Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016, p. 115-130 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9728 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi  Received/Geliş: 22.06.2016 Accepted/Kabul: 12.12.2016  Referees/Hakemler: Prof. Dr. Davut KILIÇ – Prof. Dr. Mehmet KÖÇER This article was checked by iThenticate. BİR YENİDEN DİRİLİŞ ÖYKÜSÜ: PARVAN ŞAVAŞI Mustafa ŞAHİN* ÖZET Büyük Selçukluların yıkılmasından sonra güçlenerek kısa zamanda büyük bir imparatorluk haline gelen Hârzemşâhlar ile Karakorum’daki kurultaydan sonra dört bir yana genişleme kararı alan Moğollar kısa zamanda birbirlerinin askerî ve siyâsî rakipleri haline geldiler. Horâsân’da çok hızlı bir şekilde devam eden Moğol ilerleyişi kısa zamanda bu iki devleti karşı karşıya getirdi. Otrar Fâciası’ndan sonra derinleşen düşmanlıklar savaşı kaçınılmaz hale getirdi. Merv, Belh, İsfahan, Semerkand ve Herât gibi Horâsân’ın büyük şehirleri hızlı bir şekilde Moğolların işgaline uğradı ve halkı kılıçtan geçirildi. Moğollara karşı amansız mücadeleler veren Celâleddîn-i Hârzemşâh, Herât’ı da uzun bir direnişten sonra kaybetti. Herât bölgesinin birçok şehri kısa zamanda Moğolların eline geçti. Bu şehirlerin halkı kılıçtan geçirildi. Moğol ilerleyişi Celâleddîn Hârzemşâh’ı daha doğuya doğru çekilmeye zorladı. Celâleddîn’in doğuya doğru hızlı geri çekilmesi onun mücadele azminden vazgeçtiği anlamına gelmiyordu. Aksine bölgenin insanı onun direncini daha da arttırıyordu. Nitekim Herât ve Bâmîyân’ın kaybedilmesinden sonra Gazne-Bâmyân arasında Parvan denilen yerde Şigi Kutuku önderliğindeki Moğol ordusunu 1221 yılında ağır bir şekilde yenilgiye uğrattı. Bu zafer hem Celâleddîn-i Hârzemşâh’ın hem de devletinin adeta yeniden dirilişi olmuştur. Sultanın mücadele azmi arttığı gibi başta Herât ve Merv olmak üzere bölgenin birçok yerinde Moğollara karşı isyan hareketlerinde bulunmalarını da cesaretlendirmiştir. Anahtar Kelimeler: Hârzemşâh, Parvan. * Moğollar, Hârzemşâhlar, Celâleddîn Yrd. Doç. Dr. Sinop Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, El-mek: sahinmustafa66@hotmail.com Mustafa ŞAHİN 116 A RESURRECTION STORY: WAR OF PARWAN ABSTRACT Khwarazmshahs that became an empire by becoming more and more powerful soon after the fall of Great Saljuks and Mongols that decided to expand everywhere around after the assembly in Kharkhorin became the military and political rivals of each other in a short time. The rapid Mongol invasion in Khurasan made these two states encounter in a short time. The enmity which deepened after the Otrar disaster rendered the war inevitable. The big cities of Khurasan such as Merv, Balkh, Ispahan, Samarkand and Herat were rapidly invaded by Mongols and people were massacred. Jalal-ad-Din Khwarazmshah who fought self-sacrificingly against Mongols lost Herat after a long resistance. Many cities of Herat region were conquered by Mongols. The people of these cities were massacred. The Mongol proceeding made Jalal-ad-Din Khwarazmshah withdraw to the further east. The rapid withdraw of Jalalad-Din to the east didn’t mean that he gave up his determination of fighting. On the contrary people of the region joined him because they thought he was the leader of liberation againist the Mongols. This case enhanced his resistence more. As a matter of fact, after the loss of Herat and Bamyan he heavly defeated Mongol army in the leadership of Sigi Kutuku in Parwan between Ghazni and Bamyan in 1221. This triumph became like the revival of both Jalal-ad-Din Khwarazmshah and his dynasty. Sultan’s determination of fighting increased and he also encouraged the people to rebel against Mongols in many parts of the region particulary in Herat and Marv. STRUCTURED ABSTRACT Khwarazmshah, who emerged as the successor of the Great Saljuk State after its collapse, became the most powerful political organization of the Islamic world in the beginning of XII. century in the south of Aral Lake, Ürgenç being the center. The borders of the state extended from the Sir-deryâ River to Azerbaijan and India. Emerging in the beginning of XIII. century in Turkistan, the Mongols, in a short time became an empire that involves the whole Asia, Eastern Europe, Turkistan, India and a large part of China thanks to governance of Genghis Khan. Genghis Khan wanted to get along well with Khwarazmshah at first. Because Khwarazmshah gave a very strong image of state at this time. However, the state was in a crisis because of its internal problems. Khwarazmshahs, although they had internal problems, were still a very important force. Khwarazmshahs were troubled that the Mongols had strengthened in a short time. The first event that confronts the two states is Otrar Disaster (Otrar Faciası). In 1218, the 450-person trade caravan sent by the Mongols was killed by Inalcik (Gayirhan) in Otrar. Despite this, Genghis Khan did not leave it at ease. He demanded the delivery of the criminals and the damages of the caravan to be compensated by the Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı Khwarazmshah Sultan. However, he did not receive an answer to this request. Otrar Disaster became the turning point in the relationship of two states. Even if this disaster hadn’t happened, nobody would be convinced that Genghis Khan would remain on his seat and would not engage in conquest movements. But maybe the fight would not start so soon. Deepening hostilities after the disaster quickly confronted these two states. Genghis Khan began preparations for war. In 1218, the Mongols completed their preparations to a large extent and attacked the territory of Khwarazmshah. In a short time, they captured the important cities of Khwarazmshahs especially Otrar, Marv, Balkh, Bokhara, Nishapur and Herât and they looted, and they killed most of the people. Sultan Ala’uddin Muhammad, who failed to achieve success in the face of Mongol progression, escaped from Khurasan to Mazendaran and then to Abeskun in the Caspian Sea. A short time later, he died there on Shawwal 617/December 1220. Instead of Sultan Ala’uddin Muhammad, Sultan Jalal-ad-Din became the ruler. Sultan Jalal-ad-Din continued to fight with Mongols from the point his father left. When Sultan Jalal-ad-Din came to the place called Ustuva, he came across with Mongols here on Şadyah hill and defeated them. Sultan Jalalad-Din survived from the disaster on Transoxania and Khurasan by surpassing the Mongolian outpost line in Nesâ. The Sultan who came to Ghaznin was met here by Amînü'l-Mülk with 50 thousand soldiers. Seyfeddîn Igrak Kanglı and Khalaj Turks came to Ghaznin and joined to Sultan Jalaluddin. Many Muslims around who heard the arrival of the Sultan rushed to came under his order. Sultan Jalal-ad-Din gave a new dimension to the struggle with the Mongols with the army he established here in Ghaznin, by taking refuge in the middle of the mountains of Afghanistan. When he arrived in Parwan, he heard that the Mongol army under the command of the Tekecük and Molgar surrounded the fortress