Eski Türkçe Fiillerin Kırım Türkçesindeki Görünümü

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 9 Sayı: 43 Volume: 9 Issue: 43 Nisan 2016 April 2016 www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581 ESKİ TÜRKÇE FİLLERİN KIRIM TÜRKÇESİNDEKİ GÖRÜNÜMÜ THE OLD TURKISH VERBS HAVE BEEN COMPARED TO TODAY’S CRIMEAN TURKISH Ertan BESLİ• Öz Bu bildiride Eski Türk Yazıtları döneminde yazılmış olan Tonyukuk, Kül Tegin ve Bilge Kağan yazıtlarında yer alan fiillerden Kırım Türkçesine ulaşanlar tespit edilmiştir. Söz konusu Eski Türkçe fiillerin ses, yapı bilgisi ve anlam yönünden günümüz Kırım Türkçesindeki mirasçıları ile arasında olan benzerlik ve ayrılıkları da anlam bilim rehberliğinde art zamanlı tarihî ayrımsalkarşılaştırmalı dil bilim yöntemine göre incelenip belirlenmiştir. Bu çalışmada gerektiğinde incelenen şekillerin köken bilgisi açıklamalarına da yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, Kırım Türkçesi, Köken Bilgisi, Orhun Yazıtları, Dilbilim. Abstract In this study, the old Turkish verbs having reached to today’s Crimean Turkish have been identified. In terms of phonology, morphology and meaning, the old Turkish verbs have been compared to today’s Crimean Turkish according to the comparative method. Some etymological explanations have also been taken place when they are in need . Keywords: Old Turkish, Crimean Turkish, Etymology, Orkhun Inscriptions, Linguistics. Giriş Araştırmamızın konusu Eski Türkçe döneminde Orhun Yazıtlarında yer almış fiillerden günümüz Kırım Türkçesine ulaşanların tespit edilmesidir. Söz konusu fiillerin bir kısmı ses ve anlam özelliklerini koruyup günümüz Kırım Türkçesine ulaşmıştır. Bu fiillerden bir kısmının da ses ve anlam özellikleri günümüz Kırım Türkçesinde değişmiştir. Diğer çağdaş Türk şive ve lehçelerinde de olduğu gibi Orhun Yazıtlarında yer almış Eski Türkçe fiillerden bir kısmı da günümüz Kırım Türkçesinde kullanılmamaktadır. Fiiller kelime türleri arasında önemli bir yer tutar. Nitekim araştırıcı K. Eraslan da fiillerin Türk dilinin en önemli kelime türünü oluşturduğunu, Türk dilinin yapısını ve farklılığını belirten temel unsur olduğunu söyler. Ayrıca adı geçen araştırıcı, başka dillerden ödünçleme yoluyla alınabilen isim, sıfat ve edat gibi kelimelere mukabil fiiller de şahıs zamirleri gibi ödünç alınamaz görüşünü belirtmiştir (Eraslan 2012: 310). Bu yüzden bir dilin söz varlığı tespit edilirken ya da o dilin eski dönemdeki söz varlığını ne ölçüde koruduğu araştırılırken fiiller çok önemli bir kaynaktır. Orhun Yazıtlarında yer almış Eski Türkçe fiiller günümüz Kırım Türkçesinin Eski Türkçe özelliklerini ne kadar koruduğu konusunda önemli bir kaynak ve ölçüttür. Hemen aşağıda günümüz “Kırım