İmareti. 1625 Arapkir Ulu Cami, Bursa Hüdavendigar İmareti, Milas Firuz Bey İmareti, İstanbul Mahmut Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, Kozluk İbrahim Bey İmareti gibi. 1626 Arapkir Ulu Camii’nin taçkapısında, Bursa Yıldırım İmareti kuzey duvarına açılan pencerelerin söve ve atkı taşlarında, Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Hüdavendigar İmareti’ndeki şebekelerde, Bursa Muradiye İmareti’nin son cemaat yeri kemer aynalarında, Ankara Karacabey İmareti taçkapısında. 1627 Bursa Yeşil İmaret’in kuzey cephesindeki şahnişinleri kapatan ve kafes oyma tekniğinde yapılmış şebekelerde, ibadet mekanına açılan dört pencerenin tavanlarında; Amasya Bayezid Paşa İmareti son cemaat yeri cephesinde; Ankara Karacabey İmareti taçkapısında. 1628 Bursa Yeşil İmaret’in pencere söve ve atkı taşlarında, Bursa Yıldırım İmareti’nde kuzey cephe dışındaki pencerelerde, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti ve Tokat Hatuniye İmareti son cemaat yeri cephesinde; Milas Firuz Bey İmareti taçkapısında. 1629 Bursa Yıldırım İmareti taçkapısında. 1630 Bursa Yıldırım İmareti’nin taçkapı niş yüzeylerinde üç dilimli palmetlerin ters-düz şekilde dizilmesi; Bursa Yeşil İmaret’in taçkapıyı kuşatan bordürün en dışındakinde kapalı formda dilimli rumilerin çevrelediği üç dilimli palmet; pencere alınlıklarında; Edirne Gazi Mihal İmareti taçkapı söve başlangıçlarında; Arapkir Ulu Cami, taçkapı ve mihrabında; Bursa Yıldırım İmareti son cemaat yeri destek yastıklarında. 1631 Bursa Yeşil İmaret’in mihrabında, taçkapısında, taçkapı mihrabiyelerinde, eyvanların kuzeyindeki tabhane mekanlarının doğu ve batı duvarlarındaki pencere alınlıklarında, eyvanların pencere alınlıklarında, eyvanların güneyindeki tabhane mekanlarının pencere alınlıklarında ibadet mekanı güney duvarındaki pencere alınlıklarında; Bursa Yıldırım İmareti’nin giriş eyvanının doğu ve batısındaki şahnişinlerin kemer kilit taşlarında, güneydoğu ve güneybatıdaki tabhane mekanlarının üst sıra pencerelerinin üstündeki yarım kalmış süslemelerde, Bursa Muradiye İmareti’nde inşa kitabesinin yer aldığı kartuşun dilimlenen uç kısımlarında, Amasya Yörgüç Paşa İmareti taçkapısında, kitabesinde, kuzeybatıdaki tabhane mekanının girişi üzerindeki çökertmede, giriş eyvanının kemer yastıklarında; Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta kemerinin yan yüzlerindeki nişlerde; Amasya Bayezid Paşa İmareti son cemaat yeri cephesinde. 1632 Bursa Yeşil İmaret’te eyvanların güneyindeki tabhane mekanlarına açılan pencerelere alınlığında; Milas Firuz Bey İmareti son cemaat yeri sundurmasında. 760 Süslemeler düz yüzeyli alçak kabartma1635, yuvarlak ve içbükey yüzeyli alçak kabartma1636, çift yüzeyli yüksek kabartma1637, kafes oyma tekniği1638, kakma tekniği1639, kazıma tekniği1640 ve boyama tekniği1641 ile yapılmıştır. Sap ve kıvrım dallar1642 ise genellikle yüzeyden dik açılı olarak kabartılmıştır. Yüzeyleri nadiren yalın bırakılmıştır. Çoğunda yüzey iç bükey veya içbükey yarım daire profille yivlenmiştir. Yeri Firuz Bey İmareti Milas 1396 Bursa 14.yy. sonu/1479 Ebu İshak 10 Zaviyesi x x x x x x x x x Kakma x Rozet/gülbezek x Mukarnas x x x 1633 Silme 9 x Yazı Bursa Geometrik x Hüdavendigâr İmareti x Bitkisel x 5 x İbadet Mekanında 1362-1385 Ulu Cami Avluda Arapkir 3 Minarede TARİHİ 14.yy. ilk yarısı Süsleme İçte Taçkapıda YERİ Beden duvarlarında YAPININ ADI Pencerelerde Dışta SCY KATALOG SIRA NO Tablo 45. Taş Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri. x x x x x Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısını sınırlayan sütuncelerin etrafını dolaşan zarif bir bordür ve eyvanlara açılan pencerelerinde; Milas Firuz Bey İmareti son cemaat yeri sundurmasında. 1634 Bursa Yıldırım İmareti’nin kuzey cephesine açılan pencerelerin sövelerindeki eşkenar altıgenlerinde geometrik kufi yazı; Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısını kuşatan bordürlerden birinde ve kuzeybatıdaki pencerede çiçekli kufi; Bursa Yıldırım ve Bursa Yeşil imaretlerinin kuzey cephelerine açılan pencerelerin söve ve atkı taşları ile alınlıklarındaki kemerde sülüs yazı; Amasya Bayezid Paşa İmareti son cemaat yeri cephesini üç yönden dolanan geometrik kufi bordür, kemer aynalıklarında kufi hatla yazılmış kabara. 1635 Bursa Yıldırım İmaret’in taçkapısının yan nişlerinde, şahnişinlerin kemer kilit taşları, güneydoğu ve güneybatıdaki tabhanelerin pencere alınlıklarını dolduran bitkisel süslemeler; Amasya Bayezid Paşa İmareti mihrabı bu teknikle yapılmıştır. 1636 Bursa Yeşil İmaret’in pencere alınlıklarında, Bursa Yıldırım İmareti’nde beden duvarı ile saçağı ayıran silmede. 1637 Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısındaki kitabe levhasında; Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta kemerinin yan yüzlerindeki nişlerde; taçkapıda; Edirne Gazi Mihal İmareti giriş kapısının söve konsollarında, pencere söve konsollarının alt bölümünde, doğudaki tabhane mekanının penceresinde; Ankara Karacabey İmareti taçkapısında. 1638 Bursa Hüdavendigar İmareti’nin son cemaat yeri ve üst kat revağındaki şebekeler; Bursa Yeşil İmaret’in kuzey cephesindeki şahnişinlerin ve müezzin mahfillerindeki şebekelerde; Milas Firuz Bey İmareti son cemaat yeri korkuluklarında; Amasya Yörgüç Paşa İmareti giriş eyvanı kemer kilit taşında. 1639 Milas Firuz Bey İmareti’nin sundurma, taçkapı ve pencerelerinde; Edirne ve İstanbul II. Bayezid imaretleri minare ve avlu pencerelerinde; Amasya Yörgüç Paşa İmareti giriş eyvanı kemer kilit taşında. 1640 Milas Firuz Bey İmareti mihrapta. 1641 Bu teknikte kabartılan yüzeyin veya zeminin boyanması söz konusudur. Bursa Yıldırım İmareti kuzey duvarına açılan pencerelerin alınlıklarında kırmızı ve siyah renk boya ile yapılmış zikzak yapan çizgiler vardır. 1642 Bursa Yeşil İmaret’in taçkapısında; Milas Firuz Bey İmareti’nin son cemaat yeri orta kemerinin yan yüzlerindeki nişlerde. 761 Geometrik 14.yy. sonları x 14 Yıldırım İmareti Balıkesir 14. yy. sonları x x Yakup Paşa 17 İmareti Amasya 1413 x x Bayezid Paşa 18 İmareti 19 Yeşil İmaret Amasya Bursa 1414 1415-19 x x Gazi Mihal 22 İmareti Edirne 1422 x Muradiye 23 İmareti Edirne 1425-1426 Amasya 1430 Yörgüç Paşa 27 İmareti Koca Mehmet 28 Paşa İmareti x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Silme Bursa x Yazı x Avluda x Minarede 14.yy. sonları Taçkapıda Bursa Timurtaş Paşa 12 Zaviyesi Beden duvarlarında 11 Yıldırım İmareti x x x x x x x x x x x x x Osmancık 1430-31 Karacabey 29 İmareti Ankara 142728/1440 x İsmail Bey 34 İmareti Kastamonu 1454 x x x x Karacabey 35 İmareti x x x x Bursa 1456-57 Mahmut Paşa 37 Camii İstanbul 1462-1463 Murat Paşa 40 İmareti İstanbul 1471-72 x x Rum Mehmed 41 Paşa Camii İstanbul 1471-1472 x x Gedik Ahmet 42 Paşa İmareti Afyon 1472 x x İstanbul 1485 x x Tokat 1485 x x Amasya 1486 x x x Edirne 1487-1488 x x x Davut Paşa 45 İmareti 46 Hatuniye İmareti Mehmet Paşa 48 İmareti II. Bayezid 49 İmareti Taceddin Paşa 52 İmareti Hüseyin Bey 53 İmareti 54 Bali Bey İmareti x x x x Vezirköprü 15.yy. sonları İnecik 1498-99 Yenişehir 15.yy. sonları x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 762 x x x x Kakma Bitkisel x TARİHİ Rozet/gülbezek İbadet Mekanında x YERİ Pencerelerde x YAPININ ADI Mukarnas Süsleme İçte SCY KATALOG SIRA NO Yeri Dışta x x İstanbul 1505-6 57 Trabzon 16.yy. başları Hatuniye İmareti 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 x İstanbul 1522 x Sinan Paşa 61 İmareti Sincanlı 1524-25 Piri Mehmet 62 Paşa Camii İstanbul 1530-31 Fethiye 1566 Kozluk 1705 Toplam İbrahim 64 İmareti x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Sultan Selim 60 Camii Uzun Hasan 63 Camii x Kakma x Rozet/gülbezek x Mukarnas x Silme Minarede x Yazı Taçkapıda x Geometrik Beden duvarlarında 1501/1505-6 Bitkisel Pencerelerde İstanbul Kara Davut Paşa 56 Camii İbadet Mekanında TARİHİ Avluda YERİ II. Bayezid 55 İmareti YAPININ ADI Süsleme İçte SCY KATALOG SIRA NO Yeri Dışta x x x x x x x x x x x x 30 x 12 Bey x 18 9 3 x 32 x 7 4 14 x 19 x 22 8 x 4 3 4.4.2. Tuğla Süslemeler Taş ve tuğla almaşık malzeme ile inşa edilmiş tabhaneli camilerde, son cemaat yerinde1643, pencere alınlıklarında1644, beden duvarlarında panolar şeklinde1645 ve minarelerde1646 tuğla süslemelere yer verilmiştir (Tablo 46). Tuğla süslemelerde yatay ve dikey tuğla grupları ile oluşturulmuş kompozisyonlar1647, üçgen-altıgen kompozisyonu1648, balık pulu, ağ kompozisyonu1649, 1643 İznik Nilüfer hatun İmareti, Bursa Orhan İmareti ve Bursa Muradiye İmareti, Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi, İnegöl İshak Paşa İmareti, Amasya Hatuniye İmareti. 1644 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İznik Nilüfer Hatun İmareti, Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Ebu İshak Zaviyesi, Edirne Yıldırım Bayezid İmareti gibi. 1645 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Orhan İmareti, İznik Nilüfer Hatun İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti gibi. 1646 Bursa Orhan İmareti, Bursa Hüdavendigar İmareti, Manisa Ali Bey İmareti ve Bursa Timurtaş Paşa İmareti gibi. 1647 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi pencere alınlıkları; Bursa Ebu İshak Zaviyesi pencere alınlıkları. 1648 İnegöl İshak Paşa İmareti son cemaat yeri cephesi; Edirne Yıldırım İmareti’nin doğudaki tabhane mekanının güneyindeki pencere alınlığında; Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin doğudaki tabhane mekanının güney ucundaki pencere alınlığında. 763 sekizgen, dört kollu yıldız geçmesi1650, zikzak-balıksırtı1651, üçgen şekilli tuğla noktalı, tuğla zikzak kompozisyonu1652, altıgen, baklava-altıgen formlarla meydana getirilmiş süsleme1653, altıgen, çapraz şeritli petek kompozisyonu1654, kare taş birimli merdiven çerçeveli madalyon kompozisyonu1655, daire, ışınsal göbekli kapalı daireler kompozisyonu1656, onikigen, kapalı onikigenler kompozisyonu1657, madalyonlar1658, zencirek1659, meander1660, servi motifi1661, testere dişi şeridi1662, sekizgen-dörtgen kompozisyonu1663; eşkenar dörtgen1664, sekizgen dörtlü yıldız1665, fırıldak motifi1666, kuş gagası1667, balıksırtı1668 ters düz su dalgası1669, altı köşeli yıldız ve eşkenar dörtgen1670, dört köşeli yıldız ve eşkenar dörtgen1671, dört kollu yıldız ve eşkenar dörtgenlerin meydana getirdiği sekizgenlerden oluşan geometrik süsleme1672 ve altıgen taşlar 1649 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin doğu cephesindeki sivri kemerin köşeliklerinde; Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi pencere alınlığında. 1650 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzeye açılan kemer gözlerinden doğudakinin batı köşeliğinde. 1651 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinde; İnegöl İshak Paşa İmareti son cemaat yerinde. 1652 İnegöl İshak Paşa İmareti son cemaat yeri cephesi; Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin doğu cephesinde. 1653 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde. 1654 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde. 1655 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde. 1656 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde. 1657 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yerinin kuzey cephesinde. 1658 Bursa Orhan İmareti, son cemaat yeri cephesi ve doğu cephe; İznik Nilüfer hatun İmareti dış cephede; Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi güney duvarda. 1659 Bursa Timurtaş Paşa İmareti son cemaat yeri cephesinde, Bursa Hüdavendigar İmareti minare gövdesinde. 1660 Amasya Hatuniye Camii son cemaat yeri cephesi; Bursa Timurtaş Paşa İmareti son cemaat yeri cephesinde. 1661 Bursa Muradiye İmareti, güney cephede alt seviyedeki batı penceresinin üst kısmında yer almaktadır. 1662 Bursa Muradiye İmareti, son cemaat yeri revak kemerlerinde güney cephe alt seviye pencerelerinin kemer sırtında. 1663 Bursa Orhan İmareti son cemaat yeri batı cephedeki kemer gözünde yer alan süsleme. 1664 Bursa Orhan İmareti son cemaat yeri doğu cephedeki kemer gözünde yer alan süsleme 1665 Bursa Timurtaş Paşa İmareti pencere alınlığında. 1666 Bursa Timurtaş Paşa İmareti ibadet mekanının batı cephesindeki pencere alınlığında. 1667 Bursa Hüdavendigar İmareti minare gövdesinde. 1668 Bursa Hüdavendigar İmareti minare gövdesinde. 1669 Manisa Ali Bey İmareti minare gövdesinde; Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin minare gövdesinde. 1670 İnegöl İshak Paşa İmareti batıdaki beden duvarında; Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin tabhane mekanlarının kuzey uçlarındaki pencerelerde, batıdaki tabhane mekanının güney duvarındaki pencerede, ibadet mekanının doğu duvarındaki pencere ile güney duvarının batı ucundaki pencere alınlığında. 1671 Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin ibadet mekanının güney duvarının doğusundaki pencere alınlığında. 1672 Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin ibadet mekanının batısındaki pencerede. 764 etrafında hasır örgüsü meydana getiren tuğlaların oluşturduğu geometrik ağ1673 kullanılmıştır. Tuğladan testere dişi silmeler, yapılarda pencere ya da pencerelerin içerisinde bulunduğu çökertmeleri de hareketlendirilmiştir1674. Anadolu’daki tabhaneli camilerde yukarıda da belirtildiği gibi tuğla ile yapılan süslemelerde tuğlanın formu süslemenin karakterini de belirlemiş, tuğla ile genellikle geometrik kompozisyonlar meydana getirilmiştir. Tuğlalar, yatay, dikey, çapraz veya yüzey üzerinde harç içerisine girinti veya çıkıntılı yerleştirilerek farklı geometrik kompozisyonlar oluşturulabilmektedir. Yeri Süsleme Yenişehir 14.yy. ilk yarısı 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 Bursa 133940/1417 20 Orhan İmareti 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 1673 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Silme Postinpuş Baba Zaviyesi Güneş kursu vb. 2 Geometrik TARİHİ Minarede YERİ Beden duvarlarında YAPININ ADI Pencerelerde Dışta SCY KATALOG SIRA NO Tablo 46. Tuğla Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri. x x x Bursa Timurtaş Paşa İmareti’nin son cemaat yerinin doğu ve batı cephelerindeki pencere alınlıklarında. 1674 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, Bursa Orhan İmareti, Bursa Ebu İshak Zaviyesi gibi. 765 Sofular İmareti Amasya 1485 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 58 Hatuniye Camii Amasya 1510 Toplam x x x x x 6 x Silme Geometrik 47 Güneş kursu vb. Süsleme Minarede TARİHİ Beden duvarlarında YERİ Pencerelerde YAPININ ADI SCY KATALOG SIRA NO Yeri Dışta x x 8 6 7 15 6 2 4.4.3. Alçı Süslemeler Anadolu’daki tabhaneli camilerde alçı süsleme, tabhane mekanlarındaki alçı ve dolap nişlerinde1675, örtülerin geçişlerinde1676, mihrapta1677 ve üst sıra pencerelerinin içlik ve dışlıklarında1678 karşımıza çıkmaktadır (Tablo 47). Bursa Yeşil ve Yıldırım imaretleri ile Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde alçıdan ocak ve dolap nişleri üzerindeki dini içerikli yazı, bitkisel kıvrım dal kompozisyonları, mukarnas bordürü, beş, sekiz, on ve oniki kollu yıldızların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş geometrik kompozisyonlar alçak kabartma olarak yapılmıştır. Bursa Yeşil İmaret ile Bursa Yıldırım İmareti’nde ayrıca geometrik panoların ve nişlerin bordürlerinde firuze renkli çini parçaları da bulunmaktadır (Resim 169, 84). Amasya Bayezid İmareti’ndeki dolap, ocak nişleri ile mihrap tamamen yenilenmiştir. Ocaklarda çok küçük modüller dışında özgün bölümler tamamen tahrip edilerek yok edilmiştir (Resim 146-147). Edirne Gazi Mihal İmareti’nin de tahrip olan alt kısımları tamamlanmıştır (Resim 206). Kendi haline terk edilmiş Bilecik Orhan Gazi İmareti’nin alçı mihrabı da neredeyse tamamen yok olmuştur. Bugün unsurun çok az kısmı görülebilmektedir (Resim 23). Bursa Ali Paşa İmareti’nin mihrabı yapılan onarımda 1675 Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Ankara Karacabey İmareti, Bursa Hamza Bey İmareti. 1676 Bursa Karacabey İmareti, Bursa Muradiye İmareti, İstanbul Piri Paşa Camii, İstanbul Davut Paşa İmareti gibi. 1677 Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Orhan İmareti, Edirne Gazi Mihal İmareti. 1678 İznik Nilüfer Hatun İmareti, İznik Yakup Çelebi İmareti, İstanbul Piri Paşa İmareti gibi. İçlik ve dışlığa sahip pencereli yapılar için bkz. Tablo 31. 766 tamamen yenilenmiştir (Resim 61). Bursa Orhan İmareti’nin mihrabı da boyalar ve yaldızlarla kimliğini kaybetmek üzeredir (Resim 186). Tablo 47. Alçı Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri. 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik 1388 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları x x x 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 x x x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 x x x 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 x x x x 133940/1417 x x x x x 20 Orhan İmareti Bursa 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları x x x x x x x x x Toplam 1 6 Silme Çini Yazı Geometrik Bitkisel TARİHİ Tabhane Mekanında YERİ İbadet Mekanında YAPININ ADI Mukarnas Süsleme İçte Avluda KATALOG SIRA NO Yeri x x x x x x x x x x x x x x x 6 8 7 x 3 3 3 6 4.4.4. Çini, Çini Mozaik ve Sırlı Tuğla Süslemeler Anadolu’daki tabhaneli camilerde çini, çini mozaik ve sırlı tuğla süslemelere çok fazla rastlanmamaktadır. Çini süsleme genellikle yapıların iç yüzeylerinde avlu1679, ibadet mekanı1680, tabhane mekanları1681, eyvanlar1682 ve üst kattaki mekanlarda1683 karşımıza çıkmaktadır. Dış cephede ise son cemaat yerinde1684, pencerelerde1685, 1679 Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Muradiye İmareti. Edirne Muradiye İmareti, Bursa Yeşil İmaret ve Bursa Muradiye İmareti. 1681 Bursa Yeşil İmaret, Bursa Yıldırım İmareti, Edirne Yıldırım İmareti. 1682 Bursa Yeşil İmaret. 1683 Bursa Yeşil İmaret. 1684 Bursa Muradiye İmareti. 1680 767 taçkapıda1686 ve minare1687 detaylarında çini, çini mozaik ve sırlı tuğla malzeme kullanılmıştır. Çini süslemelerde altıgenler ve üçgenlerden meydana gelen altı kollu yıldız motifi1688, altı kollu yıldız1689, sekiz kollu yıldız1690 ve on kollu yıldızlardan1691 meydana gelen geometrik kompozisyonlar; palmet, rumi, lotus, hatai, şakayık gibi bitkisel süslemeler1692 ve yazı1693 süsleme örneklerine uygulanmıştır. Renkler Anadolu Selçuklu ve beylikler döneminden farklı olarak firuze, mavi, kobalt mavisi, beyaz, fıstık yeşili ve sarı kullanılmıştır. Bu renkler Timur devri eserlerinde karakteristiktir. Edirne Muradiye İmareti’nin ibadet mekanının duvarlarında yer alan altıgen formlu çiniler ise mavi-beyazdır. Plakalar sonsuz düzendedir. Çiniler sıratlı tekniğinde bitkisel bordürlerle çevrelenmiştir. Mihraplardaki çinilerde renkli sır tekniği (cuerda seca) ve sıratlı tekniği kullanılmıştır. Çini mozaik çinilerde, sarı, açık yeşil, firuze, beyaz, lacivert, morun tonları kullanılmıştır. Çinilerin bir kısmı ise kabartmadır (Tablo 48). Bursa Yeşil İmaret tabhaneli camiler içerisinde en zengin çini süslemeye sahiptir, diyebileceğimiz bir yapıdır. Yapının avlu, ibadet mekanı, eyvanları, tabhane mekanları, müezzin ve hünkar mahfilleri ile üst katındaki mekanlarda bol çini malzeme kullanılmıştır. Yapının hünkar mahfilinin tavanında ve zemininde de çini kullanılması dönem için üniktir. Hünkar mahfilindeki çiniler renkli sır tekniğindedir. İçleri bitkisel bezeme unsurları ile doldurulmuş geometrik süsleme kabartmalı şekilde uygulanmıştır. Müezzin mahfillerinin tavanlarındaki çiniler çini-mozaik tekniğindedir. Zemindeki çiniler renkli sır tekniğindedir (Resim 165-166, 168, 173, 175). Çini süslemenin yoğun olarak kullanıldığı diğer yapılar Bursa Muradiye İmareti ve Edirne Muradiye İmareti’dir. Bursa Muradiye İmareti’nde avlunun kuzey duvarı da 1685 Bursa Timurtaş Paşa İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Diyarbakır Fatih Paşa İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii. 1686 Bursa Muradiye İmareti taçkapı çini-mozaik tekniğinde. 1687 Ankara Karacabey İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Bursa Hamza Bey Zaviyesi, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti. 1688 Edirne Muradiye İmareti. 1689 Bursa Yeşil İmaret’in mihrabında yer alan geometrik bezemede. 1690 Bursa Yeşil İmaret’in hünkar mahfilinde. 1691 Bursa Yeşil İmaret’in hünkar mahfilinin kuzeyinde yer alan mekanın Bursa kemerinde ve Bursa Muradiye İmareti’nin son cemaat yerinde yer alan pencere alınlığında. 1692 Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii. 1693 Bursa Yeşil İmaret’te duvar yüzeylerini kaplayan tek renkli sırlı çinilerin üzerindeki kalın bordürde, mihrapta, kemer karınlarında ve pencere alınlıklarında; Edirne Muradiye İmareti mihrapta. 