ΤΟ ΙΟΝΙΟ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ Πρώτη απόπειρα καταγραφής και ανθολόγησης ΜΕΡΟΣ Α: Ιόνιο Πέλαγος, Παξοί, Λευκάδα, Κεφαλονιά Ηλίας Α. Τουμασάτος 1. Εισαγωγικά Το ελληνικό τραγούδι, ιδιαίτερα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έφερε στα χείλη των Ελλήνων στίχους μεγάλων ποιητών. Ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Νίκος Γκάτσος, ο Νίκος Καββαδίας, ο Κώστας Καρυωτάκης, ο Κ.Π. Καβάφης, η Μυρτιώτισσα, ο Μιχάλης Γκανάς, ο Μανόλης Αναγνωστάκης αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα ποιητών που μελοποιήθηκαν από σπουδαίους συνθέτες (Μάνος Χατζιδάκις, Μίκης Θεοδωράκης, Γιάννης Μαρκόπουλος, Σταύρος Ξαρχάκος, Ηλίας Ανδριόπουλος, Νίκος Μαμαγκάκης, Λένα Πλάτωνος κ.ά.), τραγουδήθηκαν από τους Έλληνες και έδωσαν την ευκαιρία στο πλατύ κοινό να έρθει σε επαφή με τις διάφορες γενιές της ελληνικής ποίησης. Τούτη η εργασία προσπαθεί να κάνει μια πρώτη απόπειρα καταγραφής δισκογραφημένων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τραγουδιών σύγχρονων δημιουργών που μιλούν για το Ιόνιο, τα νησιά του και τους κατοίκους τους. Άλλοτε τα νησιά αυτά πρωταγωνιστούν στην συνοπτική «αφήγηση» του τραγουδιού και άλλοτε απλά μνημονεύονται ως μεμονωμένες αναφορές στο γενικότερο πλαίσιο της στιχουργικής ιστόρησης. Ελπίζουμε ωστόσο να δώσει την αφορμή σε ειδικούς επιστήμονες και μουσικολόγους για να διερευνήσουν σε μεγαλύτερη κλίμακα, πέρα από το καθαρά στιχουργικό μέρος που εξετάζεται εδώ, και τις μουσικές συγγένειες που συνδέουν τη σύγχρονη ελληνική μουσική με την ιόνια μουσική ιστορία και παράδοση. Πηγές1 για τη συλλογή των στοιχείων αυτών υπήρξαν κυρίως διαδικτυακοί τόποι που περιέχουν παρτιτούρες, στίχους και συγχορδίες για σύγχρονα ελληνικά τραγούδια, και εξώφυλλα και ένθετα δίσκων βινυλίου και ακτίνας (cd), που περιέχουν τους στίχους των περιλαμβανομένων τραγουδιών. Πολύτιμος οδηγός για την έρευνα και την τεκμηρίωση ήταν ασφαλώς ο Κατάλογος Ελληνικής Δισκογραφίας του Πέτρου Δραγουμάνου2. 1. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις ιστοσελίδες στίχων και συγχορδιών http://www.stixoi.info και http://kithara.to, ιστοσελίδες καλλιτεχνών, συγκροτημάτων, δισκογραφικών εταιρειών και καταλόγους καταστημάτων δίσκων, αλλά και την προσωπική συλλογή δίσκων 45 και 33 στροφών, κασετών MC και ψηφιακών δίσκων CD του υπογράφοντος. Διασταύρωση των στίχων που δεν ήταν καταγραμμένοι από τους καλλιτέχνες στις ιστοσελίδες τους ή στα ένθετα των δίσκων τους έγινε από τις εκτελέσεις των τραγουδιών σε δίσκους αλλά και στον δικτυακό τόπο www.youtube.com. 2. ΠΕΤΡΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΑΝΟΣ, Κατάλογος ελληνικής δισκογραφίας, 1950-2000. Μουσική 266 Ηλίας Α. Τουμασάτος Από την καταγραφή έχουν εξαιρεθεί παραδοσιακά τραγούδια των Επτανήσων που έχουν δισκογραφηθεί, στα οποία προσιδιάζει διαφορετική προσέγγιση. Επίσης έχουν εξαιρεθεί οι μελοποιήσεις επτανησίων ποιητών (όπως π.χ. ο Νίκος Καββαδίας, που τραγουδήθηκε και αγαπήθηκε μετά τη μελοποίησή του, κυρίως από τον Θάνο Μικρούτσικο, αλλά και τη Μαρίζα Κωχ και το συγκρότημα «Ξεμπαρκοι»3), εκτός κι αν το περιεχόμενο των στίχων αναφέρεται στα Ιόνια νησιά. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο χρόνος δισκογράφησης ενός τραγουδιού δεν ταυτίζεται απαραίτητα με το χρόνο δημιουργίας του. Για τη χρονολόγηση των τραγουδιών αυτών, όπου αυτό κατέστη δυνατόν, χρησιμοποιήθηκε η χρονολογικά παλαιότερη ηχογραφηση που εντοπίστηκε, ωστόσο θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι χρονολογίες που αναφέρονται είναι απολύτως συμβατικές. Η αρχική πρόθεση ήταν να συγκεντρωθούν στην παρούσα μελέτη στίχοι ελληνικών τραγουδιών που σχετίζονται με όλα τα Επτάνησα. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν, ωστόσο, ότι τόσο για την Κέρκυρα, όσο και (ιδιαίτερα) για την Ιθάκη, λόγω της σχέσης της με τον Οδυσσέα, και με δεδομένο τον συμβολικό της χαρακτήρα που έξοχα ζωγράφισε ο Κ.Π. Καβάφης στο ομώνυμο ποίημα του, ο αριθμός των στίχων που καταγράφηκαν είναι πολύ μεγάλος. Επιλέξαμε λοιπόν στο πρώτο αυτό μέρος να παρουσιαστούν οι στίχοι τραγουδιών που αναφέρονται γενικά στο Ιόνιο Πέλαγος, και στα νησιά του κεντρικού Ιονίου (Παξοί, Λευκάδα, Κεφαλονιά), αφήνοντας τη Ζάκυνθο και τους ιδανικούς και «άπιαστους» προορισμούς της Κέρκυρας, της Ιθάκης και των Κυθήρων για μια μελλοντική, δεύτερη ανθολόγηση. 2. Το Ιόνιο Πέλαγος ως ενιαίος χώρος Τα Επτάνησα και το Ιόνιο πέλαγος ως ενιαίος χώρος εμφανίζονται στην ελληνική μεταπολεμική στιχουργία με τρεις βασικούς τρόπους: Ως ειδυλλιακά τοπία ενταγμένα στην ομορφιά των ελληνικών θαλασσών, ως περιγραφές (γεκαι τραγούδια γραμμένα από Έλληνες. Δίσκοι LP, CD, Maxi single και cd-single, Πέμπτη έκδοση συμπληρωμένη, Αθήνα: χ.ό., Μάιος 2000. Ο κατάλογος εξακολουθεί να κυκλοφορεί και να ενημερώνεται από τον δημιουργό του σε ηλεκτρονική μορφή πλέον, ανά έτος, σε μορφή ψηφιακού δίσκου cd-rom. 3. Τα ποιήματα του Νίκου Καββαδία ευτύχησαν να μελοποιηθούν από σημαντικούς συνθέτες του έντεχνου ελληνικού τραγουδιού. Αναφέρουμε ενδεικτικά: Τη μελοποίηση του «Ιδανικός και ανάξιος εραστής (Mal du depart)», από τον Γιάννη Σπανό, που ερμηνεύθηκε για πρώτη φορά από τον Γιάννη Καραλή και περιλήφθηκε στον δίσκο 33 στροφών Τρίτη Ανθολογία, που κυκλοφόρησε το 1975 από τη δισκογραφική εταιρεία LYRA. Επίσης, από τη Μαρίζα Κωχ, στον δίσκο 33 στροφών Μαρίζα Κωχ που κυκλοφόρησε το 1977 από τη δισκογραφική εταιρεία CBS, αλλά και τον Θάνο Μικρούτσικο, στις συλλογές Σταυρός του Νότου (κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1979, από την εταιρεία LYRA, με πωλήσεις άνω των 200.000 δίσκων) και Γραμμές των Οριζόντων (κυκλοφόρησε το 1992 από τη δισκογραφική εταιρεία Minos, με πωλήσεις άνω των 80.000 δίσκων), και το συγκρότημα «Ξέμπαρκοι» (Ηλίας Αριώτης και Νότης Χασάπης), στον δίσκο S/S IONION 1934, που κυκλοφόρησε το 1986 από τη δισκογραφική εταιρεία Minos και ήταν ο μοναδικός δίσκος που κυκλοφόρησε ποτέ το συγκρότημα. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 267 νικές και επιμέρους) των χαρακτηριστικών των Επτανησίων, αλλά και, μετά τη σεισμική καταστροφή του 1953 που είχε καταστρέψει την Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και την Ιθάκη, ως στίχοι συμπόνιας και συμπαράστασης στους πληγέντες νησιώτες. Δεν λείπουν ασφαλώς και τραγούδια με πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. 