Türkçesinde ses ve anlam özelliklerini koruyanlar” başlığı altında Orhun Yazıtlarında yer almış Eski Türkçe fiiller önce yer alırken söz konusu fiillerden ses ve anlam özelliklerini koruyup Kırım Türkçesine ulaşmış Eski Türkçe fiiller de hemen ardından iki nokta üst üste işaretinden sonra gelmektedir. Günümüz Kırım Türkçesinde ses ve şekil gelişimine uğramış halde yer alan Eski Türkçe fiiller de yine bir önceki cümlede gösterilen yöntemle verilmiştir: Orhun Yazıtlarında yer almış fiillerden ses ve yapı özellikleri değişip günümüz Kırım Türkçesine ulaşmış fiiller, Eski Türkçe fiillerin hemen ardından iki nokta üst üste işaretinden sonra gelmektedir. Çalışmamızda günümüz Kırım Türkçesinde anlamı değişen Eski Türkçe fiiller verildikten sonra Orhun Türkçesi döneminde yer almış günümüz Kırım Türkçesinde tespit edilememiş Eski Türkçe fiiller verilmiştir. 1. Günümüz Kırım Türkçesinde Ses ve Anlam Özelliklerini Koruyanlar aç- ‘açmak’ : aç- (KRL, JİP) aġrı- ağrımak, hasta olmak : aġır- ‘ağrımak’ : aġrı- (KRL), ağır- (KRL, JİP) aḳıt- ‘akıtmak, göndermek’ : aḳıt- (KRL, JİP) al- almak, yenmek, işgal etmek, dinlenmek, dikkate almak : al- (KRL, JİP) aş- ‘aşmak, geçmek’ : aş- (KRL) aş- ‘yükselmek, yukarıya çıkmak’ : aş- (KRL) aşan- ‘yemek yemek, yemek yenilmek’ : aşan- ( KRL) ay(ı)t- ‘demek, söylemek’ : ayt- (KRL, JİP) • Yrd. Doç. Dr., Sinop Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, ertanbesli@hotmail.com.tr - 47 - bar- ‘varmak, gitmek’ : bar- (KRL, JİP) Türkiye Türkçesindeki b- > v- ses gelişimi olmamıştır. bas- ‘basmak, bastırmak, üzerine çökmek, yenmek, ezmek’: bas- (KRL, JİP) bat- ‘batmak, güneş batmak’ : bat- (KRL, JİP) bıç- ‘biçmek, kesmek’ : bıç- (KRL, JİP) bil- ‘bilmek’ : bil- (KRL, JİP) birik- ‘birikmek, toplanmak, katılmak’ : birik- (KRL, JİP) boz- ‘bozmak, bozguna uğratmak’ : boz- (KRL, JİP) bul- ‘bulmak’ : bul- (KRL, JİP) er- ‘imek, olmak’ Bu şekil günümüz Kırım Türkçesinde ek fiil şeklinde kullanılır. ḳal- ‘kalmak’ : ḳal- (KRL, JİP) keç- ‘geçmek’ : keç- (KRL, JİP) kel- ‘gelmek’ : kel- (KRL, JİP) ḳıl- ‘kılmak, yapmak’ : kıl- (KRL, JİP) ḳız- ‘kızmak’ : ḳız- (KRL, JİP) kir- ‘girmek, dalmak’ : kir- (KRL, JİP) ḳorḳ- ‘korkmak’ : ḳorḳ- (JİP) kör- ‘görmek, bakmak, tabi olmak’ : kör- (KRL, JİP) öl- ‘ölmek’ : öl- (KRL, JİP) öt- ‘ötmek, kükremek, gürlemek’ : öt- (KRL, JİP) sanç- ‘sançmak, mızraklamak’ : sanç- (KRL, JİP) sıḳın- ‘üzülmek, yas tutmak’ : sıḳın- (KRL, JİP) sök- ‘sökmek, yarmak’ : sök- (KRL, JİP) sür- ‘sürmek, kovmak’ : sür- (KRL, JİP) tik- ‘dikmek’ : tik- (KRL, JİP) tile- ‘dilemek, istemek’ : tile- (KRL, JİP) tiril- ‘dirilmek, yaşamak’ : tiril- (KRL, JİP) tut- ‘tutmak, yakalamak’ : tut- (KRL, JİP) tutun- ‘tutunmak’ : tutun- (KRL, JİP) tüş- ‘düşmek, inmek, attan