768 tek renk sırlı çinilerle, Edirne Muradiye İmareti’nin ibadet mekanının duvarları da mavi-beyaz renkli çinilerle kaplanmıştır. Yeri Yazı Silme Bitkisel Batar katta Eyvanlarda Tabhane Mekanında İbadet Mekanında Avluda Geometrik Süsleme İçte Minarede Taçkapıda Pencerelerde Dışta SCY KATALOG SIRA NO Tablo 48. Çini/Çini Mozaik/Sırlı Tuğla Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri. x x x x x x x x x x x x 2 2 YAPININ ADI YERİ TARİHİ 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları 12 Timurtaş Paşa Zaviyesi Bursa 14.yy. sonları 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 x x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı x x 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları x x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 x 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 Toplam x x x x x x x x x x x x x x x 1 4 x 1 4 2 3 3 1 1 4 7 Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti ve Bursa Muradiye İmareti’nde uygulanan çini süslemelerdeki desen ve renklerdeki uyum, üç yapıda da aynı sanatçıların çalışmış olabileceğini akla getirmektedir. Bursa Yeşil İmaret’in mihrabının üzerindeki “Tebrizli ustaların eseri” kitabesi bu yapıda ve Bursa Muradiye İmareti’nin sanatçı grubunun Tebrizli ustalar olduğunu desteklemektedir. Renk ve desenlerde görülen benzerlikler de bu yapılarda Timur ekolünde yetişmiş ya da etkilenmiş sanatçıların çalıştığını gösteren en büyük delillerden biridir. Anadolu Selçuklu döneminde özellikle minarelerde kullanılan sırlı tuğlalar, Anadolu’daki tabhaneli camilerde pek tercih edilmemiş, sadece birkaç örnekte basit 769 formlar şeklinde karşımıza çıkmıştır. Ankara Karacabey İmareti’nin ve Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti’nin yivli gövdesinin alt kesimi kobalt mavisi ve patlıcan moru renkli sırlı tuğlalar, Bursa Hamza Bey İmareti’nde eşkenar dörtgen formlu yeşil renk sırlı tuğlalar (Resim 331-332) ve Bursa Muradiye İmareti’nde dikdörtgen formlu yeşil renk sırlı tuğlalar şerefe altlarını hareketlendirmiştir (Resim 281). 4.4.5. Kalemişi Süslemeler Neme karşı dayanıksız olan kalemişi süslemeler, kuru sıva üzerine yapılmıştır. Tabhaneli camilerde diğer yapılarda da olduğu gibi kalemişi süslemelere yer verilmesi yapılarda süslemeye önem verildiğini ortaya çıkarmaktadır. Kalemişi süslemeler dış cephede son cemaat yerinin örtü ve geçişlerinde1694, pencerelerde1695, taçkapıda1696, iç mekanlarda ise avlu1697, ibadet mekanı1698 ve tabhane mekanlarında1699 duvar yüzeylerinde, pencere çevrelerinde, mihraplarda, örtü ve geçişlerde uygulanmıştır. Süslemelerde içleri geometrik1700, bitkisel1701 ve yazı unsurları1702 ile doldurulmuş rozetler, palmetler, rumiler, hatailer, kıvrım dallar ve bunlardan gelişen kompozisyonlar görülmektedir. Renkler kırmızı, sarı, yeşil, mavi, siyah ve beyazdır (Tablo 49). Sıva dökülmeleri ve nem gibi doğal etkenlerin yanı sıra, Bursa Yeşil İmaret’te de olduğu gibi onarımlar sırasında üzerlerinin sıvanması veya badana ile kapatılması, Bursa Ali Paşa İmareti’nde de olduğu gibi süslemelerin sökülüp yerlerine yenilerinin yapılması gibi nedenlerle, özgün kalemişi süslemelerin çoğu günümüze ulaşamamıştır. Ulaşabilenlerin de çoğunda, matlaşan örneklerin yeniden boyanması sırasında, renk ve desenleri değişmiş, süslemeler özelliklerini büyük ölçüde yitirmiştir. Örneğin İstanbul Sultan Selim Camii, Edirne II. Bayezid İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Kurşunlu Yıldırım İmareti’nin kalemişi süslemeleri yapılan son restorasyonlarda yetkili 1694 Bursa Hüdavendigar İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti gibi. Bursa Orhan İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti gibi. 1696 Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Muradiye İmareti. 1697 Bilecik Orhan Gazi İmareti, Bursa Ali Paşa İmareti, Milas Firuz Bey İmareti gibi. 1698 Bursa Ebu İshak Zaviyesi, Edirne Yıldırım İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti gibi. 1699 Milas Firuz Bey İmareti, Amasya Bayezid Paşa İmareti, Amasya Yörgüç Paşa İmareti gibi. 1700 Bursa Yeşil İmaret, Edirne Gazi Mihal İmareti, İstanbul Mahmut Paşa Camii gibi. 1701 İstanbul Murat Paşa İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, İnegöl İshak Paşa İmareti gibi. 1702 Bursa Hüdavendigar İmareti, Edirne Muradiye İmareti, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii gibi. 1695 770 kurumların izni ile Amasya Yörgüç Paşa İmareti’nde ise cemaatin müdahaleleri ile kalemişi süslemeler kısmı ya da bütün olarak yenilenmiş, renkleri canlandırılmıştır. Bursa Orhan İmareti, Bursa Hüdavendigâr İmareti, Barok karakterli kalemişi süslemeler (Resim 186, 31-33), Kurşunlu Yıldırım İmareti’nin belli bir programda olamayan bitkisel süslemeleri (Resim 480) ve İnegöl İshak Paşa İmareti’nin hatları yapıyla çağdaş değildir (Resim 402). Geç döneme özgü süslemeler yapıya sonradan eklenmiştir. Tabhaneli camiler içerisinde özgünlüğünü büyük ölçüde koruyan kalemişi süslemeler Bursa Yeşil İmaret’te karşımıza çıkmaktadır. Tabhane mekanları ve eyvanlarda duvarların üst kesiminde, örtü ve geçişlerde sıva ya da boyanın altında kalmış kalemişi süslemeler vardır. Süslemeler sıva üzerine çoğu kırmızı veya lacivert zemin üzerine beyaz ve sarı motif ve siyah konturlu olarak yapılmıştır. Büyük kubbelerin Türk üçgenli geçiş bölgelerinde, her yüzeyde kıvrım dal esasına uygun bir dolgu bulunur. Motifler genellikle rumi, pek azı ise hatai grubundandır. Türk üçgenli bölümün altını ise bir yazı kuşağı dolaşmaktadır. Kuzeybatıdaki tabhane mekanının yıldız tonozunda ve duvarların üst kesimindeki kalemişi süslemelerde kısmi bozulmalar dikkat çekmektedir. Palmet, rumi gibi soyut süslemelerin yanında çok çenekli natüralist çiçekler ve kıvrım dallarla şekillenen süslemelerde kırmızı, sarı, yeşil ve siyah renkler kullanılmıştır. Süslemelerin bir kısmı dökülmüş, bir kısmı da boya ya da sıva tabakası altında kalmıştır. Kalemişi süslemelere yönelik yapılan uygulamalarla ilgili herhangi bir veriye ulaşamamış olmamız, bu konuda net saptamalar yapmamızı engellemektedir. Duvar yüzeylerinin üst kesiminde yer alan daire formlu madalyonlar ve pencere görünümü verilmiş süslemelerin, sıva altından devamları gelecek gibi bir görünümleri vardır. Daire formlu madalyonlar giriş eyvanında yer alan çiniden madalyon süslemesini tekrarlamaktadır. (Resim 170-173). Edirne Muradiye İmareti’nin ibadet mekanında tahrip edilerek kırılan çinilerin altından kalemişi süslemeler meydana çıkmıştır. Yapıdaki mevcut kalemişi süslemeler yapı ile aynı yıllara tarihlenmektedir. Duvarların üst kesiminde de içlerinde dini içerikli yazıların bulunduğu dairesel madalyonlar ve dikdörtgen formlu panolar vardır. Bu 771 süslemelerde yapılan ve itinalı boya raspalarından sonra iki döneme ait süslemelere rastlanmıştır. Yukarıda da görüldüğü gibi Anadolu’daki tabhaneli camilerde kalemişi süslemeler zamanın ya da onarımlar sırasında konusunda uzman olmayan kişilerin verdiği tahribatlarla özgünlüklerini yitirmiş ve hemen hemen hepsi yenilenmiştir. Tablo 49. Kalemişi Süslemelerin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri. x x x 5 Bursa 1362-1385 x 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları x 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları x x 13 Yıldırım Bayezid İmareti Edirne 1399-1400 x x 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 20 Orhan İmareti Bursa 133940/1417 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 30 Mezid Bey İmareti Edirne 31 Yahşi Bey İmareti 34 İsmail Bey İmareti Silme x 14. yy Yazı x Bilecik Hüdavendigâr İmareti Geometrik x 4 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 1441-1442 x x Tire 15.yy. ilk yarısı x x Kastamonu 1454 x x 772 x Bitkisel İbadet Mekanında x TARİHİ Tabhane Mekanında Avluda x Taçkapıda x YERİ Orhan Gazi İmareti x Süsleme İçte x Örtü ve geçişler YAPININ ADI Pencerelerde Dışta SCY KATALOG SIRA NO Yeri x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Hamza Bey İmareti 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları 45 Davut Paşa İmareti İstanbul 1485 46 Hatuniye İmareti Tokat 1485 47 Sofular İmareti Amasya 1485 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 x x 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 53 Hüseyin Bey Camii 55 x x x x x x x x x 15. yy. sonları x x İnecik 1498-99 x x II. Bayezid İmareti İstanbul 1501/1505-6 56 Kara Davut Paşa Camii İstanbul 1505-6 57 Hatuniye İmareti Trabzon 16.yy. başları 59 Fatih Paşa Camii Diyarbakır 1516-20 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 Toplam x x x x x x 773 4 16 24 x x x x x 40 x x x x x x x x x x 14 37 x x x x x x x x x 2 x x x x x 8 x x x x x x x x Silme Geometrik x 36 Yazı Bitkisel Tabhane Mekanında İbadet Mekanında 15.yy. ortaları Avluda Bursa Süsleme İçte Taçkapıda TARİHİ Örtü ve geçişler YERİ Pencerelerde YAPININ ADI SCY KATALOG SIRA NO Yeri Dışta 24 x x x x 25 31 4.4.6. Ahşap Süslemeler Anadolu’daki uygulanmamıştır. tabhaneli camilerde Çalışmamız kapsamında ahşap süsleme sadece 17 çok yapıda görülmektedir. Ahşap örnekleri taçkapıda kapı kanatlarında 1703 fazla ahşap , avlu 1704 yapıda süsleme , ibadet mekanı1705 ve tabhane mekanlarının kapı/pencere kanatlarında1706 ve minberlerde1707 karşımıza çıkmaktadır. Mimariye bağlı ahşap malzemede geometrik kompozisyonlar hakimdir1708. Silme1709 ve bitkisel örnekler1710 ve yazı1711 da kullanılmaktadır. Genellikle meşe ve ceviz ağacından yapılan unsurlarda, kündekâri ve oyma teknikleri kullanılmıştır (Tablo 50). Yapılarda XV. yüzyıldan sonra meydana gelen değişimler ve minber vaaz kürsüsü gibi unsurların da yapıya eklenmesine neden olmuştur. Yapılara cami işlevi kazandıktan sonra eklenen bu unsurlar, yangınlar ve onarımlar sırasında ya değişikliklere uğramışlar ya da hemen hemen tüm yapılarda da görüldüğü gibi tamamen yenilenmişlerdir. 1703 Amasya Bayezid Paşa İmareti, Bursa Yeşil İmaret, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, Edirne Muradiye İmareti, Bursa Muradiye İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Ankara Karacabey İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Amasya Sofular İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya Hatuniye Camii, İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 1704 Bursa Yeşil İmaret, kapı kanadı; Edirne Muradiye İmareti, kapı kanadı; Bursa Muradiye İmareti, kapı kanadı; Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, kapı kanadı; Ankara Karacabey İmareti, kapı kanadı; Tire Yahşi Bey İmareti, kapı kanadı; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, pencere kanadı. 1705 Amasya Bayezid Paşa İmareti, pencere kanadı; Bursa Yeşil İmaret, pencere kanadı; Edirne Muradiye İmareti, pencere kanadı; Amasya Sofular İmareti, kapı kanadı; Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, pencere kanadı; Tokat Hatuniye İmareti, pencere kanadı; Edirne II. Bayezid İmareti, pencere kanadı; Manisa Hatuniye Camii, pencere kanadı; İstanbul II. Bayezid İmareti, pencere kanadı; İstanbul Sultan Selim Camii, pencere kanadı. 1706 Edirne Muradiye İmareti, pencere kanadı; Tire Yeşil İmaret, kapı kanadı; Edirne II. Bayezid İmareti, kapı kanadı, Manisa Hatuniye Camii, kapı kanadı; İstanbul II. Bayezid İmareti, kapı kanadı. 1707 Edirne Muradiye İmareti, Manisa Hatuniye İmareti. 1708 Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Afyon Gedik Ahmet Paşa İmareti, Tokat Hatuniye İmareti, Amasya Sofular İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye Camii, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, Amasya Hatuniye İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii, İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. 1709 Bursa Yeşil İmaret, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii. 1710 Bursa Yeşil İmaret, Edirne Muradiye İmareti, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Tire Yahşi Bey İmareti, Amasya Sofular İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, Manisa Hatuniye Camii, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii. 1711 Bursa Yeşil İmaret, Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti, Amasya Sofular İmareti, Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti, Edirne II. Bayezid İmareti, İstanbul II. Bayezid İmareti, İstanbul Sultan Selim Camii. 774 Anadolu’daki tabhaneli camiler arasında sadece Edirne Muradiye İmareti ve Manisa Hatuniye İmareti’nin ahşap minberleri sanatsal değere sahiptir. Edirne Muradiye İmareti’nin minberinin dolap aynalığında on kollu yıldızlardan gelişen geometrik kompozisyon, aynalık kısmında yatay ve dikey çıtalardan meydana gelen bir diğer geometrik örnek, korkulukta ise şebekeli geometrik bir süsleme bulunmaktadır. Minber kapısı sivri kemerlidir. Kapının üç parçadan meydana gelen bir tepeliği vardır. Minberin dolap aynalığı, geometrik geçmeli kündekâri tekniğinde, korkuluğu ise ajur tekniğindedir. Minberin ön kısmı onarıldığı için orijinalliği kaybolmuştur. Manisa Hatuniye İmareti’nin minberi gerçek kündekâri tekniği ile yapılmıştır. Aynalığında sekiz kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Geometrik panolar üzerinde kabartma olarak yapılmış, rumiler, hatayi ve çiçekli dal motifleri yer almaktadır. Geometrik örnekli korkuluk ajur tekniğindedir. Köşk altı dolap aynalığı, dikdörtgen parçalı geçme şeklindedir. Yeri 1415-19 x x x 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 x x x 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 x x 28 Koca Mehmet Paşa İmareti Osmancık 1430-31 x x 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 x x 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı x x 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 x 46 Hatuniye İmareti 47 Sofular İmareti 49 50 Kapı Minber Silme x Bursa Yazı 1414 Yeşil İmaret Geometrik Amasya 19 x x x x x Bitkisel Bayezid Paşa İmareti Pencere 18 Kapı kanadı TARİHİ Süsleme İbadet Mekanı Tabhane Pencere kanadı YERİ Pencere YAPININ ADI Kapı Avlu Taçkapıda KATALOG SIRA NO Tablo 50. Ahşap Süslemenin Görüldüğü Yapılar ve Özellikleri. x x x x x x x x x x x x Tokat 1485 Amasya 1485 x II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 x x Hatuniye Camii Manisa 1490-91 x x x x 775 x x x x x x x x x x x x x x x 1501/1505-6 x Hatuniye Camii Amasya 1510 x 60 Sultan Selim Camii İstanbul 1522 x 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 Toplam x x x x x x x x x x x x 10 13 x 16 Silme Pencere x Yazı İstanbul 58 Geometrik II. Bayezid İmareti Bitkisel 55 Kapı x Minber 15.yy. sonları Kapı kanadı Vezirköprü 52 Süsleme İbadet Mekanı Tabhane Pencere kanadı TARİHİ Pencere YERİ Taceddin Paşa İmareti Kapı YAPININ ADI Taçkapıda KATALOG SIRA NO Yeri Avlu x x 7 4 x 6 1 9 1 2 4 3 4.5. USTA/SANATÇI SORUNU Anadolu’daki tabhaneli camilerde mimar ve sanatçılar ile ilgili kaynakların olmaması, 64 yapı içerisinde biri tartışmalı olsa da sadece 7 yapının mimarın adının bilinmesi bu konuyu derinlemesine irdelememizi engellemiştir. Erken Osmanlı döneminde, klasik dönemdeki olduğu kadar örgütlü bir mimarlık teşkilatı yoktur. Bu nedenle usta kitabesi olmayan diğer yapıların mimar ve sanatçıları bilinmemektedir (Tablo 51). Tabhaneli camiler arasında Amasya Bayezid Paşa İmareti ile Bursa Yeşil İmaret’te mimar ve sanatçı grupları yapılardaki usta ve sanatçı kitabeleri ile tespit edilebilmektedir. Bursa Yeşil İmaret’te ahşap, çini ve kalemişi usta ve sanatçıları; Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde de taş ve ahşap sanatçısı ve grupları belirtilmiştir. Bununla birlikte bazı yapıların mimari ve süsleme özelliklerindeki farklar, mimar ya da sanatçısının da belli olmamasından yola çıkılarak çeşitli tartışmaların doğmasına neden olmuştur. Örneğin Bursa’daki Orhan, Hüdavendigâr ve Yıldırım imaretlerinde kullanılan son cemaat yeri ve son cemaat yerindeki ikiz kemerler bu unsurların Bizans kiliselerindeki nartekslerden etkilenildiği ya da bu yapılarda yabancı ustaların çalıştığı fikrini doğurmuştur. Benzer bir durum da Edirne Yıldırım İmareti’nde karşımıza çıkmaktadır. Haçvari dört eyvanlı plan şemasındaki yapının kiliseden bozma 776 olduğu yolunda çeşitli fikirler öne sürülmüştür. İznik Nilüfer Hatun İmareti’nin doğubatı şekilli yerleştirilmesi, son cemaat yerinin konumu da tartışılan bir diğer yapıdır. Oysa göz ardı edilmemesi gereken bir durum kuruluş aşamasında olan ve farklı yönelimlere açık olan Osmanlının, yeni fethedilen topraklardaki yerel mimarlık örneklerine öykünülebileceğidir. Aynı zamanda yeni imar hareketleri içerisinde yerel mimar ve sanatçılar da bu yapılarda çalışmış olabilir. Osmanlı’da gayrimüslimlerin Türkçe ve Arapça isimler altında da çalıştıkları gözden kaçırılmaması gereken bir başka durumdur. Osmanlı Devleti’nde dini ya da etnik özelliklerine bakılmaksızın mimar ve sanatçı grupları her dönemde istihdam edilmiştir. Bu durum haremi, idarecisi ve askerini Müslüman olmayanlardan seçen Osmanlı sultanları için yadırganmayacak bir durumdur. Erken dönemde göçebe-savaşçı gruplarının önceliklerinin imar hareketleri olmaması, bu durumda mimar ve sanatçı gruplarının yerel halk arasından ve doğudan gelebileceği de düşünülmesi ve irdelenmesi gereken bir başka durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Doğu Müslüman ülkelerinden gelen gezici ustaların, yerli ustalardan destek almaları, mevcut taş ocaklarını, tuğla üretim merkezlerini kullanmaları hiç de şaşırtıcı bir durum olmamalıdır. Fethettikleri yerlerde kiliseleri yadırgamadan cami olarak kullanan bir zihniyet, camilerde yerli ustaların çalışmasını da yadsımayacaktır. Yapılarda aynı sanatçı grupları, kendilerini belli etmek amacıyla Edirne Beylerbeyi İmareti1712, Bursa Yıldırım İmareti1713, Bursa Yeşil İmaret1714 ve Muradiye İmareti’nde de1715 görüldüğü gibi taşçı işaretleri yapmışlardır. Anadolu mimarisinde, taşçı işaretleri özellikle XIII. yüzyıl sürecinde ve Anadolu Selçuklu dönemi yapılarında görülmektedir. İşaretler ustaların kendi yaptıkları işi belgelemek amacıyla yapıldıkları düşünülmektedir1716. Usta kitabesi olmayan yapılarda, benzer işaretlerden yola çıkarak yapılarda aynı ustaların çalıştığı çıkarımını yapmamıza neden olmaktadır. 1712 Taçkapıda mermer üzerine koyu renk altı kollu yıldız motifi kakılmıştır. Taçkapının sağında koyu renk sert bir taş ile yıldız şeklinde bir kakma yapılmıştır. 1714 Turkuaz çini parçaları ile taş üzerine kakma yapılmıştır. 1715 Turkuaz çini parçaları ile taş üzerine kakma yapılmıştır. 1716 Ö. Bakırer, “Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Taşçı İşaretleri”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, İzmir, 2002, s.59-69. 