2.1 Το Ιόνιο και τα νησιά του ως ειδυλλιακά τοπία Η φυσική ομορφιά των νησιών ως σκηνικό ερώτων, ταξιδιών, αναφορών στην απεραντοσύνη της θάλασσας και ονειρικών ταξιδιών ανάμεσα στο Ιόνιο και το Αιγαίο, εντοπίζεται πολλές φορές, είτε ως κύριο θέμα, είτε ως επιμέρους αναφορά, στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία. Το 1978 ο στιχουργός Λάκης Τεάζης γράφει το «Προσφυγάκι», που θα μελοποιήσει ο συνθέτης Χρήστος Γκάρτζος. Το αποτέλεσμα είναι ένα λαϊκό τραγούδι με ερωτικό περιεχόμενο, το οποίο θα ερμηνεύσει ο Γιώργος Νταλάρας στον δίσκο Οι Μάηδες οι ήλιοι μου4. Ο τραγουδιστής απάλυνε όλα τα βάσανα της αγαπημένης του, που παρομοιάζεται με γλάρο που τον δέρνουν οι βοριάδες, ωστόσο εκείνη δεν φαίνεται να αποδέχθηκε την αγάπη του: [...] Ήσουνα το γλαροπούλι πάνω απ’ τα Εφτάνησα σε χτυπούσαν οι βοριάδες κι όλους τους αφάνισα μα εσύ κεχριμπαρένια την καρδούλα μου δε θες και με το Θεό τα βάζω που δε σ’ έμαθε να κλαις. Ο συνθέτης Βασίλης Δημητρίου (1945-2015) υπογράφει τη μουσική και ο Γιάννης Λογοθέτης τους στίχους του τραγουδιού «Καπετάνισσα κυρά», το οποίο αναφέρεται σε έναν ακόμα θαλασσινό έρωτα στα νερά του Ιονίου και του Αιγαίου και περιλαμβάνεται στον δίσκο Βασίλης Δημητρίου – πρώτες εκτελέσεις5. Ερμηνεύεται από τον Μανώλη Μητσιά και την Αφροδίτη Μάνου. Θα στολίσω ένα καράβι με πεντόλιρα χρυσά, και σεργιάνι θα σε βγάλω σ’ όλα τα Επτάνησα, καπετάνισσα κυρά μου καπετάνισσα κυρά. 4. Η συλλογή τραγουδιών Οι Μάηδες οι ήλιοι μου με συνθέσεις και στίχους διαφόρων δημιουργών, κυκλοφόρησε σε δύο δίσκους 33 στροφών από τη δισκογραφική εταιρεία MINOS. Οι πωλήσεις της ξεπέρασαν τα 100.000 αντίτυπα. 5. Η συλλογή Βασίλης Δημητρίου – Πρώτες εκτελέσεις κυκλοφόρησε σε δύο ψηφιακούς δίσκους ακτίνας το 2000 από τη δισκογραφική εταιρεία EMI. Περιλαμβάνει τις πρώτες εκτελέσεις γνωστών τραγουδιών του συνθέτη. 268 Ηλίας Α. Τουμασάτος Θα καθίσω στο τιμόνι κάτσε πλάι μου κι εσύ, για να σβήσω τη φωτιά μου στο νερό το θαλασσί, καπετάνισσα κυρά μου κάτσε πλάι μου κι εσύ. [...] Ύμνο στα νησιά αποτελεί και η σύνθεση της Νένας Βενετσάνου (γεν. 1955) «Τα νησιά», σε στίχους της Στέλλας Χρυσουλάκη, με ερμηνεύτρια την ίδια τη συνθέτρια. Εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1980, στον δίσκο Νένα Βενετσάνου στα ελληνικά τραγούδια της – Chante Paul Elyard 6. [...] Κείνο που θυμάμαι απ’ τα νησιά μας είν’ η αμμουδιά της Ζάκυνθος της Κέρκυρας τα περιβόλια της Ρόδου το μεγάλο κάστρο.[...] Ο ποιητής Μιχάλης Γκανάς (γεν. 1944) πραγματοποιεί ένα λυρικό ταξίδι στα νησιά της Ελλάδας, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραματίζουν τα Ιόνια νησιά. Καταγόμενος ο ίδιος από τον ορεινό Τσαμαντά Θεσπρωτίας, το βορειότερο χωριό του νομού στα σύνορα με την Αλβανία, τόσο κοντά και τόσο μακριά από το Ιόνιο και την Κέρκυρα, πραγματοποιεί ένα ονειρικό ταξίδι στα νησιά της Ελλάδας. Ο στίχος ντύνεται με την εξίσου ονειρική μουσική της συνθέτριας Ευανθίας Ρεμπούτσικα, ερμηνεύεται αρχικά από την Έλλη Πασπαλά, και αργότερα από την Άλκηστη Πρωτοψάλτη. Το τραγούδι περιλήφθηκε αρχικά στο δίσκο Φωνή Αιγαίου που κυκλοφόρησε το 20047. Μάτια μου σε ψηλό βουνό Θ’ ανέβω μήπως και τα δω, όλα τα νησιά, το Θιάκι και τη Τζιά. Μάνα μου απ’ τη Νίσυρο και ως το Τζάντε το χλωρό, βήματα θεού, σαν κρίνα του γιαλού. 6. Ο δίσκος της Νένας Βενετσάνου Στα ελληνικά τραγούδια της / Chante Paul Elyard κυκλοφόρησε το 1980 από τη δισκογραφική εταιρεία LYRA. Το τραγούδι περιλαμβάνεται και στον δίσκο Εικόνες που κυκλοφόρησε το 1994 από τη δισκογραφική εταιρεία «Ανατολή» και περιλαμβάνει συνθέσεις διαφόρων συνθετών και στιχουργών. 7. Η συλλογή τραγουδιών Φωνή Αιγαίου της Ευανθίας Ρεμπούτσικα κυκλοφόρησε το 2004 σε ψηφιακό δίσκο ακτίνας από τη δισκογραφική εταιρεία Cantini και περιλάμβανε συνθέσεις της Ευανθίας Ρεμπούτσικα και στίχους του Μιχάλη Γκανά. Το τραγούδι «Κρίνα του γιαλού» ερμηνεύθηκε και από την Άλκηστη Πρωτοψάλτη, οχτώ χρόνια μετά, στον προσωπικό της δίσκο Για πού τραβάς ελπίδα που κυκλοφόρησε το 2012 από τη δισκογραφική εταιρεία Heaven Music. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 269 Αχ, έλα στη Λευκάδα, νύχτα με φεγγαράδα, να πιάσεις το φεγγάρι με συρτή. Αχ, και στη Σαντορίνη, έλα σαν το δελφίνι το αίμα σου να γίνει θαλασσί. Μάτια μου σαν μικρός θεός, απ’ το ’να στ’ άλλο πέλαγος, έγια μόλα γεια, με μία δρασκελιά. Μάνα μου αχ από τη Νιο και μέχρι το Ιόνιο, βήματα θεού, σαν κρίνα του γιαλού. Αχ, έλα και στη Θάσο, στην Κρήτη και στη Σκιάθο, να λιώσουμε παπούτσια στο χορό. Αχ, και στη Μυτιλήνη, στην Κύπρο στη Λευκίμμη, γαρύφαλλα να στρώσω στο νερό. Στο ίδιο κλίμα κινείται και το τραγούδι «Καράβι Καραβάκι» σε μουσική Γιώργου Χατζηνάσιου και στίχους του Ιθακήσιου Μιχάλη Μπουρμπούλη (γεν. 1939), το οποίο ερμηνεύει ο Πέτρος Γαϊτάνος και περιέχεται στον δίσκο Σύνορα Αγάπης, που κυκλοφόρησε το 19998. [...] Καράβι καραβάκι μες στην κορνίζα σου / πάρε με για ναυτάκι στα μπλε ταξίδια σου, / βαρκούλες στο Αιγαίο και στο Ιόνιο / πάμε για το ωραίο και το αιώνιο. [...]. Η Ελευθερία Αρβανιτάκη ερμηνεύει στο δίσκο Beyond the light του Αντώνη Μιτζέλου9, το τραγούδι «Ζωγράφισε», με αναφορά στο Iόνιο, σε μουσική Αντώνη Μιτζέλου και στίχους Λίνας Νικολακοπούλου. Η στιχουργική σκοτεινότητα της Λίνας Νικολακοπούλου είναι εδώ χαρακτηριστική: [...]Ζωγράφισε / ζωγράφισέ με σαν ιόνιο πλοίο / Ζωγράφισε / το σύνορο του ανέφικτου είναι λείο. [...] 8. Η συλλογή Σύνορα αγάπης περιέχει τραγούδια από την τηλεοπτική σειρά του Antenna TV «Σύνορα αγάπης», με συνθέσεις του Γιώργου Χατζηνάσιου και στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη. Κυκλοφόρησε το 1999 από τη δισκογραφική εταιρεία Mercury. 9. Ο δίσκος Beyond the light του συνθέτη Αντώνη Μιτζέλου κυκλοφόρησε το 2000 σε ψηφιακό δίσκο ακτίνας από τη δισκογραφική εταιρεία Mercury. Το τραγούδι περιλαμβάνεται και στη συλλογή Δρόμοι παράλληλοι της Ελευθερίας Αρβανιτάκη, που κυκλοφόρησε σε δύο ψηφιακούς δίσκους ακτίνας το 2005 από τη δισκογραφική εταιρεία Mercury. 270 Ηλίας Α. Τουμασάτος Το Ιόνιο ως ειδυλλιακός τουριστικός προορισμός αναφέρεται στο τραγούδι του Κωνσταντίνου Χριστοφόρου (μουσική – στίχοι – ερμηνεία), από τον δίσκο Αλλιώς10, που κυκλοφόρησε το 2009, ποπ τραγούδι ευρείας κατανάλωσης, με στίχους κλισέ: [...] Πάμε Κύπρο και Κρήτη και σ’ όλο το Ιόνιο αγκαλιά / μια βάρκα θα ’χουμε για σπίτι στ’ ανοιχτά. [...] Το Ιόνιο ως νοσταλγικός ιδανικός προορισμός χρησιμοποιείται στιχουργικά και σε μια ελληνοϊταλική μουσική συνεργασία. Ο Ιταλός Luca Carboni συνεργάζεται με τον Έλληνα συνθέτη και ερμηνευτή Στέφανο Κορκολή, τραγουδώντας μαζί του, σε ελληνικούς στίχους της Εύης Δρούτσα, το παλαιότερο τραγούδι του Carboni “Mare Mare”11. [...] Mare, mare, mare, / όπου πάω η καρδιά μου / στο Ιόνιο με γυρνάει / τα όνειρά μου τις νύχτες να μετράω / Mare, mare, mare / στην απέναντι την όχθη / η αγάπη μας ζητάει [...] Το συγκρότημα Locomondo, στον δίσκο του Οδύσσεια12, και στο ομότιτλο τραγούδι, σε στίχους και μουσική Μάρκου Κούμαρη, περιγράφει (υπό τύπον μουσικού ημερολογίου) τις συναυλιακές του διαδρομές σε όλη την Ελλάδα, μια περιοδεία την οποία το συγκρότημα παρομοιάζει με «Οδύσσεια». Σταθμοί σ’ αυτές και τα νησιά του Ιονίου: [...] Aπό την Κομοτηνή, Κεφαλονιά, Κυπαρισσία, Ιθάκη ...γνωστή αυτή η ιστορία! Αυτό είναι Οδύσσεια δεν είναι περιοδεία. [...] [...] Για την Κέρκυρα τη Ζάκυνθο την Πάτρα τη Λευκάδα το Αίγιο την Κάτω Αχαγιά την Αμαλιάδα μα ποτέ δε σταμάτησε αυτή η ομάδα να παίζει μουσική σε όλη την Ελλάδα. [...] 10. Η συλλογή τραγουδιών Αλλιώς του Κωνσταντίνου Χριστοφόρου κυκλοφόρησε το 2009 σε ψηφιακό δίσκο ακτίνας από τη δισκογραφική εταιρεία Minos και περιλαμβάνει συνθέσεις των Κωνσταντίνου Χριστοφόρου και Γιώργου Μελέκη, σε στίχους Κωνσταντίνου Χριστοφόρου, Γιούλας Γεωργίου και Κώστα Ρουβηνέτη. 