inmek’ : tüş- (KRL, JİP) tüşür- ‘düşürmek, indirmek, attan indirmek’ : tüşür- (KRL, JİP) uç- ‘uçmak’ : uç- (KRL, JİP) ur- ‘vurmak, dövmek, koymak, yapmak, takmak, hak etmek, yontmak, geçirmek, kaydetmek’ : ur(KRL, JİP) üz- ‘kesmek, kırmak, koparmak, parçalamak’ : üz- (KRL, JİP) yaġ- ‘yağmak, katılmak’ : yaġ- ‘yağmak’ (KRL, JİP) yarat- ‘yaratmak, tertip ve tanzim etmek, yapmak, meydana getirmek’ : yarat- (KRL, JİP) yaşa- ‘yaşamak’ : yaşa- (KRL, JİP) yat- ‘yatmak, uzanmak, yığılmak’ : yat- (KRL, JİP) yoġur- ‘yoğurmak, çiğnemek, aykırı gitmek, çapraz gitmek’ : yoġur- (KRL, JİP) 2. Günümüz Kırım Türkçesinde Ses ve Şekil Gelişimine Uğrayanlar aç- acıkmak (ETY) : açık- (KRL, JİP) Bu şekil Eski Türkçe aç- fiil kökünden gelir. adrıl- ‘ayrılmak’: ayrıl- (KRL, JİP) d- > y- ses gelişimi olmuştur. altız- ‘aldırmak, fethettirmek, yakalamak’ : aldır- (KRL) (i)kisin özi (a)lt(ı)zdı “ikisini de kendi yakalattı” (KT D 38) Bu ettirgen çatılı şekil r- > z- ses gelişimi dolayısıyla al- fiil köküyle ilişkili olabilir. aŋıl- ‘yanılmak, şaşırmak, yanlış hareket etmek’ : yanıl- (JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde y- protezi ve ŋ- > n- ses gelişimi mevcuttur. aşur- ‘aşırmak, geçirmek, kovalamak, takip etmek’ : aşır- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde u- > ı- ses gelişimi olmuştur. Söz konusu şekil aş- fiil kökünden gelişir. ay- ‘söylemek, konuşmak, haber vermek, hükmetmek, idare etmek’ : ayt- (KRL, JİP) Kırım Türkçesinde kullanılan şekil ay- fiil kökünden gelir. ba- ‘bağlamak’ : baġla- (KRL, JİP) Kırım Türkçesinde kullanılan şeklin ba- kökünden geldiği açıktır. - 48 - basık- ‘basılmak, sokulmak, sokmak, bastırmak’ Bu fiil günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan bas- fiil kökünden türemiştir. basıt- ‘bastırmak, bastırtmak, baskın yaptırmak’ Bu fiil günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan bas- fiil kökünden türemiştir. başad- ‘baş olmak, idare etmek, önderlik etmek’ Günümüz Kırım Türkçesinde bu fiilin ait olduğu baş isim kökü korunmaktadır. bıç- biçmek, kesmek : pıç- (KRL, JİP) b- > p- ses gelişimi olmuştur. Aynı zamanda bıç- şekli de korunmuştur. bér- vermek: ber- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde é- > e- ses gelişimi olmuştur. bin- binmek : min- (KRL, JİP) bintür- bindirmek Hemen yukarıda yer alan fiil bin- fiil köküyle ilgilidir. boġuzlan- ‘boğazlanmak ’ Bu fiil günümüz Kırım Türkçesinde u- > a- boġaz isim şeklinde kullanılmaktadır. bol- ‘olmak’ : bol- (KRL), ol- (KRL, JİP) buŋad- ‘bunalmak, kederlenmek’ buŋ ‘sıkıntı’ isim kökünden gelen bu şekil günümüz Kırım Türkçesinde bun ‘sıkıntı’ şeklinden türeyen şekillerle yaşar. busta- ‘puslandırmak, çöktürmek’ Günümüz Kırım Türkçesinde