of Velian. Here, together with Amînü'l-Mülk, they defeated the Mongols. He took the fortress from them, too. Sultan Jalal-ad-Din who came victorious from this first clash, turned back to Parwan with the war booty he captured. Genghis Khan, who heard that 12 thousand people were defeated by Sultan Jalal-ad-Din, who had Ghaznin in his hand, sent a new army under the command of Şigi Kutuku, the famous Mongolian commander. The Mongolian army came to Parwan in the mid-morning a week after the arrival of Sultan Jalaluddin from Velian fortress to Parwan. Sultan Jalal-ad-Din's army got out of the city and embattled. Amînü’lMülk served on the right wing and Seyfeddîn-i İgrak on the left. The two armies fought here. Hârzemşâhlar won the fight, which was very tough and lasted two or three days according to the sources. After the war, the Kharzemshahs captured a great amount of booty and killed many Mongol soldiers. The exact date of the war was not found in the sources. However, it can be inferred that the war was in late April or early May of 618/1221 when considering the distance between Ghaznin and Parwan and that Juwani recorded that Khwarazmshah ruler moved to Parwan when the Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 117 Mustafa ŞAHİN 118 flowers blossomed. It should also be considered that the spring is late and the flowers will only blossom in these months because of the continental climate of the region. The Battle of Parwan is the heaviest defeat of the Mongols until this day. This victory earned against Mongols by Khwarazmshahs had a great impact on Muslims in the vicinity. After this victory of Sultan Jalal-adDin, the Muslims thought that Genghis Khan would not be able to take a stand against Sultan Jalaluddin. Battle of Parwan gave morale to the Khwarazmshahs. The state was almost resurrected. On the contrary, it increased the courage of the cities that survived on the east of Iran. For this reason, there was a riot against the Mongols in many places, especially in Marv and Herat. Genghis Khan, who was very angry with Parwan's defeat, ordered the destruction of the whole of Khorasan. Despite the victory of the Parwan War, Mongols destroyed Ghaznin and Talekan when the Sultan Jalal-ad-Din failed in resistance to the Mongols. They put the Herat people to the sword and burned even the ovarian wheat seeds of the people. They killed not only humans but also cats and dogs in Bamyan. Genghis Khan banned the establishment of another city here. Since the influence of victory could not be sustained, Khwarazmshahs soon collapsed, while the Muslims in the region were left alone with their own destiny. Keywords: Mongols, Khwarazmshahs, Jalal-ad-Din KhwarazmShah, Parwan. 1. Giriş Cengiz Han XIII. yüzyıl başlarında Türkistan’da ortaya çıkarak bütün Asya ve Doğu Avrupa’yı içine alan tarihin tanıdığı büyük imparatorluklardan birisini kurmuştur. O, 603/1206 yılında toplanan kurultayda Han unvanı almıştır. Cengiz Han; Orta Asya bozkırlarındaki avcılık ve toplayıcılıkla geçinen, dağınık kabileleri bir araya getirerek büyük bir amaç etrafında toplamıştır. Kısa sürede Büyük Okyanusu’ndan Hazar Denizi’ne, Doğu Avrupa’dan Hindistan’a, Arap yarımadasından Suriye’ye, doğuda tüm Türk ülkelerinin ve Çin’in büyük bir kısmının dâhil olduğu alanı kapsayan büyük bir imparatorluk kurmuş bir liderdir. Asya’daki parçalanmışlık göz önüne alındığında Cengiz Han’ın başarısı çok da şaşırtıcı olmasa gerek. Küçük küçük ülkelerin böyle büyük bir güce karşı koyması düşünülemezdi (Marco Polo, 2015: 35). Büyük Selçuklu Devleti’nin vârisi olarak oraya çıkan Hârzemşâhlar ise Aral Gölü’nün güneyinde Ürgenç merkez olmak üzere XIII. yüzyıl başlarında İslam âleminin en güçlü siyâsî teşekkülü haline gelmişti. Devletin sınırları, Sir-deryâ nehrinden Azerbaycan’a ve Hindistan’a kadar uzanıyordu. Hârzemşâhlar, 522/1128 yılında Atsız’ın başa geçmesinden itibaren güçlendi. İl-Aslan, Atsız’ın ölümüyle doğan boşluğu kısa sürede doldurarak devlet teşekkülü haline getirdi (Reşideddîn Fazlullah,1996: 166-170, 195-197; Cüveynî, 2013: 255-282). Muhammed Tekiş zamanında devlet bölgenin en önemli gücü haline geldi. Alâeddîn-i Muhammed zamanında Karahıtaylar ve daha sonra Güçlüğ karşısında önemli başarılar kazandılar. Bu başarılarından dolayı Hârzemşâh Alâeddîn-i Muhammed, İskender-i Sânî unvanını aldı. Alâeddîn-i Muhammed, kendisinin Büyük Selçukluların vârisi ve İslâm dünyasının sultanı olarak tanınmasını istiyordu. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı 119 2. Hârzemşâh-Moğol Çatışmasının Sebepleri ve Otrar Fâciası Alâeddîn-i Muhammed yaklaşan Moğol tehlikesi karşısında tedbir almak yerine, Hindistan’a sefer hazırlığı yapmaktaydı. Üstelik yolu üzerindeki İran ile Afganistan arasındaki Türk beylerine karşı da düşmanca tavır takınmıştı. Ayrıca Cengiz Han’ın 1215 yılında Pekin’i alarak Çin’i zapt etmesine inanamamıştı. Hatta haberin doğru olup olmadığını araştırması için Seyyîd Bahaeddîn-i Râzî başkanlığında bir heyeti Cengiz Han’a göndermişti (Nesevî, 1934: 28-29). Bu elçilik heyeti yola çıktığı sırada Cengiz Han henüz Çin’den dönmemişti. Râzî ve heyet Tamgaç (Pekin) sınırında yaklaştıkları zaman çok sayıda insanın yığılmış kemiklerini gördüler. İnsan ölülerinin etrafa yaydığı pis koku ve hastalık çok insanın ölümüne sebep oldu. Nitekim elçilik heyetinden de bu hastalık sebebiyle ölenler olmuştur (Ağaldağ, 2002: 442). Cengiz Han, Hârzemşâh elçilerini Pekin'de kabul etti. Heyette iki devlet arasındaki ticareti geliştirmek istediklerini söyledi. Hârzemşâh sultanına: “Ülkenizdeki tüccarlardan buraya gelenleri memnun edip sağ salim gönderirken bu tüccarlarla birlikte ülkenize alışveriş yapıp güzel ve nadide mallar ile geri gelsinler diye kendi tüccarlarımızı gönderiyoruz. Böylece ticarî ilişkiler aramızdaki anlaşmazlıkları kaldırıp yerine sevgi ve dostluk getirmeye, kin ve husumetin sürüp gitmesini önlemeye vesile olacaktır.” şeklinde yazılan bir de mektup gönderdi (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 234; Cüveynî, 2013: 117; Vassaf, 1346: 312-313 ). 