11. Το πρωτότυπο τραγούδι του Luca Carboni (γεν. 1962) “Mare Mare” κυκλοφόρησε αυτοτελώς σε μορφή cd-single το 1992 στην Ιταλία από τη δισκογραφική εταιρεία BMG. Περιλαμβανόταν και στη συλλογή τραγουδιών Carboni, που κυκλοφόρησε το 1992 στην Ιταλία από τη δισκογραφική εταιρεία BMG-Ariola. Στην πρωτότυπη εκδοχή του και στους ιταλικούς του στίχους το τραγούδι δεν περιείχε αναφορά στο Ιόνιο. Αυτή προστέθηκε από την Ελληνίδα στιχουργό στην ελληνοϊταλική εκδοχή του τραγουδιού, που περιλαμβάνεται στη συλλογή τραγουδιών του Στέφανου Κορκολή Ανοιχτές σελίδες, που κυκλοφόρησε σε ψηφιακό δίσκο ακτίνας το 1997 από τη δισκογραφική εταιρεία BMG Greece. 12. Ο δίσκος Οδύσσεια του συγκροτήματος Locomondo κυκλοφόρησε το 2013 από τη δισκογραφική εταιρεία «Μικρός Ήρως» και διανεμήθηκε ως προσφορά της εφημερίδας Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 271 Μια πιο προσωπική αφήγηση - παιγνίδισμα μεταξύ Αιγαίου και Ιονίου συναντάμε και στην πρώτη στροφή του τραγουδιού «Διονύσιος Φοίβος», σε μουσική, στίχους και ερμηνεία του Φοίβου Δεληβοριά, που περιέχεται στον δίσκο ακτίνας Καλλιθέα13. Ο συνθέτης μιλάει για την καταγωγή του, με πρόδηλες αναφορές στη ναυτοσύνη αλλά και στην Οδύσσεια. Το τραγούδι διατρέχει ο διπολισμός του απολλώνειου και του διονυσιακού στοιχείου. Το Ιόνιο πέλαγος πάντως ταυτίζεται με το απολλώνειο: [...] Με βαφτίσαν Απόλλωνα, με βαφτίσανε Διόνυσο, / το ’να πόδι στο Ιόνιο, τ’ άλλο στην Πελοπόννησο / Ο μπαμπάς μου ήταν ναύκληρος, / η μητέρα μου μάγισσα, / γνωριστήκαν και του ‘κλεψε τη φωνή [...] 2.2 Στερεοτυπικά χαρακτηριστικά των Επτανησίων Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Επτανησίων, όπως στερεοτυπικά αναπαράγονται στη λαϊκή κουλτούρα ήδη από τον 19ο αιώνα, εντοπίζονται και στα λαϊκά στιχουργήματα του εικοστού αιώνα. Ο Σιορ Διονύσιος του Καραγκιόζη, οι Επτανήσιοι θεατρικοί ήρωες, από τη Βαβυλωνία ως τον Ξενόπουλο, αλλά και η επτανησιακή μουσική παράδοση, που είχε κυριαρχήσει προπολεμικά επιδρώντας και στο «ελαφρό» είδος τραγουδιού, το οποίο σταδιακά εκτοπίζεται από το ρεμπέτικο και λαϊκό τραγούδι, είχαν αποφασιστική συμβολή στη διαμόρφωση της φιγούρας του Επτανήσιου. Προοιμιακά, ήδη από το 1929 ηχογραφείται από τον Πέτρο Κυριακό14 ένα περιπαικτικό τραγούδι – επιθεωρησιακό νούμερο με τη φωνή του ίδιου και τη συνοδεία χορωδίας. Τίτλος του «Ο υμνούμενος». Πρόκειται για ένα «τραγούδι του κρασιού». Οι θαμώνες της ταβέρνας ζητούν από τον κυρ-Γιώργη που μόνο πίνει να τους πει «τον εξάψαλμο», και εκείνος δεν τους χαλάει χατίρι: Αρχίζει να «ψάλλει», παρωδώντας τα εκκλησιαστικά τροπάρια, με ανατολίτικα γυρίσματα, αναφέροντας χαρακτηριστικά γνωρίσματα των κατοίκων των διαφόρων περιοχών της Ελλάδας. Κάθε στροφή ξεκινάει με τη φράση «Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο». Ανάμεσα στους διάφορους χαρακτηρισμούς, θα συναντήσουμε και (στερεότυπους) χαρακτηρισμούς για τους Επτανήσιους15. 13. Η συλλογή τραγουδιών Καλλιθέα (εκεί μεγάλωσε ο συνθέτης) περιέχει συνθέσεις και στίχους του Φοίβου Δεληβοριά, που ερμηνεύονται από τον ίδιο. Κυκλοφόρησε σε μορφή ψηφιακού δίσκου ακτίνας το 2015 από τη δισκογραφική εταιρεία Inner Ear Records. Κυκλοφόρησε και σε δύο δίσκους βινυλίου από την ίδια δισκογραφική εταιρεία το 2016. 14. Ο Πέτρος Κυριακός (1899-1984) ήταν κωμικός ηθοποιός της οπερέτας και της επιθεώρησης, με εμφανίσεις στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση, και τραγουδιστής. 15. Βλ. ΝΙΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΣ, «Ο υμνούμενος, ένας κατάλογος της Παλαιάς Ελλάδας», on-line στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://sarantakos.wordpress.com/2010/02/11/ ymnoumenos/ (δημοσίευση: 11 Φεβ. 2010, πρόσβαση: 28 Ιαν. 2017). Το ηχητικό απόσπασμα βρίσκεται on-line στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=mn_ drosI-bA [δημοσίευση: 9 Φεβ. 2010, πρόσβαση: 28 Ιαν. 2017]. 272 Ηλίας Α. Τουμασάτος - Ρε κυρ Γιώργη, πίνεις πίνεις και δε μας λες τίποτα. - Μα τι διάολο θες να σου πω, αφού θέλω πρώτα να κανονίσω τα ορεκτικά μου με το κρασάκι μου, να πιω το κατοσταράκι μου πρώτα και ύστερα να δούμε τί διάολο θαι να γίνει. -Να μας πεις τον εξάψαλμο κυρ Γιώργη. -Άντ’ εβίβα λοιπόν, εβίβα ρε παιδιά, εβίβα. Τον υμνούμενο, τον δοξολογούμενο [...] Κεφαλονίτης βλάστημος. Κερκυραίος κλαπαδόρας16 [...] Επτανήσιος κανταδόρος [...]. Η βλασφημία εντάσσεται στα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά του Κεφαλονίτη, που, παρότι Επτανήσιος, δεν εμφανίζεται τόσο εκλεπτυσμένος όσο οι Ζακυνθινοί και οι Κερκυραίοι, αλλά τραχύς, επιθετικός και αθυρόστομος. Στο ίδιο τραγούδι ο Κερκυραίος, αλλά και εν γένει ο Επτανήσιος, εμφανίζονται να συνδέονται άμεσα με την επτανησιακή μουσική. Τα πνευστά των φιλαρμονικών που διαβαίνουν τους κερκυραϊκούς δρόμους (εκεί παραπέμπει η κλαπαδόρα), αλλά και η καντάδα, είδος ταυτισμένο με τα Επτάνησα, και ιδιαίτερα αγαπητό την ίδια εποχή στην παλιά Αθήνα, δείχνουν ότι στη συνείδηση των αθηναϊκών λαϊκών στρωμάτων τα Ιόνια νησιά παραπέμπουν συνειρμικά στην πλούσια μουσική τους παράδοση. Σε πολλά παρόμοια τραγούδια, που αποδίδουν ιδιότητες στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας και τους κατοίκους τους, θα βρούμε αντίστοιχες αναφορές σε καθένα από τα νησιά ξεχωριστά17. 2.3 Αναφορές στους καταστρεπτικούς σεισμούς του 1953 Η μεγάλη σεισμική καταστροφή των Επτανήσων (κυρίως οι τρεις καταστρεπτικοί σεισμοί μεταξύ 9 και 12 Αυγούστου του 1953) έχουν εμπνεύσει δύο μεγάλους λαϊκούς συνθέτες να δημιουργήσουν τραγούδια που αποτυπώνουν τη θλίψη αλλά και τη συμπαράσταση και ελπίδα για τους χειμαζόμενους Επτανήσιους18. Ίσως το πιο συγκινητικό τραγούδι που αναφέρεται στα Επτάνησα είναι «Ο σεισμός» που γράφτηκε (σύνθεση-στίχοι) και ερμηνεύτηκε από τον μεγάλο λαϊκό συνθέτη Γιώργο Μητσάκη, (1921-1993) αμέσως μετά τους σεισμούς του 1953 που κατέστρεψαν την Κεφαλονιά, τη Ζάκυνθο και την Ιθάκη19. Ένα τρα16. Η κλαπαδόρα είναι χάλκινο πνευστό μουσικό όργανο, είδος κορνέτας. 17. Βλ. τις ενότητες που αφορούν καθένα από τα νησιά ξεχωριστά, στη συνέχεια αυτού του άρθρου. 18. Για τους σεισμούς του 1953 στα Ιόνια Νησιά βλ. ενδεικτικά ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ – ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΡΑΒΕΓΙΑ-ΚΩΣΤΑ, Αργοστόλι: Σεισμοί 1953, το τέλος και η αρχή μιας πόλης, Αργοστόλι: Κοργιαλένειον Ίδρυμα, 2007· ΑΓΓΕΛΟ-ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΔΕΜΠΟΝΟΣ, Το χρονικό του σεισμού του 1953, Αργοστόλι: χ.ό., 1976. 