puslu ‘puslu, bulutlu’ sıfat şeklinde kullanılır. élle- ‘il yapmak, vatan yapmak’ élsire- ‘ilsizleşmek, devletsizleşmek, esaret altına girmek’ élsiret- ‘ilsizleştirmek, devletsizleştirmek, esaret altına sokmak’ Hemen yukarıda yer alan her üç fiil şekli de günümüz Kırım Türkçesinde de el ve il şekillerinde yer alan él ‘devlet’ isim kökünden gelişmiştir. ér- ‘ermek, erişmek, yetişmek, ulaşmak’ : er-, ir- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde é- > e-, i- ses gelişimi olmuştur. ért- ‘geçmek’ értin- ‘geçinmek, vazgeçmek, dönmek, pişman olmak’ értür-‘ erdirmek, yaptırmak’ Her üç şekil de ér- fiil kökünden gelir. ér- fiilinin türevleri de günümüz Kırım Türkçesinde yaşar. éşid- ‘işitmek, dinlemek’ : eşit- (KRL, JİP) Bu fiil şekli için günümüz Kırım Türkçesinde é- > e- ve d- > t- ses gelişimi olmuştur. ét- ‘düzenlemek, yapmak, teşkilatlandırmak’ : et- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde é- > e- ses gelişimi olmuştur. étin- ‘düzenlenmek, teşkilatlanmak’ Hemen yukarıda yer alan şekil günümüz Kırım Türkçesinde et- şeklinde yer alan ét- fiil kökünden gelir. içger- ‘içe almak , itaat ettirmek, tâbi kılmak’ içik- ‘içeri girmek, dahil olmak, tâbi olmak, teslim olmak, itaat etmek’ Hemen yukarıda yer alan her iki şekil de günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan iç ‘iç’ isim kökünden gelişmiştir. ḳanlan- ‘hanlanmak’ Hemen yukarıda yer alan fiil şekli günümüz Kırım Türkçesinde de han şeklinde yer alan ḳan ‘han, yönetici’ isim kökünden türemiştir. kelür- ‘getirmek’ Hemen yukarıda yer alan şekil kel- fiil kökünden gelir. kel- fiili günümüz Kırım Türkçesinde de yaşar. ḳılıçla- ‘kılıçlamak’ Hemen yukarıda yer alan şekil kılıç- ismi şeklinde günümüz Kırım Türkçesinde de yer alır. ḳılın- ‘kılınmak’ Hemen yukarıda yer alan şekil günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan ḳıl- fiil kökünden gelir. ḳıs- ‘kılmak’ ḳış- ‘kılmak, yapmak, meyletmek’ Hemen yukarıda yer alan her iki fiil şekli de günümüz Kırım Türkçesinde yer alan kıl- fiil köküyle ilgilidir: l- > s- ~ ş- gelişimi sonucu olması muhtemeldir. ḳışla- ‘kışlamak’ - 49 - Hemen yukarıda yer alan fiil şekli günümüz Kırım Türkçesinde yer alan ḳış isim köküyle ilgilidir. ḳod-, ḳot- ‘koymak, bırakmak’: ḳoy- (KRL, JİP) Bu fiil şekli için günümüz Kırım Türkçesinde d- > y- ses gelişimi olmuştur. ḳon- ‘konmak, yerleşmek, konaklamak’ Söz konusu fiil ḳo-n- şeklindedir (Clauson 1972: 632). ḳo- fiilinin türevleri de günümüz Kırım Türkçesinde halen yaşayan ḳoy- fiili gibi yaşar. ḳontur- ‘kondurmak, yerleştirmek, konaklatmak’ Söz konusu fiil ḳo-n- şeklindedir (Clauson 1972: 632). ḳo- fiilinin türevleri de günümüz Kırım Türkçesinde halen yaşayan ḳoy- fiili gibi