1218 yılında Moğolların 450 kişi ve 500 deveden oluşan altın, gümüş, ipekliler ve kürkler taşıyan bir ticaret kervanı Orta Sîr-Deryâ üzerinde bir hudut şehri olan Otrar’a geldi. Kadir Han unvanlıyla tanınan ve Hârzemşâh sultanının annesi ile akrabalığı sebebiyle Gayırhan da denilen Hârzem vâlisi İnalcık bu elçilik heyetini tutsak edip (Vassaf, 1346: 313; Reşideddîn Fazlullah, 1996: 234; Cüveynî, 1997: 118) Sultana kervanın cezalandırılıp cezalandırılmamasını sormak için haber gönderdi. Sultan hiç düşünmeden onların öldürülmesini emretti. Gayırhan, bu emir gereğince hepsini öldürttü. Kervanın mallar yağma edildi. İçlerinden birisi bu cezalandırma işi başlamadan önce bir yolunu bularak zindandan kaçıp yere gizlenmişti. Bu kişi zahmetli bir yolculuktan sonra Cengiz Han’a ulaşıp olanları anlattı (Vassaf, 1346: 313; Reşideddîn Fazlullah, 1996: 234; Cüveynî, 2013: 118; Cüzcânî, 1955: I/272; Abûl-Farac, 2011: I/8; İbnü’l-Esîr, XII/I6; Muhammed Et-Tancî, 1983: I/259; Köprülü, 1988: V/I, 274; Temir, 1989: 94; Barthold, 1990: 422-425; Roux, 2001: 174; Özgüdenli, 2005: XXX/225; Grousset, 2011: 248; Şahin, 2014: 32/42). Kervanın böyle bir muameleye tâbi tutulması hakkında değişik görüşler vardır. Kimilerine göre kervan İnalcık’ın aç gözlülüğü sebebiyle yağma edildi. Kimilerine göre alınan istihbarata göre ticaret kervanı adı altında gelen bu heyetin içinde Hârzemşâh ülkesi hakkında bilgi toplamak ve Moğollara yardım etmek amacını güden casuslar olduğu için bizzat Hârzemşâh sultanının emriyle kervan böyle bir muameleye tâbi tutulmuştur (Roux, 2001: 174). Otrar valisi İnalcık’ın Moğol tâcirlerine uyguladığı kötü muameleyi duyan Cengiz Han hiddetlendi (Vassaf, 1346: 313). Adeta gazap ateşinden gözlerinden yaş dökülmeye başladı. Reşideddîn ve Cüveynî, onun bir dağın tepesine çıkıp gökyüzüne bakarak Tanrıya; “Bu karışıklığı çıkaran ben değilim. Bana intikam gücü ver.” şeklinde yalvardığını kaydetmişlerdir (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 234; Cüveynî, 2013: 119). Abû'l-Farac de; “Ey cihanın rabbi ve hâliki, gayemin ne olduğunu ve iyiliği hedef tanıdığımı biliyorsun. Düşman ise kötülüğe başladı ve kötülük istiyor. Ben de düşmanı ameline göre cezalandırmanı istiyorum.” dediğini kaydetmiştir (Abû'l-Farac, 1999: II/ 482-483; Abû'l-Farac, 2011: 9). Cengiz Han buna rağmen yine de itidali elden bırakmamış ve Hârzemşâh Sultanından sorumluların cezalandırılmalarını ve kervanın zararlarının karşılanmasını istemiştir. Ancak olumlu bir cevap alamayınca savaş hazırlığına başlamıştır (Grousset, 2011: 249). Eğer bu fâcia meydana gelmeseydi hem Güçlüğ ile mücadelesi henüz sonuçlanmadığı için hem de Çin ve Tangut harekâtını henüz tamamlanmadığından Moğolların Hârzemşâhlara saldırmaları Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Mustafa ŞAHİN 120 mümkün olmayacaktı. Çünkü Hârzemşâhlar dışardan hâlâ güçlü bir devlet izlenimi veriyordu. Cüveynî kervandakilerin öldürülmesi iznini veren sultanın; “Bu izninin ona hayatı zindan edeceği ve talihinin kanatlarını kıracağını tahmin etmemişti. Gayırhan’ın bu hareketi dünyayı viran, halkı perişan ve bir milleti evsiz bırakacaktı. Döktüğü birkaç tüccarın kanına karşı Ceyhun nehri gibi kan akacak, öldürüldüğü adamlarının bir saçının teli için yüzbinlerce baş dağlarda ovalarda ayaklar altında toplar gibi yuvarlanacak ve yağma edilen bir dinar karşılığında bin kantar alınacaktı.” demektedir (Cüveynî, 2013: 118). Otrar Fâciası, Moğol harekâtının hızını ve acımasız bir hal almasını daha da arttırmıştır. 1218 yılındaki Otrar Fâciası’ndan sonra iyice artan düşmanlıklar kısa zamanda bu iki devleti karşı karşıya getirdi (Cuzcânî, 1955: 272; D’ohsson 2006: 95-98). Cengiz Han 1219 yılında askerî hazırlıklarını tamamlayarak aynı yılın ortalarından itibaren askerî harekâta başladı. Otrar Fâciası olmasaydı da Moğolların Hârzemşâhlarla er ya da geç mücadeleye başlayacağının da bilinmesi gerekir. Yani Hârzemşâhlar’ın böyle bir tutumları olmasa bile Moğolların Cihangir hükümdarının yerinde duracağına ve genişleme hareketlerine girişmeyeceğine kimse de kanaat getiremezdi. Ancak belki bu kadar erken bir mücadele başlamayacaktı. 3. Moğol-Hârzemşâh Mücadelesi Moğol ordusu hazırlıkların tamamlanmasından sonra harekâta geçerek 1219 yılında Otrar’ kuşattı. Şehir beş aylık kuşatma sonunda alınıp insanları öldürüldü ve malları yağmalandı. Sağ kalanlar Moğollar arasında paylaşıldı. San’atkârlar ve eli iş tutanlar Moğolistan’a götürüldü. Gayır Han da esir alınarak Göksaray’da öldürüldü (Moğolların Gizli Tarihi, 2010: 183; Reşideddîn Fazlullah, 1996: 242; Cüveynî, 2013: 122). Cengiz Han, oğullarından Tuluy’a Horâsân’ın alınması için görev verdi. Moğollar, Horâsân ve Mâverâünnehr’in büyük şehirlerinden Bûhârâ, Semerkand, Merv, Nîşâbûr ve Belh’i 617/1220 tarihinde birbiri ardı sıra kısa süren kuşatmalardan sonra aldı ve halkın çoğunu katletti. Buraların alınmasından sonra şehirdeki katliamın yanısıra çok sayıda bina ve imâret de yıkıldı (Nesevî, 1934: 40; Reşideddîn Fazlullah,1996: 245-246, 291; Moğolların Gizli Tarihi, 2010: 182-183; Cüveynî, 2013: 130-132, 143-147; Vassaf, 1346: 319-325; Abu’l-Farac, 1999: I/63; Abu’l-Farac, 2011: 10; Seyf-i Herevî, 1944: 49, 53-63, 67-68; Mîrhând, 1339: V/86-87, 93-95, 107-119; Hândmîr, 1362: III/35-41; İsfizârî, 1338: II/56, 47, 101; Barthold, 1990: 471-472; Roux, 2001: 183-190, 150-154). Kaynaklar 616/1220 yılında Bûhârâ’nın alınmasından sonra Moğolların 20 bin Müslüman askerini öldürdüklerini, samanlıkları açtırarak her şeye el koyduklarını ve şehirden ele geçirilen sandıklara doldurulmuş kitapları atarak sandıkları hayvanlara ağıl yapmak için kullandıklarını kaydetmişlerdir (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 242-247; Abû'l-Farac, 2011: 10-11). Moğollar aynı katliamı Semerkand’da da yaptılar (Abû'l-Farac, 2011: 11). Nesevî, Bûhârâ’nın Moğolların eline geçmesinden sonraki tahribatı için; “Bütün memleketi talan ettiler, yaktılar ve yıktılar. San’atkârlar işlerini, çiftçiler çubuklarını bırakıp kaçtılar. Artık koyun melemesi ve deve böğürmesi işitilmez oldu.” demektedir (Nesevi, 1934: 35). İbnü’l-Esîr: “Kâfirler camilerdeki minberleri söküp Kûr'ân-ı Kerîm sahifeleriyle birlikte hendeklere attılar.” kaydını düşmüştür (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/324). Yine İbnü’l-Esîr, Bûhârâ şehrinin dün ortada yokmuşçasına evlerinin çöktüğünü ve şehrin harabeye dönerek ıssız bir yer halini aldığını kaydetmiştir (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/7). Tuluy Han, Merv’den sonra Kûsîye’yi almış ve şehrin halkını kılıçtan geçirmiştir (Seyf-i Herevî, 1944: 65-66). Moğollar Nîsâbûr'u ele geçirdiklerinde diğer şehirlerdeki acımasızlıklarının aynısını burada da yaptılar. Bütün şehir halkını dışarıya çıkartıp, erkeklerini öldürdüler. Kadınları esir aldılar. Yanında işe yarar mal bulunması ihtimâli olan herkesi öldürdüler. Merv'de uyguladıkları gibi burada da her türlü zulmü yaptılar. On beş gün müddetle evleri mal ve para bulacağız gayesiyle tek tek aradılar ve her tarafı viraneye çevirdiler. Nîsâbûr halkı sahraya çıkarılıp tümüyle öldürüldükten sonra Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı 121 hiç kimse sağ kalmasın diye hepsinin başlarının kesilmesi emrederek yaralı olup da sonradan kurtulma ihtimali olan hiç kimseye hayat hakkı tanımadılar. Tûs'ta da halkı öldürerek şehri harap ettiler. Bütün bunlar yetmiyormuş gibi şehirde yatmakta olan Ali İbn Musa er-Râdî ve er-Reşîd'in mezarlarını açıp tahrip ettiler (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/352-53; Reşideddîn Fazlullah, 1996: 251). Hâfız-i Ebrû, Badgîs civarında Moğol zulmünden önce 20-30 bin nüfuslu şehirler varken bunların istiladan sonra kalmadığını ve buraların Moğol göçebelerinim yaylakları olduğundan bahsetmiştir (Hâfız-i Ebrû, 1349: 33). Tuluy Han, Moğolca ismi İru ve Aru olarak geçen Herât (Moğolların Gizli Tarihi, 2010: 184, 252) yakınındaki çayıra otağını kurup kurup şehrin teslim olması için elçi gönderdi. Şehrin teslim olmaması üzerine de Moğol