19. Στα φωνητικά συνοδεύουν τον Γιώργο Μητσάκη η Ανθή Διάνα και ο Γιάννης Τατασ- Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 273 γούδι έξω από την επτανησιακή παράδοση, καθαρόαιμο λαϊκό που αποτυπώνει με συνταρακτικό τρόπο τόσο τον πόνο των ανθρώπων που έχασαν τα σπίτια τους όσο και τη συμπαράσταση των υπόλοιπων Ελλήνων. Είναι πραγματικά αξιοσημείωτος ο τρόπος με το οποίο ο λαϊκός καημός, που έχει τις ρίζες του στις ανατολικές ακτές του Αιγαίου που ξεκληρίστηκαν με την καταστροφή του 1922, περνάει το Ιόνιο και τραγουδάει τη μεγάλη φυσική καταστροφή. Μεγάλος έγινε σεισμός στα όμορφα νησιά μας και βλέπεις μες στα ερείπια καρδιές χαροκαμένες και τις νησιωτοπούλες μας στα μαύρα να ’ν ντυμένες. Βοήθα Χριστέ και Παναγιά, ω, ω, ω! Σ’ αυτή την πίκρα τη βαριά! Κεφαλονιά και Ζάκυνθος, μαζί και η Ιθάκη, τα πι’ όμορφα νησάκια μας περνούνε μαύρες μέρες, στους πέντε δρόμους μείνανε, παιδάκια και μητέρες. Βοήθα Χριστέ και Παναγιά, ω, ω, ω! Βοήθα τη φτωχολογιά. Γλυκές νησιωτοπούλες μας κι αδέλφια μας νησιώτες, μεγάλος είναι ο Θεός κι εμείς μαζί σας όλοι, θα χτίσουμε όπως και πριν, κάθε χωριό και πόλη. Βοήθα Χριστέ και Παναγιά, ω, ω, ω! Τα πονεμένα μας νησιά. Με τους καταστροφικούς σεισμούς του 1953 ασχολείται και άλλος ένας μεγάλος λαϊκός συνθέτης, ο Βασίλης Τσιτσάνης (1915-1984). Το τραγούδι «Ο χάρος έστησε χορό» σε στίχους και μουσική του ιδίου ερμηνεύεται από τον ίδιο και την Άννα Χρυσάφη (1921-2013)20. Το μοτίβο των στίχων του Τσιτσάνη είναι παρόμοιο μ’ εκείνο που εμφανίζεται στους στίχους του Μητσάκη. Η καταστροφή, δοσμένη με το άγγιγμα του θανάτου εν συνεχεία η παραίνεση για κουράγιο, μια συνοπτική περιγραφή της καταστροφής, αλλά και μια απρόσμενη διακειμενικότητα με τον στίχο του Σολωμού, που είχε γραφτεί έναν αιώνα πριν: «Το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός κι ευθύς εγιόμισ’ άνθη». Τα νησιά θα ξανανθίσουν μέσα από τη μαύρη στάχτη. Ο χάρος έστησε χορό στου Άδη τα σκοτάδια σόπουλος. Το τραγούδι διασώζεται σήμερα στη συλλογή- δίσκο ακτίνας Γιώργος Μητσάκης ΙΙΙ στη σειρά «Αρχείο- Συνθέτες του ρεμπέτικου», αρ. 14, που κυκλοφόρησε το 1995 από τη δισκογραφική εταιρεία MINOS. 20. Το τραγούδι «Ο χάρος έστησε χορό» περιλαμβάνεται στον δίσκο 33 στροφών Οι μεγάλοι του ρεμπέτικου αρ. 10 της Άννας Χρυσάφη, με τραγούδια διαφόρων συνθετών και στιχουργών του ρεμπέτικου τραγουδιού, που κυκλοφόρησε το 1981 από τη δισκογραφική εταιρεία MARGO. Έχει καταγραφεί και άλλη εκτέλεση του τραγουδιού από την Χρυσούλα Χριστοπούλου και τον Γιώργο Ξηντάρη. 274 Ηλίας Α. Τουμασάτος και τρία όμορφα νησιά μας τα ’κανε ρημάδια Ιθάκη και Κεφαλονιά και Φιόρε του Λεβάντε κουράγιο και υπομονή στη συμφορά σας κάντε. Τα σπίτια πέσαν κι οι εκκλησιές, σωπάσαν οι καμπάνες οι μάνες χάσαν τα παιδιά και τα παιδιά τις μάνες. Ιθάκη και Κεφαλονιά και Ζάκυνθος ωραία και στη ζωή και στο χαμό βρεθήκατε παρέα. Μα των Ελλήνων οι καρδιές το βάλαν όλες άχτι να ξανανθίσουν τα νησιά μέσα απ’ τη μαύρη στάχτη Ιθάκη και Κεφαλονιά και ξακουσμένο Τζάντε πάλι θα ξαναγίνετε το Φιόρε του Λεβάντε. 2.4 Πολιτικού περιεχομένου στίχοι με αναφορές στο Ιόνιο Με ποικίλους τρόπους εμφανίζεται το Ιόνιο και σε πολιτικού περιεχομένου τραγούδια. Ο Διονύσης Σαββόπουλος, στο δίσκο του Ρεζέρβα που κυκλοφόρησε το 197921, κάνει αναφορά στο Ιόνιο πέλαγος στο τραγούδι «Εκλογές – μαντινάδα». Με το πικρό του χιούμορ ο Σαββόπουλος, σε μια ροκ εκδοχή μαντινάδας σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο και μεγάλη διάρκεια (οκτώ λεπτά) σχολιάζει σκωπτικά και σαρκαστικά την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα μετά τις εκλογές του 1977 και πριν την είσοδο της Ελλάδας στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Απογοητευμένος από τις εξελίξεις, ο δημιουργός και το ταίρι του τα αφήνουν όλα πίσω τους και γυρνούν την Ελλάδα. Στην τελευταία στροφή, προορισμός γίνεται το Ιόνιο: Και να το ταίρι μου κι εγώ σαν τους πρωτοφευγάτους στων εκλογών του ’77 γυρίζαμε στους βάλτους. Θεσσαλονίκη, Γιάννενα, Κέρκυρα και Ιόνιο, μες στην καρδιά σου άσε να μπουν και θα την κάνεις ψώνιο. Προφανώς ο πλεονασμός «Κέρκυρα και Ιόνιο» εξυπηρετεί την ανάγκη του στιχουργού για ομοιοκαταληξία. Στη συλλογή τραγουδιών Πατρίδα δανεισμένη με ερμηνευτή τον Μανώλη Μητσιά (γεν. 1946), που κυκλοφόρησε σε δίσκο ακτίνας το 201222, περιλαμβάνεται το πολιτικό τραγούδι «Νέα Πατριδογνωσία», που αναφέρεται στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, σε στίχους του δημοσιογράφου και συγγραφέα 21. Ο δίσκος 33 στροφών Ρεζέρβα κυκλοφόρησε το 1979 από τη δισκογραφική εταιρεία LYRA και περιλαμβάνει συνθέσεις σε μουσική και στίχους Διονύση Σαββόπουλου. Πρόκειται για έναν από τους πιο επιτυχημένους δίσκους της ελληνικής δισκογραφίας, με πωλήσεις άνω των 200.000 αντιτύπων. 22. Ο ψηφιακός δίσκος ακτίνας Πατρίδα δανεισμένη περιέχει 11 τραγούδια σε μουσική Χρήστου Νικολόπουλου και Μιχάλη Τερζή και στίχους Μιχάλη Τερζή και Κώστα Μαρδά. Κυκλοφόρησε το 2012 ως προσφορά της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 275 Κώστα Μαρδά (γεν. 1956) και μουσική του Χρήστου Νικολόπουλου (γεν. 1947). Το τραγούδι αναφέρεται στην Ελλάδα την εποχή της μεγάλης οικονομικής κρίσης που ξεκίνησε από το 1910, με μια αναφορά στο Ιόνιο. «Πατρίδα του Αιγαίου και του Ιονίου / οι ένοχοι σε δίκασαν κράτος του Μνημονίου». Στο δίσκο Βατόμουρα23 που κυκλοφόρησε το 2008, ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου ερμηνεύει το τραγούδι «Κάτι μένει» σε μουσική και στίχους του Σταμάτη Μεσημέρη, μαζί με τον στιχουργό. Η στιχουργική σκοτεινότητα του Μεσημέρη αντιπαραβάλλει λόγια που έχουν ειπωθεί στο Αιγαίο και στο Ιόνιο. Η αναφορά στο Ιόνιο έχει ως εξής: Μη τρομάξει το παιδί απ’ τα ύψη και το βάλει στα πόδια στο Ιόνιο είχες πει πως οι πύργοι θυσιάζουν τα πιόνια σωπαίνει αυτός που κρίνεται κερνάει όποιος διψά το χάσμα διευρύνεται όταν δε σε αφορά φυγαδεύονται τα όνειρα δραπέτες κάτω απ’ τα ίδια σεντόνια24. 3. Αναφορά στα επιμέρους νησιά: Παξοί, Λευκάδα, Κεφαλονιά Και οι αναφορές σε επιμέρους νησιά που πρωταγωνιστούν ή γίνονται «σκηνικά» ή εικόνες σε στίχους τραγουδιών στη μεταπολεμική περίοδο παρουσιάζονται, σε γενικές γραμμές, σε παρόμοιους θεματικούς κύκλους με αυτούς που συναντήσαμε για τα νησιά στο σύνολό τους. Όπως αναφέρθηκε στην αρχή αυτής της μελέτης, στο παρόν πρώτο μέρος περιλαμβάνονται τα τραγούδια που αφορούν στα νησιά Παξοί (και Αντίπαξοι), Λευκάδα, και Κεφαλονιά, ενώ οι ειδικές αναφορές στη Ζάκυνθο, την Κέρκυρα, την Ιθάκη και τα Κύθηρα θα περιληφθούν στο επόμενο, δεύτερο μέρος. 3.1 Παξοί (και Αντίπαξοι) Τα δύο μικρά νησιά του Ιονίου έχουν κι αυτά τη θέση τους στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία. Δύο από αυτά ανήκουν στο κερκυραϊκό εναλλακτικό συγκρότημα «Κόρε. Ύδρο.» Το ερωτικό τραγούδι «Καμιά Χριστίνα», σε στίχους και μουσική του συγκροτήματος, που περιλαμβάνεται στο δίσκο του συγκροτήματος Φτηνή ποπ για την ελίτ25 αναφέρεται σ’ ένα χαμένο έρωτα: 23. Ο δίσκος περιλαμβάνει 11 συνθέσεις (10 του Σταμάτη Μεσημέρη και 1 του Σάκη Τσιλίκη), σε στίχους Σταμάτη Μεσημέρη, Οδυσσέα Ιωάννου και Βασίλη Παπακωνσταντίνου. Κυκλοφόρησε το 2008 από τη δισκογραφική εταιρεία MINOS. 24. Η αντίστοιχη αναφορά για το Αιγαίο έχει ως εξής: «στο Αιγαίο είχες πει αν μουσκέψει το φιλί / δεν αντέχει / η ομίχλη κάνει έφοδο η πλήξη ανακωχή / η ομπρέλα των αισθήσεων στα δύσκολα κλειστή / δοκιμάζονται οι άμυνες το εγώ απ’ το εμείς πόσο απέχει». 25. Ο δίσκος Φτηνή ποπ για την ελίτ του συγκροτήματος «Κόρε.’