Derbendnāme

TÜRKOLOGİYA №4 2018 RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS GÖKÇE YÜKSELEN PELER. DERBENDNĀME Derbendnāme, İstanbul: Kesit Yayınları, 342 s., ISBN: 978-605-9408-46-2 Kuzey Kafkasya, geçmişten günümüze birçok Türk uruğunun vatanı olmuştur. Bölge kimi zaman bütünüyle kimi zaman bölgenin bir bölümü Türk hâkimiyetinde kalmıştır. Kafkasya’da hüküm süren Türk urukları arasında bilhassa Sakalar (MÖ. VIII-MÖ. III. yy.), Batı Hunları (374-469), Avarlar (567-736), Hazarlar (568-1016), Tuna Bulgarları (681-1018), Volga (İdil) Bulgarları (921-1237), Peçenekler (6801197), Uzlar (860-1054), Kıpçaklar (XIXV. yy), Altın Ordu (1241-1502), Osmanlılar (1241-1877), Akkoyunlular (1340-1514), Karakoyunlular (1380-1469), Safevîler (1501-1736) ve Selçuklular (1040-1157) ile günümüz Azerbaycan Türklüğü ön plana çıkmaktadır. Bölgenin Kuzeyi çağlar boyunca Türk idaresinde olmasına karşılık bölgede tam bir Türkleşme görülmez. Türkleşme daha ziyade Güney Kafkasya için söz konusudur. Kuzey Kafkasya’dan farklı olarak Güney Kafkasya esasen Selçuklular döneminde Türkleşme sürecine girmiştir. Bölgede devlet kuran bu urukların günümüzde çoklukla Kıpçak ve Oğuz boylarının içerisinde eridikleri görülmektedir. Hâlihazırda Kuzey Kafkasya’da Türk dil ve lehçelerinin tasnifinde Oğuz veya Kıpçak bölüğü içerisinde yer verilen birçok Türk boyu bulunmaktadır. Gökçe Yükselen PELER’in eserine konu olan Derbent ise günümüzde Rusya Federasyonuna bağlı Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nin en büyük şehirleri arasında yer almaktadır. Derbent, Farsçadan geçmiş bir kelimedir. F. Steingass bu kelimeyi şöyle açıklamaktadır: ‫ د ر بند‬dar-band, The bar of a door; a barrier; a narrow and difficult pass through mountains; a road dengerous on account of banditti; nae of a fortress on the Caspian Sea at the foot of Mount Caucasus;  İlhan, S. (1999). Kafkasya’nın Gelişen Jeopolitiği, Ankara: TKAE.  Peler, G. Y. A. (2013). Kafkasya’da Türk Lehçelerinin Fonksiyonları, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 36, 163-188. RESENZİYALAR an arm of the sea; a place where there is good wine; a ferryman; bound, fettered; a captive; - dar band kardan To bind, make prisoner; to shut the door. Kelimenin Osmanlı Türkçesindeki anlamları için Mertol Tulum şu açıklamaları yapar: 1 sınır boylarındaki küçük savunma yeri, küçük kale. 2 dağın yüksek yerindeki dar geçit, boğaz. 3 geçitlerde gözcülük etmek üzere bulunan küçük birlik.  Bölge her iki bilim adamının açıkladığı gibi gerçekten de Kafkasya'nın kuzeyini güneyine birbirine bağlayan en önemli geçit yollarından birisidir. Derbendnāme, Dağıstan’ın Derbent vilayetinde 16. yüzyılda kaleme alındığı düşünülen ve elan Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de bulunan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu’sünde muhafaza edilmektedir. Eserin üç yazma nüshası bulunmaktadır. Derbendnāme’nin bilhassa bölge üzerine çalışan ülkemiz tarihçiler tarafından bilindiği, Türkiye’deki bazı tarihçiler tarafından söz konusu esere atıfta bulunulmasından anlaşılmaktadır. Ancak Türk Latin harfleriyle yayımı ilk defa yapılmaktadır. Derbendnāme yurt dışında da ilgi çeken bir eserdir. Baktığımızda eser üzerine Türkiye dışında yapılan şu çalışmaları görmekteyiz:  Klaptroth, M. (1829). “Exrait du Derbend-nameh ou de 1’Histoire de Derbend”, Nouveau Journal Asiatique, ou Requell de Memoire, d’Extrairs et de Notites, Cilt 3, Haziran 1829, s. 439-467.  