ordusu taarruza geçerek şehri kuşatma sonucunda aldı (Cüveynî, 2013: 165; Hândmîr, 1362: III/40-42; Mîrhând, 1339: V/119-125). Moğollar burada Hârzemşâh askerlerinden 12 bin kişiyi öldürdüler (Seyf-i Herevî, 1944: 69, 104; İsfizârî, 1338: II/47; 101). Ancak şehir asıl acıyı daha sonraki isyanın ardından yaşayacaktır. Tuluy Han, Cüveynî’nin anatımıyla; “İki üç ay içinde her kasabası bir şehir gibi olan, insan sayısı bakımından deniz dalgasına benzeyen ve onca güzelliği olan şehirleri yerle bir etti.” (Cüveynî, 2015: 165). Moğol ilerlemesi çok hızlı oldu. Moğollar tarafından sadece güçlü kalelerin alınması biraz daha geç oldu ancak buralar da sonunda alındı (Prawdin, 1967: 76). Moğollar Horâsân’ı aldıktan sonra birçok köy ve şehri harap ettiler. İnsanları katlettiler (Mîrhând, 1339: V/110-124). Eli iş tutan erkeklerin çoğu diğer şehirlerin alınması için ordunun en ön safına koyarak veya ordunun geri hizmet işleri köprü yapma, çukur kazma vs. işlerinde çalıştırmak için zorla aldılar. Yaptıkları katliamlar, esir alma ve sürgüne göndermelerle şehirlerin nüfusları azalltılar. Üretim düştü (Plano Carpini, 2015: 55). Moğol İstilâsı ile Horâsân’da, Mâverâünnehr de İran’da ve Afganistan’da toplu katliamlar ile çok sayıda insanı öldürdüler. Erkeklerin çoğu Moğol ordusuna asker olarak kaydedilirken kadınlar toplu olarak esir edilerek Tâlekân’a götürülüp cariye yapıldılar (İsfizârî, 1338: II/66; Mîrhând, 1339: V/110-124; Boyle, 2001: 316; Şahin, 2013: 138). Müslüman ve diğer kavimlerin egemen oldukları yerleri ele geçiren Moğollar ya tecrübeli san’atkârları alıp götürdüler ve kendi işlerinde kullandılar veya onları kendi kazançlarından ağır vergi vermek zorunda bıraktılar. Moğol kölesi durumuna düşen çiftçiler bütün hasat edilmiş ürünlerini kumandanlarına verirken, Moğol komutanlar bu çiftçilere ancak ölmeyecekleri miktarda ve tekrar ekebilecekleri kadarını bıraktılar (Cüveynî, 2013: 123; Plano Carpini, 2015: 110). Moğollar bunlarla da yetinmeyip sulama kanallarını tahrip ettiler (Mîrhând, 1339: V/110-124). El-Ömerî, Moğollar istilasının bıraktığı izleri; “Aldıkları yerlerde camileri yıktılar. Mushafları yaktılar. İnsanları kılıçtan geçirdiler. Böyle bir olay İslâm öncesinde de sonrasında da olmamıştı.” şeklinde kaydetmiştir (El-Ömerî, 2014: 350). Sultan Alâeddîn-i Muhammed Moğol ilerleyişi karşısında başarı sağlayamayarak Horâsân üzerinden Mâzenderân’a oradan da Hazar Denizi’ndeki Abeskûn kalesine kaçmış ve kısa bir süre sonra Şevval 617/Aralık 1220’de orada ölmüştür (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 252; Özgüdenli, 2005: 225). O, fazilet sahibi bir insandı. Âlimlere, özellikle fıkıh ve tefsir ilimlerine vâkıf olanlara ikramda bulunurdu. Onlara hediyeler veren, onları koruyan ve meclislerinde oturup onlarla fikir alışverişi yapıp münazaralarda bulunan bir sultan idi. Sabırlı ve dünya nimetlerine tamahı olmayan bir insandı (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/331). Sultan Muhammed’in çocukları arasında yaş olarak en büyüğü olan Sultan Celâleddîn kardeşleri içinde hem en bilgili hem de en cesaretli (Cüveynî, 2013: 338; Cüzcânî, 1955: 285) ve en mert olanıydı (Hândmîr, 1333: II/656). Halk arasında cesaret ve yiğitliği ile tanınmıştı. Savaş meydanlarındaki kahramanlığı ve korkusuzluğu ile ünlüydü. Cüveynî, diğer kardeşlerinin dünya nimetlerine dalmalarına rağmen Sultan Celâleddîn’in babasını yanından ayrılmayarak ona yardım ettiğini, hatta babasının yanlış yaptığı zaman onu uyardığını kaydetmiştir. O, babasının orduyu Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Mustafa ŞAHİN 122 parçalara ayırarak Moğollara karşı şehir savunması yapmasını (Nesevi, 1934: 30; Cüveynî, 2013: 339) büyük bir hata olarak görmüş; ”Askerî gruplara ayırarak başka başka yerlerde görevlendirmek, daha düşmanı görmeden kaçmaya kalkışmak, devlet ve akıl sahibi birinin izleyeceği bir yol değildir. Eğer Sultan düşmana karşı koymaya, onunla savaşmaya ve kendini tehlikeye atmaya karar veremiyorsa, kaçmakta ısrar ediyorsa, fırsat elinden kaçmadan ve ayaklarımız fena bataklığına girmeden yiğit askerlerimizin yönetimini bana bıraksın. Yoksa insanlar sakız gibi bizi diline dolar, kınar ve pişmanlık seline kapılırız. Ortaya çıkacak kötü olaylar karşısında âciz kalırız.” demiştir (Cüveynî, 2013: 339). 4. Parvan Savaşı Sultan Celâleddîn, babasının ölümüyle onun izinden gitmek için çalıştı. Abeskûn kalesinden ayrıldı. 15 Zilhicce 617/10 Şubat 1221 tarihinde babasının ölmeden önce kendisine görev yeri olarak verdiği Gazne’ye1 doğru yola çıktı (Nesevi, 1934: 23; Reşideddîn Fazlullah, 1996: 252-253; Cüveynî, 2013: 343; Hândmîr, 1333: II/656). Ustuva denilen yere gelince buradaki Şadyah tepesinde küçük bir Moğol birliği ile karşılaşıp onları yendi (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 253; Cüveynî, 2013: 342). Aslında Sultan Celâleddîn Nesâ’da bir Moğol karakol hattını yararak Mâverâünnehr ve Horâsân üzerine çöken felaketten kurtulmuş ve Afganistan dağlarının ortasında Gazne’ye sığınarak burada teşkil ettiği ordu ile Moğollarla olan mücadeleye yeni bir boyut kazandırmıştır (Grousset, 2011: 251). Sultan Celâeddîn arkasında da kendi seçkin komutanlarından İl Direk’i Moğolları oyalaması için bıraktı. Nitekim Sultan Celâleddîn’in Şadyah’dan ayrılmasından kısa bir süre sonra Moğollar buraya geldilerse de onu bulamadılar. İl Direk onlarla bir süre savaşarak sultanın yol almasını sağladı (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 253; Cüveynî, 2013: 343). Moğol ordusu da İl Direk’in yanlış yönlendirmesi ile onu başka yerlerde aradığından bulamayıp bir süre sonra da geri döndü (Cüveynî, 2013: 343-344). Sultan Celâleddîn, Zuzen’e geldiyse de buranın halkı ona yardım etmedi. Bir süre sonra buraya Moğolların geleceğini söyleyen Celâledîn’e inanmadılar ve eğer Moğollar sana saldırırsa biz de onu arkadan vurarak yeneriz diye karşılık verdiler (Cüveynî, 2013: 344). Sultan gece yarısı buradan ayrılıp Mabizhanâbad’a geldi. Ertesi günü Moğollar oraya geldiler. Moğollar, Sultanı Herât’ın kasabalarından Berdûye’ye kadar takip edip sonra geri döndüler. Sultan Celâleddîn yoluna devam ederek 1 Muharrem 618/25 Şubat 1221 de Gazne’ye girdi (Nesevi, 1934: 54; Cüveynî, 2013: 344) ve burada 50 bin kişilik bir orduyla Emînü’l-Mülk2 tarafından karşılandı. Sultan Celâleddîn, Sultan Celâleddîn Gazne’ye gelmeden önce burasını onun adına Kerber Melik yönetmekteydi (Nesevi, 1934: 23). Kerber Melik’in 1220 yılında buradan ayrılıp Sicistan’a Emînü’l-Mülk’ün yanına gitmesinden sonra şehrin yönetimini Peşâver Vâlisi İhtiyâreddîn Muhammed b. Ali Harpûst ele geçirdi. Emînü’l-Mülk şehri birlikte yönetelim demişse de Harpûst Türkler ile Gûrluların bir arada yaşayamayacakları cevabını verdi. Sultan Celâleddîn’in taraftarı olan Selahaddîn Muhammed Nesâî ve vâli olan Sultan Celâleddîn’in vezîri Şemsü’l-Mülk Şihâbeddîn-i Şirâzî’yi memnun etmedi. Selahaddîn bir ziyafet esnasında Harpûst’u öldürdü ve şehri ele geçirdi. Gûrluların karargâhları Gazne’den yarım fersah uzakta olduğu için onlar bu olayı duymadan şehri zapt etti. Gurlular şehri kuşatmaya cesaret edemediler. Selahaddîn’in adamları şehirde Gurluların taraftarlarını cezalandırdılar. İki gün sonra da Emînü’l-Mülk gelip şehirde idareyi teslim aldı ve Vezîr Şemsü’l-Mülk’ü kaleye hapsettirdi. Bu sırada Moğol ilerlemesi devam etmekteydi (Barthold, 1990: 464). Emînü’lMülk bu Moğol birliklerinin bir kısmını takip ederek imha etti (Nesevi, 1934: 53-54; Barthold, 1990: 465). Selâhaddîn’i de Gazne’de bıraktı. Şehir bir süre Radü’l-Mülk ve Umdetü’l-Mülk adındaki iki kardeşin eline geçti. Peşâver’den Horâsân ve Mâverâünnehir’den gelen birçok Halaç ve Türkmenlerle birleşen Seyfeddîn Igrak, Melik Radü’l-Mülk’ü yendi ve öldürdü. Bundan sonra Gazne’nin yönetimi konusunda bölgedeki ileri gelenler arasında mücadele olmuşsa da Sultan Celâleddîn şehre geldiğinde şehir Âzam Melik’in idaresindeydi (Barthold,1990: 465). Nesevî ise Sultan Celâleddîn Gazne’ye gelmesinden sonra Âzam Melik’in öldürüldüğünü kaydetmiştir (Nesevi, 1934: 54). 