Υδρο.» κυκλοφόρησε το 2006 από τη δισκογραφική εταιρεία Capitol/EMI. 276 Ηλίας Α. Τουμασάτος Σε πρόδωσα / Εγώ που ό,τι κι αν έγραφα / για σένα πάντα μιλούσε / κι όλη η Ελλάδα της σκέψης μου / για σένα μόνο πονούσε / Κέρκυρα, Πάτρα, Αθήνα, / Θεσσαλονίκη, Ηράκλειο, Παξοί / Περισσότερο από σένα καμιά Χριστίνα / δε με κράτησε στη γη... / Περισσότερο από σένα καμιά Χριστίνα / δε με κράτησε παιδί... Ο ήλιος των Παξών, σκηνικό ερωτικού πάθους, αλλά πλέον μόνο ανάμνηση μετά από μια πνιγηρή νύχτα στην πόλη μνημονεύεται και σε άλλο ένα τραγούδι από τον ίδιο δίσκο: Στο «Περί πάθους ’05», πιθανότατα αναφέρεται στην ίδια ερωτική ιστορία με το τραγούδι «Καμιά Χριστίνα»: Απόψε κοιμάμαι στην πόλη / και μια σκέψη η σκέψη μου όλη, / μια λέξη, / η γλώσσα μου όλη μια λέξη / 5 το πρωί, / μετά από νύχτα οδυνηρή, εφιαλτική / Ο παξονίτικος (sic) ήλιος ακόμα μου καίει το κορμί / κι αυτό το ακούραστο πάθος ακόμα μας καίει την ψυχή. Οι Παξοί και οι Αντίπαξοι είναι και το σκηνικό μιας φωτογραφίας που πρόκειται να αναρτήσει στον τοίχο του καταστήματός του ένας παράξενος κουρέας στους στίχους του Παύλου Παυλίδη (γεν. 1964) που ντύνονται με δική του μουσική στο τραγούδι «Ένας κουρέας στη Νέα Σμύρνη»26, τόπο κατοικίας του. Ο κουρέας έρχεται στη Νέα Σμύρνη από τα Ιωάννινα, και τον ρωτούν πού βρίσκονται όλα τα στοιχεία που άφησε πίσω στην πατρίδα του, το ασήμι, οι σπηλιές, τα βουνά, κι εκείνος απαντά: Με το ξυράφι ήρθα να σφάξω εχθρούς ανύπαρκτους και να κρεμάσω πάνω απ’ το ράφι Παξούς κι Αντίπαξους. Στη συνέχεια της στιχουργικής αφήγησης εμφανίζεται κι ένα ναυτάκι από τα Κύθηρα. Οι αναμνήσεις εδώ έρχονται από έναν άλλο κόσμο, από τις ομορφιές του πελάγους: Ένα ναυτάκι στη Νέα Σμύρνη ήρθε απ’ τα Κύθηρα. Έλεγε όλο ότι με ξέρει από πολύ παλιά. 26. Το τραγούδι «Ένας κουρέας στη Νέα Σμύρνη» δεν έχει εντοπιστεί στην υπάρχουσα δισκογραφία του Παυλίδη, αλλά μόνον σε ζωντανές εμφανίσεις του, βλ. λ.χ. την ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.youtube.com/watch?v=Gsu09UCcc5I [ανάρτηση στις 16 Δεκ. 2011, πρόσβαση στις 29 Ιαν. 2017]. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 277 Βλέπαμε λέει απ’ το μπαλκόνι γλάρους και κύματα και το δελφίνι δίπλα στ’ αηδόνι κάτω στα μνήματα. 3.2 Λευκάδα Η Λευκάδα εμφανίζεται σε συγκριτικά μικρότερο αριθμό μελοποιημένων στίχων που εντοπίστηκαν κατά την παρούσα έρευνα, πέρα από τα τραγούδια που ήδη αναφέρθηκαν στις προηγούμενες ενότητες («Κρίνα του γιαλού», «Οδύσσεια»). Και εδώ οι κερκυραίοι «Κόρε.Ύδρο.» μεταφέρουν αυτή τη φορά το σκηνικό τους στη Λευκάδα, και πάλι για ένα ματαιωμένο έρωτα. Στον πρώτο τους δίσκο Αν όλα τελείωναν εδώ (2003) και ειδικότερα στο τραγούδι «Όλες οι μικρές μου λέξεις», σε στίχους και μουσική δική τους, διαπιστώνουν την ανεπάρκεια του νεαρού ήρωα να κρατήσει κοντά του την αγάπη του, ακόμα κι αν τραγουδούσε για όλη τη Λευκάδα27. Είπες πως με είχες αγαπήσει Κι οι δυο μας ξέρουμε με τίποτα Να σε αφήσω δεν θα μπορούσα, κοντά μου πώς να σε κρατούσα; Ούτε για όλη τη Λευκάδα κι αν τραγουδούσα σαν πουλί, ούτε για όλη την Ελλάδα, ...για όλες τις μικρές μου λέξεις Ούτε αν έγραφα για σένα το πιο γλυκό τραγούδι που άκουσες Δεν έχει νόημα τι κάνω ...για όλες τις μικρές μου λέξεις Το 2010 ο Στάθης Δρογώσης (γεν. 1977) στον δίσκο του Όμορφη ζωή γράφει τη μουσική και τους στίχους για το τραγούδι «Πέρσα». Η Πέρσα είναι ένα ξανθό κορίτσι που κλαίει και καπνίζει μέσα στη νύχτα. Ο στιχουργός τής απαντά με το ρεφρέν του τραγουδιού, αναφερόμενος στη Λευκάδα σε τόπο καλοκαιρινών διακοπών, νοσταλγικό λιμάνι της παιδικής ηλικίας. Ο Δρογώσης ξεπερνά την «τουριστικού τύπου» προσέγγιση του νησιώτικου καλοκαιριού. Και πάλι το σκηνικό είναι νυχτερινό, και η καλοκαιρινή βροχή αστεριών στον λευκαδίτικο ουρανό ταυτίζεται με τους ανθρώπους που φεύγουν από τη ζωή μας, εκείνους για τους οποίους θρηνεί η Πέρσα28. 27. Ο δίσκος Αν όλα τέλειωναν εδώ των Κόρε. Ύδρο κυκλοφόρησε το 2003 από τη δισκογραφική εταιρεία Wipe Out Records και περιλαμβάνει 14 συνθέσεις και στίχους του συγκροτήματος. 28. Ο δίσκος Όμορφη Ζωή του Στάθη Δρογώση κυκλοφόρησε το 2010 από τη δισκογραφική 278 Ηλίας Α. Τουμασάτος Η Πέρσα κλαίει. Οι άνθρωποι φεύγουν μικρή μου, γίνονται ένα με τ’ άστρα που έπεφταν τότε τα καλοκαίρια εκεί στη Λευκάδα που παίζαμε παιδιά. Κάποιος να ’ρθεί να σου φέρει ένα λουλούδι, ένα αγέρι να ’ρθεί απ’την άκρη του κόσμου να διώξει τον πόνο, να φέρει ελπίδα και λησμονιά. Ο Τάκης Μπουρμάς (γεν. 1953) υπογράφει τη μουσική και τους στίχους στο τραγούδι «Άλμπουμ» που ερμηνεύει η κόρη του Άννα Μπουρμά, στον προσωπικό της δίσκο Τα ρόδα της αυλής, που κυκλοφόρησε το 201129. Ο στιχουργός ξεφυλλίζει παλιό φωτογραφικό άλμπουμ με αναμνήσεις. Ανάμεσα σ’ αυτές και οι καλοκαιρινές διακοπές ενός ζευγαριού στη Λευκάδα: Μεσημέρι λιακάδα διακοπές στη Λευκάδα αγκαλιά ζαλισμένοι σε γλέντι σε χορό το φως δυναμώνει στο άσπρο σεντόνι το άλμπουμ κλειστό αχ πόσο αγαπώ. 3.3 Κεφαλονιά Η Κεφαλονιά, μετά την Ιθάκη και την Κέρκυρα είναι ίσως το νησί του Ιονίου με τις περισσότερες αναφορές σε στίχους σύγχρονων τραγουδιών, όλων των ειδών της μουσικής, μετά την Κέρκυρα και την Ιθάκη. Ο σπουδαίος Κεφαλονίτης ποιητής Νίκος Καββαδίας, η ποίηση του οποίου γνώρισε μεγάλη δισκογραφική επιτυχία όταν μελοποιήθηκε από τον συνθέτη Θάνο Μικρούτσικο, δεν θα μπορούσε να μην βάλει έναν Κεφαλονίτη να πρωταγωνιστεί στους στίχους του. Ένας πονηρός Κεφαλονίτης ναυτικός ζει τη δική του μικρή Οδύσσεια. Η διάθεση του Καββαδία είναι εδώ πιο χαρίεσσα, σκωπτική, χιουμοριστική. Το «Νανούρισμα για παιδιά και γέρους» μελοποιήθηκε από τη Μαρίζα Κωχ και ερμηνεύθηκε από την ίδια30. Πρώτη μέρα του Μαγιού πάει το clipper του τσαγιού. Να προλάβει τη Σαγκάη, να φορτώσει το άσπρο τσάι. εταιρεία Antelma music και περιλαμβάνει δέκα τραγούδια, σε μουσική και στίχους του ιδίου. 29. Ο δίσκος Τα ρόδα της αυλής της Άννας Μπουρμά κυκλοφόρησε το 2011 από τη δισκογραφική εταιρεία AFM Records. 30. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον προσωπικό δίσκο 33 στροφών της Μαρίζας Κωχ με τίτλο Μαρίζα Κωχ, που κυκλοφόρησε το 1977, όπου η Κωχ μελοποιεί και άλλα ποιήματα του Καββαδία («Μαραμπού», «Μουσώνας», «Το πούσι», «Φάτα Μοργκάνα»). Ο δίσκος κυκλοφόρησε από την εταιρεία CBS. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία Μα στου νότου τα νησιά, στο στενό του Μακασάρ, το κουρσεύουν πειρατές, και δε γύρισε ποτές. Στέρνουν ένα μπριγκαντίνι, όλο ασένιο, στο καντίνι. Μα όξω από τη Βαρκελώνα το μπατάρει μια χελώνα, μια χελώνα θηλυκιά, γκαστρωμένη και κακιά. Μα ένας Κεφαλλονίτης, κει οπίσω απ’ τη Δολίχα, τραμπάκουλο αρματώνει και το βαφτίζει «Τρίχα». Καβατζάρει το Σχινάρι, τονε κλαίγαν κι οι γαϊδάροι. Βγαίνει από τη Τζιμπεράλτα δίχως μπούσουλα και χάρτα. Όξω απ’ τη Μαδαγασκάρη ο καιρός έχει λασκάρει. Κατεβάζει τα πινά του και ψειρίζει τ’ αχαμνά του. Τονε πιάνουνε κουρσάροι μα τους τάραξε στο ζάρι. Μαχαιρώνει τη χελώνα και ξορκίζει τον κυκλώνα. Αριβάρει στο Μακάο μ’ ένα φόρτωμα κακάο. Όμως βρέθηκε στ’ αμπάρι όλο φούντα και μπουμπάρι. Αφού το μοσχοπούλησε στη λίρα κολυμπάει, τσου χαιρετάει κινέζικα και παει για τη Μπομπάη. Τονε πιάνουν Μουσουλμάνοι του φορέσανε καφτάνι, τον βαφτίζουν Μουχαμέτη και του κάνουνε σουνέτι. 