Kazem-Beg, A. (1851). Derbendnâmeh, or The History of Derbend; Translated. From A Select Turkish Versio  n and Published with the Tests and with the Notes, IIIustrative of The History, Geography and Antiquities, Imperial Academy of Sciences, St. Petersburg.  Ramazanov, Arif ve Aynur Hajıqədirli (2010). Dərbəndnamələr, Nurlan, Bakü.  Alihanov-Avarskiy, M. (2011). Tarixi Dərbənd-namə, Naqıl Evi, Bakü. Derbendnāme tam metin olarak ülkemizde ilk defa Dr. Öğr. Üyesi. Gökçe Yükselen Peler tarafından yayımlanmıştır. Peler, söz konusu eseri hazırlarken, içerik olarak aynı olan üç yazma nüshadan dil özelikleri bakımından farklı ve karışık dilli olan A-613 Nu.’lu nüshayı esas almıştır. Derbendnāme’nin önemi, özellikle başta Hazar devri Türk tarihi olmak üzere gayri Türk Kafkasya halkları için temel kaynaklardan biri olma niteliği taşımasından kaynaklanmaktadır. Türk dilciliği açısından önemi ise Kafkasya sahasına ait karışık dilli bir metin olmasıdır. Eser, yukarıda da belirttiğimiz üzere bölgede yaşayan Oğuz ve Kıpçakların dilleri bir başka deyişle Azerbaycan ve Kumuk Türkçesi olarak nitelenebilecek karışık dilli olma vasfını göstermektedir. Bu metin yalnızca dil araştırmaları için değil, yukarıda da belirtildiği gibi beraberinde Türk tarihi bakımından da önem arz etmektedir. Hazar Devleti hakkındaki bilgilerin azlığı dikkate alındığında Derbendnāme’nin değeri daha iyi anlaşılacaktır. Eserde Hazarların sosyal ve politik hayatı hakkında bilgiler verilmekte; mesela, Hazar devlet yönetiminde kullanılan terimler de eserde geçmektedir. Mesela, metinde geçen Hakan (kagan, han, hükümdar) ve Tarkan (komutan, Kağan naibi) unvanları bilindiği gibi Göktürk döneminden beri görülmektedir. Bu çalışmada, Derbendnāme yeniden okunmuş, anlamlandırılmış ve dillik özel  Steingass, F. (2005). A Comphrehensive Persian – English Dictionary. İstanbul: Çağrı.  Tulum, M. (2013). Osmanlı Büyük El Sözlüğü Türkçesi. İstanbul: Kapı. 109 Yılmaz, S. (2018). Eski Türk Runik Harfli Metinlerdeki Askerî ve Siyasî Terimler ile Unvan Niteleyicilerin Özbek Türkçesindeki İzleri, International Journal of Humanities and Education, Cilt: 4/7. 260-290. 110 RESENZİYALAR likleri açısından incelenmiştir. Araştırmacının kaynaklar üzerinden verdiği bilgilere göre Derbendnāme, Kırım Hanı Giray’ın emriyle Endireyli Muhammed Avabî Aktaşî’ye bölge tarihini anlatan Türkçe bir eser yazması emri üzerine kaleme alınmış; müellif de Arapça ve Farsça kaynaklardan yararlanarak söz konusu kitabını meydana getirmiştir. Bu çerçevede eser; Giriş Bölümü, İnceleme Bölümü, Çeviri Yazı Metin Bölümü, Günümüz Türkiye Türkçesi Metin Bölümü, Dizinler Bölümü, Kaynakça Bölümü ve Tıpkıbasım Bölümü olmak üzere toplam yedi bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın 17-32. sayfaları arasında yer alan Giriş kısmında Derbendnāme hakkında bilgi verildikten sonra daha önce yapılmış olan çalışmalar, yazarlar, nüshalar ve dili gibi konular üzerinde durulmuştur. Bu bölümde Derbendnāme ile ilgili çalışmaların sayısının oldukça sınırlı olduğu vurgulanmaktadır. Çalışmanın 33-131. sayfaları arasında yer alan gramer incelenmesi bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde İmla, Ses ve Şekil Bilgisi gibi konular ele alınmaktadır: Çalışmanın 33-42 sayfaları arasında II.1 İmla bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde araştırmanın noktalama, harekelendirme, Türkçe kelimelerde ünlülerin ve ünsüzlerin yazımı, eklerin ayrı yazılması, de/da bağlacının