2 Emînü’l-Mülk (Yemînü’l-Mülk), Herât Moğollar işgal etmeden önce orada melikti. Şehir Moğolların eline geçince şehrin işgaliyle buradan ayrılmıştı. Kaynaklar onun Kanglı Türklerinden olduğunu kaydetmişlerdir. Bazı kaynaklar ise Emînü’lMülk’ün Sultan Celâleddîn’in dayısının oğlu olduğunu kaydetmişlerdir (Nesevî, 1934: 46; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/357; 1 Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı 123 Gazne’de Emînü’l-Mülk’ün kızıyla evlendi ve kışı Gazne’nin Meydan-ı Sebz mahallesinde geçirdi. Onun geldiğini duyan çevredeki çok sayıda Müslüman da akın akın onun emrine girmek için koştu (Cüveynî, 2013: 344). Bazı kaynaklar ise Sultan Celâleddîn’i Gazne’de Emînü’l-Mülk’ün karşılamasından başka bir bilgi vermişlerdir (Barthold, 1990: 466). Bu kaynaklar Emînü’l-Mülk’ün, Sultan Celâleddîn Gazne’ye gelmesinden sonra 50 bin kişi ile ona katıldığını kaydetmişlerdir (Cüzcânî, 1955: 288). Nesevî ise Emünü’l-Melik’in 10 bin seçme askere sahip olduğunu ve Sultan Celâleddîn’in teklifi ile ona katıldığını kaydetmiştir (Nesevi, 1934: 46). Seyfeddîn Uğrak ( ‫سیفالدین‬ ‫)اغراق‬3 40 bin Kanglı ve Halaç Türkleri ile Gazne’ye gelip Sultan Celâleddîn’e katıldı. Savaşlarda başarılı bir insan olan Sultan Celâleddîn bu katılmalarla güçlendi ve artık zafer kazanacağı konusunda ümitlendi. Sultan Celâleddîn Parvan’a4 geldiğinde, Tekecük (‫ تکجوگ‬,‫ کمجگ‬,‫ )یکاجگ‬ve Molgar ( ‫مولغور‬ ) kumandasındaki Moğol ordusunun Velian5 kalesini kuşattığını duydu (Cüveynî, 2013: 344; Nesevi, 1934: 54; Hândmîr, 1333: II/657). Oğullarını Parvan’da bırakarak Emînü’l-Mülk’ün kuvvetleri ile birleşti ve Kandehar’ı kuşatan Moğolların üzerine yürüyerek onları yendi. Kaleyi aldı (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 254; Hândmîr, 1333: II/657). Sayıca kendilerinden çok üstün olduğunu gören Moğollar buradan ayrılarak Penchîr Nehri’nin öte tarafına geçtiler ve nehirdeki köprüyü yıktılar. Böylece nehir iki ordu arasında sınır oldu. Moğolların içlerinden çok azı kurtularak Cengiz Han’a gitti ve durumu anlattı. Bu ilk çarpışmadan elde edilen ganimetleri de yanına alan Sultan Celâleddîn ise Parvan’a döndü. Ganimetleri de askerlerine dağıttı (Cüveynî, 2013: 3443-345). İbnü’l-Esîr, Sultan Celâleddîn’in bu zaferden sonra Moğollar bu şekilde mağlûp olunca Celâleddîn Hârezmşâh Cengiz Han'a bir elçi göndererek; “İstediğin bir yer belirle ve oraya savaşa gelelim.” ona dediğini kaydetmiştir (İbnü’l-Esîr, 1387: XII/356). Moğolların sahip oldukları 12 bin kişilik bir ordu ile Gazne’yi elinde bulunduran Sultan Celâleddîn’in üzerine gidip yenilmesi ve bir kısmının öldürülmesini duyan Cengiz Han, Moğol komutanı Şigi Kutuku Noyan’ın komutasında yeni bir ordu gönderdi (Nesevî, 1934: 54; Cüveynî, 1988: II/340; Seyf-i Herevî, 1944: 73; İbnü’lEsîr, 1987: XII/356; El-Ömerî, 2014: 350-35; İsfizârî, 1338: II/60). Cengiz Han’ın yola çıkardığı bu yeni ordunun mevcudunu Cüveynî 30 bin, Cüzcânî 45 bin, El-Ömerî 70 bin olarak kaydetmiştir (Cüzcânî 1955: 288; Cüveynî, 2013: 345; El-Ömerî, 2014: 351). Sultan Celâleddîn ise babasının askerleriyle birlikte etrafında 60 bin asker toplamıştı. (Cüzcânî 1955: 288; Nesevi, 1934: 54; Cüveynî, 2013: 345; İbnü’l-Esîr, 1987: XII/356; Hândmîr, 1333: II/657). Moğol ordusu, Sultan Celâleddîn’in Velian kalesinden Parvan’a gelmesinden bir hafta sonra kuşluk vakti Parvan önlerine geldi. Celâleddîn’in ordusu şehirden bir fersah dışarı çıkarak savaş düzeni aldı. Hârzemşâh ordusunda Emînül-Mülk sağ kanadı, Seyfeddîn Igrak da sol kanatta görevlendirildi (Cüveynî, 2013: 345). Hândmîr, 1333: II/658; Cüzcânî, 1955: 287; Cöhçe, 2002: I/820). Nesevî, Emînü’l-Mülk’ten Belh Emîri Âzamü’l-Mülk olarak bahsetmektedir (Nesevi, 1934: 54). 3 Bu isim dönemin kaynaklarında Igrak, Ağrak, gibi değişik şekillerde geçmektedir (Nesevî, 1934: 54; Cüveynî, 2013: 346; Cüzcânî, 1955: 289; El-Ömerî, 2015: 351). 4 Parvan, Kâbil’in üst kısmında Bârânî nehri kıyısında uzanmakta olup Gazne’ye daha yakındır. Cüzcânî, 1955: 288). İbnü’l-Esîr savaşın meydana geldiği yerin adını “Balk" olarak kaydetmiştir (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356). Hândmîr savaşın yerini Bârânî olarak kaydetmiştir (Hâmdmîr, 1333: II/657). İsfizârî, Parvan’ı Gazne ile Bâmyân arasında göstermiştir (İsfizârî, 1338: II/60). Raverty Parvan’ın bilinen meşhur Parvan’dan ziyade Kâbil Nehri’nin kollarından Lugar’ın kaynağına yakın başka bir yer olabileceğini belirtmiştir (Cüzcânî, 1955: 288, no 1021). Mürsel Öztürk, Çarikar’ın kuzey doğusunda Gorband ile Penchîr nehirlerinin birleştikleri yer olarak kaydetmiştir (Cüveynî, 2013: 344, no 679). Groussed ise Parvan’ın Kâbil’in kuzeyinde yer aldığını kaydetmiştir (Grousset, 2011: 251). Parvan, bu görüşlere göre Penchir nehri yakınlarında olmalıdır. Burası 192/797 yılında Müslüman Araplar tarafından fethedildi. Daha sonra Samanîler, Gazneliler, Hârzemşâhlar ve 618/1221 yılında Moğolların eline geçti (Frye 1991: II/52). 5 Çarikar’ın kuzeyindedir. Bu günkü Velan Kotal’dır (Cüveynî, 2013: II/344, no 680). Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Mustafa ŞAHİN 124 İki ordu Parvan’da savaşa tutuştu (Cüzcânî 1955: 288; Nesevi, 1934: 54; Cüveynî, 2013: 345; İbnü’l-Esîr, 1987: XII/356; Hândmîr, 1333: II/657). Sultan Celâleddîn ordunun merkezine geçti. Ordusuna emir verip bütün süvarilerinin savaşa girmesini ve çekinmeden canlarını feda etmelerini istedi. 