yaşar. kötür- ‘kaldırmak, yükseltmek, çıkarmak’ : köter- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde ü- > e- ses gelişimi olmuştur. küzed- ‘gözetmek, saklamak’ köz ‘göz’ isim şeklinde günümüz Kırım Türkçesinde yer alır. olur- ‘oturmak, tahta oturmak’ olurt- ‘oturtmak, tahta oturtmak’ Hemen yukarıda yer alan her iki şekil de otur- ‘oturmak’ fiili şeklinde günümüz Kırım Türkçesinde yer alır. ölür- ‘öldürmek’: öldür- (JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde –dür ettirgenlik ekiyle ölür- fiili yer almıştır. ölüt- ‘öldürmek’ Hemen yukarıda yer alan her iki şekil de günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan öl- ‘ölmek’ fiil kökünden gelişmiştir. sa- ‘saymak, söylemek, haber vermek’ : say- (KRL, JİP) Söz konusu şekil günümüz Kırım Türkçesinde sa- fiil kökünden türemiştir. sebin- ‘sevinmek’ : sevin- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde b- > v- ses gelişimi meydana gelmiştir. sözleş- ‘söyleşmek, sözleşmek’ : söyleş- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde z- > y- ses gelişimi meydana gelmiştir. teg- ‘değmek, erişmek, ulaşmak, hücum etmek, çarpışmak’ : tiy- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde e- > i- ve g- > y- ses gelişimi meydana gelmiştir. té- ‘demek, söylemek’ : de- (KRL, JİP) t- > d- ve é- > e- ses gelişimleri günümüz Kırım Türkçesinde yer almıştır. tıŋla- ‘dinlemek’ : dinle- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesine ulaşırken ı- > i-, ŋ- > n- ve a- > e- ses gelişimleri olmuştur. tir- ‘yaşamak’ tirgür- ‘yaşatmak, diriltmek’ Hemen yukarıda yer alan her iki fiil şekli de günümüz Kırım Türkçesinde tiri ‘diri’ isim şekliyle bulunur. to- ‘doymak’ tod- ‘doymak’ Hemen yukarıda yer alan her iki fiil şekli de günümüz Kırım Türkçesinde toy- ‘doymak’ fiil şekliyle to- > tod- > toy- ses gelişimleri sonucunda bulunur. toġ- ‘doğmak, aşmak, çıkmak’ : doġ- (KRL, JİP) Hemen yukarıda yer alan fiil şekli günümüz Kırım Türkçesinde t- > d- ses gelişimi sonucu bulunur. töküt- ‘döktürmek, akıtmak’ Hemen yukarıda yer alan Eski Türkçe töküt- fiili günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan tök‘dökmek’ fiil kökünden gelişmiştir. tutuz- ‘tutturmak, yakalatmak’ Hemen yukarıda yer alan Eski Türkçe tutuz- fiili günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan tut‘tutmak’ fiil kökünden gelişmiştir. tuyma- ‘duymamak, hissetmemek, farkına varmamak’ : duyma- (KRL, JİP) tuy- fiil kökünün olumsuz şeklinden t- > d- ses gelişimi sonucunda gelişmiştir. tüzül- ‘dizilmek, sırada olmak, düzelmek, anlaşmak, barışmak’ : tizil- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan tiz- fiil kökünden gelir: ü- > i- ses gelişimi olmuştur. ud- ‘takip etmek, kovalamak, uymak’ : uy- (KRL, JİP) Bu