279 280 Ηλίας Α. Τουμασάτος Τσου μαθαίνει σκορδαλιά και τον κάνουν βασιλιά. Το ’σκασε νύχτα με μουσώνα μ’ όλο το βιός σε μια κασώνα. Το μωρό μας με κλωτσάει, τι θα γίνει με το τσάι; Πνίξε πια τον βασιλιά. Α! Το πίνουν οι Κινέζοι σιωπηλοί γουλιά γουλιά. Ο Καββαδίας μνημονεύει επίσης μια Κεφαλονίτισσα στο ποίημα του YaraYara που μελοποιήθηκε από το συγκρότημα Ξέμπαρκοι.31 [...] Το ντύμα πάρε του φιδιού και δος μου ένα μαντίλι. Εγώ, και σ’ έγδυσα μπροστά στο γέρο Τισιανό. Βίρα, Κεφαλλονίτισσα, και μάινα το καντήλι. Σε λόφο γιαπωνέζικο κοιμάται το στερνό. Ήδη το 1966, ο ποιητής της Αμοργού Νίκος Γκάτσος (1911-1992) τοποθετεί έναν αιμοχαρή ήρωα στην Κεφαλονιά, και μάλιστα στο Αργοστόλι, σε μουσική του Μάνου Χατζιδάκι (1925-1994), στον κύκλο τραγουδιών Μυθολογία, σε ερμηνεία του Γιώργου Ρωμανού. Πρόκειται για τον «Τζώνη το Μπόγια», κατά συρροήν δολοφόνο, ο οποίος αγοράζει ένα πιστόλι, πηγαίνει στο Αργοστόλι και διαταράσσει το ήσυχο περιβάλλον της μικρής πόλης, αρχίζοντας με ουρλιαχτά και συνεχίζοντας με φονικά.32 Ο Τζώνης είμαι ο μπόγιας χάϊχο χάϊχο τους φίλους μου έχω σφάξει χάϊχο χάϊχο. 31. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον δίσκο βινυλίου S/S Ιόνιον 1934 του συγκροτήματος «Ξέμπαρκοι» που κυκλοφόρησε το 1986 από τη δισκογραφική εταιρεία MINOS και περιείχε ποιήματα του Νίκου Καββαδία μελοποιημένα από το συγκρότημα. Ο δίσκος δεν γνώρισε απήχηση ανάλογη με τις μελοποιήσεις του Θάνου Μικρούτσικου. Το «Yara Yara» ερμηνεύθηκε και από το ροκ συγκρότημα «Κίτρινα Ποδήλατα» στον δίσκο τους +10 που κυκλοφόρησε το 2010 από τη δισκογραφική εταιρεία MBI. 32. Το τραγούδι δισκογραφείται στον κύκλο τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι Μυθολογία, που κυκλοφόρησε σε δίσκο 33 στροφών το 1966, σε στίχους του Νίκου Γκάτσου και ερμηνεία του Γιώργου Ρωμανού από την δισκογραφική εταιρεία Columbia και ήδη έχει φτάσει στην έκτη έκδοση. Το τραγούδι έχει επίσης ερμηνευθεί από τη Νένα Βενετσάνου, στον δίσκο ακτίνας Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι, που κυκλοφόρησε το 1998 από τη δισκογραφική εταιρεία ΣΕΙΡΙΟΣ και περιέχει συνθέσεις του Χατζιδάκι, σε στίχους του ίδιου, του Νίκου Γκάτσου και του Μίνου Αργυράκη. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 281 Αγόρασα πιστόλι από παλιό φονιά και πήγα στ’ Αργοστόλι και στην Κεφαλονιά. Γελούσε η πολιτεία στην ήσυχη βραδιά και στη μικρή πλατεία φωνάζαν τα παιδιά. Ο Τζώνης είμαι ο μπόγιας χάϊχο χάϊχο τ’ αδέλφια μου έχω σφάξει χάϊχο χάϊχο. Δε με κεράσαν ούζο δε μου ’δωσαν κρασί τότε άρχισα να σκούζω και μ’ άκουσες κι εσύ. Κουβέντες δε σηκώνω δεν παίρνω διαταγές το σπίτι μου κλειδώνω κι αρχίζω τις σφαγές. Εκτός από τον «Τζώνη το Μπόγια» ο Νίκος Γκάτσος υπογράφει τους στίχους του πιο γνωστού τραγουδιού που έχει γραφτεί για την Κεφαλονιά. Το τραγούδι έχει ερωτικό και σκωπτικό περιεχόμενο, ωστόσο η ηρωίδα του εμφανίζεται να έχει εξίσου δολοφονικές διαθέσεις. Πρόκειται για την πασίγνωστη «Κεφαλονίτισσα» που μελοποιήθηκε από τον Λουκιανό Κηλαηδόνη (1943-2017), και ερμηνεύτηκε σε πρώτη εκτέλεση από τον Μανώλη Μητσιά στον δίσκο Η κόκκινη κλωστή, όπου ο συνθέτης μελοποιεί 13 στίχους του Νίκου Γκάτσου. Η εξ Αργοστολίου ορμώμενη επτανήσια δεν περιορίζεται στο να μην ανταποκριθεί στο ερωτικό κάλεσμα του τραγουδιστή, αλλά, με κυνικό ομολογουμένως τρόπο, απορρίπτει τον έρωτα του άτυχου νέου δίνοντάς του αρχικώς ένα περίστροφο και κατόπιν ένα μαχαίρι για να διευκολύνει την αυτοκτονία του. Το τραγούδι γνώρισε τεράστια και διαχρονική επιτυχία33. 33. Ο δίσκος 33 στροφών Κόκκινη κλωστή κυκλοφόρησε το 1972 από τη δισκογραφική εταιρεία His Master’s Voice. Η μεγάλη επιτυχία της «Κεφαλονίτισσας» δικαιολογεί και την εκτέλεσή της από τέσσερις διαφορετικούς τραγουδιστές: Τον Μανώλη Μητσιά, με την ερμηνεία του οποίου έχει ταυτιστεί το συγκεκριμένο τραγούδι, τον Κώστα Σμοκοβίτη, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τον ίδιο τον συνθέτη, Λουκιανό Κηλαηδόνη. Εντοπίσαμε τέσσερις δισκογραφικές εμφανίσεις του τραγουδιού, στους δίσκους Κόκκινη Κλωστή (1972), Άσπρα-Κόκκινα-Κίτρινα-Μπλε (1972), Μανώλης Μητσιάς Νο 2 (1973), Γρηγόρης Μπιθικώτσης για πάντα Νο1 (1985), Μ’ αγιόκλημα και γιασεμιά (2006). 282 Ηλίας Α. Τουμασάτος Μια Κεφαλονίτισσα μέσ’ απ’ τ’ Αργοστόλι μια Κεφαλονίτισσα και πώς να σας το πω. Μια Κεφαλονίτισσα μου ’δωσε πιστόλι μου ‘δωσε περίστροφο να πάω να σκοτωθώ. Ντόνα Μαντόνα γλυκιά Κεφαλονίτισσα Ντόνα Μαντόνα με πίκρανες πολύ. Όχι κυρά μου όχι, πιστόλι δε σου ζήτησα όχι κυρά μου όχι, σου ζήτησα φιλί. Μια Κεφαλονίτισσα κάποιο μεσημέρι μια Κεφαλονίτισσα και πώς να σας το πω. Μια Κεφαλονίτισσα μου ’δωσε μαχαίρι άγιε μου Γεράσιμε για να μαχαιρωθώ. Ντόνα Μαντόνα γλυκιά Κεφαλονίτισσα Ντόνα Μαντόνα με πίκρανες πολύ. Όχι κυρά μου όχι, μαχαίρι δε σου ζήτησα όχι κυρά μου όχι, σου ζήτησα φιλί. Στον ίδιο δίσκο, σε ερμηνεία και πάλι του Μανώλη Μητσιά, εμφανίζεται και μία «καστανομάτα» και «καμαροφρύδα» ζακυνθινιά, λιγότερο επικίνδυνη αλλά περισσότερο πονηρή από την Κεφαλονίτισσα, που τουλάχιστον πέρα από την κυνικότητά της εμφανίζεται ειλικρινέστερη. Λόγω αυτής της ενδιαφέρουσας συνύπαρξης παραθέτουμε εδώ και τους στίχους του τραγουδιού «Μικρή Ζακυνθινιά», που κανονικά θα έπρεπε να ταξινομηθεί στα τραγούδια που αφορούν στη Ζάκυνθο. Ο τραγουδιστής, ο οποίος ετοιμάζεται να φύγει για την ξενιτιά (τυπικό θέμα για την εποχή όπου πολλοί Έλληνες ακολουθούσαν το δρόμο της ναυτοσύνης ή της μετανάστευσης) ερωτεύεται τη μικρή Ζακυνθινιά. Δυστυχώς η γοητευτική κοπέλα δεν ανταποκρίνεται στον πόθο του τραγουδιστή34. Μικρή Ζακυνθινιά καστανομάτα άσε τη βελονιά κι έβγα στη στράτα στου κήπου τη γωνιά σε περιμένω το βράδυ στις εννιά φεύγει το τραίνο Ελα να με ζεστάνεις με της αγάπης σου τη φωτιά φεύγω στη ξενιτιά κι αύριο με χάνεις. 34. Το τραγούδι «Μικρή Ζακυνθινιά» περιλήφθηκε αρχικά στον δίσκο Κόκκινη κλωστή σε στίχους Νίκου Γκάτσου και μουσική Λουκιανού Κηλαηδόνη, (βλ. παραπάνω). Στη συνέχεια περιλήφθηκε στο δίσκο Λουκιανός Κηλαηδόνης – Πρώτες εκτελέσεις, που κυκλοφόρησε το 1987 από τη δισκογραφική εταιρεία Columbia. Έχει εκτελεστεί και από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 283 Μικρή Ζακυνθινιά καμαροφρύδα ήρθα στη γειτονιά κι ούτε σε είδα έπεσε παγωνιά έπιασε κρύο το βράδυ στις εννιά φεύγει το πλοίο. Μικρή Ζακυνθινιά καστανομάτα άσε τη βελονιά κι έβγα στη στράτα στου κήπου τη γωνιά σε περιμένω το βράδυ στις εννιά φεύγει το τραίνο. Έλα να με ζεστάνεις με της αγάπης σου τη φωτιά φεύγω στην ξενιτιά κι αύριο με χάνεις. Μικρή Ζακυνθινιά καμαροφρύδα ήρθα στη γειτονιά κι ούτε σε είδα έπεσε παγωνιά έπιασε κρύο το βράδυ στις εννιά φεύγει το πλοίο. Δεδομένου ότι και τα δύο τραγούδια υπογράφονται από τον Νίκο Γκάτσο και περιλαμβάνονται στον ίδιο δίσκο, αξίζει να σημειώσει κανείς την «αντίστιξη» των δύο χαρακτήρων της Ζακυνθινής και της Κεφαλονίτισσας, όπως την περιγράφει ο μεγάλος μας ποιητής (ο οποίος βιοποριζόταν, όπως είναι γνωστό, από τη στιχουργία). Η Ζακυνθινή είναι όμορφη και θελκτική, και