yazılışı ve bazı kelimelerin bitişik yazılması gibi konular üzerinde durmaktadır. Çalışmanın 43- 62 sayfaları arasında II.2. Ses Bilgisi bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde yazmada yer alan karışık dilli (Azerbaycan ve Kumuk Türkçesi) ses özelliklerini özellikleri ayrıntılı şekilde verilmektedir. Mesela, Azerbaycan Türkçesinin belirgin ses olaylarından olan kelime başında –düzenli olmasa da - /y/ düşmesi olayı, yazmanın dilinde de görülmektedir: igirmi “yirmi” (4a/2), (7a/8), (14b/4); yigit > igit “yiğit” (6a/6), (9b/8). Kıpçak Türkçesinin belirgin özelliklerinden /-g-/.>/-v-/ değişmesi, yazmada Türkçe ve yabancı kökenli birkaç kelimede tespit edilmiştir: yaġı > yav “düşman” (9a/7); ḳaraġul > ḳaravul “gözcü” (2a/9). Çalışmanın 63-131. sayfalar arasında II. 3. Şekil Bilgisi bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde yazmamın şekil özellikleri üzerinde kanıtlar sunularak durulmaktadır. Mesela yönelme hâli için yazmada +(y/n)A, +ġA ekleri yanında +da ekinin de kullanıldığı görülmektedir (Peler, 2017: 80). Yönelme hâli için eserde hâkim ölçüde Batı Türkçesinde kullanılan +(y/n)A eki, metinde ünsüz ile biten kelimelerden sonra +A şeklinde, ünlü ile biten kelimelerden sonra +yA şeklinde ve iyelik eklerinde sonra +nA şeklinde kullanılmıştır: Aderbicān’a ‘Azerbaycan’a’ (2a/5); berke ‘sağlam bir yere’ (8b/1); arasına ‘arasına’ (7b/1). Ancak Kıpçak ve Çağatay Türkçelerindeki +Ga yönelme hâli ekine de nadiren rastlanmaktadır: Belḫu’ġa ve Ḳızılyar’ġa ve kiçi Maçar’ġa ve Cumlu’ġa cümlesine dedi ‘Belh’e ve Kızılyar’a ve Kiçi Macar’a ve Cumlu’ya hepsine dedi’ (13a/6-7). Çalışmanın 133-147. sayfaları arasında III. Çeviri Yazı Metin bölümü bulunmaktadır. Arap harfli yazma yeniden okunmuş, anlamlandırılmış ve gerekli görülen yerlere dipnotlar düşülmüştür: Ubeydi (11a/11) Arapça aslı ‘Ubeyd’ olan ismin sonunda ‘yd’ ünsüz çiftinin Türkçenin ses hususiyetlerine aykırı olmasından dolayı ismin sonunda bir ‘-i’ ünlüsü türetilmiştir; Yazmada başġa (15a/4) kelimesinin gayn harfi ile yazılmasının sebebi Kumuk Türkçesinin bir etkisi olduğu, günümüzde ise kelime Kumuk Türkçesinde “başğa” şeklinde varlığı sürdürdüğü görülmektedir. Çalışmanın 147-155. sayfaları arasında IV. Günümüz Türkiye Türkçesi Metin bölümü bulunmaktadır. Bu bölümde yazmanın günümüz Türkiye Türkçesine kelime kelime aktarılmaktadır. Ancak bunun mümkün olmadığı yerlerde ise anlam aktarması yapılmaktadır. Çalışmanın 155-320. sayfaları arasında V. Dizinler bölümü bulunmaktadır. Bu bölümdedizin, Umumi Sözcükler Dizini ve Özel Adlar Dizini olmak üzere iki ana kıs- RESENZİYALAR ma ayrılmaktadır. Özel Adlar Dizini ise 3 alt başlık altında verilmektedir. 1. Şahıs ve Unvan Adları Dizini 2. Etnik Adlar ve Mekân Adları Dizini 3. Diğer Özel Adlar Dizini Çalışmanın 325- 329. sayfaları arasında Kaynakça bölümü bulunmaktadır. Çalışmanın son bölümünde 331-342. sayfaları arasında Tıpkıbasım kısmı yer almaktadır. 111 Dr. Öğr. Üyesi. Gökçe Yükselen Peler’in incelemesini yaptığı Derbendnāme, Kafkasya bölgesine ait tarihî bir yazma olmakla birlikte karışık dilli bir eserdir. Bu yönüyle içerdiği malzemelerden dolayı öncü ve önemli bir çalışmadır. Peler, çalışmasında Derbendnāme’nin diğer nüshalarını incelemekte olduğu müjdesini vermektedir. Bu eseri bilim dünyasına kazandıran hocamıza teşekkür eder, başarılı çalışmalarının devamını dileriz. Saffet Yılmaz* _______________ * Türkiye, Türk Dili Bilim Uzmanı. E-posta: saffetalp@gmail.com.