fiilde d- > y- ses gelişimi olmuştur. udı- ‘uyumak’ : uyu-, uyut- (KRL, JİP) Bu fiilde d- > y- ses gelişimi olmuştur. - 50 - uduz- ‘sevk etmek, götürmek, yol göstermek, takip ettirmek’ Bu fiil şekli de ud- fiil kökünden gelir. urtur- ‘vurdurmak, hak ettirmek, yonturmak’ Bu fiil şekli günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan ur- fiil kökünden gelir yan- ‘dönmek, geri dönmek, korkutmak’ yantur- ‘döndürmek’ Yukarıda yer alan her iki şekil de günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan aylan- ‘dönmek‘ fiili ile ilgili olabilir: Söz konusu durumda ań- ‘dönmek’- fiil kökünü araştırmak gerekir. yaratın- ‘tanzim edilmek, tertiplenmek’ yaratıt- ‘yarattırmak, yaptırmak’ yaratur- ‘yarattırmak, yaptırmak’ Hemen yukarıda yer alan her üç şekil günümüz Kırım Türkçesinde de yer alan *yara-t- fiil kökünden gelişmiştir (Erdal 1991: 793). yé- ‘yemek’ : ye- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde é- > e- ses gelişimi olmuştur. yıġ- ‘yığmak, toplamak, kazanmak, alıkoymak- engel olmak’ : yıġ- (KRL, JİP) Bu fiilin cıy- şekli de günümüz Kırım Türkçesinde kullanılır. yit- ‘yitmek, kaybolmak’ : yet- (KRL, JİP) Bu fiilde i- > e- ses gelişimi olmuştur. yitür- ‘yitirmek, kaybetmek’ Bu fiil günümüz Kırım Türkçesinde yet- şeklinde yer alan yit- fiil kökünden gelir. yoḳad- ‘yok olmak’ : yoġal- (KRL, JİP) Günümüz Kırım Türkçesinde ḳ- > ġ- ses gelişimi sonucunda meydana gelmiştir. yorı- ‘yürümek, gitmek, hareket etmek’ : yür- (KRL, JİP) yorıt- ‘yürütmek, harekete geçirmek, sevk etmek’ Hemen yukarıda yer alan yorı- fiilinin Kırım Türkçesinde ince ünlü ile kullanıldığı görülüyor. Günümüz Kırım Türkçesinde Sadece Anlamı Değişenler ökün-‘ pişman olmak, hayıflanmak, kendine gelmek’ : ökün- ‘gücenmemek’ (KRL) saḳın- ‘düşünmek, endişelenmek, plan kurmak, yas tutmak’ : saḳın- ‘sakınmak, korunmak’ (KRL, JİP) 3. Günümüz Kırım Türkçesinde Kullanılmayanlar aġ- ‘aşmak, çıkmak’ aġı- ‘püskürtmek’ aġıt- ‘yükseltmek, yukarı çıkarmak, uçurmak, dağıtmak’ aġtur- ‘yukarı çıkarmak, çıkartmak, yükseltmek’ alḳ- ‘bitirmek, tamamlamak, bitmek’ alḳın- ‘mahvolmak, bitmek’ ançula-‘sunmak, arz etmek’ ań- ‘korkmak’ ańıg- ‘korkutmak’ ar- ‘aldatmak, kandırmak’ arıl- ‘temizlenmek, mahvolmak, yok olmak’ artat- ‘bozmak, harap etmek’ artur- ‘kandırmak, aldanmak, aldatılmak’ basın- ‘zayıf görmek, hor görmek, yerinmek, kahrolmak’ bedize- ‘resimlemek, süslemek, heykel yapmak’ bedizet- ‘resimletmek, süsletmek, heykel yaptırmak’ biti- ‘yazmak’ bitit- ‘yazdırmak’ boşgur- ‘öğretmek, ders vermek, yetiştirmek’ böŋ- ‘tekme atmak, çifte atmak’ büŋ- ‘boynuz vurmak, toslaşmak’ ebir- ‘evirmek, dolanmak, çevirmek’ egir- ‘eğirmek, çevirmek, kuşatmak, sevk etmek’ emgetme- ‘zahmet çektirmemek, eziyet