η συμπεριφορά της είναι αρκετά απατηλή, αφήνει να πλανώνται ενδεχόμενα και υποσχέσεις που τελικώς δεν πραγματοποιεί. Η Κεφαλονίτισσα πάλι είναι ειλικρινής μεν, αδιαφορεί όμως για τη συνέπεια της απόρριψης, και μάλιστα λειτουργεί με «προβοκατόρικο» τρόπο, προσπαθώντας να οδηγήσει τον ερωτευμένο τραγουδιστή στο θάνατο. Και οι δύο τρόποι απόρριψης είναι οδυνηροί για τον άντρα-τραγουδιστή, ο τελευταίος όμως απειλεί και την ίδια την ύπαρξή του. Σε ένα δεύτερο επίπεδο μπορεί κανείς να διακρίνει τα στερεότυπα που «ξεδιπλώνονται» σταδιακά όταν τα Επτάνησα έχουν ενσωματωθεί πλήρως στον ελλαδικό ιστό και αρχίζουν να γίνονται διακριτές οι διαφορές χαρακτήρων μεταξύ των Επτανησίων. Η Ζακυνθινή έχει λεπτότερα χαρακτηριστικά, η Κεφαλονίτισσα είναι πιο τραχιά και αιμοβόρα. Αν συγκρίνουμε όμως την επιτυχία που γνώρισαν τα δύο τραγούδια, η Κεφαλονίτισσα αποδείχτηκε δημοφιλέστερη. Ένας ακόμη μεγάλος συνθέτης, ο Γιάννης Σπανός (γεν. 1943) μελοποιεί στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου (γεν. 1935) στο τραγούδι «Το φεγγάρι», δύο χρόνια πριν την «Κεφαλονίτισσα». Στο τραγούδι αυτό μεταφερόμαστε στο πεδίο της μάχης. Οι πρωταγωνιστές είναι στρατιώτες, που ζητούν από το νέο φεγγάρι να πάει στο Αργοστόλι, για να πει στη μάνα του φαντάρου Αποστόλη για το χαμό του γιου της. Και αυτό το τραγούδι ερμηνεύτηκε από τον Μανώλη Μητσιά, στο δίσκο Το Σαββατόβραδο35: 35. Ο δίσκος 33 στροφών Το Σαββατόβραδο σε μουσική Γιάννη Σπανού και στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου κυκλοφόρησε το 1970 από τη δισκογραφική εταιρεία Columbia. 284 Ηλίας Α. Τουμασάτος Πέφτουν οι σφαίρες σαν βροχή μες στη νυχτιά Βρέχει στο μέτωπο φωτιά Κι ένα φεγγάρι μια σταλιά από ψηλά Στέκει θωρεί και δε μιλά. Καινούριο είναι το φεγγάρι Και τραγουδούν παλιοί φαντάροι Φεγγάρι κάνε μας τη χάρη Στις μάνες μας να πας. Μην πας μονάχα στ’ Αργοστόλι Να βρεις το σπίτι τ’ Αποστόλη Τον θέρισε το μαύρο βόλι Κι αδίκως θα χτυπάς. Και το φεγγάρι από ψηλά κάνει πανιά Για τ’ Αργοστόλι ξεκινά Βρίσκει τη μάνα τ’ αγοριού να καρτερεί Σκύβει και την παρηγορεί. Εγώ είμαι νιούτσικο φεγγάρι Και μ’ έστειλαν παλιοί φαντάροι Για να σου πω το παλικάρι Ο γιόκας σου θα ’ρθεί. Μηλόπιτα κυρά μου φτιάξε Τον κόκορά σου σύρε σφάξε Κρασί μες στο τσουκάλι στάξε Να φάει να στυλωθεί Περάσανε τριάντα χρόνια Γεράσαν τα μικρά τ’ αγγόνια Κι η μάνα καρτεράει ακόμα Χωρίς να κοιμηθεί. Άλλος ένας από τους μεγάλους μας συνθέτες, ο Μίμης Πλέσσας (γεν. 1924), σε στίχους του Κώστα Βίρβου (1926-2015), ζωντανεύει έναν ακόμα ερωτευμένο νέο, τον ναύτη Γεράσιμο από το Αργοστόλι, που βρίσκει υπήνεμο λιμάνι στην αγκαλιά της καλής του, στο τραγούδι «Εμένα τον Γεράσιμο». Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον κύκλο Θάλασσα, πικροθάλασσα (1973)36. Πρωταγωνιστής είναι ο αργοστολιώτης Γεράσιμος, η ιδιότυπη φύση του οποίου υπογραμμίζεται στην πρώτη στροφή. Μετά από μακρόχρονες περιπλανήσεις σε λιμάνια, επιστρέφει στη στεριά για χάρη της αγαπημένης του. Η ναυτοσύνη των Κεφαλο36. Ο δίσκος 33 στροφών Θάλασσα πικροθάλασσα σε μουσική Μίμη Πλέσσα και στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου κυκλοφόρησε το 1973 από τη δισκογραφική εταιρεία LYRA. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 285 νιτών, και η (ποθούμενη για πολλούς) επιστροφή στο νησί, που συνοδεύεται από την αρχική αμηχανία λόγω του περιορισμού της γενετήσιας ελευθερίας των ναυτικών, είναι το κυρίαρχο θέμα του τραγουδιού. Εμένα τον Γεράσιμο από το Αργοστόλι που μού ’δωσαν παράσημο διαβόλοι και τριβόλοι. Πώς μ’ έμπλεξες κυρά μου πώς μ’ έκανες κυρά να χασω τα νερά μου και ν’ αράξω στη στεριά. Εγώ που είχα κι από μια στο κάθε το λιμάνι και που δεν μπόρεσε καμιά δικό της να με κάνει. Μα δίπλα σου κι αν άραξα δεν το ’χω μετανιώσει Μονάχα με τη θάλασσα αγάπη πού ’χω τόση. Η κεφαλονίτικη τρέλα, άλλο ένα στερεότυπο που χρησιμοποιείται παλαιόθεν για τους Κεφαλονίτες αξιοποιείται στιχουργικά από τον Κώστα Καλδάρα (γεν. 1958) σε ένα σκωπτικό τραγούδι σε μουσική και στίχους του ίδιου που ερμηνεύεται από την Ειρήνη Χαρίδου37. Ένα καράβι έπαιζε με τα εφτά νησιά απ’την Ιθάκη έφυγε γιά την Κεφαλονιά. Γιa μπάρκο είχε παπάδες διάκους και δεσποτάδες να πάει στο τρελόνησο να φέρει παντρειά. Στο δρόμο που πηγαίνανε και βγήκαν στ’ ανοιχτά σορόκος βροντοκέφαλος τους πήρε τα πανιά. 37. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στο δίσκο του Κώστα Καλδάρα, γιο του μεγάλου συνθέτη Απόστολου Καλδάρα Στην αυλή του φεγγαριού που κυκλοφόρησε το 1999 από τη δισκογραφική εταιρεία WEA. 286 Ηλίας Α. Τουμασάτος Πώ πώ και τι θα γίνει χωρίς παπά και δέσποτα θα μείνει η παπαδιά. Δεν το πολυσκεφτήκανε η λύση ήταν μία εφτά παπάδες τσίτσιδοι και μαύρα τα πανιά κι ο δέσποτας αντάμα ξεβράκωτος προσεύχεται να πιάσουνε στεριά. Καθώς κοντοζυγώνανε γιa την Κεφαλονιά σκυλόψαρο τους ζύγωσε με δόντια κοφτερά. Μα αντί να τους δαγκώσει στο φόβο είχε παγώσει πρώτη φορά του έβλεπε καράβι με λειριά. Μια μικρή Οδύσσεια ενός Κεφαλονίτη περιγράφει και ο Βασίλης Νικολαΐδης (γεν. 1954) στο τραγούδι «Δρόμοι της Βαγδάτης» σε δικούς του στίχους, μουσική και ερμηνεία. Κι εδώ αναδεικνύεται η τρέλα αλλά και το «πολυμήχανο» του Κεφαλονίτη, ο οποίος χαρακτηρίζεται «ευαίσθητος, ευέξαπτος, βαρύς και τσαμπουκάς». Το επτανησιακό άρωμα του ποιήματος εμπλουτίζεται με λέξεις από το επτανησιακό ιδίωμα («ονόρε», «τζόγια μου»)38. Για κείνο που τον θέλανε δεν ήταν η Αθήνα κι αν τύχει και την έφτιαχνε, τι θα ’καναν αυτοί, ήταν για ν’ αποχτήσουνε αριστερή βιτρίνα, να τους ψηφίσουν, τίποτα χαμένοι αριστεροί. Λένε, το ξύπνιο το πουλί, το πιάνουν απ’ τη μύτη, τ’ όνειρο, είν’ το δόκανο του οραματιστή, μα από τρελό, κι από παιδί κι από Κεφαλλονίτη, μην περιμένεις, τ’ όνειρο κορόιδο να πιαστεί. Έβγαλε το αμπέχονο από τη ναφθαλίνη κι όταν οι άλλοι νόμιζαν πως το ’χε απαρνηθεί, βρήκε τις λύσεις κι έφυγε, να πάει να τις προτείνει στο Δήμο της Βαγδάτης, στη Μέση Ανατολή. 38. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον ψηφιακό δίσκο ακτίνας του Βασίλη Νικολαΐδη Ατασθαλίες που κυκλοφόρησε το 1993 από τη δισκογραφική εταιρεία LYRA. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 287 Κι όπου κανείς δεν έσπειρε, εκειός πάει και φυτρώνει κι όλοι τρίβαν τα μάτια τους τί γύρευε εκεί, μέσ’ στα συντρίμμια έντρομοι κοιτάζαν στην οθόνη τον Τρελαντώνη, να τα σπάει με την πολιτική. Κι όταν τελειώσει ο πόλεμος κι αρχίσει ν’ αναβλύζει μαύρο, πηχτό πετρέλαιο, σε πιο καλές τιμές, μη με ρωτάς τί έχασε και τί ’χε να κερδίζει, δεν είναι, τζόγια μου, που λες, τ’ ονόρε μετοχές. Και χίλια χρόνια να κυλάν ο Τίγρης κι ο Ευφράτης, για να θυμάσαι κάποιονε διαβάτη, σαν διψάς, που βρήκε μια δικαίωση στους δρόμους της Βαγδάτης, ευαίσθητος, ευέξαπτος, βαρύς και τσαμπουκάς. Η Κεφαλονιά πρωταγωνιστεί και στο τραγούδι «Ιόνιος Έρωτας» σε μουσική και στίχους του Κεφαλονίτη Γεράσιμου Νεόφυτου, που ερμηνεύει η Ηρώ Σαΐα και περιλαμβάνεται στο δίσκο Γυναικείος ρόλος, που κυκλοφόρησε το 200939. Στους στίχους του «Ιόνιου έρωτα» ο Νεόφυτος αποκαλύπτει ιδιαίτερες πτυχές της κεφαλονίτικης ιδιοσυγκρασίας. Ο ιδιότυπος παθιασμένος, απείθαρχος, ζόρικος χαρακτήρας του Κεφαλονίτη, η αγάπη για τον τόπο του, αλλά και μια μικρή δόση από σεισμό εμφανίζονται στο ποίημα – ύμνο στο νησί και στους κατοίκους του: Το πάθος μου το αιώνιο σαλεύει στο Ιόνιο, τα χρόνια που σου δάνεισα τα είπανε Εφτάνησα κι ό,τι μαζί σου αγκάλιασα, έγινε μπλε στη θάλασσα. Είσ’ από κρύα γειτονιά κι είμ’ από την Κεφαλονιά, αν είν’ η αγάπη σου μισή είν’ η δική μου ένα νησί, μισή ζωή, μισή χαρά, το μέτρο σου δε μ’ αφορά. Το πνεύμα μου το απείθαρχο δε θα το βρεις σε λήθαργο, το πάθος μου το ζόρικο στο ψέμα αιμοβόρικο, θέλει αγάπη ολόκληρη κι όχι μισή κι απόκληρη. 