1713 777 KATALOG SIRA NO Tablo 51. Tabhaneli Camilerde Bani, Mimar ve Sanatçılar. YAPININ ADI YERİ TARİHİ Sultan/Dönem Bani/Atfedilen 1 Orhan Gazi İmareti İznik 1334-35 Orhan Gazi Orhan Gazi 2 Postinpuş Baba Zaviyesi Yenişehir 14.yy. ilk yarısı Orhan Gazi I. Murat/Seyyid Mehmed Dede 3 Ulu Cami Arapkir 14.yy. ilk yarısı 4 Orhan Gazi İmareti Bilecik 14. yy Orhan Gazi Orhan Gazi 5 Hüdavendigâr İmareti Bursa 1362-1385 I. Murat I. Murat 6 Nilüfer Hatun İmareti İznik I. Murat I. Murat/Nilüfer Hatun 7 Yakup Çelebi İmareti İznik 1389 I. Murat Yakup Çelebi 8 Ali Paşa İmareti Bursa 14.yy. sonları Yıldırım Bayezid Ali Paşa 9 Firuz Bey İmareti Milas 1396 Yıldırım Bayezid Mübarizüddin Hoca Piruz Bey 10 Ebu İshak Zaviyesi Bursa 14.yy. sonu/1479 Yıldırım Bayezid Ebu İshak Kazarani 11 Yıldırım İmareti Bursa 14.yy. sonları Yıldırım Bayezid Yıldırım Bayezid Bursa 14.yy. sonları Yıldırım Bayezid Ali Bey Edirne 1399-1400 Yıldırım Bayezid Yıldırım Bayezid Balıkesir 14. yy. sonları Tokat 15.yy. başı 12 13 14 15 Timurtaş Paşa Zaviyesi Yıldırım Bayezid İmareti Yıldırım İmareti Horozlu İmaret 1388 Yıldırım Bayezid Çelebi Mehmet Mimar Yıldırım Bayezid 778 Taş Ustası Ahşap Ustası Çini Ustası Kalemişi Ustası Kitabe Ustası Hattat KATALOG SIRA NO YAPININ ADI 16 Hamza Bey Zaviyesi Tokat 1412 Çelebi Mehmet 17 Yakup Paşa İmareti Amasya 1413 Çelebi Mehmet YERİ TARİHİ Sultan/Dönem Bani/Atfedilen Bicaroğlu Hacı Nureddin Hamza Bey Pazarlıoğlu Yakup Paşa Mimar 18 Bayezid Paşa İmareti Amasya 1414 Çelebi Mehmet Vezir Bayezid Paşa Abdullah oğlu Doğan 19 Yeşil İmaret Bursa 1415-19 I. Mehmet I. Mehmet Hacı İvaz Paşa Bursa 133940/1417 Orhan Gazi/Çelebi Mehmet 20 Orhan İmareti 21 Ali Bey İmareti Manisa 1418-19 I.Mehmet Demirtaş Paşa oğlu Ali Bey 22 Gazi Mihal İmareti Edirne 1422 II.Murat Mihal bin Aziz 23 Muradiye İmareti Edirne 1425-1426 II.Murat II.Murat 24 Muradiye İmareti Bursa 1425-26 II.Murat II.Murat 25 Beylerbeyi İmareti Edirne 1429 II.Murat Sinanüddin Yusuf Paşa 26 Mustafa Bey İmareti Havza 1429-30 II.Murat Yörgüç Paşa'nın oğlu Mustafa Bey 27 Yörgüç Paşa İmareti Amasya 1430 II.Murat Atabey Abdullah oğlu Yörgüç Paşa 779 Taş Ustası Ahşap Ustası Çini Ustası Kalemişi Ustası Mecnun Muhammed İlyas Ali oğlu Ali Şamlı Mehmed oğlu Muallim Ebu Abdullah oğlu Bekir/Zeyneddin Yakup/Marangoz bin Zekeriye Mustafa Tebrizli Ahmet oğlu Hacı Ali Kitabe Ustası Hattat KATALOG SIRA NO YAPININ ADI YERİ TARİHİ Sultan/Dönem Bani/Atfedilen Osmancık 1430-31 II.Murat Hızıroğlu Mehmet Paşa 28 Koca Mehmet Paşa İmareti 29 Karacabey İmareti Ankara 142728/1440 II.Murat Celaleddin Karacabey 30 Mezid Bey İmareti Edirne 1441-1442 II.Murat Gazi Mezid 31 Yahşi Bey İmareti Tire 15.yy. ilk yarısı II.Murat Halil Yahşi Bey 32 Yakup Çelebi İmareti Kütahya 141112/14141440-41 II.Murat Germiyanoğlu Beyi II. Yakup Çelebi 33 Akşemseddin Camii Osmancık 15.yy. ilk yarısı II.Mehmet Akşemseddin 34 İsmail Bey İmareti Kastamonu 1454 II.Mehmet Candaroğlu İsmail bin İbrahim bin İsfendiyar Han 35 Karacabey İmareti Bursa 1456-57 II.Mehmet Abdullah oğlu Karacabey 36 Hamza Bey İmareti Bursa 15.yy. ortaları II.Murad Vezir Hamza Bey 37 Mahmut Paşa Camii İstanbul 1462-1463 II.Mehmet Vezir Mahmut Paşa 38 Hızır Paşa İmareti Amasya 15.yy. ortaları II.Mehmet Hayrüddin Hızır Paşa 39 Aynalı İmaret Bursa 1467 II.Murad Hoca Tabib Hüsnü Efendi 40 Murat Paşa İmareti İstanbul 1471-72 II.Mehmet Vezir Murat Paşa Mimar Sinaneddin Ahmet bin Ebu Bekir Atik Sinan 780 Taş Ustası Ahşap Ustası Çini Ustası Kalemişi Ustası Kitabe Ustası Hattat KATALOG SIRA NO YAPININ ADI YERİ TARİHİ Sultan/Dönem Bani/Atfedilen 41 Rum Mehmed Paşa Camii İstanbul 1471-1472 II.Mehmet Sadrazam Rum Mehmet Paşa 42 Gedik Ahmet Paşa İmareti Afyon 1472 II.Mehmet/II. Bayezid Vezir Ahmet Paş 43 İshak Paşa İmareti İnegöl 1476 II.Mehmet İshak Paşa 44 Elvan Bey Zaviyesi Geyve 15.yy. ortaları II.Mehmet Sinan Bey 45 Davut Paşa İmareti 46 Hatuniye İmareti 47 İstanbul 1485 II.Mehmet/II. Bayezid Sadrazam Davut Paşa Tokat 1485 II. Bayezid II. Bayezid/Gülbahar Hatun Sofular İmareti Amasya 1485 II. Bayezid Beylerbeyi Abdullah Paşa 48 Mehmet Paşa İmareti Amasya 1486 II. Bayezid Mehmet Paşa 49 II. Bayezid İmareti Edirne 1487-1488 II. Bayezid II. Bayezid 50 Hatuniye Camii Manisa 1490-91 II. Bayezid Hüsn-i Şah Hatun binti Abdülcelil 51 Yıldırım Camii Kurşunlu 15. yy. ortaları II. Bayezid Fatma Sultan 52 Taceddin Paşa İmareti Vezirköprü 15.yy. sonları II. Bayezid Defterdar Taceddin Paşa Mimar Mehmet Tahir Ağa denetiminde Mimar Abdullah Hayrettin 781 Taş Ustası Ahşap Ustası Çini Ustası Kalemişi Ustası Kitabe Ustası Hattat Şeyhulislam Kemal Paşazade Ahmet Şeyh Efendi Hamdullah KATALOG SIRA NO YAPININ ADI YERİ 53 Hüseyin Bey Camii 54 Bali Bey İmareti 55 II. Bayezid İmareti 56 Kara Davut Paşa İmareti İstanbul 57 Hatuniye İmareti 58 Hatuniye Camii 59 Fatih Paşa İmareti 60 TARİHİ Sultan/Dönem Bani/Atfedilen İnecik 1498-99 II. Bayezid Seyyid Hüseyin Bey Yenişehir 15.yy. sonları II. Bayezid Bali Bey İstanbul 1501/15056 II. Bayezid II. Bayezid 1505-6 II. Bayezid Nişancı Davut Paşa Trabzon 16.yy. başları I. Selim Gülbahar Hatun Amasya 1510 I. Selim Bülbül Hatun Diyarbakır 1516-20 I. Selim Bıyıklı Mehmet Paşa Sultan Selim İmareti İstanbul 1522 I.Süleyman I.Süleyman/I.Selim 61 Sinan Paşa İmareti Sincanlı 1524-25 I.Süleyman Lala Sinan Paşa 62 Piri Mehmet Paşa Camii İstanbul 1530-31 I.Selim Vezir Piri Mehmet Paşa 63 Uzun Hasan Camii Fethiye 1566 I.Süleyman Beylerbeyi Abdüsselam oğlu Mustafa Paşa 64 İbrahim Bey İmareti Kozluk 1705 III.Ahmed İbrahim Bey Mimar Hayrettin?/Kemaleddin? /Yakupşah bin Sultanşah? 782 Taş Ustası Ahşap Ustası Çini Ustası Kalemişi Ustası Kitabe Ustası Hattat 4.6. KORUNMA DURUMLARI Çalışmamız başlığı altında tabhaneli cami olarak adlandırdığımız bu yapılar, kitabelerinde ve belgelerde zaviye ya da imaret adıyla tanımlanmıştır. Yapıların ibadet fonksiyonları dışında ana işlevi dervişlerin, fakirlerin, oradan gelip geçenlerin barınma, yeme-içme ve sağlık ihtiyaçları gibi amaçlara hizmet etmektir. Yapılar yeni fethedilen şehirlerin hakim mevkilerinde, ya da yeni tesis olunan mahallelerde kurularak Selçuklu devrinin tekke ve zaviyeleriyle de büyük benzerlikleri olduğu düşünülebilir1717. Tabhaneli camiler inşa edildikleri dönemlerde ve daha sonraki dönemlerde çeşitli onarımlar geçirmişlerdir. Bu onarımlarda bazı unsurlar değişime uğramıştır. Yapılarda meydana gelen ilk ve en büyük değişiklik avluda karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı’nın gücünü arttırması ve yapıların doğmasına hizmet eden kurum ve kişilere ihtiyacın azalması ile yapıların sosyal amaçlarından çok ibadet işlevi ön plana çıkmaya başlamıştır. Dağılım mekanı olma özelliğinin karakteristik unsurlarının belirleyici öğeleri olan havuz, fener ve diğer yapılarla kot farkı ortadan kaldırılarak avlu da ibadet mekanına dahil edilmiştir. Benzer uygulama tabhane mekanları içinde geçerlidir. Mekanlarda namaz kılınamayacağını gösteren ocak ve dolap nişleri birkaç ünik örnek dışında fonksiyon değiştirmiştir. Özellikler mekanların güney duvarlarında yer alan ocak nişlerinin yaşmakları kaldırılarak birer kavsara şeklinde sıvanmış ve mihrap görüntüsü kazandırılmıştır1718. Tabhane mekanlarının avluya açılan duvarları kaldırılarak bu mekanlar da ibadet edilir hale getirilmiştir1719. Bursa Yeşil İmaret’in batı eyvanında olduğu gibi eyvanlar ile tabhaneler arasına kapılar açılarak mekan bütünlüğü sağlanmak istenmiştir. İbadet mekanlarında ise çok fazla bir değişiklik yapılmamış sadece yapı tamamen cami işlevi kazandıktan sonra minber ve vaaz kürsüsü gibi unsurlar da yapıların bünyelerine dahil edilmiştir. Yapıya sonradan ayrıca minare, kadınlar ve müezzin mahfilleri de ilave edilmiştir. Plan şemasındaki bu değişimlerle birlikte yapının yanlış kullanımı ya da iyi kullanılmamasından kaynaklanan bazı durumlarda meydana gelmiştir. Örneğin bir batar kata sahip Amasya Bayezid İmareti ile Bursa’daki Yeşil, Yıldırım ve Muradiye 1717 A.O. Uysal, “Zaviyeli Camilerde…, s.51. Bursa Hamza Bey İmareti, Tokat Hamza Bey İmareti gibi. 1719 Edirne Muradiye İmareti, Trabzon Hatuniye İmareti, Bursa Orhan İmareti gibi. 1718 783 imaretlerinde üst katlar tamaman işlevsiz kalmıştır. Bursa Yeşil İmaret’te süslemelerin getirisi olsa gerek üst kat özgünlüğünü korurken, daha sade düzenlemeye sahip diğer üç örnekte üst katlar kendi hallerine terkedilmiş, bir kısmı da birer depo şeklinde kullanılmaktadır. Yapıların mimari detaylarında da değişimler gözlenmektedir. En fazla dikkat çeken elemanlar, form ve işlev değiştiren pencerelerdir. Zamanla yapılan onarımlarda pencerelerin sayısında ve formlarında değişiklikler olmuş, Bursa Hüdavendigâr ve Orhan imaretlerinde görüldüğü gibi bazı pencereler kapıya dönüştürülmüştür. Ankara Karacabey İmareti’nde ise kaş kemeri anımsatan garip bir görünüm almıştır. Bazı yapılarda dönem dönem yapılan kazılar ve sonrasında yapının işlev kazandırılmadan kaderine terk edilmesi de bu yapılara yapılmış kötü uygulamalardan biridir. Örneğin Bilecik Orhan Gazi İmareti’nde yapılan kazı sonrasında beden duvarları ve kalan örtü elemanları askıya alınmış, yapı ve çevresi kendi haline terk edilmiştir. Benzer bir durum da İznik Orhan İmareti için geçerlidir. Zeytin ağaçlarının içerisinde tarlalar arasında fark edilmeyecek konumda yok olmuştur. Arapkir’de bir tepe üzerinde inşa edilmiş Ulu Cami’de alanın terk edilmesi nedeniyle kaderiyle baş başa kalmıştır. Zaman içindeki bu değişikliklerle birlikte son yıllarda ehil olmayan kişi ve kurumlarca, restorasyon ilkelerine uymayan, yapının özgün dokusuna zarar veren, yapının tarihi kimliği ve plan şemasını bozan bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir. Örneğin Bursa Ali Paşa İmareti’nde duvar örgüsü ve süslemeleri tamamen yenilenmiştir. Eski resimlerinde büyük bir kısmı iyi durumda olan ibadet mekanındaki kalemişi süslemeler, sıva ile birlikte yerlerinden sökülmüş, yenilenen sıva üzerine tekrar resmedilmişlerdir. Bazı yapılar ise anıt yapı özelliği dikkate alınmaksızın parazit yapılarca çevrelenmiştir. Bursa’daki Timurtaş Paşa Zaviyesi, Ebu İshak Zaviyesi ve Hoca Tabib İmareti’nde yapıların doğusunda sonradan yapılmış birer yapı bulunmaktadır. Pencerelerin bir kısmını da kapatan bu parazit yapılar, binalara zarar vermektedir. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi’nde restorasyon çalışmaları kapsamında yapının çevresinde drenaj yapılmadığı, bu bağlamda toprak zeminden alınan nem ile yapının duvarlarının rutubet ve rutubete bağlı etkilere açık bırakıldığı, yapının örtü katında yapılan çalışmaların da yetersiz kaldığı ya da gerekli izolasyon 784 yapılmadığı için kubbelerde de rutubet oluştuğu, yapının orijinal plan şemasını bozan uygulamalardan biri olan giriş kapısının iki yanında yer alan koridorların açıklıklarının kapatıldığı, yapının güneydeki tabhane mekanının altında yer alan sarnıcın üzerinin tamamen kapatıldığı, döşemede kullanılan ahşap elemanların tabhane mekanlarında yer alan ocak nişlerinin içlerinde de devam ettirildiği, ibadet mekanında mihrap nişinin iki yanına mermer kaplı sekiler yerleştirildiği gözlenmiştir. Havza Mustafa Bey İmareti bir dönem ilçe halk kütüphanesi olarak kullanılmış, 2009 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılarak aşevi olarak işlevlendirilmiştir. Yapıda depo ve mutfak olarak kullanılan kuzeydeki iki tabhane mekanı arasına bir kapı açılmış ve yapıya modern tuvaletler eklenmiştir. Amasya Yörgüç Paşa İmareti ve Amasya Bayezid Paşa İmareti’nde kalemişi süslemeler tamamen yenilenmiştir. Amasya Bayezid Paşa İmareti’ndeki en kötü müdahale alçı süslemelere yöneliktir. Tabhane mekanlarındaki sanatsal değerleri çok yüksek olan alçı dolap nişleri ile ibadet mekanındaki mihrap nişinin alçı süslemeleri kartonpiyer olarak yenilenmiştir. Tabhaneli camiler içerisinde plan şeması ve mimari özellikleri bakımından en radikal kararların alınıp uygulandığı yapı Ankara’daki Karacabey İmareti’dir. Yapının ibadet mekanının yarım bir kubbe ile örtülü olduğu bizden önceki pek çok araştırmacı tarafından da kabul edilmiştir. Sadece yapının çevresinde yapılan araştırma kazısı sırasında ortaya çıkan mihrap duvarını destekleyen bir payandadan yola çıkılarak, üzeri nervürlü kubbe ile örtülü beş kenarlı bir ibadet mekanı inşa edilmesi ve pencerelerin kaş formuna benzeyen garip kemerleri son derece düşündürücüdür. Tire’deki Yahşi Bey İmareti’nin plan şemasının bire bir benzerinin böyle radikal bir kararla uygulama bulması, restorasyon ilkeleri bakımından tartışılması gereken önemli bir konudur. Yukarıda birkaç örnekle değindiğimiz bu olumsuz müdahale kararlarının yanı sıra yapılar inşa edildikleri tarihlerden günümüze kadar fiziksel, kimyasal ve biyolojik müdahalelere de maruz kalmıştır. Yapılar değişik zamanlarda kullanıcıları tarafından da yapısal olarak değişikliğe uğramış ve bir takım eklentiler veya bazı yapı elemanlarının iptali gibi müdahaleler yapılmıştır. Sıcak ve soğuk hava koşulları da özellikle dış cephede taş malzemede önemli yıpranmalara sebep olmuştur. Derzlerdeki boşalmalar ve taşlardaki erimeler havada 785 uçuşan bitkisel tozların dokuya kolayca yerleşmesine ve bitki oluşumlarına neden olmuştur. Taşa yerleşen bitkiler kök salarak taşların hem fiziksel hem de köklerin salgıladığı kimyasallar nedeniyle taşın bozulmasına yol açmıştır. Bazı yapıların onarımlar sırasında derzlerde kullanılan çimento harçlı malzeme taşta tuzlanmaya neden olmaktadır1720. Çoğu yapının çevresinde drenaj yapılmaması ya da doğru uygulanmaması zeminde nem oluşmasına ve bu bağlamda temellerde su problemine neden olmuştur. Bu durum yapıyı ve temelleri olumsuz etkilemiş, zemindeki su temellerden başlayarak yapı duvarlarının üst seviyelerine kadar çıkmıştır. Bu olumsuzluk duvarlarda dışta taş renklerinin değişmesine ve yapısının bozulmasına, derzlerdeki bağlayıcıların özelliğini yitirmesine neden olmaktadır. Yapıların hemen tüm taş duvarlarında koruyucu önlem alınmadığı için erime ve kabuklaşma, yosunlaşma ve bitki oluşumları görmek mümkündür1721. Örtüler üzerindeki kiremit ya da kurşun kaplamalarda bozulmalar ya da gerekli su ve ısı izolasyonlarının yapılmaması, yağan yağmur veya kar sularının yapı içine sızmasına ve sızan suların örtüde nem ve nem etkilerine maruz kalmasına neden olmuştur1722. Yapıları etkileyen bir diğer unsur kentleşme ve modernleşme adına yapılan uygulamalardır. Anadolu’daki şehirlerde kentsel gelişim sürecinde, modernleşme ve çağdaşlaşma adına yapıların bulunduğu şehirlerde tarihsel kent silueti değişmiştir. Yeni binalar ve yollar, kent dokusunu ve tarihi yapıların kimliklerini kısmen ya da tümüyle kaybetmelerine neden olmuştur. Yapılarla ilgili bir diğer sorun uygulama öncesi hazırlanan rölöve-restitüsyon ve restorasyon projeleridir. Bu projelerde konunun uzmanı olmayan kişilerin çalışması ve yeterli araştırma yapılmadan müdahale kararlarının alınmasıdır. Yapının özgün kimliğini, dönem ve yapısal özelliklerini bilmeden sadece günümüz kullanımı ile cami olarak tanıyarak o yönde kararlar alınıp uygulanmaktadır. Yapının özgün işlevinin 1720 Edirne Mezid Bey İmareti, Kastamonu İsmail Bey İmareti gibi. Bursa Orhan İmareti, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti, Osmancık Akşemseddin Camii gibi. 1722 Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi, İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti, İstanbul Mahmut Paşa İmareti gibi. 1721 786 belirtilmemesi, bilimsel olmayan, güvenilirliği tartışmalı kaynaklardan hareketle yapının yanlış şekilde tamamlanması ya da müdahale görmesi, gelecek nesillere koruma ve yaşatma adına yanlış bilgiler aktarılmasına neden olacaktır. Bu bağlamda mülkiyetini elinde bulunduran kurum ve uygulama kararlarını onaylayan koruma kurulları ile bilim insanlarına çok iş düşmektedir. Yapılar, farklı disiplinlerden uzmanların beraber çalışacağı bir komisyonca değerlendirilmelidir. Yüzyıllardır ayakta durmayı başaran bu sanat eserleri, ancak alınacak doğru kararlar ile gelecek nesillere özgünlüklerini yitirmeden aktarılabilecektir. Sonuç olarak Anadolu’daki tabhaneli camilerde kimlik değişimi durdurulmalı, cami ya da farklı bir işlev alsa da korunmasına devam edilmelidir. Ait olduğu döneme özgü somut özellikler taşıyan, küçük ya da büyük, bezemeli ya da bezemesiz örnekler hem kendi içlerinde hem de dahil oldukları plan tipi içerisinde değerlendirilmelidir. Farklı işlevler nedeniyle yapıların orijinal plan şeması değiştirilmemeli, sadece hayatını sürdürebilmesine yönelik müdahaleler yapılmalıdır. 787 Tabhaneli camiler, Anadolu’da özellikle XIV. ve XV. yüzyıllarda, sosyal düzenin sağlanması, yeni iskan alanları yaratılması, ticaretin gelişmesi, yerleşik yaşama geçen nüfusun mesleki eğitime tabi tutulması gibi amaçlara yönelik faaliyetler yürüten kişi ve kurumlar için tasarlanmış özel bir yapı türüdür. Ahilerin ve gezici dervişlerin toplantı, ibadet ve barınma gereksinimlerini karşılayacak mekanlar içeren bu yapılar, sadece ibadet amacına yönelik olarak inşa edilen camilerden tamamen farklı bir kurguya sahiptirler. İnşa edildikleri dönemin mimari özelliklerine ışık tutmalarının yanı sıra sosyal ve siyasal yapısına da ışık tutan ve kitabelerinde ya da belgelerde çoğunlukla zaviye ya da imaret adıyla tanımlanan bu tür yapılar, araştırmacılarca Bursa Tipi, Ters T Planlı, Çok Fonksiyonlu, Zaviyeli, Yanları Kanatlı ve Çapraz Mihverli gibi farklı adlarla tanıtılmıştır. Ancak bu tür yapıların, biçimsel özelliklere dayalı adlandırmalar yerine işlevsel özelliklerini dikkate alarak tabhaneli cami şeklinde adlandırılmasının daha uygun olduğu görüşündeyiz. Tabhaneli camilerin plan kurguları, geleneksel mimari uygulamalarına yeni tasarım anlayışı getirmiş ve adeta bir tip proje olarak benimsenerek Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde uygulama alanı bulmuştur. Hizmet verdikleri kişi ve kurumlara duyulan ihtiyaca paralel olarak, XIV. yüzyıl başlarından XV. yüzyıl ortalarına kadar sıkça inşa edilen bu tür yapılar, avlu, ibadet mekanı ve tabhane mekanı gibi başlıca üç bölümden oluşmaktadır. Erken tarihli örneklerde avlu boyutları bakımından ibadet mekanından daha vurguludur. İbadet mekanının zemin kotu, avlunun zemin kotundan yüksektir. Tabhane mekanlarına ulaşım çoğunlukla avludan, az sayıda örnekte ise hem avlu hem de geçiş mekanlarından sağlanmaktadır. Erken dönemin bu karakteristik özellikleri, XV. yüzyıl ortalarından itibaren, tabhaneli camilere duyulan ihtiyacın azalmasıyla birlikte terk edilmeye başlanmış; avlu zamanla ortadan kalkmıştır. Tabhane mekanlarına ulaşım dışarıdan sağlanmaya başlamıştır. Anadolu’da, çoğunluğu Batı Anadolu’da olmak üzere günümüze ulaşabilmiş 64 adet tabhaneli cami bulunmaktadır. Bugün bu yapıların büyük bir kısmı cami, az sayıda örnek ise müze, kütüphane, depo ve aşevi işlevindedir. Çalışmamızda ilk kez bu yapılar bir bütün halinde ele alınmış, çizim ve fotoğraflar eşliğinde ayrıntılı bir şekilde 788 tanıtılmıştır. Plan özellikleri, mimari unsurları ve süslemeleri bakımından ayrıntılı bir değerlendirmeye tabi tuttuğumuz tabhaneli camilere ilişkin bir tipoloji denemesi de yapılmıştır. Anadolu Türk sanatı ve mimarisi Orta Asya, uzak doğu medeniyetleri, İslam medeniyeti ve yüzyıllardır aynı topraklarda çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış Anadolu’nun yerel medeniyetlerinden etkilenerek kendi kültür ve mimarisini meydana getirmiştir. Çalışmamızda, bu kriterler baz alınarak, tabhaneli camilerin, Anadolu mimarisi içerisindeki yeri belirlenmiştir. Çalışmamız sonucunda, döneminin sosyal ve siyasal yapısına ışık tutan bu özgün yapı türünün kökeni, işlevi, mimari ve süsleme özelliklerine ilişkin önemli bulgulara ulaştık. Bununla birlikte -diğer yapı türleri gibi- tabhaneli camilerin de pek çok olumsuz müdahaleye maruz kalarak özgünlüğünü yitirdiğini gördük. Çalışmamızın sonunda yer verdiğimiz “Korunma Durumları” başlıklı bölümde bu olumsuzlukları dile getirdik. Dileğimiz, bize ve gelecek kuşaklara geçmişten gönderilen birer mesaj niteliği taşıyan bu anlamlı yapıların hak ettikleri saygıyı görmeleridir. 789 V-KAYNAKÇA Abdülhafız, A.A., Acar, T., Acun, H., Açıkgözoğlu, A. S., Adıyeke, N., Akbulut, Ö., Akbulut, R., Akça, G., Akça G.-Demirpolat, A., Akdağ, M., Akkan, S., Akok, M., Osmanlı Döneminde İstanbul ile Kahire Arasında Mimari Etkileşimler, (İstanbul Ü. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1994. Bursa’daki Tabhaneli Camiler, (Ege Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Türk-İslam Sanatı B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2007. Manisa’daki Türk Devri Yapıları, Ankara, 1999. Osmanlı Camisinde Mihrap Önü Mekanı, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2002. XIX. Yüzyılda Milas’ın Sosyal, Demografik, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi, İzmir, 1994. Trabzon Kitabeleri, İstanbul, 1953. Her Şeyi İle Bursa, İstanbul, 1975. “Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Enst. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14 Güz, Konya, 2004, s.209-219. “Heterodoxy Orthodoxy Tartışmaları ve Türk Fütüvvet Teşkilatı (Ahilik), Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004, s.203-213. Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul, 1979. Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Afyon’daki Vakıf Hizmetleri, (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta, 1999. “XIII-XVII. Yüzyıllarda Yapılmış Türk Camilerinin 790 Akozan, F., Aköz, A.-Yörük, D., Aksarayi, Aksop, N., Alp, S., Altaş, N., Altınsapan, E., İç Mimarisi”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.12-16. “Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, 1968, s.303-308. “H.1002/M.1594 Tarihli Bir Vakıf Defterine Göre Edirne’deki Sultan II. Bayezid Camii ve İmareti Evkafı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.16, Konya, Güz 2004, s.157-177. Anadolu Selçuki Devletleri Tarihi, (Çev. M. N. Gençosman), Ankara, 1943. “Bursa Tarihi Hakkında”, Uludağ,1947. Ahşap ve Alçı Süslemeciliğinde Çelebi Mehmet Dönemi Süsleme Repertuarı, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Temmuz 1995. T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Tarafından Tescili Yapılan Cami ve Mescitler, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2007. “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı Genel Değerlendirilmesi”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.358-360. Altınsapan, E.-Deveci, A., “Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazısı”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.99-124. “Bilecik Orhan Gazi İmareti ve Osmanlı Dönemi Bilecik Kenti 2001 Yılı Sondaj ve Kazı Çalışmaları”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı 791 Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (08-10 Nisan 2002), Bildiriler, Kayseri, 2002, s.41-54. Altun, A., Anadol, C., Anonim, Apa, G., Arıcı, K., Arık, R., Arık, M.S.-vd., Arseven, C.E., Arslan, A.A., “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, Kütahya, 1982, s.171-700. Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul, 1988. “Geçmişten Geleceğe Bursa”, Bursa, İstanbul, 1996, s.162-63. Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler, Ankara, 1991. Selçuk-Nâme Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara, 1952. Osmanlı Dönemi Selâtin Cami Minberleri, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2007. “Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahiliği (Ahiyan-ı Rum)”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.38-48. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara, 1976. Bazı Örnekleriyle Anadolu’da “Barok” Denen Camiler, Ankara, 1971. Bursa Camileri Albümü, İstanbul, 2004. Les Arts Décoratifs Turcs, İstanbul, 1952. Türk Sanatı Tarihi, Menşeinden Bugüne Kadar Mimari, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyini Sanatlar, İstanbul, (tarih yok). Türk Sanatı, İstanbul, 1973. “Tabhane”, Sanat Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul, 1998, s.1889. “Bursa Yeşil Camii Taş Süslemelerinde Görülen Bitkisel ve Geometrik Motiflerin Plastik Sanatlar 792 Açısından Analizi”, Bursa Kültürü, II. Bursa Halk Arslan, H. Ç., Aru, K.A., Aslanapa, O., Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı (20-22 Ekim 2005), C.II, Bursa, 2005, s.909-918. Erken Osmanlı Döneminde Akıncı Beyleri ve Banilikleri, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ağustos 1995. “Erken Osmanlı’nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerin Stratejik Önemi”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.116-132. Türk Akıncı Beyleri ve Balkanların İmarına Katkıları (1300-1451), Ankara, 2001. Türk Kenti, İstanbul, Nisan 1998. Türk Hamamları Etüdü, İstanbul, 1949. Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri, İstanbul, 1949. Osmanlılar Devrinde Kütahya Çinileri, İstanbul, 1949. “Fatih Devri Abideleri”, Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 1963, s.1330. “İznik’te Sultan Orhan İmareti Kazısı”, Sanat Tarihi Yıllığı, C.I, (1964-65), s.16-38. Anadolu Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul, 1965. “Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1965, s.223-232. “İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı”, Aslanapa, O., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı, I (1964-1965), İstanbul, 1965, s.1631. Turkish Art and Architecture, London, 1971. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), 1977. 793 Türk Sanatı, I-II, İstanbul, 1984. Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, 2004. Anadolu’da İlk Türk Mimarisi, Ankara, 1991. Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1993. Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişimi, Ankara, 2007. Aslanoğlu, İ., Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara, 1978. Aşıkpaşaoğlu Tarihi [Tevarih-i Al-i Osman], (Yay.Atsız), İstanbul, 1970. Ay, R., Anadolu’da Derviş ve Toplum, 13-15. Yüzyıllar, İstanbul, Ekim, 2008. Aytaç, İ., Malatya ve Yöresindeki Türk-İslam Dönemi Yapıları, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 1998. Ayverdi, E. H., Osmanlı Mimarisinin İlk Devri Ertuğrul, Osman, Orhan Gaaziler, Hüdavendigâr ve Yıldırım Bayezid (630-805) (1230-1402), C.1, İstanbul, 1989. “Yıldırım Bayezid’in Bursa Vakfiyesi ve Bir İstibdalnamesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, 1969, s.37-46. “Bursa Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, VI, İstanbul, 1965, s.69-83. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855-886) (1451-1481), III, İstanbul, 1966. “Osmanlı Mimarisinin İlk Asrı”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 70-82. “Orhan Gazi Devrinde Mi’mari, Ankara Ayverdi, E.H., Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, I, 1956, Ankara, 1957, s. 115-155. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, RomanyaMacaristan, C.I, 1 .ve 2. Kitap, Yer ve Tarih?. 794 Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya, C.III, 3. Kitap, İstanbul, 1981. Ayverdi, E.H.-Yüksel, İ.A., Ayverdi, S., Baer, G., Bakırer, Ö., Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, C.IV, 4.,5.,6. Kitap, İstanbul, 1982. “Yugoslavya’da Türk Abideleri”, Vakıflar Dergisi, III, Ankara, 1957. İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi, İstanbul, 1976. Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, İstanbul, 1977. “Türk Loncalarının Yapısı ve Bu Yapının Osmanlı Sosyal Tarihi İçin Önemi” (Çev. S. Ferliel), Tarih Araştırma Dergisi 1970-1974, VIII-XII/14-23, Ankara, 1975, s. 99-119. “Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Taşçı İşaretleri”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan, 10-13 Ekim 2001 Bildiriler, İzmir, 2002, s.59-69. Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı, Ankara, 1981. Baktır, M., Balduccı, H., Ballance, S., Baltacı, C., Barkan, Ö.L., Barkan, Ö.L., Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Ankara, 1976. “Beylikleri Döneminde Anadolu’da Ulemâ-Ümerâ Münasebetleri”, Türkler, C. 7, Ankara, 2002, s.560568. Rodos’ta Türk Mimarisi, Ankara, 1945. “Early Turkish Building in Trabzon”, Belleten, C.XXIX, S.113, 1965, s.71-74. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı MedreseleriTeşkilat, Tarih, İstanbul, 1976. “İstila Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 279-304. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri”, İkinci Türk Tarih Kongresi, İstanbul 20-25 Eylül 1937, Kongreye Sunulan Tebliğler, İstanbul, 1943, s.1002-1013. 795 Baş, G., Baştav, Ş., Batur, A., Bayburtluoğlu, Z., Baykal, K., Bayrakal, S., Bayraktar, M. S., “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İksisat Fakültesi Mecmuası, C. XI, S. 1-4, İstanbul, 1950. “Tarihi Demografi” Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi", Türkiyat Mecmuası, X (1951-1953), İstanbul, 1953, s.1-26. “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğu’nda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İ.Ü. İktisad Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2, (1962-63), İstanbul, 1963, s.239-96. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk Dervişleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.133-153. Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van, 2006. 16. Asırda Yazılmış Grekçe Anonim Osmanlı Tarihi (1373-1512), Ankara, 1973. “Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Özerine”, Anadolu Sanatı Araştırmaları, II, İstanbul, 1970, s.135-208. “Büyük Programlı Selçuklu Yapılarında Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, XI, Ankara, 1976, s.67106. Bursa ve Anıtları, Bursa, 1950. Bursa, Bursa Eserleri Sevenler Kurumu Yayınları, S.5, Bursa, Tarih (?). Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara, 2001. Erken Dönem Osmanlı Minberleri, İstanbul, 2008. Tire’de Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1996. 796 Bayram, M., Binan, D.U., Binan, M., Birici, A., vd., Bozer, R., Samsun ve İlçelerinde Türk Mimari Eserleri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2005. Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtı’nın Kuruluşu, Konya 1991. “Anadolu Selçukluları’nda Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Cogito, S.29, İstanbul, Güz 2001, s.61-72. “Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.10, Konya, Güz 2001, s.111. “Türkiye Selçuklularında Devlet Yapısının Şekillenmesi”, Türkler, C.7, Ankara, 2002, s.169175. “Bacıyân-ı Rum (Anadolu Bacıları) ve Fatma Bacı”, Türkler, C.6, Ankara, 2002, s.365-379. “Selçuklular Zamanında Orta Anadolu’dan Batı’ya Göçler”, Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Sempozyumu Bildiriler 18-20 Ekim 2004, Balıkesir, 2005, s.117-129. “Osmanlı’da Beylikten İmparatorluğa Geçişte Yapı Üretim Süreci ve İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, İstanbul, 1999, s.387-395. Türk Saçak ve Kornişleri, İstanbul, 1952. “Ahmet Paşa (Gedik)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, Nisan 2008, s.144-145. 15. Yüzyıl Ortasına Kadar Anadolu Türk Sanatında Ahşap Kapılar, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1992. 797 Bozyiğit, A.E., Bulut, L., Caferoğlu A., Cahen, C., Can, Y.-Gün, R., Cantay, G., Cezar, M., Cıda, İ., Çağatay, N., Ahilik ve Çevresinde Oluşan Kültür Değerleri Bibliyografyası, Ankara 1989. “İzmir Camilerinde Alçı Süsleme”, Sanat Tarihi Dergisi, VIII, İzmir, 1996, s.1-9. “Türk Tarihinde ‘Nöker’ ve ‘Nöker-zâdeler’ Müessesesi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1014 Kasım 1948, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1952, s.251-261. “Selçuki Devletleri Feodal Devletler midir?”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII, 1-4, 1955-1956, s. 348-358. Pre-Ottaman Turkey, London, 1968. “İlk Ahiler Hakkında”, Belleten, L/!97, Ankara, 1986, s. 591-601. “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. yüzyılın ilk yarısı)”, (Çev. Y. Yücel-B. Yediyıldız), TTK Belleteni, LI, 201, 1987, s.1375-1431. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Y. Moran), İstanbul, 1994. The Formation of Turkey; The Seljukid Sultanate of Rum: eleventh to fourteenth century, P. M. HOLT (ed.), London, 2001. Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, Samsun, Ocak 2005. Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara, 2002. “Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 1963, s.327-414. Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977. İstanbul Bayezid Camii Taş Süslemeleri, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2005. Bir Türk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara, 1974. 798 Çakıroğlu, B., Çakmak, Ş., Çalıkuşu, E., Çalışkan Y.-İkiz, M.L., Çelikkol, Z., Çetin, İ., Çetin, O., Çetin, Y., Çetintaş, S., “Fütüvvetnameler Nedir? Niçin Düzenlenmişlerdir?”, VIII. Türk Tarih Kongresi, C.II’den Ayrı Basım, Ankara 1981. “Anadolu Türkleri’nin Ekonomik Yaşamları Üzerine Gözlemler-Bu Alanda Ahiliğin Etkileri”, Belleten, C.LII, S.203, 1988 den ayrı basım, Ankara 1988. İslam Dinindeki Temel Kavramların Osmanlı Dönemi (13.YY-17.YY.) Dini Mimarisine Yansımaları, (K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık A.B.D. Mimarlık Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 2006. “Tabhaneler ve Gezici Dervişler”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s. 156-157. “İshak Paşa Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.151-53. Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar (1300-1500), Ankara, 2001. Bursa Dini Mimarisinde Türk Barok Bezemeler, Ankara, 2010. Kültür, Sanat ve Medeniyetimizde Ahilik, Ankara, 1993. Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara, 1986. “Bir Fikir Sistemi Olarak Ahilik”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.88-94. Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909), Ankara, 1994. Sakarya ve Çevresinde Osmanlı Dönemi Dini Mimari Eserler, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1999. Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, İstanbul, 1958. Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri, I-II, 799 Çevik, H., Çiftçioğlu, İ., Çöl, N., Çuhadaroğlu, F., Dağlı, Y.-Kahraman S.A., Dallıoğlu, H.T., Danişmend, İ.H., Darkot, B., Demir, A., Demir, A., Demir, G., İstanbul, 1946. Tekirdağ Müzesine Doğru, İstanbul, 1966. Ankara Ahileri Devleti ve Dönemi, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih A.B.D. Ortaçağ B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya, 1995. “Osmanlılar ile Anadolu Beylikleri Arasındaki İlişkilerde Ulemânın Diplomatik Rolü”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.26 Güz, Konya, 2009, s.193-205. XV-XVI. Yüzyıllarda İstanbul’da Kent DokusuYapı Kuruluşları İlişkisi, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, Ekim 1999. “Davut Paşa Camii”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 2, Ankara, 1975, s.199-218. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzon-ErzurumAzerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Cilt:2, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008. 16. Asırda Bursa 1558-1589, Bursa,1940. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I, İstanbul, 1925-1947. “Hayrullah Efendinin Gördüğü Üç Bursa”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.317-27. “Arapkir”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.553-54. “Bursa”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s. 96-97. “Halkın Sultanı Orhan Bey”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.148-149. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşunda Ahilerin Rolü”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 800 Demiralp, Y., Demiriz, Y., Demirpolat A.- Akça, G., Devellioğlu, F., Diez, E.-Aslanapa, O., Kırşehir, Ankara, 1999, s.95-112. Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara, 1999. “Yeşil Külliye”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.97-99. “Yeşil Cami”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.103-104. “Yıldırım Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.105-106. “Orhan Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.107-108. “Muradiye Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.113-114. “Hüdavendigar Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.120-123. Akşehir ve Köylerindeki Türk Anıtları, Ankara, 1996. İslam Sanatında Geometrik Süsleme, İstanbul, 2000. “Bilecik’te Orhan Gazi İmaretinin Bugünkü Durumu ve Süslemeleri Hakkında Notlar”, Vakıflar Dergisi, XXI, Ankara, 1990. Osmanlı Mimarisinde Süsleme, Erken Devir (1300-1453), I, İstanbul, 1979. “XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri”, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. yüzyıl), İstanbul, 1977, s.61-71., “Mimari Süslemede Renk Unsuru Olarak Kullanılan Keramik Çanaklar”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1973, s.175-208. “Ahilik ve Türk Sosyo-Kültürel Hayatına Katkıları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.15, Konya, Güz 2004, s.355-376. “Tab-hâne”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, 2001, s.1011. Türk Sanatı, İstanbul, 1955. 801 Diez, E., Dikici, Z., Divitçioğlu, S., Doğan, N.Ş., Doğan, T., Doğru, H., Dostoğlu, N.T., Dostoğlu, N.T-Oral, Z.Ö, Durak, İ.-Yücel, A., Dündar, A., Egli, E., Ekinci, Y., “Bursa”, İslam Ansiklopedisi, C.2, Eskişehir, 1997, s.806-819. Edirne Camilerinde Yazı, (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2003. Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, İstanbul, 1999. “Bursa Murad Hüdavendigâr Camii ve Niğde Ak Medrese’nin Düşündürdükleri”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat Yazıları, Kayseri, 2001. Osmanlı Cami Mimarisinde Aydınlatma Düzeni Gelişimi (XIV-XVII. Yüzyıllar), (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2001. XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağında Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Ankara 1991. Osmanlı Döneminde Bursa, 19. Yüzyıl Ortalarından 20. Yüzyıla Bursa Fotoğrafları, C.I, II, Bursa, Aralık 2001. “Bir Osmanlı Başkenti Bursa’nın Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Fiziksel Değişim Süreci”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı "Uluslarüstü Bir Miras", 25/26/27 Kasım 1999, İstanbul, 1999, s.221-29. “Ahilerin Sosyo-Ekonomik Etkileri ve Günümüze Yansımaları”, Süleyman Demirel Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fak. Dergisi, Y.2010, C.15, S.2, s.151-168. Arşivdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları, Türk İslam Sanatları Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1999. Sinan, Zürich, 1976. Ahilik ve Meslek Eğitimi, İstanbul, 1990. 802 Eldem, S.H., Emecen, F.M., Türk Mimari Eserleri, İstanbul. XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989. Emir, S., İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul, Ekim 2001. Erken Osmanlı Mimarisi’nde Çok-İşlevli Erarı, F., Erdmann, K.-Schneider, G., Erdoğdu, M.A., Erdoğan, M., Ergenç, Ö., Erginli, Z., Erhan, M.S., Erken, S., Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler, I-II, İzmir, 1994. “Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.117-124. Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts. Die Ornamentik, Berlin, 1976. “Ertuğrul Gazi’nin Bilecik’teki Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, XXI (1990), Ankara, 1990, s.81-113. “Karaman Vilayeti Zaviyeleri”, Tarih İnceleme Dergisi, IX, İzmir, 1994, s.89-158. “Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, İzmir, 2000, s.37-55. “Osmanlı Mimari Tarihinin Arşiv Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C.III, S.5-6, İstanbul, 1953. “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri, Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, 1980, s.103-109. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.107-115. “Mimarimizde Alçı Pencereler ve Bir Sanatkârı:İsmail Sönmez”, Bursa Halk Kültürü, Uludağ Üniversitesi II. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (20-22 Ekim 2005) Bildiri Kitabı, C.3, Bursa, 2005, s.919-930. Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, II, Ankara, 1983. 803 Eroğlu, S., Ersen, A., Ersoy, A., Ersoy, B., Ersoy (Top), F.G., Batı Anadolu Beylikleri Mimarisinde Tipolojiye Bağlı Süsleme Tasarımları, (Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Türk İslam Sanatları Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006. Erken Osmanlı Mimarisi’nde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, (İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Fakültesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul, 1986. XV. Yüzyıl Osmanlı Ağaç İşçiliği, İstanbul, 1993. İzmir Hanları, Ankara, 1991. “Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri Hakkında Düşünceler, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, VI, İzmir, 1982, s.47-62. İstanbul’daki Selatin Camilerinin Kitabeleri, (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2002. Ersoy, H., Eskici, B., “Hatuniye Camii”, Gediz, S. 52, 1941, s. 14-15. “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Alçı Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/I, İzmir, Nisan 2006. Ethem, H., Camilerimiz, İstanbul, 1932. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. II, İstanbul, 1978. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Anadolu, Suriye, Hicaz (1671-1672), C.IX, İstanbul, 1935. Eyice, S., “Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, Türkiyat Mecmuası, XI, 1954. “İki Türk Abidesinin Mahiyeti Hakkında Notlar: “İznik’te Nilüfer Hatun İmareti ve Kayseri Köşk Medrese”, Yıllık Araştırma Dergisi, II, 1957, s.107-114. Eyice, S., “İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, 804 XI, İstanbul, 1960, s. 99-120. Osmanlı-Türk Mimarisi’nin İlk Devrinin Bir Cami Tipi Hakkında”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s. 187-188. İstanbul Minareleri, İstanbul, 1962. “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, XXI, İstanbul, 1962, s.1-80. “Eski Bir Türk Karikatürü”, Türk Kültürü, S.14, Ankara, 1963, s.73-77. “La mosquée-zaviyah de Seyyid Mehmed Dede á Yenişehir”, Beiträge zur Kunstgeschichte Asiens, in Memoriam Ernst Diez, İstanbul, 1963, s.49-68. “İstanbul Minareleri”, Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul, 31-132. “Bizans Devrinde Edirne ve Bu Devre Ait Eserler”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1965, s.39-76. “Trakya’da İnecik’de Bir Tabhaneli Cami”, Türk Enstitüsü Dergisi, I, 1970, s.171-196. Faroqhi, S., Gabriel, A., Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul'da Palaiolagos'lar Devri Anıtları, İstanbul, 1980. “İznik”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, I (1987), s.65-116. “Bursa ve Çevresinde Türk Sanatı”, Bursa, İstanbul, 1996, s.46-53. “Sincanlı’da Sinan Paşa İmareti”, Vakıflar Dergisi, X, (Tıpkı Basım), Ankara, 2006, s.303-336. Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul, 1994. Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak (Çev.ler: G.Ç. Güven-Ö. Türesay), İstanbul, Eylül 2003. “Bursa’da Murad I Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei Meselesi”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 805 Galip, M., Goodwin, G., Gök, S., Gökbilgin, M.T., Gökçen, İ., Gölpınarlı, A., Gölpınarlı, A., Gönülal, Ö., 1942, s.37-43. Une Capitale Turque Brousse, Bursa, Texte I, Paris, 1958. Bir Türk Başkenti Bursa, (Haz.lar N. Er, vd.), C.III, İstanbul, Mayıs 2010. Ankara, I, Kabristanlar, Mescidler, Camiler, İstanbul, 1341 (1925). A History of Ottoman Architecture, London, 1971. Bursa'daki Türk Yapılarında Yer alan Çini Süslemeli Örnekler, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000. “Murad I Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi”, Türkiyat Mecmuası, X, (1951-1953), İstanbul, 1953, s.217-234. “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsamirin”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.77117. “Edirne Şehrinin Kurucuları”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.161-178. Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar, İstanbul, 1946. “Ali Bey Camii”, Gediz, S.15, 1938, s. 11-12. “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı” İ.