etmemek’ ı- ‘göndermek’ ıçġın- ‘kaybetmek, kaçırmak, kaybolmak’ ıd- ‘göndermek’ - 51 - ıt- ‘göndermek’ igid- igit- ‘beslemek, bakmak, yetiştirmek, büyütmek, ilgilenmek’ in- ‘inmek’ ḳabış- ‘kavuşmak, birleşmek, toplanmak, buluşmak’ ḳaġanla- ‘kağan yapmak’ ḳaġansıra- ‘kağansızlaştırmak, esaret altına almak’ ḳaġansırat- ‘kağansızlaştırmak, esaret altına almak’ ḳamşat- ‘titretmek, sarsmak, hareket ettirmek’ ḳazgan- ‘kazanmak, toplamak, biriktirmek, zaptetmek, çalışmak’ kergek bol- ‘yok olmak, ölmek’ ḳıd- ‘kıyılamak, barındırmak, himaye etmek, korumak’ kigür- ‘sokmak, yapmak, getirmek’ kiŋşür- ‘kışkırtmak, hiddetlenmek’ ḳubran- ‘toplanmak’ ḳubrat- ‘toplatmak’ ḳulad- ‘kulu olmak, köle olmak’ küŋed- ‘cariye olmak, hizmetçi olmak’ oġurḳalat- ‘sırtlatmak, bindirmek, yükletmek’ oḳı- ‘çağırmak, davet etmek’ opla- ‘atılmak, hücum etmek’ oz- ‘ileri geçmek, öne atılmak, kurtulmak, sıyrılmak’ ö- ‘düşünmek, anlamak, hatırlamak’ ög- ‘övmek’ ögir- ‘sevinmek, eğlenmek’ ögleş- ‘-istişare etmek, anlaşmak’ ögtür- ‘övdürmek’ ökül- ‘toplanmak, yığılmak, düşünülmek’ öntür- ‘çıkarmak, yükseltmek, göndermek, uzaklaştırmak, yöneltmek’ ör- ‘yukarı çıkmak, yükselmek, kopmak, belirmek, ayağa kalkmak’ ötün- ‘arz etmek, rica etmek, dilek dilemek’ sı- ‘kırmak, bozmak, yenmek, zaptetmek’ sıġta- ‘ağlamak, sızlamak’ sökür- ‘diz çöktürmek’ süle- ‘orduyu sevk etmek, sefere çıkmak’ sület- ‘ordu sevk ettirmek’ süŋüş- ‘süngüleşmek, çarpmak, savaşmak’ tarḳ- ‘dağa çıkmak, dağa kaçmak’ taplama- ‘kabul etmemek’ taşıḳ- ‘dışarı çıkmak, sefere çıkmak’ ter-‘ kaçmak, ürküp kaçmak’ tér- ‘dermek, toplamak’ téril- ‘toplanmak, derlenmek’ tıd- ‘mani olmak, alıkoymak’ toġla- ‘toz çıkarmak’ toḳı- ‘vurmak, dövmek, çarpmak, dokumak, sokmak, batırmak, yontmak’ toḳıt- ‘vurdurmak, dövdürmek, dokutmak, yonturmak’ tolġatma- ‘incitmemek, rahatsız etmemek, eziyet etmemek’ toŋta- ‘çevrilmek, dönmek, dikilmek, devrilmek, yere çevrilmek’ topul- ‘delinmek’ tor- ‘zayıflamak, ezilmek, harap olmak, bitmek’ törü- ‘türemek, yaratılmak’ tu- ‘kapamak, tıkamak, tutmak, önüne geçmek, engel olmak’ tün ḳat- ‘gece yürüyüşü yapmak, geceyi gündüze katmak, gece de at sürmek’ u- ‘muktedir olmak, yapabilmek’ ulġart- ‘büyütmek’ unama- ‘tasvip etmemek, muvakafat etmemek’ uruġsırat- ‘kökünü kazımak, neslini kesmek’ yabrıt- ‘yıpratmak, yok etmek’ - 52 - yaŋıl- ‘yanılmak, itaatsizlık etmek’ yań- ‘yaymak, saçmak, dağıtmak’ yarlıḳa- ‘buyurmak, bağışlamak, esirgemek, korumak’ yazın- ‘günah işlemek, karşı gelmek, yanılmak, yolunu şaşırmak’ yazuḳla- ‘suçlamak’ yel- ‘koşmak, koşturmak, dörtnala gitmek, hızlı gitmek’ yet- ‘yedeğe almak’ yıd- ‘göndermek’ yoġla- ‘yas töreni yapmak, ölü yemeği vermek’ yoġlat- ‘yas töreni yaptırmak, ölü yemeği verdirmek’ yoŋşur- ‘karşılıklı