39. Ο δίσκος Γυναικείος ρόλος περιλαμβάνει 15 συνθέσεις του Γεράσιμου Νεόφυτου σε στίχους του ίδιου. Κυκλοφόρησε ως ανεξάρτητη παραγωγή, με την ετικέτα «Seven Islands» το 2009. 288 Ηλίας Α. Τουμασάτος Τον πόθο στην Κεφαλονιά κεντάμε σταυροβελονιά, με το δικό σου το πες πες μου μπερδευτήκαν οι κλωστές, κι έγιν’ ο έρωτας σεισμός, καλάθι, γόρδιος δεσμός. Ο ποιητής Μιχάλης Γκανάς, σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, μνημονεύει την Κεφαλονιά στη στιχουργική περιήγησή του στους τόπους απ’ όπου πέρασε στη διάρκεια της ζωής του ο μεγάλος μας συνθέτης, στο τραγούδι «Οι δρόμοι του αρχάγγελου», που ερμηνεύει ο Βασίλης Λέκκας40. Γιάννενα και Τρίπολη και Σύρα, / όμορφη σκονισμένη μου πορφύρα, / Χίος, Κεφαλονιά και Μυτιλήνη, / μοίρα μου πελαγίσια Ρωμιοσύνη. Η Κεφαλονιά δεν θα μπορούσε να είναι εξαίρεση στον κανόνα των τραγουδιών που περιέχουν τουριστικού τύπου αναφορές, στο πλαίσιο ευρύτερης περιήγησης στην Ελλάδα. Μια τέτοια περιήγηση ενός απογοητευμένου ερωτικά τραγουδιστή βλέπουμε και στο τραγούδι του Χρήστου Γιαννόπουλου σε στίχους δικούς του και του Κώστα Ευσταθίου, που ερμηνεύουν ο Κώστας Μπίγαλης και ο Don Freaka41. Αύγουστος ήτανε στην Πάτρα / που μου ’δωσες γαλάζια χάντρα. / Και Πάσχα στην Κεφαλονιά / μου ’δειξες τόση απονιά. Το Αργοστόλι ως «διονυσιακός» σταθμός διακοπών μνημονεύεται και στο σατιρικό τραγούδι του συγκροτήματος «Ημισκούμπρια», με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Παραμένουμε μουρλοί»42: Τα ’χεις πιει στο Αργοστόλι μ’ ιταλικό περφούμο; Η Κεφαλονιά μνημονεύεται και στο χιπ-χοπ τραγούδι του συγκροτήματος «Αρτέμης-Ευθύμης» με τίτλο «Τα δικά μας παιδιά», σε στίχους δικούς τους και μουσική του Αλέξανδρου Φιλιππίδη. Το συγκρότημα, σε ένα γενικότερο κλίμα ανταγωνισμού που σοβεί ανάμεσα στους καλλιτέχνες του είδους σχετικά με την απήχησή τους, αναφέρει, ανάμεσα σε άλλους τόπους, ότι «δικά τους παιδιά» 40. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον κύκλο τραγουδιών Ασίκικο Πουλάκη (sic), που κυκλοφόρησε σε δίσκο ακτίνας το 1996 από τη δισκογραφική εταιρεία AKTH σε μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και στίχους του ίδιου και του Μιχάλη Γκανά. 41. Το τραγούδι περιέχεται στο δίσκο Τα φώτα στην αυλαία που κυκλοφόρησε από την δισκογραφική εταιρεία «Καθρέφτης» το 2010. 42. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον δίσκο Στενές επαφές με 3ς (sic) τύπους, (κυκλοφόρησε το 1998) και το cd-single Χοντρές δουλειές (κυκλοφόρησε το 1997) και τα δύο από τη δισκογραφική εταιρεία FM Records. Το Ιόνιο στη μεταπολεμική ελληνική στιχουργία 289 υπάρχουν και στην Κεφαλονιά43. Από Γιάννενα μεριά κι από Πάτρα μεριά / Κόρινθο, Κεφαλονιά έχει δικά μας παιδιά. Δεν λείπουν επίσης τα τραγούδια που αναφέρονται στα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας του Κεφαλονίτη. Ένα από αυτά, η πονηριά, μνημονεύεται στο τραγούδι του Γιώργου Ζαμπέτα (1925-1992) «Το πιτσιρίκι» σε στίχους του Ξενοφώντα Φιλέρη, που μας μεταφέρει στην περίοδο της Κατοχής. Οι Γερμανοί εις μάτην προσπαθούν να συλλάβουν ένα πιτσιρίκι για να το ανακρίνουν. Κι όταν αυτό συμβαίνει, καταφέρνει να αποδράσει από το κρατητήριο44. Ξέρω ένα πιτσιρίκι με λαγού περπατησιά, / εξυπνάδα Μωραΐτη, Μακεδόνα λεβεντιά. / Ξέρω ένα πιτσιρίκι που ’χει αντρική καρδιά, / πονηριά Κεφαλονίτη, Κρητικού παλικαριά. Στα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά όσων προέρχονται από τις διάφορες περιοχές της Ελλάδας αναφέρεται και ένας άλλος λαϊκός βάρδος, ο Πρόδρομος Τσαουσάκης (1919-1979), ο οποίος επιλέγει να αναδείξει, μεταξύ άλλων Ελλήνων, την εξυπνάδα του Κεφαλονίτη, στο τραγούδι «Κάθε καρυδιάς καρύδι», σε στίχους και ερμηνεία του Τσαουσάκη, και μουσική του Λεονάρδου Μπουρνέλη45. Μάγκας είν’ ο Πειραιώτης, ζωηρός ο Ρουμελιώτης. / Κουβαρντάς ο Αθηναίος, πατριώτης ο Κυπραίος. / Ξύπνιος ο Κεφαλλονίτης και τουρίστας ο Ροδίτης. Θα ολοκληρώσουμε την περιήγησή μας στους στίχους τραγουδιών που αναφέρονται στην Κεφαλονιά με τους στίχους ενός Κεφαλονίτη μουσικού. Ο Κώστας Χαριτάτος (γεν. 1959) στο τραγούδι του «Σάμη» (στίχοι, μουσική και ερμηνεία του ίδιου) αναφέρεται στην ιδιαίτερή του πατρίδα με τρυφερότητα46. 43. Το τραγούδι «Τα δικά μας παιδιά» περιλαμβάνεται στον δίσκο Εγείρεσθε, άγωμεν εντεύθεν του συγκροτήματος «Αρτέμης-Ευθύμης», που κυκλοφόρησε το 2004. Οι «Αρτέμης-Ευθύμης», μέλη του παλαιότερου συγκροτήματος «Terror-X-Crew», στη δεκαετία του 2000 έκαναν στροφή προς τη λατρεία της αρχαίας Ελλάδας, και πολλοί διέκριναν σ’ αυτή τη στροφή και την υιοθέτηση εθνικιστικής ιδεολογίας, οπότε ο τίτλος «Τα δικά μας παιδιά» μπορεί να έχει και περισσότερες αναγνώσεις. 44. Το τραγούδι αυτό του Γιώργου Ζαμπέτα, ερμηνευμένο από τον ίδιο, περιλαμβάνεται στον δίσκο 33 στροφών Ντοκουμέντα, που κυκλοφόρησε το 1975 από τη δισκογραφική εταιρεία Olympic, με συνθέσεις του Ζαμπέτα σε στίχους διαφόρων στιχουργών. Επανεμφανίζεται στη συλλογή 4 δίσκων ακτίνας 80 χρόνια Ζαμπέτας, που κυκλοφόρησε το 2005 από τη δισκογραφική εταιρεία Universal. 45. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον δίσκο Πρόδρομος Τσαουσάκης, που κυκλοφόρησε το 1994 από τη δισκογραφική εταιρεία MINOS-EMI. 46. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στον δίσκο του Κώστα Χαριτάτου Μοτέρ που κυκλοφόρησε το 1988 από τη δισκογραφική εταιρεία LYRA. 290 Ηλίας Α. Τουμασάτος Στου νησιού μου τ’ ακρογιάλι ξαναζώ τις Κυριακές ντύνομαι με τα κοράλλια και γυρνάω τις ακτές. Κι όταν πέφτουν τα σκοτάδια βγαίνεις με τις μουσικές σε περίεργα κανάλια που ’ν οι νύχτες φωτεινές. Θεέ μου πώς να σε γνωρίσω μέσα σ’ όλες τις φυλές και μετά να σ’ αγαπήσω μεσ’ από τους ποιητές. Της αγάπης μου τα λόγια σε συρμάτινες χορδές κρεμασμένα στα μπαλκόνια σημαιούλες σε γιορτές. Στάλες θάλασσας στα μάτια και κρυμμένες αμμουδιές τα παράξενα σημάδια που μ’ αφήνεις όταν κλαις. Η καταγραφή των στίχων σύγχρονων τραγουδιών που αναφέρονται στα Επτάνησα, που στοιχειοθετεί μια αρχική προσπάθεια αποτύπωσης της σύγχρονης λαϊκής στιχουργίας, δεν μπορεί ασφαλώς να είναι εξαντλητική. Στο επόμενο μέρος της μελέτης αυτής θα επιχειρηθεί η πρώτη ανθολόγηση στίχων που αφορούν τα υπόλοιπα νησιά του Ιονίου (Κέρκυρα, Ιθάκη, Ζάκυνθος, Κύθηρα), με τη βεβαιότητα ότι στον κατάλογο αυτό θα υπάρξουν αρκετές προσθήκες, που θα φέρει στο φως περαιτέρω έρευνα στα δισκογραφημένα σύγχρονα ελληνικά τραγούδια, αλλά και νέα τραγούδια που θα κυκλοφορήσουν με παρόμοια θέματα.