Ü.İ.F.M., C. 2, S. 1-4, İstanbul, 1949-1950. “Burgazi ve Fütüvvetnamesi” İ.Ü.İ.F.M. C. XV, S. 1-4, İstanbul, 1953- 1954. “Şeyh Seyyid Gaybi Oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin’in Fütüvvetnamesi”, İ.Ü.İ.F.M., C. XVIII, S. 1-4, İstanbul, 1955-1956. Erken Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Çok İşlevli Camilerde Kubbeye Geçiş Elemanları, 806 Görür, M., Gurlitt, V.C., Gülerman, A.-Taştekin, S., Güllülü, S., Gün, R., Güner, H., Güney, N., Gürsoy, E., Hakses, A.R., Halaçoğlu, Y., Hasol, D., (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Haziran 1997. Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1435), (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Ağustos 1999. “Die Bauten Adrianopolis”, Orientalisches Archiv, 1, 11, Leipzing, 1910/11. Die islamitischen Bauten von İznik, OA, III (1912/13). Edirne’deki Yapılar, Edirne, 2006. Ahi Teşkilâtının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Ankara 1993. Ahi Birlikleri, İstanbul 1992. Amasya ve Çevresindeki Mimari Eserlerde Yazı Kullanımı, (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun, 1993. Tarihte Kütahya, Kütahya, 1961. Bilecik Tarih ve Coğrafya Etüdü, Bilecik, 1937. Ege Bölgesi Camilerinde Kullanılan Ahşap Kapı ve Pencere Kanatları, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk-İslam Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2005. Muğla Menteşe Büyükleri, Muğla, 1999. XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 2007. “Zaviyeli Cami”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, Ocak, 2008, s.105. “Tabhane”, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul, Ocak, 2008, s.445. 807 Hill, D.-Grabar, O., Huart, Ct., Hüseynof, R., İbnü’l-Celâl Sezâyî, İlter, F., İnalcık, H., Islamic Architecture and its Decoration A.D. 8001500, London, 1964. “Ak Şemseddin”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.230-231. “XI.-XII. Yüzyılda Önasya’da Askeri-Feodalite Müessesesi-Uclar”, VIII. Türk Tarih Kongresi (11-15 Ekim 1976), II, 1981, s.725-740. “Bursa’ya Seyahat”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.329-45. “Osmanlı Ulaşım Ağında Irmak Kenarı Bir Yerleşme: Osmancık”, Belleten, LII, 203, s.535569. “Bursa”, The Encyclopaedia of Islam, Vol.I, Netherlands, 1960, s.1333-1336. Bursa Kadı Sicilleri, Ankara, 1988. “State and Ideology under Sultan Süleyman I”, The Middle East and the Balkans under the Otoman Empire: Essays on Economy and Society, Indiana, 1993. “Ahilik, Toplum, Devlet”, II. Uluslararası Ahilik İnalcık, H., Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.189-200. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.9, Ankara, 2002, s.66-80. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul, Ekim 2005. “Osmanlı Tarihinde Dönemler Devlet-ToplumEkonomi”, Osmanlı Uygarlığı, I, (Yay.Haz.lar H.İnalcık-G.Renda), Ankara, 2009, s.30-235. Doğu Batı, Makaleler II, Ankara, Ağustos, 2009. Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Klasik Dönem (1302-1606) Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İstanbul, Ocak 2010. Osmanlılar, Fütühat, İmparatorluk, Avrupa İle 808 İnce, K., İpşirli, M., İslam Ansiklopedisi, Kafadar, C., Kahraman, S.A.-Dağlı Y., Kahrıman, Ö., Kal’a, A., Kaplanoğlu, R., Kaprol, T., İlişkiler, İstanbul, Mayıs 2010. Doğu Batı, Makaleler I, Ankara, Kasım 2010. III. Selim-IV. Mustafa ve II. Mahmud Dönemi (1789-1839) Osmanlı Cami ve Mescidleri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1995. “Osmanlı Ulemâsı”, Osmanlı, C.8, İstanbul, 1999, s. 71-79. “Bursa”, İstanbul, 1997, s.811. İki Cihan Aresinde Osmanlı: Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, Mart 2010. “İki Cihân Âresinde”, Cogito, S.19, Yıl:1999, İstanbul, 2006, s.41-61. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Konya-Kayseri-Antakya-ŞamUrfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne, Cilt:3, Kitap:2, İstanbul, Haziran 2006. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, Cilt:1, Kitap:1, İstanbul, Ocak 2008. Trabzon’daki Türk Devri Mimari Eserleri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2003. “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası Araştırmaları, 65, Nisan 1990. Bursa Anıtları Ansiklopedisi, Bursa, 1994. “Kentsel Tarihi ve Kültürel Mimari Mirasın Tasarım Eğitiminde Önemi ve Bursa Özelinde İncelenmesi”, Bursa Halk Kültürü, Uludağ Üniversitesi II.Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (20-22 Ekim 2005) Bildiri Kitabı, C.3, Bursa, 2005, s.823-835. Karabay, K., 63 No’lu Tokat Şer’iye Sicili, (Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 809 Karaçağ, A., Karadanışman, K., Karamağralı, H., Karamustafa, A.T., Karasoy, Y., Tarih A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş, Ocak, 2007. Beylikler Devri Mimarisinde Alçı Süslemeler, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2002. Manisa Tarihi, Eser ve Kitabeleri, Manisa, 1977. “Çorum Ulu Camii’ndeki Minber”, Sanat Tarihi Yıllığı, I, 1964-65, s.120-142. Tanrının Kuraltanımaz Kulları, İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), İstanbul, Mayıs 2007. “Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.14, Konya, Güz 2004, s.1-23. Karpuz, H., Katoğlu, M., Kaya, F., Kepecioğlu, K., Keskin, M., Kılıç, B., Kızıltan, A., Trabzon, Ankara, 1990. “13. Yüzyıl Konya’sında Bir Cami Grubunun Plan Tipi ve “Son cemaat Yeri”, Türk Etnografya Dergisi, IX, Ankara, 1967, s.81-99. Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Uyguladığı İskan Siyaseti, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2006. “Bursa’nın Eski Devirlerine Ait Kayıt Defterleri”, Uludağ, Bursa Halkevi Dergisi, Temmuz 1936. “Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Hayatının Tanziminde Ahiliğin Oynadığı Rol”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.203-13. Edirne’de Erken Osmanlı Devri Eserlerinde Çini Süslemeler, (Ege Üniversitesi, Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2000. Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler (XIV 810 Koca, S., yüzyıl sonuna kadar), İstanbul, 1958. “Diyâr-ı Rûm’un (Roma Ülkesi=Anadolu) ‘Türkiye’ Hâline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü”, Selçuk Koyunluoğlu, A.M.T., Kök, E., Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya, Bahar 2008, s.1-53. (İznik) ve Bursa Tarihi, Bursa, 1935. Timurlu Çağı Sanatı ve Osmanlı Mimarisi ile Bir Karşılaştırma Denemesi, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi), Ankara, 2006. Köklü, N., Dünkü Manisa, Ankara, 1970. “Manisa’daki Osmanlı Eserleri II”, Manisa, S.5, Manisa, Şubat 1994, s.3-13. “Manisa’da Osmanlı Eserleri III”, Manisa, 6, Manisa, Haziran 1994, s.3-13. Köprülü, F., Köprülü, M.F., Köymen, M.A., Kuban, D., Kuran, A., “Abu Ishaq Kazeruni und die Ishaqi-Dervische in Anatolien, Der Islam, XIX, 1930. “Ribat”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s.26778. Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara, 1959. “Alp”, İslam Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1978, s.379-384. “Selçuklularda Devlet; Tarihi ve Siyasi Bakımlardan”, TTK Belleteni, LIV, 209, 1990, s.403-415. Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1993. Anadolu Türk Mimarisi Tarihi, İstanbul, 1965. Türk ve İslam Sanatları Üzerine Denemeler, İstanbul, 1982. Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Mayıs 2007. İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara, 1964. 811 “Edirne’de Yıldırım Camii”, Belleten, C.28, Ankara, 1964. The Mosque in Early Ottoman Architecture, USA, 1968. Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969. “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı Külliyelerinin Mimari Esasları Konusunda Bazı Görüşler”, İ.Ü. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 15-20 Ekim 1973) Tebliğler, İstanbul, 1979, s.795-814. “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul, 1988, s.167-173. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), Ankara, 1985. Kuruyazıcı,H., “Bursa”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C.I, İstanbul, 1997, s.304-307. Kunter, H.B., “Kitabelerimiz”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, 1942, s. 431-436. Kuyulu, İ., “Yıldırım Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.193-95. “Muradiye Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.180-81. “II. Bayezid Külliyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.189-93. “Beylerbeyi Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.187-88. “Yahşi Bey (Yeşil İmaret) Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.67-68. Kuyulu, İ., “Edirne”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.179-180. “Anadolu Selçuklu Kervansarayları İle Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme”, E.Ü. Sanat Tarihi Dergisi, VIII, İzmir, 1996, s.51-80. 812 Lekesiz, M. H., Lowry, H.W., Manaz, S., Mango, C., Mardan, N.Y.Z., Mayer, L.A-Pinkerfeld, J., Mergen, Y., Meriç, R.M., Moradtmann, A.D., Mozzati, L., Mustafa, M., “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğinin Oluşmasında Ulemânın Rolü”, Osmanlı, C.8, İstanbul, 1999, s.80-84. Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi, İstanbul, 1981. Studies in Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, İstanbul, 1992. The Nature of the Early Ottoman State, Albany, 2003. Erken Dönem Osmanlı Devlet Yapısı, İstanbul, Ocak 2010. “XIV. Yüzyıl Bursa Camilerinde Tuğla Malzemenin Kullanıldığı Örnekler”, II. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1730 Haziran 2002, Eskişehir, 2002. Byzantine Architecture, New York, 1976. Bizans Mimarisi, İstanbul, 2006. Bursa, Le Monde Neşriyatı, Beyoğlu. Some Principal Muslim Religious Buildings in Israel, Jeruselam, 1950. “Bilecik Orhan Gazi İmareti Çalışmalarında Bulunan Devşirme Mimari Plastik Eserlerin Değerlendirilmesi”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.326-341. “Bayazid Camii Mimarı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırma Dergisi, C.II, 1957, Ankara, 199(?), s.4-76. Anatolien, (Yay. F. Babinger), Hannover, 1925. Islam, Milan, 2002. “Balkanlarda (Romanya-Dabruca dahil) Ahilik Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 813 Müderrisoğlu, F., Müderrisoğlu, F.-Arslan, Ç., Mülayim, S., Nemlioğlu, C., Neşri, M., Numan, İ., Ocak, A. Y., Ocak, A. Y., Ocak, Y., Ocak, A. Y.-Faruki, S., Oğuzoğlu, Y., 1999, s.234-40. “Osmanlı Şehirciliği Üzerine Bazı Gözlemler”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı, Sanat Yazıları, Kayseri, 2001, s.387-69. “Edirne II. Bayezid Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, C.22-23 (1991-94), XXII, Ankara, 1991, s. 151-175. “Tarihsel Süreç İçerisinde İznik”, Vakıf ve Kültür, Yıl:1, C.1, S.3, Ankara, Kasım 1998, s. 42-46. Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler-Selçuklu Çağı, Ankara, 1982. 15, 16 ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalemişleri, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1989. Kitab-ı Cihannüma, C.I-II., Ankara, 1987. “İlk Devir Türk Sufi Merkezlerinin Mahiyetleri ve Mimarilerinin Menşei Hakkında”, Vakıflar Dergisi, XIX, Ankara, 1985, s.31-48. “Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, XII, Ankara, 1978, s. 247- 268. Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul 1996. “Dinî Bilimler ve Ulemâ”, Osmanlı Uygarlığı, (Haz. H. İnalcık-G. Renda), C. I, İstanbul, 2003. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahilik ve Şeyh Edabalı: Problematik Açıdan Bir Sorgulama”, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri 13-15 Ekim 1999 Kırşehir, Ankara, 1999, s.241-47. “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, C. 13, Eskişehir, 1997, s. 468-476. “Anadolu Şehirlerinde Osmanlı Döneminde Görülen Yapısal Değişiklikler”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C.I, Ankara, 6-10 Nisan 1987, s.1-10. “Bursa ve Osmanlılar”, Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Sempozyumu Bildiriler 18-20 Ekim 814 2004, Balıkesir, 2005, s.107-116. “Bursa’daki Ev Yaşamının Maddi Kültür Bağlamında Değerlendirilmesi (Yıl: 1627)”, Bursa Onat, Ö., Onur, O., Oral, M.Z., Oral, O., Orhonlu, C., Osman, R., Osmanlı Ansiklopedisi, Otto-Dorn, K., Ousterhout, R., Ödekan, A., Öney, G., Halk Kültürü, Uludağ Üniversitesi II. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (20-22 Ekim 2005) Bildiri Kitabı, C.3, Bursa, 2005, s.803-821. Bursa Yeşil Cami Çinileri, (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Türk-İslam Sanatı A.B.D., Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1991. Edirne, Türk Tarihi Vesikalarında Kitabeler (Tamamı), İstanbul, 1972. Edirne Minareleri Türk Mimari Vesikalarından, İstanbul, 1974. “Anadolu’da San’at Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri”, Vakıflar Dergisi, V, Ankara, 1962, s. 23-77. Edirne Minareleri, Edirne, 1973. Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım, İzmir, 1984. Edirne Rehnüması, (Yay. R.Kazancıgil), Edirne, 1994. “Bursa’nın Fethi”,C.I, İstanbul, 1994, s.72-73. Das islamische Iznik, Berlin, 1941. “The Byzantine Heart”, Zograf, 17, 1986, s.36-44. “Ethnic Identity and Culturel Appropriation in Early Ottoman Architecture”, Muqarnas, Volume XII: An Annual on Islamic Art and Architecture, Leiden, 1995, s.48-62. “Yapı Topluluğu: Külliye”, Türkiye Tarihi Osmanlı Devleti 1300-1600, İstanbul, 1995, s.278. “İslam Süsleme ve El Sanatlarına Türklerin Katkısı”, İslam Sanatında Türkler, İstanbul, 1976. Türk Çini Sanatı, İstanbul, 1976. İslam Mimarisinde Çini, İzmir, 1987. 815 Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara, 1988. Önge, M.Y., Ötüken, Y.-vd., Öz, T., Özbek, Y., Özcan, K., Özcan, T., Özgür, Ş., Özlük, N., Öztuna, Y., Özüdoğru, Ş., Beylikler Devri Sanatı XIV-XV. Yüzyıl (13001453), Ankara, 1989. “Bursa Çinileri”, Bursa, İstanbul, 1996, s.108-116. “Beylikler ve Erken Osmanlı Sanatına, Sosyal Yaşantısına Genel Bakış”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.12-33. Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara, 1995. Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, IV, Ankara, 1986. “Tavanlarımız”, Güzel Sanatlar, 5, 1944, s.29-38. Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (13001453), Ankara, 2002. “Ortaçağda Anadolu’nun İdari Coğrafyasına Bakış Anadolu’da Selçuklu İdari Birimleri”, Ankara Üniversitesi Coğrafi Bilimler Dergisi, S. 3 (1), Ankara, 2005, s.73-99. (Klasik Dönem) Osmanlı İmaret Sisteminin İktisadi Yükselişi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1991. Tire Minareleri, (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1988. “Selçuki ve Osmanlı Çinileri İşçiliği”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.23, Konya, Bahar 2008, s.301-328. “Osmanlı İmparatorluğu”, Türk Ansiklopedisi, C. XXVI, Ankara, 1977, s. 89-156. “Bursa’da 15-16. Yüzyıl Kalkan Duvarlı Camilerde Taş-Tuğla İşçiliği”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 816 Eskişehir, 16-30 Haziran 2003, s.438-445. Parla, C., Parmaksızoğlu, İ., Pay, S., Pekin, E.- Rifat, S., Peremeci, O.N., Petersen, A., Pilehvarian, N.K., Pinon, P., Pitcher, D.E., Purgstall, J.V.H., Reuther, O., Reyhanlı, T., Riefstahl, R.M., “Bilecik Orhan Gazi İmareti Restitüsyonu”, Anadolu’da Tarikat Yapılarına Bakış (13-15.YY) Bilecik Orhan Gazi İmareti Kazı Sonuçları, (Ed. E. Altınsapan), Eskişehir, 2003, s.342-357. İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler, Ankara, 1982. “Baş Mimar Hacı İvaz Paşa”, Bir Masaldı Bursa (Haz. E. Yenal), İstanbul, 1996, s.177-185. “Sultaniye İmareti (Birimleri-Fonksiyonlarıİşleyişi), Bursa Kültürü, II. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı (20-22 Ekim 2005), C.II, Bursa, 2005, s.931-45. Green Bursa, Bursa, İstanbul. Edirne Tarihi, İstanbul, 1939. “Tabhanes”, Dictionary of Islamic Architecture, New York, 1999, s.274. “Bursa Muradiye Camii Saçak Silmeleri Üzerine Düşünceler”, Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, 23-27 Eylül 1991 İstanbul, C.III, Vol. III, Ankara, 1995, s.107-113. “Anadolu ve Balkanlar’daki Osmanlı Kentlerinde Kentsel Dokular Tipolojisi Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, 25/26/27 Kasım 1999, İstanbul, 1999, s.166-179. Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, (Çev. B. Tırnakcı), İstanbul, Şubat 2007. Osmanlı Devleti Tarihi, I, (Tarih ve Yer ?). Die Qa’a, Festschrift F. Sarre, “Jahrbuch d.Asiat.Kunst”, Leipzig, 1925. Osmanlı Külliye Mimarisinin Gelişimi, İstanbul, 1974. Cenubi Garbi İstanbul, 1941. 817 Anadolu’da Türk Mimarisi, Rodoplu, H., Saladin, H., Saoud, R., Savaş, A., Seçgin, N., Sedad, H.E., Selen, H.S., Sertoğlu, M., Sevim, S., Sönmez, N., Sönmez, Z., Edirne ve İnecik’teki (Tekirdağ) Tabhaneli Camiler, (Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkİslam Sanatı A.B.D. Yayınlanmamış Lisans Tezi), İzmir, 1989. Manuel d’Art Musulman, I L’Achitecture, Paris, 1907. “Muslim Architecture under Ottoman Patronage (1326-1924)”, FSTC, July 2004, s.1-26. “Bursa ve İlçelerindeki 15. Yüzyıl Mimarisinde Tuğla Süsleme”, III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Eskişehir, 16-30 Haziran 2003, s.429-437. Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, (Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Türk ve İslam Sanatları Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1993. Bursa Tarihi Yerler, Müzeler, Camiler, Türbeler, Bursa, 1939. “Yazma Cihannüma’ya Göre Edirne Şehri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.303-309. “İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, 1969, s. 67-71. “Osmanlı Bursa’sına Grup Yerleşimleri Hakkında Bazı Bilgiler”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.145-157. “Edirne’deki Erken ve Klasik Osmanlı Camilerinde Pencere Tasarımının Gelişimi”, Uluslararası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 07-09 Nisan/April 1999 Bildiriler, Konya, 2000, s.99151. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara, 1989. 818 Söylemezoğlu, H.H.K., Sözen, M., Sözen, M.-vd., Sözen, M.-Tanyeli, U., Süel, M., Sümer, F., Süreyya, M., İslam Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul, 1954. Anadolu Medreseleri, İstanbul, 1971-72. “Bursa’nın Çağrısı”, Sanatsal Mozaik, Yıl 2, S.20, İstanbul, Nisan 1997, s. 10-17. Geleneksel Türk El Sanatları, İstanbul, 1998. Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul, 1975. “Külliye”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1994, s.144. “Tabhane”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1994, s.228-229. “Zaviye”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1994, s.260. “Zaviyeli Cami”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1994, s.260. “Antik Dönemde Bursa”, Bursa, Ankara, 1996, s.26-34. “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, TTK Belleteni, XXIV, 96, 1960, s.567-594. “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, 1969, s.1-147. Sicilli-Osmani, İstanbul, 1308. Şahin, F., “Kütahya’da Çinili Eserler”, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya, İstanbul, 1981-1982, s.111-170. Şahin, N.-Morçöl, E., “Kastamonu İsmail Bey Külliyesi Rölövesi”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 6, Ankara, 1987, s.31-58. “Bir Toplumsallaştırma Aracı Olarak Ahilik”, Şanal, M.-Güçlü, M., Şapolya, E.B., Şehsuvaroğlu, B.N., Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Dergisi, S.23, 2007/2. Osmanlı Sultanları Tarihi, İstanbul, 1961. “Edirne Fatih Devri Eserlerine Kısa Bir Bakış ve Sitti Hatun Camii”, Vakıflar Dergisi, V, Ankara, 1962, s.199-204. 819 Şeker, M., Şen, F., Şener, Y.S., Şeşen, R., Taeschner, F., Tamer, V., Tanman, M.B., Tanman, B., Tanyeli, U., Taşçıkar, B., İbn Batuta'ya Göre Anadolu'nun SosyalKültürel ve İktisadi Hayatı İle Ahilik, Ankara, 1993. Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, Ankara, 1987. “Demirtaşpaşa Mahallesi”, Bursa Araştırmaları Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi, S.12, Bursa, Bahar 2006. 14. Yüzyıl Bursa Yapılarında Erken Osmanlı Duvar Örgüsü, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1993. “Sinan Paşa’nın Arapça Vakfiyesinin Tercümesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.337-343. “Das Heiligtum des Postin Pos Baba in Jenischehir”, Der Islam, 20, 1932, s.116-126. “İslâm Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası (İFM), C.15, S.14, İstanbul, (Ekim 1953-Temmuz 1954), s.1-32. “Fatih Devri Ricalinden İshak Paşa’nın Vakfiyeleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s. 107-124. “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memluk Etkileri”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras”, İstanbul, 1999, s.82-90. “Bursa’da Osmanlı Mimarisi”, Bursa, İstanbul, 1996, s.124-142. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11-15. yy.), İstanbul, 1987 (İTÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi). 