çekiştirmek, gammazlatmak, iftira ettirmek, suçlatmak’ yubul- ‘yuvarlanmak’ yulı- ‘yağma etmek’ yügür- ‘koşmak’ yügürt- ‘koşturmak, akıtmak’ yükün- ‘baş eğmek, eğilmek, secde etmek, ibadet etmek, teslim olmak’ yüküntür- ‘baş eğdirmek’ SONUÇ Bir dilin söz varlığı tespit edilirken ya da o dilin eski dönemdeki söz varlığını ne ölçüde koruduğu araştırılırken fiillerin çok önemli bir kaynak olduğunu belirtmiştik. Orhun Yazıtlarından sonra tespit edilen birçok fiilin günümüz Kırım Türkçesinde halen varlığını sürdürdüğünü araştırmamız sırasında fark ettik. Orhun Yazıtlarında ve sonrasında yer almış Eski Türkçe fiiller günümüz Kırım Türkçesinin Eski Türkçe özelliklerini ne kadar koruduğu konusunda önemli bir kaynak ve ölçüttür. Orhun Yazıtlarında yer alan kırk altı adet fiilin ses, yapı ve anlam yönünden aynı şekilde günümüz Kırım Türkçesinde geçtiği tespit edilmiştir. Günümüz Kırım Türkçesinde yetmiş yedi adet fiil de ses ve şekil gelişimi sonucunda yer almıştır. Ses ve şekil gelişimine uğrayan fiillerde özellikle ses türemesi, ses düşmesi, ünlü harflerin ince sıradan kalın sıraya geçmesi, ünlü darlaşması, ilerleyici ve gerileyici benzeşme, y- ön ses türemesi d- > y-, b- > p-, b- > v-, z- > y-, ŋ- > n-, u- > ı-, ü- > i-, é- > i-, é- > e-, e- > i-, ı- > i-, i- > e-, t- > d-, g- > y-, d- > t- ve ḳ- > ġ- ses gelişimi hadiseleri görülür. İki fiilin de ses ve yapı özellikleri korunmasına rağmen anlamı değişmiştir. Sonuç olarak Eski Türkçe döneminde Orhun Yazıtlarında yer almış iki yüz yirmi yedi fiilden yüz yirmi beş adeti günümüz Kırım Türkçesinde tespit edilirken, yüz iki adetiyse tespit edilememiştir. Eski Türkçe döneminde Orhun Yazıtlarında yer almış fiillerden günümüz Kırım Türkçesinde tespit edilmiş olanların oranı yaklaşık yüzde elli altıya karşılık gelir. Yani yazıtlarda geçmiş fiillerin yarıdan fazlası günümüz Kırım Türkçesinde ses, yapı, anlam özelliklerini koruyarak, ses ve yapıları değişmiş olarak ya da Eski Türkçedeki kökü kullanarak yer almaktadır. Buradan hareketle günümüz Kırım Türkçesinin Eski Türkçe söz varlığını önemli ölçüde koruduğu ortaya çıkar. KAYNAKÇA CLAUSON, S. Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-CenturyTurkish, Oxford: University Press. ERASLAN, Kemal (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK. ERDAL, Marcel (1991) Old Turkic Word Formation, Wiesbaden. ERGİN, Muharrem (2005) Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi yayınları. ORKUN, Hüseyin Namık. (2011) Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK. ÖLMEZ, Mehmet (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Ankara: BilgeSu Yay. USEYİNOV, S. M. v.d. (1988) Kırımskotatarsko-Russkiy clovar’, Kiev: RŞ. www.jiport.com (çevrimiçi). - 53 -