10 bin süvari ile Seyfeddîn Igrak sağ kanttan Moğolların sol kanadına saldırdı. Moğolların sol kanadı yerinden oynayıp sarsılınca Moğol ordusunun sağ kanadından ve merkezden sol kanadına yardım gitmeye başladı. Böylece Moğol ordusunun sağ ve sol kanatları yerlerinden oynadığı için dağıldığından merkez de sıkıştı. Çok kanlı bir savaş sonunda her iki taraftan da ağır kayıplar oldu. Savaşın galibi tam olarak belli olmadı. Akşam olup güneş batınca ordular yerlerine çekildi. Moğol komutanı, askerlerinden her birinin yanında bir yedek at bulundurmalarını emretti. Ertesi günü havanın aydınlanmaya başlamasıyla Moğol ordusunun atlarla kalabalıklaştığından haberi olmayan Hârzemşâh ordusu, Moğollara yardım geldiğini zannedip kısa bir süre korku ve şaşkınlık yaşadı. Hatta bir kısım Hârzemşâh askerleri kaçıp Basta ve günümüzde Hindistan’ın Kuzeybatısında yer alan (Cüveynî, 2013: 345) Tirah dağlarına sığınmayı teklif etti (Cüveynî, 2013: 345). Sultan Celâleddîn bu teklifleri geri çevirerek savaşa devam kararı verdi (Cüveynî, 2013: 346). Savaş öncesinde planlandığı üzere Sultanın süvarileri savaş meydanında atlarından indiler. Yemin Melik’in kumanda ettiği ordunun sağ tarafının güçlü olduğunu anlayan Moğollar Seyfeddîn Igrak’ın başında bulunduğu sol tarafa saldırdılar (Cüveynî, 2013: 345). Seyfeddîn Igrak’ın komuta ettiği askerler Moğol saldırısını püskürttü. Sol tarafa yaptığı saldırıda başarılı olmayan Moğollar Sultanın komuta ettiği merkeze saldırdılar. Sultanın kös davulunu çaldırınca daha önce atlarından inen tüm Hârzemşâh askerleri atlarına binerek saldırdılar. Moğollar önce geri çekildi sonra tekrar saldırdı. Bu saldırıda beş yüz Hârzemşah askerini öldürdüler. Sultanın orduyu heyecana getirerek Moğollar üzerine bizzat saldırıya geçmesi ile Moğollar yenilerek kaçmaya başladılar. Moğol ordusunun öncü kuvvetlerini birkaç defa yenen Sultan Celâleddîn asıl Moğol ordusunu GazneBâmyân arasındaki Parvan’da bazı kaynaklara göre iki, bazılarına göre üç gün süren savaşta 618/1221 yılında yendi (Nesevî, 1934: 46; Cüzcânî, 1955: 288; Seyf-i Herevî, 1944: 73; Cüveynî, 2013: 345-346; İbnü’l-Esîr, 1987: II/356; El-Ömerî, 2014: 351; İsfizârî, 1338: II/60; Hândmîr, 1333: II/659; Barthold, 1990: 466; Brandenburg, 1977: 11). İsfîzârî; bugüne kadar kimsenin gözlerinin böyle bir savaşı görmediğini, kimsenin kulağının böyle bir savaşı duymadığını kaydetmiştir (İsfizârî, 1338: II/60). Savaşın tam tarihi kayıtlarda rastlanmamıştır. Ancak Cüveynî’nin Hârzemşâh hükümdarının çiçekler açınca Gazne’den Parvan’a hareket ettiğini kaydetmesi (Cüveynî, 2013: 344) ve GazneParvan arasındaki mesafenin de göz önüne alınmasıyla savaşın 618/ 1221 yılının Nisan sonları veya Mayıs başlarında olduğu tahmin edilebilir. Ayrıca bölgenin karasal iklime sahip olması nedeniyle çiçeklerin ancak Nisan ayında açacağı ve Parvan’a gidilecek mesafe de dikkate alındığında tahmin edilen ayların doğru olma ihtimalinin yüksek olduğu düşünülebilir (Nesevi, 1934: 46; Cüveynî, 2013: 345-346; Cüzcânî, 1955: 288; Seyf-i Herevî, 1944: 73; İbnü’l-Esîr, 1987: XII/25; İsfizârî, 1338: II/60; Hândmîr, 1333: II/659). Parvan Savaşından sonra çok sayıda Moğol askeri öldürüldü (Nesevî, 1934: 54). Moğol Noyanları ve kurtulabilen askerleri kaçarak güçlükle Tâlekân’daki Cengiz Han’ın yanına ulaştılar (Cüveynî, 2013: 346; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356; Seyf-i Herevî, 1944: 73; Hândmîr, 1333: II/658659; İsfizârî, 1338: II/60; Boyle, 1991: 392; Cöhce, 2002: 820; Maron-D’ohsson, 2006: 131, 135). Nesevî, Müslümanların Moğol esirlerinin kulaklarına kazıklar dürttüklerini ve acılarını daha da arttırdıklarını kaydetmiştir (Nesevi, 1934: 54). El-Ömerî ise galibiyetten sonra Müslümanların doyasıya Moğol kellesini aldıklarından övgüyle bahsetmiştir (El-Ömerî, 2014: 350). Savaş sonunda Hârzemşâhlar yüklü miktarda ganimet aldılar (Nesevi, 1934: 46; Cüveynî, 2013: 346; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356; Hândmîr, 1333: II/659; El-Ömerî, 2014: 351). Bu galibiyet ile birlikte Moğol Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı 125 ordusunda bulunan ve bir hayli kalabalık olan Müslüman esirler kurtarıldı (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356). Celâledîn-i Hârzemşâh’ın bu başarısında Halaç Türklerinden Seyfeddîn Igrak ve Moğol işgalinden önce Herât emîri olan Sultan Celâleddîn Hârezmşâh’ın dayısının oğlu ve kayınpederi Emînü’l-Mülk’ün Moğolların yaklaşması sebebiyle şehirden ayrılarak Sultan Celâleddîn’e katımasının etkisi büyüktür (Nesevî, 1934: 46; Cüveynî, 2013: 346; Cüzcânî, 1955: 287-288; İbnü'lEsîr, 1987: XII/356; El-Ömerî, 2014: 351; Hândmîr, 1333: II/659). Seyfeddîn Igrak son derece cesur ve savaş san'atını iyi bilen bir emîrdi. Savaşta ve elde edilen zaferde büyük rol oynamıştı. Öyle ki, savaş sırasında Sultan Celâleddîn'in askerlerine: “Siz geriye çekilin, düşmandan sanki korkuya kapılmış gibisiniz” diyerek kendisi askerleriyle birlikte ileriye atılarak Moğollar'a karşı kazanılan zaferde çok büyük rol oynamıştı. Sultan Celâleddîn’in kayınpederi olan Eminü’l-Mülk de aynı şekilde yararlılık göstermişti (Nesevî, 1934: 46; Cüzcânî, 1955: 287; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/357; Hândmîr, 1333: II/658). Savaştan sonra Sultan Celâleddîn’in kayınpederi Emînül-Mülk ile Seyfeddîn Igrak arasında ele geçirilen bir at yüzünden tartışma çıktı. Aslında bu tartışma fazla mal düşkünlüğü ve ihtiras yüzünden değil de belki de Afganlı, Gûrlu ve Türklerin bir arada yaşayamamalarından ortaya çıktığı görüşü de ağırlıktadır. Gerçekten de bu topluluklar önceleri birbirleri ile çok fazla didişirken Moğolların ağır zulmü karşısında ve Sultan Celâleddîn’in çabaları ile bir araya getirilebilmişlerdi (Barthold, 1990: 467). Bazı kaynaklar çıkan tartışma sırasında Sultan Celâleddîn’in kayın pederi Emînül-Mülk’ün, Seyfeddîn Igrak’ın kardeşini öldürdüğü için onun ordudan birlikleri ile ayrıldığını kaydederken bazı kaynaklar da tartışma sırasında meydana gelmiş bir ölüm olayından bahsetmemişlerdir. Emînü’-Mülk’ün Seyfeddîn Igrak’ın başına kırbaçla vurması nedeniyle onun Sultana bu durumu şikâyet ettiğini ve Sultan Celâleddîn’in kayınpederi Emînül-Mülk’ü cezalandırmaması nedeniyle onun ordudan birlikleriyle ayrılığını kaydetmişlerdir. Seyfeddîn Igrak ister Emînül-Mülk’ün başına vurmuş olsun isterse kardeşini öldürmüş olsun onun cezalandırılmamış olması orduda fitne ve ayrılık tohumlarını yeşertmiştir. Sultan Celâleddîn’den ayrılmıştır (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/357; El--Ömerî, 2014: 351). Emînü’l-Mülk’ün cezalandırılmadığını gören Seyfeddîn Igrak ve Muzaffermülk 30 bin asker ile akşam vakti Kirman ve Sankuran dağlarına doğru yola çıktılar (Nesevi, 1934: 54-55; Cüveynî, 2013: 346). Seyfeddîn Igrak ve Âzam Melik’tan başka Muzaffer Melik de Sultan Celâleddîn’i terk etti. Sultan Celâleddîn’in yanında Emînü’l-Mülk ve Türklerden başka kimse kalmadı (Barthold, 1990: 467). Celâleddîn, Seyfeddîn Igrak’ın arkasından gidip gönlünü almak istediyse de O geri dönmedi. Sultan Celâleddîn’in ordusunun safları zayıfladı (Nesevi, 1934: 55; Cüveynî, 2013: 346; Cüzcânî, 1955: 291; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/357; El-Ömerî, 2014: 351; Hândmîr, 1333: II/658). Bu durum Hârzemşâhların güçlerini önemli ölçüde kaybetmesine yol açtı. Reşididdîn’e göre Cengiz Han, mağlubiyeti haber alınca üzüntüsünü belli etmemiş ve sükûnetini bozmamıştır. Ancak “Şigi Kutku daima zafer kazanmaya alışmıştı. Şimdiye kadar kaderin zulmünü hiç tatmamıştı. Şimdi bunu tattıktan sonra daha ihtiyatlı davranır” demiştir (Barthold, 1990: 467). Şigi Kutku’yu yenilgi dolayısı ile azarlayan Cengiz Han (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 256) Tâlekân’da