16. Yüzyılda Batılı Gezginlerin İngilizce ve Türkçe Yayımlanan Notlarında İstanbul ve Anıtları, (İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002. 820 Tekinkaya, E. L., Temuçin, S., Texier, C., Top, M., Toruk, F., Tuğlacı, P., Tuğrul, H.M.-Kazancı, R., Tuluk, Ö. İ., Tunalı, S., Tuncer, B., İstanbul’da 15. 16. Yüzyıl Osmanlı Dini Mimarisinde Kalem İşleri, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1991. İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Taş Üzerinde Bitkisel Bezeme, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 1988. Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Çev. A. Suat), C.I, Ankara, 2002. Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi A.B.D., Sanat Tarihi B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van, 1997. Amasya Yörgüç Paşa Külliyesi, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Mayıs 2002. Osmanlı Şehirleri, İstanbul, 1985. Edirne’de Osmanlı Döneminden 2000 Yılına Kalan Mimari Eserler Albümü, İstanbul, 2000. Mekana Bağlı Strüktür Analizi: Osmanlı Dini Mimarisinde Örnekleme: (13.-17.YY), (Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık A.B.D. Mimarlık Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Trabzon, 1999. İznik’te Mimarlık ve İç Mimarlık Olgusunun Tarihsel Gelişimi, (Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü İç Mimarlık Ana Sanat Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2004. “Türkiye Selçuklularında İdari Birim ve Bununla İlgili Meseleler”, Vakıflar Dergisi, XIX, 1985, s.49-60. 821 Tuncer, O., Tuncer, O.C., Tunçay, R., “Diyarbakır, Mardin ve Dolaylarında Bazı Hıristiyan Dini Yapılarında Türk-İslam Mimari Unsurları”, Sanat Tarihi Yıllığı, 5, 1972-73. “Rönesans ve Klasik Osmanlı Dönemi Dini Yapılarda Kubbenin Amaç ve Uygulanış Açısından Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, XVIII, Ankara, 1984, s.125-140. “Taşın Bezeme Şekli Üzerine Düşünceler”, VII. Vakıf Haftası Bildiriler, Ankara, 1990, s.231-246. Diyarbakır Camileri Mukarnas, Geometri, Orantı, Diyarbakır, 1996. “Türklerde Oyma Sanatı ve Edirne’deki İkinci Bayezid Camiinin Tahta Oyma Süslemeleri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1993, s.255-256. Tüfekçioğlu, A., Erken Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara, 2001. Türk Ansiklopedisi, “Bursa”, C.VIII, Ankara, 1956, s.457. Türk Ansiklopedisi, “Bursa Vilayeti”, C.VIII, Ankara, 1956, s.460. Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983. Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler (Bursa İl Merkezi), III, Ankara, 1983. Türktüzün, M., “Kütahya Çini Müzesi Onarım ve Teşhir-Tanzim Çalışmaları (II. Yakup İmareti-Gök Şadırvan)”, 10. Uluçam, A., Müze Kurtarma Kazıları Seminer 26-28 Nisan 1999 Kuşadası, Ankara, 2000, s.125-134. “Arapgir’deki Mimari Anıtların Bugünkü Durumu”, I. Battalgazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu, Tebliğler, Malatya, 22-24 Ekim 1986, s.140-147. Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı-II-Bitlis, Ankara, 2002. Uluçay, Ç.,-Gökçen, İ., Uluengin, F., Uluengin, F-vd., Manisa Tarihi, İstanbul, 1939. “Stalaktit Planlarının Hendesesi”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.380-82. Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı 822 Uluengin, N.Y., Unat, F.R.-Köymen, M.A., Urak, G., Uyanık, Z. A., Uysal, A.O., Uysal, A.O., Uzluk, F.N., Uzunçarşılı, İ.H., Detayları, İstanbul, Aralık 2001. Osmanlı-Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi, İstanbul, Ocak 2000. Kitab-ı Cihan-nüma Neşri Tarihi, Ankara, 1957. Amasya'nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapıların Analiz ve Değerlendirilmesi, (Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 1994. Çinilerde Kullanılan Klasik Kütahya Çini Desenleri, (Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Geleneksek El San. A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Mayıs 2006. “Tokat’taki Osmanlı Camileri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara, 1987, s.313-364. “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”, A.Ü.D.T.C.F.Dergisi, C.33, S.1-2, Ankara, 1990, s.505-533. “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi Ankara 2226 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler, C. V, Ankara, 1994, s. 2349-2365. “Zaviyeli Camilerde Minare Problemi”, Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara, 1997. Germiyanoğulları Beyliğinin Mimari Eserleri, Ankara, 2006. “Germiyanoğlu Yakup Bey’in Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara, 2006, s.71-111. Anadolu Türk tarihi Vesikalarından Tokad, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler, İstanbul, 1927. 823 Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İsaklı, Manisa, Birgi, Muğla, Milas, peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir’deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, menteşe, İnanç, Hamit Oğulları Hakkında Malumat, İstanbul, 1929. Uzunçarşılı, İ.H., Ülgen, A.S., Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osmanoğulları Zamanında Kütahya Şehri, İstanbul, 1932. “XII ve XIII. Asırlarda Anadolu’daki Fikir Hareketleri İle İçtimai Müesseselere Bakış”, III. Türk Tarih Kongresi, Ankara 15-20 Kasım 1943, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara, 1948, s.287306. “Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, C.IV, 1958. Osmanlı Tarihi, C.I, Ankara, 1972. “Osmanlı Tarihinin İlk Devirlerine Aid Bazı Yanlışlıkların Tashihi”, Belleten, C.1, S.81-84, Ankara, 1957, s.173-188. “Hacı İvaz Paşa’ya Dair”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C.X, S.14, İstanbul, 1959, s.25-49. “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi”, Belleten, V/19, Ankara, 1941, s.277-288. “İznik’te Türk Eserleri”, Vakıflar Dergisi, I, 1938. “İnegöl’de İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.192a-192d. “Türk Mimarisinin Felsefesi ve Estetik Özellikleri”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.383-88. “XVI. Yüzyılda Türk Mimarisinin İç Dekoru Nasıl Vücud Buldu”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.399-400. 824 Ülgen, A., Ülken, H.Z., Ünal, R.H., Ünalan, H.S., Ünsal, B., Ünver, A.S., “İnegöl’ün Kurşunlu Abideleri”, Türk Sanat Tarihi Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, S.I, 1963, s.198-210. “Osmanlı Dönemi Minarelerinde Form ve Dekorasyon”, İlgi, 80, İstanbul, 1995, s.3-9. “Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve Toprak Rejiminin Gelişmesi”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 2006, s.1-62. “Kozluk’ta (Siirt) İki Cami”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, I, (1982)’den ayrı basım, İzmir, 1982, s.81-93. L’Etude Du Portail Dans L’Architecture PreOttomane, İzmir, 1982. “Ulu Cami”, Birgi, Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Ankara, 2001, s.58-79. “Nilüfer Hatun İmareti”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.130-31. “Firuz Bey Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.39-40. “Postinpuş Baba Zaviyesi”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.149-51. “Karacabey Camii”, Erken Osmanlı Sanatı, İstanbul, 1999, s.154-55. Akhisar ve Gölmarmara’da Türk Anıtları, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 1998. Turkish Islamic Architecture, in Seljuk and Ottoman Times 1071-1923, London, 1959. Edirne Muradiye Camii, İstanbul, 1952. “İkinci Sultan Bayezid’in Edirne’deki Vakıf Kitaplarına Dair”, Vakıflar Dergisi, IV, Ankara, 1958, s.105-106. “Edirne Medeniyetimizin ve Tezyini Misalleri”, Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara, 1965, s.233-253. 825 Üstün, A., Walsh, R., Wilde, H., Yalman, B., Yardım, A., Yardımcı, İ., Yavaş, D., Yedek, F., Yediyıldız, A., Yenal, E., Osmanlı Arşivindeki İstanbul Cami ve Türbelerinin Tamirleriyle İlgili Belgeler, (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D., Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2000. “Bursa, Uludağ ve Emir Sultan” (Çev.S.Sertabiboğlu), Bir Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.347-351. Brussa, Berlin, 1909. Bursa, İstanbul, 1984. “Kültürel ve Doğal Kimliği İle Bursa”, İlgi, S.69, Yıl 27, İstanbul, 1992, s.15-21. “Bursa Yeşil Cami Pencere Parmaklıklarındaki Gümüş Kakma Motifler”, Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler, 23-27 Eylül 1991 İstanbul, C.III, Vol. III, Ankara, 1995, s.435-444. “İznik Tiyatro Kazısı, 1987”, X. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, (Ankara 23-27 Mayıs 1988), Ankara, 2003, s339-382. “Tokat ve Çevresi Mimari Eserlerdeki Hadisler”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986, Ankara, 1987, s.463-480. Amasya Kaya Kitabesi (Bayezid Paşa İmareti Vakfiyesi), Ankara, 2004. Tarihe Mührünü Basan Bursa’da Saltanat Süren Osmanlı Sultanları, İstanbul, 1987. “Bursa Yeşil Cami’de 2009/2010 Restorasyonu”, XIV. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 20-22 Ekim 2010, Konya, 2011, s.629-653. Tarihi ve Turistik Yeşil Bursa, Bursa, 1984. “Dünden Bugüne Yıldırım Külliyesi”, Vakıf ve Kültür,1/2, Ağustos 1998, s.40-44. “Osmanlı Öncesi Bursa”, Bir Masaldı Bursa, 826 Yenişehirlioğlu (Çalışlar), F., Yerasimos, S., Yetkin, S.K., Yetkin, Ş., Yıldırım, S., Yıldız, S.T., İstanbul, Kasım 1996, s.11-15. “Osmanlı Başkenti, Osmanlı Kenti Bursa”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, Kasım 1996, s.19-47. Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları, Ankara, Temmuz 1989. “Osmanlı İstanbul’unun Kuruluşu”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı "Uluslarüstü Bir Miras", İstanbul, 1999, s.195-229. Türk Mimarisi, Ankara, 1970. İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul, 1984. İslam Mimarisi, Ankara, 1965. L’Architecture Turque en Turquıe, Paris, 1962. “Bursa Yeşil Camii’nin Hünkar Mahfilindeki Çiniden Zemin Döşemesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s.97-102. “Tokat’ta Horozlu İmaret”, IX. Türk Tarih Kongresi, (Ankara, 21-25 Eylül 1981 Kongreye Sunulan Bildiriler), C.III, Ankara, 1989, s.13371344. Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, 1986. Diyarbakır Yapılarında Çini Süsleme, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2001. Kuruluşundan XVIII. Yüzyıla Kadar RumeliEdirne Kent Kurgusu ve Yapı Grupları (Manzume, İmaret, Külliye) İlişkisinin Çağdaş Kent ve Mimarlık İlkeleri Açısından Değerlendirilmesi, (Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, Ağustos 1991. Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2001. 827 Yılmazyaşar, H., Yosunkaya, B., Yurt Ansiklopedisi, Yücel, E., Yücel, Y.-Sevim, A., Yüksel, İ.A., Orhan Gazi Döneminde İznik Kenti ve Mimarisi, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Ocak 2003. Bursa ve İznik’teki Erken Dönem Osmanlı Yapılarında Devşirme Malzeme Kullanımı, (Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık A.B.D., Mimarlık Tarihi ve Kuramı Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2007. “Bursa”, C.3, İstanbul, 1982, s.1611-1801. “Bursa Yeşil Külliyesi”, Arkitekt, S.318, 1965, s.31-35. Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, 1989. Türkiye Tarihi, Osmanlı Dönemi (1300-1566), C.2, Ankara, 1990. “XV. Yüzyıl Ortasına Kadar Osmanlı-Türk Dönemi Bursa Mimarisi”, Bir Masaldı Bursa, İstanbul, 1996, s.159-175. Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), V, İstanbul, 1983. 828 Resim 1. İznik Orhan Gazi İmareti. Kalan Duvar Parçası. Resim 2. İznik Orhan Gazi İmareti. Sütun Kaidelerinden Biri. Resim 3. İznik Orhan Gazi İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 4. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 5. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Doğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 6. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Doğu Cephe. Giriş Eyvanı. Resim 7. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. İbadet Mekanı. Doğu Duvarı. Resim 8. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. İbadet Mekanı. Mihrap. Resim 9. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Doğudaki Koridorun Güney Kesimi. Resim 10. Yenişehir Postinpuş Baba Zaviyesi. Kuzeydeki Tabhane Mekanı. Resim 11. Arapkir Ulu Camii. Doğu Cephe. Resim 12. Arapkir Ulu Camii. Kuzey Cepheden Detay ve Taçkapı. Resim 13. Arapkir Ulu Camii. Taçkapı. Resim 14. Arapkir Ulu Camii. Örtülerden Detay. Resim 15. Arapkir Ulu Camii. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 16. Arapkir Ulu Camii. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanının Avluya Açılan Kemeri. Resim 17. Arapkir Ulu Camii. Mihrap. Resim 18. Arapkir Ulu Camii. Mihraptan Detay. Resim 19. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Kuzeybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 20. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Kuzey Cephe. Resim 21. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Temel Duvarlarının Kalıntıları. Resim 22. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 23. Bilecik Orhan Gazi İmareti. İbadet Mekanı ve Mihrap. Resim 24. Bilecik Orhan Gazi İmareti. Avlunun Doğu Duvarındaki Nişte Yer Alan Kalemişi Süsleme. Resim 25. Bursa Hüdavendigar İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş (10.08.2006). Resim 26. Bursa Hüdavendigar İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş (19.12.2009). Resim 27. Bursa Hüdavendigar İmareti. Doğu Cephe (10.08.2006). Resim 28. Bursa Hüdavendigar İmareti. Batı Cephe (19.12.2009). Resim 29. Bursa Hüdavendigar İmareti. Giriş Açıklığı (10.08.2006). Resim 30. Bursa Hüdavendigar İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı (10.08.2006). Resim 31. Bursa Hüdavendigar İmareti. Avlunun Örtüsü (10.08.2006). Resim 32. Bursa Hüdavendigar İmareti. Doğu Eyvanı. Güneydoğudaki Tabhane Mekanlarının Girişleri (10.08.2006). Kuzeydoğu ve Resim 33. Bursa Hüdavendigar İmareti. İbadet Mekanı (10.08.2006). Resim 34. Bursa Hüdavendigar İmareti. Onarım Kitabesi (10.08.2006). Resim 35. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 36. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Duvar Tekniği ve Örtülerden Detay. Resim 37. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 38. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Taçkapı. Resim 39. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Avlu. Resim 40. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Avlunun Örtüsü ve Geçişleri. Resim 41. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 42. İznik Nilüfer Hatun İmareti. İbadet Mekanı. Resim 43. İznik Nilüfer Hatun İmareti. Mihrap. Resim 44. İznik Nilüfer Hatun İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 45. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Kuzey Cephe ve Türbe. Resim 46. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Kuzeybatı Cephe. Resim 47. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Batı Cephe. Resim 48. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Son Cemaat Yeri. Resim 49. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Avlu. Resim 50. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. Doğudaki Tabhane Mekanındaki Niş. Resim 51. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. İbadet Mekanı. Resim 52. İznik Yakup Çelebi Zaviyesi. İbadet Mekanı ile Avlunun Örtü ve Geçişlerinden Detay. Resim 53. Bursa Ali Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş 19.12.2009. Resim 54. Bursa Ali Paşa İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş 10.08.2006. Resim 55. Bursa Ali Paşa İmareti. Batı Cepheden Genel Görünüş 10.08.2006. Resim 56. Bursa Ali Paşa İmareti. Batı Cepheden Genel Görünüş 19.12.2009. Resim 57. Bursa Ali Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Güney Duvarı 10.08.2006. Resim 58. Bursa Ali Paşa İmareti. Taçkapı 10.08.2006. Resim 59. Bursa Ali Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı 10.08.2006. Resim 60. Bursa Ali Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Güney Duvarı 10.08.2006. Resim 61. Bursa Ali Paşa İmareti. İbadet Mekanı 10.08.2006. Resim 62. Bursa Ali Paşa İmareti. İbadet Mekanının Örtüsü 10.08.2006. Resim 63. Milas Firuz Bey İmareti. Kuzey Cephe. Genel Görünüş 03.01.2008. Resim 64. Milas Firuz Bey İmareti. Güney Cephe 03.08.2008. Resim 65. Milas Firuz Bey İmareti. Taçkapı 03.01.2008. Resim 66. Milas Firuz Bey İmareti. Taçkapıdan Detay ve Kitabe 21.12.2007. Resim 67. Milas Firuz Bey İmareti. Avlunun Örtüsü 03.01.2008. Resim 68. Milas Firuz Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü 03.01.2008. Resim 69. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanı 03.01.2008. Resim 70. Milas Firuz Bey İmareti. İbadet Mekanının Örtüsü 03.01.2008. Resim 71. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Kuzey Cephe. Resim 72. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Batı Cephe. Resim 73. Ebu İshak Zaviyesi. Son Cemaat Yerinin Batı Kesimi. Resim 74. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 75. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. Doğudaki Tabhane Mekanının Doğu Duvarı. Resim 76. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. İbadet Mekanı. Resim 77. Bursa Ebu İshak Zaviyesi. İnşa Kitabesi. Resim 78. Bursa Yıldırım İmareti. Güneybatıdan Genel Görünüş. Resim 79. Bursa Yıldırım İmareti. Güneydoğu Cephe. Resim 80. Bursa Yıldırım İmareti. Batıdan Doğuya Son Cemaat Yeri. Resim 81. Bursa Yıldırım İmareti. Taçkapı. Resim 82. Bursa Yıldırım İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı ve Mahfil. Resim 83. Bursa Yıldırım İmareti. Batı Eyvanı. Resim 84. Bursa Yıldırım İmareti. Güneydoğudaki Tabhane Mekanı. Alçı Ocak ve Dolap Nişlerinden Detay. Resim 85. Bursa Yıldırım İmareti. İbadet Mekanı. Resim 86. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Kuzeybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 87. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Doğu Cepheden Genel Görünüş ve Ek Yapı. Resim 88. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Minare. Resim 89. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Taçkapı. Resim 90. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 91. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. Avlunun Örtüsü. Resim 92. Bursa Timurtaş Paşa Zaviyesi. İbadet Mekanı. Resim 93. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 94. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 95. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 96. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Giriş Eyvanı. Resim 97. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanı. Kuzey Duvarındaki Giriş ve Ocak. Resim 98. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Avlunun Örtüsü. Resim 99. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Giriş Eyvanından Batı Eyvanı. Resim 100. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Avludan Kuzey Eyvanı. Resim 101. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. Avludan İbadet Mekanı. Resim 102. Edirne Yıldırım Bayezid İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 103. Balıkesir Yıldırım İmareti. Batı Cephe. Resim 104. Balıkesir Yıldırım İmareti. Doğu Cephe. Resim 105. Balıkesir Yıldırım İmareti. Avlu. Resim 106. Balıkesir Yıldırım İmareti. Kuzeydeki Tabhane Mekanı. Resim 107. Balıkesir Yıldırım İmareti. Güneydeki Tabhane Mekanı. Resim 108. Balıkesir Yıldırım İmareti. İbadet Mekanı. Resim 109. Tokat Horozlu İmaret. Kuzeydoğudan Genel Görünüş 27.09.2010. Resim 110. Tokat Horozlu İmaret. Batıdan Genel Görünüş 27.09.2010. Resim 111. Tokat Horozlu İmaret. Doğu Cephe 27.09.2010. Resim 112. Tokat Horozlu İmaret. Giriş Eyvanı 27.09.2010. Resim 113. Tokat Horozlu İmaret. Avlu 02.12.2010. Resim 114. Tokat Horozlu İmaret. Avlu. Tabhane Mekanlarının Girişleri 02.12.2010. Resim 115. Tokat Horozlu İmaret. Avlunun Örtüsü 02.12.2010. Resim 116. Tokat Horozlu İmaret. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı 02.12.2010. Resim 117. Tokat Horozlu İmaret. Güneybatıdaki Tabhane Mekanı 02.12.2010. Resim 118. Tokat Horozlu İmaret. İbadet Mekanı 02.12.2010. Resim 119.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Kuzey Cephe ve Minare. Resim 120.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Güneydoğu Cephe. Resim 121.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Avlunun Örtüsü. Resim 122.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. Ocak Nişi. Resim 123.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. İbadet Mekanı. Resim 124.Tokat Hamza Bey Zaviyesi. İnşa Kitabesi. Resim 125. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batı Cephe. Resim 126. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Doğu Cephe. Resim 127. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Güneydoğu Cephe. Resim 128. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batı Cephedeki Taçkapı. Resim 129. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Avlu ve İbadet Mekanı Arasındaki Koridor. Resim 130. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Avlu. Batı Duvarı. Batıdaki Tabhane Girişi (Türbe Girişi). Resim 131. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batıdaki Tabhane Mekanında (Türbede) Yer Alan Ocak ve Dolap Nişleri. Resim 132. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Batıdaki Tabhane Mekanının (Türbenin) Kapısında Yer Alan Usta Kitabesi. Resim 133. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. Doğudaki Çilehane Hücreleri Arasındaki Koridor. Resim 134. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. İbadet Mekanı. Resim 135. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. İbadet Mekanı. Resim 136. Amasya Yakup Paşa Zaviyesi. İnşa Kitabesi. Resim 137. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 138. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş. Resim 139. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 140. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 141. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Taçkapı. Resim 142. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Taçkapının Ahşap Kapı Kanatları. Resim 143. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Batar Kattan Detay. Resim 144. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Avlu. Resim 145. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanında Yer Alan WC. Resim 146. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Güneybatıdaki Tabhane Mekanı. Resim 147. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Güneydoğudaki Tabhane Mekanı. Resim 148. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 149. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İbadet Mekanındaki Pencere Kanatlarından. Resim 150. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Taçkapı. İnşa Kitabesinin Ortadaki Kısmı. Resim 151-152. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İnşa Kitabesinin Sol Tarafı ve Usta Kitabesi. Resim 153-154. Amasya Bayezid Paşa İmareti. İnşa Kitabesinin Sağ Tarafı ve Usta Kitabesi. Resim 155. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Sağ Payedeki Mimar Kitabesi. Resim 156. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Sol Payedeki Mimar Kitabesi. Resim 157. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Batıdaki Kemerde Yer Alan Mimar Kitabesi. Resim 158. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Vakfiyeden Detay. Resim 159. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Kaya Kitabesi. Resim 160. Amasya Bayezid Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Tamir Kitabesi. Resim 161. Bursa Yeşil Külliyesi Genel Görünüş (08.08.2006). Resim 162. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeybatıdan Genel Görünüş (08.08.2006) Resim 163. Bursa Yeşil İmaret. Kuzey Cephe (09.08.2006) Resim 164. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapı (09.08.2006). Resim 165. Bursa Yeşil İmaret. Giriş Eyvanı Doğu Duvarı (08.08.2006). Resim 166. Bursa Yeşil İmaret. Hünkar Mahfilinin Duvarlarındaki Çinilerden Detay (08.08.2006). Resim 167. Bursa Yeşil İmaret. Avlunun Kuzey Duvarı (09.08.2006). Resim 168 Bursa Yeşil İmaret. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanında Yer Alan Alçıdan Ocak ve Dolap Nişleri (09.08.2006). Resim 169. Bursa Yeşil İmaret. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü (08.08.2006). Resim 170. Bursa Yeşil İmaret. Güneybatıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü ve Geçişleri (08.08.2006). Resim 171. Bursa Yeşil İmaret. Doğudaki Eyvanının Örtüsü (08.08.2006). Resim 172. Bursa Yeşil İmaret. Örtü ve Geçişlerdeki Kalemişi Süslemelerin Restorasyon Sonrası Durumu (08.05.2011). Resim 173. Bursa Yeşil İmaret. İbadet Mekanı (09.08.2006). Resim 174. Bursa Yeşil İmaret. Batı Eyvanı. Batı Duvarının Alt Sırasında Yer Alan Pencere Kanatlarından (09.08.2006). Resim 175. Bursa Yeşil İmaret. Mihrap (09.08.2006). Resim 176. Bursa Yeşil İmaret. İnşa Kitabesi (sağ yan) (08.08.2006). Resim 177. Bursa Yeşil İmaret. İnşa Kitabesi (orta) (08.08.2006). Resim 178. Yeşil İmaret. İnşa Kitabesi (sol yan) (08.08.2006). Resim 179. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapı. Batıdaki Mihrabiyedeki Kitabe (08.08.2006). Resim 180. Bursa Yeşil İmaret. Taçkapı. Doğudaki Mihrabiyedeki Kitabe (08.08.2006). Resim 181. Bursa Orhan İmareti. Doğu Cephe. Resim 182. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yerinin Kuzey Cephesi. Resim 183. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yeri. Doğudan Batıya Genel Görünüş. Resim 184. Bursa Orhan İmareti. Avlu. Kuzey Duvarında Yer Alan Kadınlar Mahfili. Resim 185. Bursa Orhan İmareti. Avlunun Örtüsü. Resim 186. Bursa Orhan İmareti. İbadet Mekanı. Resim 187. Bursa Orhan İmareti. Onarım Kitabesi. Resim 188. Bursa Orhan İmareti. Son Cemaat Yerindeki Onarım Kitabesi. Resim 189. Manisa Ali Bey İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş. Resim 190. Manisa Ali Bey İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 191. Manisa Ali Bey İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 192. Manisa Ali Bey İmareti. Güneydoğudan Genel Görünüş. Resim 193. Manisa Ali Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 194. Manisa Ali Bey İmareti. Kadınlar Mahfili. Resim 195. Manisa Ali Bey İmareti. Avlu. Resim 196. Manisa Ali Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından Avlu ve Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 197. Manisa Ali Bey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 198. Manisa Ali Bey İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 199. Edirne Gazi Mihal İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 200. Edirne Gazi Mihal İmareti. Güneydoğudan Genel Görünüş. Resim 201. Edirne Gazi Mihal İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 202. Edirne Gazi Mihal İmareti. Taçkapı. Resim 203. Edirne Gazi Mihal İmareti. Avlu. Resim 204. Edirne Gazi Mihal İmareti. Avlunun Kubbe ve Geçişlerinden Detay. Resim 205. Edirne Gazi Mihal İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Örtüsünden Detay. Resim 206. Edirne Gazi Mihal İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Güney Duvarı. Resim 207. Edirne Gazi Mihal İmareti. İbadet Mekanı. Resim 208. Edirne Gazi Mihal İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 209.Edirne Muradiye İmareti. Muradiye Tepesi’nden Genel Görünüş. Resim 210. Edirne Muradiye İmareti. Güneyden Genel Görünüş. Resim 211. Edirne Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 212. Edirne Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 213. Edirne Muradiye İmareti. Taçkapı. Resim 214. Edirne Muradiye İmareti. Avlu. Resim 215. Edirne Muradiye İmareti. Avlunun Örtüsü. Resim 216. Edirne Muradiye İmareti. Avludan Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 217. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Resim 218. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanının Doğu Duvarı. Resim 219. Edirne Muradiye İmareti. İbadet Mekanının Doğu Duvarı. Resim 220. Edirne Muradiye İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 221. Bursa Muradiye İmareti. Kuzey Cephe. Resim 222. Bursa Muradiye İmareti. Kuzeydoğu Cephe. Resim 223. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzeybatı Kemeri. Resim 224. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Orta Kemerin Doğusundaki Kemer. Resim 225. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yerinin Ayakları ve Şadırvan. Resim 226. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzey Duvarı. Resim 227. Bursa Muradiye İmareti. Son Cemaat Yeri. Kuzeydoğudaki Pencere. Resim 228. Bursa İmareti. Giriş Eyvanı. Muradiye Resim 229. Bursa Muradiye İmareti. Giriş Eyvanının Tavanı. Resim 230. Bursa Muradiye İmareti. Giriş Açıklığının Ahşap Kapı Kanatları. Resim 231. Bursa Muradiye İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı ve Kadınlar Mahfili. Resim 232. Bursa Muradiye İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 233. Bursa Muradiye İmareti. Kuzeydoğudaki Koridor. Resim 234. Bursa Muradiye İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı. Resim 235. Bursa Muradiye İmareti. İbadet Mekanı. Resim 236. Bursa Muradiye İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 237. Edirne Beylerbeyi İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 238. Edirne Beylerbeyi İmareti. Doğu Cephe. Resim 239. Edirne Beylerbeyi İmareti. Güneybatıdan Genel Görünüş. Resim 240. Edirne Beylerbeyi İmareti. Son Cemaat Yerinden Detay. Resim 241. Edirne Beylerbeyi İmareti. Son Cemaat Yerinden Detay. Resim 242. Edirne Beylerbeyi İmareti. Taçkapı. Resim 243. Edirne Beylerbeyi İmareti. İbadet Mekanından Avlu. Resim 244. Edirne Beylerbeyi İmareti. İbadet Mekanı. Resim 245. Havza Mustafa Bey İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 246. Havza Mustafa Bey İmareti. Doğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 247. Havza Mustafa Bey İmareti. Kuzey Cephe ve Örtülerden Detay. Resim 248. Havza Mustafa Bey İmareti. Giriş Eyvanı ve Kuzeydeki Tabhane Mekanının Giriş Cephesi. Resim 249. Havza Mustafa Bey İmareti. Taçkapı. Resim 250. Havza Mustafa Bey İmareti. Avludan Kuzeydeki Tabhane Mekanlarının Girişleri. Resim 251. Havza Mustafa Bey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 252. Havza Mustafa Bey İmareti. İnşa Kitabesinin Sağ Kısmı. Resim 253. Havza Mustafa Bey İmareti. İnşa Kitabesinin Orta Kısmı. Resim 254. Havza Mustafa Bey İmareti. İnşa Kitabesinin Sol Kısmı. Resim 255. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 256. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzey Cepheden Detay. Resim 257. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzey Cephe ve Şadırvan. Resim 258. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Giriş Mekanının Örtüsü. Resim 259. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanının Girişi. Resim 260. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 261. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 262. Amasya Yörgüç Paşa İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 263. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Doğu Cephe. Resim 264. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Güneybatı Cephe. Resim 265. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Kuzey Cephe. Resim 266. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı. Resim 267. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı. Ahşap Kapı Kanatlarından Detay. Resim 268. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. Avlu. Resim 269. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 270. Osmancık Koca Mehmet Paşa İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 271. Ankara Karacabey İmareti. Güney Cephe 12.03.2010. Resim 272. Ankara Karacabey İmareti. Güneybatıdan Genel Görünüş 18.01.2010. Resim 273. Ankara Karacabey İmareti. Güney Cephe 18.01.2010. Resim 274. Ankara Karacabey İmareti. Son Cemaat Yeri 10.04.2010. Resim 275. Ankara Karacabey İmareti. Taçkapı 03.01.2008. Resim 276. Ankara Karacabey İmareti. Ahşap Kapı Kanatları. Resim 277. Ankara Karacabey İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı 12.03.2010. Resim 278. Ankara Karacabey İmareti. Avlunun Örtü ve Geçişleri 12.03.2010. Resim 279. Ankara Karacabey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Alçı Ocak 10.04.2010. Resim 280. Ankara Karacabey İmareti. İbadet Mekanı 10.04.2010. Resim 281. Edirne Mezid Bey İmareti. Doğudan Genel Görünüş. Resim 282. Edirne Mezid Bey İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 283. Edirne Mezid Bey İmareti. Avlu. Resim 284. Edirne Mezid Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından Avlu ve Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 285. Edirne Mezid Bey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 286. Edirne Mezid Bey İmareti. Onarım Kitabesi. Resim 287. Tire Yahşi Bey İmareti. Tire Yalınayak Camii Minaresi’nden Genel Görünüş. Resim 288. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğu Cephe. Resim 289. Tire Yahşi Bey İmareti. Minare ve Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 290. Tire Yahşi Bey İmareti. Son Cemaat Yeri ve Şadırvan. Resim 291. Tire Yahşi Bey İmareti. Taçkapı. Resim 292. Tire Yahşi Bey İmareti. Taçkapının Özgün Kapı Kanatları. Resim 293. Tire Yahşi Bey İmareti. Avlu. Resim 294. Tire Yahşi Bey İmareti. Avlu. Resim 295. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Kapısı. Resim 296. Tire Yahşi Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanındaki Ocak Nişi. Resim 297. Tire Yahşi Bey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 298. Tire Yahşi Bey İmareti. Mihrap. Resim 299. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Ulu Cami’nin Minaresinden Doğu Cephe. Resim 300. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Doğu Cephedeki Giriş Revağı ve Taçkapı. Resim 301. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Avludan Kuzeydeki Eyvan. Resim 302. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Avludan Güneydeki Eyvan ve Tabhane Girişi. Resim 303. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Güneydoğudaki Tabhane Mekanı. Resim 304. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Güneydeki Eyvan. Türbe ve Mihrap Nişi. Resim 305. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Girişteki Nişte Yer Alan Kitabe. Resim 306. Kütahya Yakup Çelebi İmareti. Taçkapıdaki Onarım Kitabesi. Resim 307. Osmancık Akşemseddin Camii. Kuzey Cephe. Resim 308. Osmancık Akşemseddin Camii. Kuzey Cephe (Eylül 1993 Y. Demiralp’ten). Resim 309. Osmancık Akşemseddin Camii. Batı Cephe. Resim 310. Osmancık Akşemseddin Camii. Doğu Cephe. Resim 311. Osmancık Akşemseddin Camii. Avlu. Resim 312. Osmancık Akşemseddin Camii. Batıdaki Tabhane Mekanının Örtüsü. Resim 313. Osmancık Akşemseddin Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 314. Osmancık Akşemseddin Camii. İbadet Mekanı. Resim 315. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Doğu Cephe 28.11.2007. Resim 316. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Batı Cephe 28.11.2007. Resim 317. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Batı Cephe 25.04.2010. Resim 318. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Son Cemaat Yeri 27.03.2008. Resim 319. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Son Cemaat Yeri 25.04.2010. Resim 320. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Taçkapı 28.11.2007. Resim 321. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Avlu 08.11.2009. Resim 322. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Avlu 25.04.2010. Resim 323. Kastamonu İsmail Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı 28.11.2007. Resim 324. Kastamonu İsmail Bey İmareti. İbadet Mekanı 28.11.2007. Resim 325. Kastamonu İsmail Bey İmareti. İbadet Mekanı 25.04.2010. Resim 326. Kastamonu İsmail Bey İmareti. İnşa Kitabesi 28.11.2007. Resim 327. Bursa Karacabey İmareti. Batı Cepheden Genel Görünüş. Resim 328. Bursa Karacabey İmareti. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı. Resim 329. Bursa Karacabey İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 330. Bursa Karacabey İmareti. Avlu. Resim 331. Bursa Karacabey İmareti. Doğudaki Koridor. Resim 332. Bursa Karacabey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 333. Bursa Karacabey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 334. Bursa Karacabey İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 335. Bursa Hamza Bey İmareti. Kuzey Cephe. Resim 336. Bursa Hamza Bey İmareti. Güneydoğu Cephe. Resim 337. Bursa Hamza Bey İmareti. Örtü ve Saçaklar. Resim 338. Bursa Hamza Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 339. Bursa Hamza Bey İmareti. Taçkapı. Resim 340. Bursa Hamza Bey İmareti. Avlu. Resim 341. Bursa Hamza Bey İmareti. Avlunun Örtüsü. Resim 342. Bursa Hamza Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Güney Duvarı. Resim 343. Bursa Hamza Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 344. Bursa Hamza Bey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 345. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Batı Cephe. Resim 346. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı. Resim 347. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Koridorun Kuzey Kesimi. Resim 348. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Koridorun Doğu Kesimi. Resim 349. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanları. Resim 350. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 351. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Avlu. Resim 352. İstanbul Mahmut Paşa Camii. Avlu ve İbadet Mekanının Batı Duvarı. Resim 353. İstanbul Mahmut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Resim 354. İstanbul Mahmut Paşa Camii. İnşa ve Onarım Kitabeleri. Resim 355. Amasya Hızır Paşa İmareti. Güneydoğu Cephe. Resim 356. Amasya Hızır Paşa İmareti. Doğu Cepheden Detay. Resim 357. Amasya Hızır Paşa İmareti. Minare. Resim 358. Amasya Hızır Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 359. Amasya Hızır Paşa İmareti. Avludan Doğudaki Tabhane Mekanı ve Giriş. Resim 360. Amasya Hızır Paşa İmareti. Avlu. Resim 361. Amasya Hızır Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 362. Amasya Hızır Paşa İmareti. İbadet Mekanının Tavanından Detay. Resim 363. Bursa Aynalı İmaret. Kuzey Cephe. Resim 364. Bursa Aynalı İmaret. Kuzeybatı Cephe. Resim 365. Bursa Aynalı İmaret. Batı Cephe. Resim 366. Bursa Aynalı İmaret. Doğu Cephe. Resim 367. Bursa Aynalı İmaret. Avlu Kuzey Duvarı ve Kadınlar Mahfili. Resim 368. Bursa Aynalı İmaret. İbadet Mekanı. Resim 369. İstanbul Murat Paşa İmareti. Doğudan Genel Görünüş. Resim 370. İstanbul Murat Paşa İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 371. İstanbul Murat Paşa İmareti. Taçkapı. Resim 372. İstanbul Murat Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 373. İstanbul Murat Paşa İmareti. Avlu ve İbadet Mekanını Ayıran Kemer ve Kubbe Geçişleri. Resim 374. İstanbul Murat Paşa İmareti. Kuzeybatıdaki Tabhane Mekanı. Resim 375. İstanbul Murat Paşa İmareti. Güneybatıdaki Tabhane Mekanı. Resim 376. İstanbul Murat Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 377. İstanbul Murat Paşa İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 378. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş. Resim 379. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Doğu Cephe. Resim 380. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 381. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı. Resim 382. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 383. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Avlunun Örtüsü. Resim 384. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Sonradan Kapatılan Ocak Nişi. Resim 385. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 386. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Orijinal Kapı Kanadı ve Pencere Doğramaları. Resim 387. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 388. İstanbul Rum Mehmet Paşa İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 389. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Kuzey Cepheden Genel Görünüş. Resim 390. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Kuzey Cepheden Genel Görünüş. Resim 391. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Doğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 392. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri ve Şadırvan. Resim 393. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 394. Afyonkarahisar Gedik Ahmet Paşa İmareti. Onarım Kitabesi. Resim 395. İnegöl İshak Paşa İmareti. Kuzeydoğu Cepheden Genel Görünüş 17.12.2009. Resim 396. İnegöl İshak Paşa İmareti. Doğu Cephe 17.12.2009. Resim 397. İnegöl İshak Paşa İmareti. Taçkapı 28.11.2007. Resim 398. İnegöl İshak Paşa İmareti. Avlunun Kuzey Duvarı 17.12.2009. Resim 399. İnegöl İshak Paşa İmareti. Avlunun Örtüsü 17.12.2009. Resim 400. İnegöl İshak Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından Avlu ve Batıdaki Tabhane Mekanı 17.12.2009. Resim 401. İnegöl İshak Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı 17.12.2009. Resim 402. İnegöl İshak Paşa İmareti. İbadet Mekanı 17.12.2009. Resim 403. Geyve Elvan Bey İmareti. Kuzeybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 404. Geyve Elvan Bey İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 405. Geyve Elvan Bey İmareti. Güney Cephe. Resim 406. Geyve Elvan Bey İmareti. Avlu. Resim 407. Geyve Elvan Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Kubbe Geçişleri. Resim 408. Geyve Elvan Bey İmareti. İbadet Mekanı. Resim 409. İstanbul Davut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri. Resim 410. İstanbul Davut Paşa Camii. Taçkapı. Resim 411. İstanbul Davut Paşa Camii. Taçkapıdan Detay. Resim 412. İstanbul Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Kuzey Duvarı. Resim 413. İstanbul Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Güney Duvarı. Resim 414. İstanbul Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Doğu Duvarı. Doğudaki Tabhane Mekanının Girişi. Resim 415. İstanbul Davut Paşa Camii. İnşa Kitabesi. Resim 416. Tokat Hatuniye İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 417. Tokat Hatuniye İmareti. Batı Cephe. Resim 418. Tokat Hatuniye İmareti. Doğu Cepheden Detay. Resim 419. Tokat Hatuniye İmareti. Doğu Cepheden Detay. Resim 420. Tokat Hatuniye İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 421. Tokat Hatuniye İmareti. Taçkapı. Resim 422. Tokat Hatuniye İmareti. İbadet Mekanı. Kuzey Duvarı. Resim 423. Tokat Hatuniye İmareti. İbadet Mekanı. Batı Duvarı. Resim 424. Tokat Hatuniye İmareti. İbadet Mekanı. Güney Duvarı. Resim 425. Tokat Hatuniye İmareti. İnşa Kitabesi ve Taçkapıdan Detay. Resim 426. Amasya Sofular İmareti. Kuzeydoğudan Genel Görünüş. Resim 427. Amasya Sofular İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 428. Amasya Sofular İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı ve Avluya Ulaşımı Sağlayan Sonradan Açılmış Kapı. Resim 429. Amasya Sofular İmareti. Avlunun Kapısı ve İnşa Kitabesi. Resim 430. Amasya Sofular İmareti. Avlunun Örtüsünden Detay. Resim 431. Amasya Sofular İmareti. Avlu ve Batıdaki Tabhane Mekanlarının Girişleri. Resim 432. Amasya Sofular İmareti. Kuzeydoğudaki Tabhane Mekanı. Resim 433. Amasya Sofular İmareti. İbadet Mekanının Kapısı. Resim 434. Amasya Sofular İmareti. İbadet Mekanı. Resim 435. Amasya Sofular İmareti. İbadet Mekanı. Geçişlerden Detay. Resim 436. Amasya Sofular İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 437. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Güneydoğu Cepheden Genel Görünüş. Resim 438. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Güney Cephe. Resim 439. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Batı Cephe. Resim 440. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Doğu Cephe. Türbe ve Hazire. Resim 441. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 442. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Taçkapı. Resim 443. Amasya Mehmet Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 444. Amasya Mehmet Paşa İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 445. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanının Kapısı Üzerinde Yer Alan Onarım Kitabesi. Resim 446. Amasya Mehmet Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanının Kapısı Üzerinde Yer Alan Onarım Kitabesi. Resim 447. Edirne II. Bayezid Külliyesi. Güneyden Genel Görünüş 2008. Resim 448. Edirne II. Bayezid Külliyesi. Batıdan Genel Görünüş 2008. Resim 449. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Batıdaki Tabhane Mekanı (İska İnş.Arşivi’nden). Resim 450. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Esnasında Batıdaki Tabhane Mekanı 2008. Resim 451. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Son Cemaat Yeri (İska İnş.Arşivi’nden). Resim 452. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Avlu Revakları (İska İnş.Arşivi’nden). Resim 453. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Esnasında Avlu Revakları 2008. Resim 454. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Esnasında Son Cemaat Yeri Cephesi 2008. Resim 455. Edirne II. Bayezid İmareti. Taçkapı 2008. Resim 456. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Öncesi Tabhane Mekanlarının Kapı ve Pencere Kanatları (İska İnş.Arşivi’nden). Resim 457. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Sırasında Doğudaki Tabhane Mekanı ve Onarılan Pencere Kanatlarından 2008. Resim 458. Edirne II. Bayezid İmareti. Onarım Sırasında Doğudaki Tabhane Mekanın Ortadaki Biriminin Örtüsü 2008. Resim 459. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanı 2008. Resim 460. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı 2008. Resim 461. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanı. Hünkar Mahfili 2008. Resim 462. Edirne II. Bayezid İmareti. İbadet Mekanının Örtüsü 2008. Resim 463. Manisa Hatuniye Camii. Güneyden Genel Görünüş. Resim 464. Manisa Hatuniye Camii. Güneydoğudan Genel Görünüş. Resim 465. Manisa Hatuniye Camii. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 466. Manisa Hatuniye Camii. Kuzey Girişi. Resim 467. Manisa Hatuniye Camii. Son Cemaat Yeri. Resim 468. Manisa Hatuniye Camii. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı. Resim 469. Manisa Hatuniye Camii. İbadet Mekanı. Resim 470. Manisa Hatuniye Camii. İbadet Mekanı. Batıdaki Tabhane Mekanları. Resim 471. Manisa Hatuniye Camii. İnşa Kitabesi. Resim 472. Manisa Hatuniye Camii. Onarım Kitabesi. Resim 473. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Kuzey Cephe. Resim 474. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 475. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Taçkapı. Resim 476. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Avlunun Güney Duvarı. Resim 477. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Avlunun Batı Duvarı. Resim 478. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Avlunun Örtüsü. Resim 479. Kurşunlu Yıldırım İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 480. Kurşunlu Yıldırım İmareti. İbadet Mekanı. Resim 481. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Doğu Cephe. Resim 482. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Detay. Resim 483. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 484. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Taçkapı. Resim 485. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Taçkapının Ahşap Kapı Kanatları. Resim 486. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Avlu. Resim 487. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 488. Vezirköprü Taceddin Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 489. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 490. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Güneydoğu Cephe. Resim 491. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 492. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Taçkapı. Resim 493. İnecik Hüseyin Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 494. İnecik Hüseyin Bey İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı. Resim 495. İnecik Hüseyin Bey İmareti. İbadet Mekanının Güney Duvarı. Resim 496. İnecik Hüseyin Bey İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 497. Yenişehir Bali Bey İmareti. Batı Cepheden Detay. Resim 498. Yenişehir Bali Bey İmareti. Minare. Resim 499. Yenişehir Bali Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 500. Yenişehir Bali Bey İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 501. Yenişehir Bali Bey İmareti. Taçkapı. Resim 502. Yenişehir Bali Bey İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı. Resim 503. Yenişehir Bali Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanından İbadet Mekanı ve Batıdaki Tabhane Mekanının Giriş Açıklığı. Resim 504. Yenişehir Bali Bey İmareti. İbadet Mekanının Doğu Duvarı ve Doğudaki Tabhane Mekanının Giriş Açıklığı. Resim 505. Yenişehir Bali Bey İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Ocak Nişi. Resim 506. Yenişehir Bali Bey İmareti. İbadet Mekanının Güney Duvarı. Resim 507. İstanbul II. Bayezid Camii. Kuzeybatıdan Genel Görünüş. Resim 508. İstanbul II. Bayezid Camii. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 509. İstanbul II. Bayezid Camii. Avlu. Kuzeyden Genel Görünüş. Resim 510. İstanbul II. Bayezid Camii. Avlu Revakları ve Şadırvan. Resim 511. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanının Kuzey Taçkapısı. Resim 512. İstanbul II. Bayezid Camii. Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 513. İstanbul II. Bayezid Camii. Batıdaki Tabhane Mekanının Örtüleri. Resim 514. İstanbul II. Bayezid Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 515. İstanbul II. Bayezid Camii. Doğudaki Tabhane Mekanının Pencere Kanatlarından. Resim 516. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanından Detay. Resim 517. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanının Güney Duvarı. Resim 518. İstanbul II. Bayezid Camii. İbadet Mekanı. Örtü ve Geçişlerden Detay. Resim 519. İstanbul II. Bayezid Camii. Müezzin Mahfili. Resim 520. İstanbul II. Bayezid Camii. Mihrap. Resim 521. İstanbul II. Bayezid Camii. Minber. Resim 522. İstanbul II. Bayezid Camii. İnşa Kitabesi. Resim 523. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Güney Cephe 22.11.2008. Resim 524. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri 22.11.2008. Resim 525. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Son Cemaat Yeri 23.04.2010. Resim 526. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı Girişi 23.04.2010. Resim 527. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı 22.11.2008. Resim 528. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı 23.04.2010. Resim 529. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. İbadet Mekanı. Mihrap ve Minber 22.11.2008. Resim 530. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Harim Girişi Üzerindeki Tamir Kitabesi 22.11.2008. Resim 531. İstanbul Kara Davut Paşa Camii. Batıdaki Pencere Üzerindeki Tamir Kitabesi 22.11.2008. Resim 532. Trabzon Gülbahar Hatun Külliyesi. Güneydoğudan Genel Görünüş. Resim 533. Trabzon Gülbahar Hatun Külliyesi. Doğudan Genel Görünüş. Resim 534. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 535. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Taçkapı. Resim 536. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 537. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. İbadet Mekanı ve Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 538. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. İbadet Mekanı. Resim 539. Trabzon Gülbahar Hatun İmareti. İbadet Mekanı. Resim 540. Amasya Hatuniye Camii. Güneybatıdan Genel Görünüş. Resim 541. Amasya Hatuniye Camii. Son Cemaat Yeri. Resim 542. Amasya Hatuniye Camii. İbadet Mekanının Girişi. Resim 543. Amasya Hatuniye Camii. Avlunun Kuzey Duvarı. Resim 544. Amasya Hatuniye Camii. Avlu, Doğudaki Tabhane Mekanları ve İbadet Mekanından Detay. Resim 545. Amasya Hatuniye Camii. Avlu, Batıdaki Tabhane Mekanları ve İbadet Mekanından Detay. Resim 546. Amasya Hatuniye Camii. İbadet Mekanı. Resim 547. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Kuzeyden Genel Görünüş 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 548. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Son Cemaat Yeri 23.08.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 549. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı 16.02.2010. Resim 550. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Taçkapıdan Detay 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 551. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. İbadet Mekanı 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 552. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. İbadet Mekanı 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 553. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. Minberden Detay 09.07.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 554. Diyarbakır Fatih Paşa Camii. İbadet Mekanı 23.08.2010 (Ş. Çakmak’tan). Resim 555. İstanbul Sultan Selim Külliyesi. Kuzeybatıdan Genel Görünüş 23.11.2008. Resim 556. İstanbul Sultan Selim Camii. Güneybatıdan Genel Görünüş 15.02.2010. Resim 557. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Avlunun Kuzey Cephesi 23.11.2008. Resim 558. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında Batı Cephe 15.02.2010. Resim 559. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Avlu ve Şadırvan 23.11.2008. Resim 560. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Avlu. Kuzey Cephe 23.11.2008. Resim 561. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Taçkapı 23.11.2008. Resim 562. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında Ahşap Kapı Kanatları 15.02.2010. Resim 563. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Batıdaki Tabhane Mekanı. Ortadaki Dağılım Mekanının Örtüsü 23.11.2008. Resim 564. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sırasında Doğudaki Tabhane Mekanı 23.11.2008. Resim 565. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında Batıdaki Tabhane Mekanı 15.02.2010. Resim 566. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında İbadet Mekanı 15.02.2010. Resim 567. İstanbul Sultan Selim Camii. Restorasyon Sonrasında İbadet Mekanı 15.02.2010. Resim 568. İstanbul Sultan Selim Camii. İnşa Kitabesi 23.11.2008. Resim 569. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. Güneybatı Cepheden Genel Görünüş. Resim 570. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. Son Cemaat Yeri. Resim 571. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanının Kuzey Duvarı. Resim 572. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Örtü Sisteminden Detay. Resim 573. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanı. Resim 574. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İbadet Mekanından Detay. Resim 575. Sincanlı Sinan Paşa İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 576. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Güneydoğudan Genel Görünüş. Resim 577. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Son Cemaat Yeri ve Taçkapı. Resim 578. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanı. Resim 579. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanı. Resim 580. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanının Batı Duvarı. Resim 581. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. İbadet Mekanının Örtüsü. Resim 582. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanı. Resim 583. İstanbul Piri Mehmet Paşa Camii. Doğudaki Tabhane Mekanının Örtüsü. Resim 584. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş 09.03.2010. Resim 585. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Batı Cephe 30.06.2010. Resim 586. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Son Cemaat Yeri 12.11.2009. Resim 587. Fethiye Uzun Hasan İmareti. Son Cemaat Yeri. Doğudaki Tabhane Mekanının Girişi 30.06.2010. Resim 588. Fethiye Uzun Hasan İmareti. İbadet Mekanı 30.06.2010 Resim 589. Fethiye Uzun Hasan İmareti. İbadet Mekanı 30.06.2010 Resim 590. Fethiye Uzun Hasan İmareti. İnşa Kitabesi 30.06.2010. Resim 591. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Kuzeybatıdan Genel Görünüş (M. Top’tan). Resim 592. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Güney Cephe (M. Top’tan). Resim 593. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Batı Cephe (M. Top’tan). Resim 594. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Son Cemaat Yeri (M. Top’tan). Resim 595. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Giriş Eyvanından Detay. Resim 596. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Batıdaki Tabhane Mekanından İbadet Mekanı ve Doğudaki Tabhane Mekanı (M. Top’tan). Resim 597. Kozluk İbrahim Bey İmareti. İbadet Mekanı ve Batıdaki Tabhane Mekanı. Resim 598. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Mihrap. Resim 599. Kozluk İbrahim Bey İmareti. İnşa Kitabesi. Resim 600. Kozluk İbrahim Bey İmareti. Onarım Kitabesi. Özgeçmiş Türkan Acar; ilk ve ortaöğrenimini İzmir’de tamamladıktan sonra 2000 yılında ilk yılı hazırlık ile başlayan Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi bölümünden 2005 yılında mezun olmuştur. Aynı yıl Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., Türk-İslam Sanatı Bilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimine, 2007 yılında da doktora eğitimine başlamıştır. Yüksek lisans tezi, Bursa’daki Tabhaneli Camiler adlı çalışmadır. Lisans eğitimi boyunca Ege Üniversitesi Sanat Tarihi bölümünün yürüttüğü Kemalpaşa İlçesi Bizans Kilisesi Kurtarma Kazısı (02-03/2000) ve Beçin/Milas Kazısı’na (07-08/2002, 07-08/2003,07-08/2004) katılmıştır. 2005-2010 yılları arasında çalışmış olduğu özel mimarlık şirketinde, İzmir ve Anadolu’daki birçok tarihi eserin rölöve-restitüsyon-restorasyon projelerinde Sanat Tarihçisi olarak proje ekibinde yer almış, aynı yıllar içerisinde onarımı yapılan tarihi eserlerde de yapı denetim kontrollüğü ve danışmanlık yapmıştır. Ayrıca İzmir Arkeoloji Müzesi ile ortak yürütülen Urla Hersekzade Ahmet Paşa Hamamı’nın araştırma kazısında (08-09/2009), komite üyesi olarak görev almıştır. ÖZET: ANADOLU TÜRK MİMARİSİNDE TABHANELİ CAMİLER Bugün cami mimarisi içerisinde değerlendirilen tabhaneli camiler, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunda ve gelişmesinde etkin olan ahiler ve gezici dervişler için inşa edilmiş dini işlevinden çok sosyal amaçlara hizmet eden yapılardır. Bu yapı tipi Orta Asya’dan beri Türk mimarisinde hemen hemen tüm yapı türlerinde sevilerek kullanılan dört eyvanlı şemadan doğmuştur. Anadolu’daki tabhaneli camiler XIV. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar süren bir devre içinde inşa edilmişlerdir. İbadet dışında değişik amaçlar için inşa edilen yapılar, hizmet ettikleri kurum ve kişilere ihtiyaç kalmayınca, tamamen cami işlevini almışlardır. Bu işlev değişimi ile birlikte yapıların plan şemasında özgün dokuya uymayan bazı uygulamalara gidildiği tespit edilmiştir. Yapılan değişimler, yapıların karakteristik unsurlarından biri olan avlu ve tabhane mekanlarında görülmektedir. Kapı, pencere, şadırvan ve aydınlatma feneri gibi mimari detaylarda da değişimler dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, Anadolu’daki tabhaneli camileri bir bütün olarak ele almak ve plan şemasından yola çıkılarak bir tipoloji oluşturulması hedeflenmiştir. Bu bağlamda öncelikle arşiv çalışmaları yapılmış ve bugün ayakta olan 64 adet tabhaneli cami tespit edilmiştir. Arazi çalışmalarında yapıların rölöveleri alınmış ve fotoğrafları çekilmiştir. Katalog bölümünde yapıların kronolojik olarak sıralanmıştır. Bu bölümde tek tek ele alınan yapıların mimari ve süsleme özellikleri belirtilerek, Anadolu’da ve Anadolu dışındaki benzer tabhaneli camilerle karşılaştırmaları yapılmıştır. Yapılar ile ilgili 4 adet vaziyet, 71 adet rölöve planı, 14 adet rölöve kesiti, 14 adet rölöve görünüşü, 21 adet rölöve yapı detayı, 14 adet restitüsyon planı, 46 adet geometrik süsleme, 51 adet bitkisel süsleme, 4 adet yazı süslemesi çizilmiştir. Yapılan bu çizimler Autocad 2004, Archicad 12-13, Corel Draw 11 çizim programları ve serbest el tekniği ile hazırlanmıştır. ABSTRAKT : MOSQUE WITH TABHANES IN ANATOLIAN TURKISH ARCHİTECTURE Mosques with tabhanes, layouts of which are still being employed in contemporary mosque architecture, served rather for social purposes to serve Akhis and travelling Dervishes who were considered as critical agents in the establishment and development of Ottoman Empire. This particular typology emerged out of four-iwan schema which was repeatedly used within traditional Turkish architecture having its roots in Central Asia. Mosques with tabhanes in Anatolia were built in the period between XIV and XVI. centuries. Soon after the institutions and people which these mosques had served for had disappeared, these buildings served solely for worshipping. It has been documented that, due to the change in use, there have been some changes which were not in harmony with the original design. These interventions are visible in certain parts within these buildings such as courtyards and tabhanes spaces. These interventions are also visible within small scale architectural elements such as doors, windows, fountains and lantern. This study aims at comprehensively evaluating the set of Mosques with tabhanes at hand, and generating a typology based on existing layout schemas. The first step was to conduct an archival study in order to enlist 64 existing Mosques with tabhanes. Subsequent field study involved building surveys including photographic documentation at each site. The catalog we have created chronologically enlists these Mosques with tabhanes we have documented. Within the catalog section, we have presented the architectural and ornamental features of each Mosques with tabhanes alongside comparisons with similar type buildings inside and outside of Anatolia. We have drafted four site plans, seventy-one as-is floor plans, fourteen as is sections, fourteen as-is elevations, nineteen as-is decoration details, fourteen restitution plan, forty-six geometric decorations, fifty-one plant-based decorations, and four inscription details. These illustrations are either hand drawings or were prepared by employing computer-aided design softwares including AutoCAD 2004, ArchiCAD 12-13, Corel Draw 11.