işlerini yoluna koyup hızlı bir şekilde Sultan Celâleddîn’in üzerine yürümek üzere yola çıktı. Kâbil üzerinden Gazne tarafına geldi (Cüveynî, 2013: 347; Cüzcânî, 1955: 290; Reşideddîn Fazlullah, 1996: 256; İsfizârî, 1338: II/60). Cengiz Han, Sultan Celâleddîn’in ordusundaki bölünmeyi anlamıştı. Ordusunun ağırlıklarını Bukrân’da bırakarak Sultan Celâleddîn’in üzerine yürümek için yola çıktı (Cüzcânî, 1955: 291). Sultan Celâleddîn 60 gün önce Hindistan’a gitmek için ayrıldığını öğrendi (Reşideddîn Fazlullah,1996: 256). Bu şartlarda düşmanla mücadele edemeyeceğini anlayan Sultan Gazne’den ayrılmıştı. Sind Nehri’ni geçmeye karar vererek gemileri hazırlamaları için emir verdi. Bu sırada Hârzemşâhlar üzerine gelmekte olan Moğolların öncü birliklerini oyalaması için Sultan Celâleddîn’in Orhan komutasında gönderdiği ordu yenilerek geri Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Mustafa ŞAHİN 126 döndü (Cüveynî, 2013: 346). Sultan’ın Hindistan’a gitmekte olduğunu haber alan Cengiz Han, onun ordusunun önüne geçti. Sultan Celâleddîn’in arkasında her tarafı yakıp yıkarak son sürat izleyen Moğol ordusu önünde Sind Nehri vardı. Sultan Celâleddîn savaş düzeni alarak 8 Şevval 618/25 Kasım 1221 tarihinde Moğolların karşısına çıkmak zorunda kaldı (Nesevi, 1934: 56; Cüzcânî, 1955: 292). Ordusunun sağ tarafına kumanda eden Emînü’l-Mülk kısa zamanda Moğollar karşısında direnemedi ve bir ayağını kaybederek yarılı bir halde Peşâver’e doğru kaçmaya başladı (Cüveynî, 2013: 347). Ancak daha önceden kaçış yollarını tutmuş olan Moğollar tarafından öldürüldü (Cüveynî, 2013: 348; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/ 357). Kısa zaman sonra ordunun sol tarafı da çökünce ordusu da dağıldı (Nesevi, 1934: 55; Cüveynî, 2013: 347). Sultan Celâleddîn ile Cengiz Han arasında Sind nehri kenarında çok şiddetli bir savaş oldu. Bizzat Sultan Celâleddîn çok sayıda Moğol askerini öldürdü. Savaş meydanında Hârzemşâhlar eşi benzeri görülmemiş bir kahramanlık sergiledi (El-Ömerî, 2014: 351). Kaynaklar Sultan Celâleddîn kahramanlıklarından dolayı zamanın Rüstem’i olarak bahsetmektedirler (Hândmîr, 1333: II/ 656). Ancak çember gittikçe daralmaya başlamıştı. Cüveynî’nin anlatımıyla; ”Durumun ümitsizliğini anlayan Sultan yaşlı bir göz ve kuru bir dudakla şanı şöhreti düşünmeyi bir yana bırakarak geri çekilmeye karar verdi. Dayısının oğlu Akaş Melik atının dizginlerini tuttu. Sultan atından inerek orada bulunan çocuklarına yanan bir ciğer ve ağlayan gözlerle veda etti (Cüveynî, 2013: 347). Kendi üzerindeki zırhı atarak atını on beş yirmi metre ilerideki nehre sürdü.” (Cüveynî, 2013: 348). Cengiz Han, onun nehre atladığını görünce atını sahile sürdü. Nehre atlayıp Sultanı takip etmek isteyen Moğol askerlerine engel oldu. Sultan ile birlikte nehre atlayan Hârzemşâh askerlerini ok atışlarıyla öldürüldüler (Cüveynî, 2013: 349). Sultan Celâleddîn kılıç, mızrak ve siperiyle kendini savunarak Cengiz Han ve yanındakilerin hayran bakışları önünde yüzerek karşıya çıktı. Onun durumunu görenler bu güne kadar kimsenin böyle bir kahraman görmediğini ve duymadığını kaydetmişlerdir (Cüveynî, 2013: 349; Cüzcânî, 1955: 293; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/357; Hândmîr, 1333: II/658). Sultan Celâleddîn’in Sind Nehri’ni yüzerek Moğol takibinden kurtulup nehrin öte tarafına geçmesi ve onun mücadele azmi Cengiz Han’ın da takdir ve hayranlığını kazanmasına sebep olmuştur (Nesevî, 1934: 56; Cüveynî, 2013: 155-157). Cengiz Han’ın söylediği hayranlık dolu övücü sözler tüm kaynaklarda bazı ufak farklılıkla geçmektedir. Cengiz Han elini ağzına götürerek; “Analar bunun gibi oğul doğurmalıdır.” (Cüzcânî, 1955: 292-293; Abû'l-Farac, 2011: 15), ”Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu. Su ve ateş gibi iki bela girdabından kendini kurtarıp sahile vardı. O başımıza büyük işler açacak. Onun karşısında akıllı bir insan nasıl gâfil durabilir.” demiştir (Cüveynî, 2013: 349; Vassaf, 1346: 320; Havafî, 1341:II/ 292). Sultanın yedi-sekiz yaşlarındaki oğlu Moğolların eline geçti ve Cengiz Han’ın gözü önünde öldürüldü (Nesevi, 1934: 54). Sultan Celâleddîn nehre atladığında emîrlerine Moğolların eline esir düşmesin diye annesi ve hanımlarını nehre atmalarını emretmiştir (Nesevi, 1934: 56). Peşinden de Sultan Celâleddîn’in yanında bulunan ve suya attığı altın ve gümüşlerin bir kısmını sudan çıkarttı (Abû'l-Farac, 2011: 15). İndus Nehri kıyısındaki savaştan galip çıkan Moğollar daha sonra sarp yerlere sığınmış olan Azamü’l-Mülk ve Halaçları buralardan aşağı vadilere indirip öldürüldüler. Deruzda kalesine iltica eden Azamü’l-Mülk de kuşatılarak ele geçirildi ve öldürüldü (Nesevi, 1934: 56). 5. Parvan Savaşının Sonuçları Parvan savaşı Moğolların bu güne kadar uğradığı en ağır yenilgidir (Grousset, 2011: 251). Hârezmşâhların kazandıkları bu zafer adeta onların ve bölgedeki diğer Müslümanların yeniden dirilişi olmuştur (Cöhce, 2002: 820). Hârzemşâhların Moğollara karşı kazandıkları bu zaferin çevredeki etkisi çok büyük olmuştur. Moğolların Hârzemşâhlara karşı aldıkları bu yenilgiden sonra insanlar Sultan Celâleddîn’in karşısına Cengiz Han’ın bir daha çıkamayacağını sandılar. Her tarafta Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı 127 Sultan Celâleddîn’in askerleri Cengiz Han’ın askerlerini öldürdüler (İsfizârî, 1338: II/60). Parvan’daki Moğol yenilgisi İran’ın doğusunda henüz ayakta kalabilmiş şehirlerin cesaretini arttırdı (Grousset, 2011: 251). Bu savaş Hârzemşâhlara moral kaynağı olmasının yanında başta Herât ve Merv olmak üzere bölgede Moğollara karşı isyanın da fitilini ateşledi (Barthold, 1930: 53). Parvan yenilgisi ve etrafta bu yenilgi sonrası Moğollara karşı çıkan isyanlara Cengiz Han öyle gazaplandı ki, komutanlarından Horâsân’ın tamamını yıkmalarını istedi ( İsfizârî, 1338: II/60). İndus Nehri’nin kenarında Sultan Celâleddîn ile yaptığı mücadeleden galip geldikten sonra Gazne’ye döndü. Moğollar Müslüman Hârzemşâh askerlerinin nehri aşarak Hindistan tarafına geçtiklerini ve kendilerinden uzaklaştıklarını görünce bir hayli sevinmiş ve bununla güç kazanarak Gazne üzerine yürümüşlerdi. Gazne'ye vardıklarında şehri koruyan her hangi bir askerin veya koruyucunun olmamasından dolayı kolayca ele geçirmişler, halkının çoğunu öldürüp mallarını yağmaladılar. Kadınları esir aldılar. Ayrıca şehir etrafında bulunan meskûn yerlere de aynı zulmü yaptılar. Gazne şehri neredeyse tamamen canlı bırakılmayacak şekilde ıssızlaşmış ve sanki bir gün evvel böyle bir yer yokmuş gibi viraneye çevrilmiştir (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/357; El-Ömerî, 2014: 35; Grousset, 2011: 251). Cengiz Han Tâlekân’ı harabeye çevirdikten sonra (Reşideddîn Fazlullah, 1996: 291) bölgenin önemli şehirlerinden Bâmyân’ı muhasara etmek üzere Hindikuş’u aştı (Reşideddîn Fazlullah,1996: 367; Grousset, 2011: 251). Şehrin kuşatması sırasında Çağatay'ın oğullarından Mutegin’in öldürülmesine hiddetlenen Cengiz Han Bâmyân’da hiçbir canlı bırakılmadan öldürülmesini emrederek bir daha burada şehir kurulmasını yasakladı (Şahin, 2015: 57-65). Fasih-i Havafî, Elcigiday’ın emri ile Bâmyân’da kedi ve köpeklerin bile öldürüldüğünü kaydetmiştir (Havafî, 1341: II/294-295). Moğol ilerlemesi esnasında Faryâb ve Ferâh da yerle bir edilmiştir (Reşideddîn Fazlullah,1996: 142; Seyf-i Herevî, 1944: 50; Abû'l-Farac 2011: 11-12). Sultan Celâleddîn kumandasındaki Müslümanlar'ın Moğollar'a karşı böyle bir zafer elde ettiklerini öğrenen Herât halkı hemen şehre Moğollar tarafından atanan yöneticilerinden Möngtay’ı (Mutegi (‫ )منکتای‬Herât Hisarının altında, Ebûbekir’i de pazarda öldürerek Ramazan-Şevval 618/Kasım 1221 tarihinde isyan ettiler. Böylece Herâtlılar uyumuş bir fitneyi uyandırdılar (Seyf-i Herevî, 1944: 73; İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356; İsfizârî, 1338: II/61; Grousset, 2011: 251). Herât Moğollardan alındıktan sonra Melik Mübârizüddîn Sebzvârî Fîrûzkûh’tan Herât’a melik tâyin edildi. Hoca Fahreddîn Abdurrahman Gayzânî’yi (‫ )غیزانی‬şehrin yönetimine tâyin etti. Bu kişi yiğit ve iş gören bir insandı. Olayları Cengiz Han çok kızdı. Askerlerine bir ay içinde savaş hazırlıklarının tamamlanmasını emretti. Kısa zamanda Horâsân’dan, Şûbûrgan’dan ve Afganistan’ın diğer yerlerinden Moğollara destek için 50 bin süvari Herât’a geldi (İsfizârî, 1338: II/61-62). Şevval 618/Kasım-Aralık 1221 de Elcigiday Herât nehri civarında otağını kurdu (İsfizârî, 1338: II/61). Elcigiday Noyan 80 bin asker ile altı ay şehri kuşattı. 2 Cemâziyyelevvel 619/14 Haziran 1222 tarihinde girince canlı bırakmamasını emretti. Şehri harabeye çevirdi Katliam ile şehirde neredeyse bırakılmadı (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356; Mîrhând, 1339: 5/124-125; Grousset, 2011: 251-252). Bu isyanın bedelini başta Herât şehri olmak üzere bölge ağır bir şekilde ödedi. Acısı da yüzyıllarca hafızalardan silinmedi (Seyf-i Herevî, 1944: 63, 70, 72-73, 77-78, 80-81, 104; İbnü’l-Esîr, 1987: XII/352, 349; Havâfî, 1341: II/293-295; İsfizârî, 1338: I/255-257, II/61, 66, 101, 178; (İsfizârî, 1338: II/460; Barthold, 1930: 53; Ensârî, 1383: 158; Terry, 1983: 14; Togan, 1988: V-1/431; Şahin, 2013: 127-140). Seyf-i Herevî tarafından Moğol işgalinden sonra harap olan şehirde tohumluk buğdayların dahi yakıldığı, istiladan sonra insanların hayvan bulamadıkları için kendilerini sabana koştukları kaydedilmiştir (Seyf-i Herevi, 1944: 111). Rivâyetlere göre Moğolların Herât katliamında ölenler 1,5 milyondan fazla idi. Seyf-i Herevî’ye göre 1 milyon altı yüz bin, Cüzcanî’ye göre ise Bâdgîs’e kadar olan yerlerde 2 milyon dört yüz bin insan katledildi. Dönemin diğer kaynakları da bu rakama yakın bilgiler vermişlerdir (Seyf-i Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Mustafa ŞAHİN 128 Herevî, 1944: 63, 70, 80-81; İbnü’l-Esîr, 1987: XII/352;İsfizârî, 1338: I/255-257; Mîrhând, 1339: V/124; Ensârî, 1383: 158). Seyf-i Herevî’ye göre Moğolların on dört yaşına gelmiş 100 bin kızı esir alıp götürmüşlerdir (Seyf-i Herevî, 1944: 70, 81). Kılıçtan geçirilenlerden geriye kalan çok az sayıdaki insan saman içinde buğdaylarla beslenerek şehirde bir yıl yaşamışlardır (Seyf-i Herevî, 1944: 86-87). Merv’e dönüp şehri tekrar iskâna başlayan eski muhacirler Tuluy tarafından bırakılan İranlı vâliyi öldürmek ve Sultan Celâleddîn lehine olmak gafletinde bulundular. Şigi-Kutuku da şehirde bir tek kişi kalmamak üzere öldürttü. Katliam bittikten sonra Moğollar gider gibi yapıp daha önce minarelere ve başka yerlere saklananlar düşmanı gitti sanıp ortaya çıkınca dönüp onları da öldürdüler (İbnü'l-Esîr, 1987: XII/356; Grousset, 2011: 252). Sonuç Her ne kadar Hârzemşâh-Moğol mücadelesinden Cengiz Han galip çıkmışsa da Sultan Celâleddîn’in mücadele azmi ve kararlılığı da bu gün dahi hayranlık uyandıracak derecede olmuştur. Onun bu zaferi bölgede sürekli yenilen, öldürülen, esir edilen insanlara geçici bir ümit doğurmuştur. Moğollar ilk defa Parvan’da ciddi bir yenilgi aldılar. Bölgede daha önce zulme uğrayan halk bu yenilgi ile kurtuluş ümidine kapılarak isyan etti. Ancak Hârzemşâhların zaferi kalıcı olamadı ve Parvan yenilgisi çok ağır gelen Moğollar bunun acısını daha fazla yerleşim yeri talan ederek ve daha fazla katliamlar yaparak çıkardılar. Çok sayıda insanı kılıçtan geçirdiler. Kadınları esir aldılar. Şehirleri yakıp yıktılar. Bu tahribatın ekonomik, idarî, siyâsî ve psikolojik yönden olumsuzlukları insanların hafızalarından yüzyıllarca silinmedi. KAYNAKÇA Abû'l-Farac (1999). Abû'l-Farac Tarihi, c. II, 3. Baskı, Süryanice’den İng. çev. E. A. W. Budge, Türkçe çev. Ö. Rıza Doğrul, Ankara: TTK. Abûl-Farac (Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî) (2011). Târihû Muhtasari’d-Düvel, Türkçe çev. Şerafeddin Yaltkaya, Ankara: TTK. Ağaldağ, S. (2002). “Moğol Devleti”, Türkler Ans. c. 8, ed. H. Celal Güzel vd. Ankara: Yeni Türkiye yay., s. 433-455. Alaaddin Ata Melik Cüveynî (2013). Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK. Bartold, V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: TTK. Boyle, J. A. (2001). The Cambridge History of Iran (The Saljuq and Mongol Perriods), England: Cambridge Üniversity Press. Brandenburg, D. (1977). Herât Eine Timuridische Hauptstad, Akademishche Druck-Verlagsanstald: Graz/Austria. Brent, P. L. (1976). The Mongol Empire, Genghis Khan, His Trumph and His Legacy, Weidenfeld of Nicholson. Cöhçe, S. (2002). “Hindistan’da İlk Türk Hâkimiyeti”, Türkler Ans., c. I, Ankara: Yeni Türkiye yay., s. 816-821. D’ohsson, M. (2006). Moğol Tarihi, çev. ve yay. haz. E. Kalan ve Q. Şükürov, İstanbul: IQ yay. Fârûk Ensârî (1383). Herat: Şehr-i Aryâ, c.I, Tahran: Merkezi İsnad ve Hidemât-ı Pezuhşî. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Bir Yeniden Diriliş Öyküsü Parvan Şavaşı 129 Fâsih Ahmed b. Celâleddîn Muhammed Havafî (1341). Mücmel-i Fâsihî, c. II, tsh. ve thş. M. Ferruh, Meşhed: Kitabfuruş-i Bastan. Frye , R. N. (1991). Farwan (Also Parwan), The Encyclopaedia of Islam, vol. II, New Edition, Prepared by A Number of Leading Orientalists, ed. Lewisvky, Menage As, Editorial Secretaries Under The Patronage of the International Union of Academies Fourth Impression Leiden. Grousset, R. (2011). Stepler İmparatorluğu Attila, Cengiz Han, Timur, trc. Halil İnalcık, Ankara: TTK. Hâfiz-i Ebrû (1349). Coğrafya-yı Hâfız-i Ebrû Kısmet-i Rûb-i Horâsân: Herât, yay. Mail-i Herevî, Tahran: Bünyad-ı Ferheng. Gıyâseddîn-i Hândmîr (1333). Târîh-i Habîbü’s-Sîyer fî Ahbârî Efrâdi’l-Beşer, c. II, nşr. Nâsır-ı Hüsrev, Tahran: Ez İntişârât-ı Hayyam. Giyâseddîn-i Hândmîr (1362). Târîh-i Habîbü’s-Sîyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer, c. III, zîr nazar M. N. Debirsiyâkî, Tahran: Kitâbfuruş Hayyam. İbnü'l-Esîr (1987). İslâm Tarihi, El-Kâmil Fi't-Târîh Tercümesi, c. XII, çev. Ahmet Ağırakça ve Abdülkerim Uzaydın, Redaktör Mertol Tulum ve Osman Başpehlivan, İstanbul: Türkiyat Matbaacılık. Köprülü, M. F. (1988). “Hârezmşâhlar”, İA, V-1, İstanbul: MEB, s. 264-296. Marco Polo (2015). Geziler Kitabı, çev. Ömer Güngören, İstanbul: Yol yay. Maulana, Minhaj-Ud-Din, Abu-Umar-i-Usman Cüzcânî (1955). Tabakat-ı Nâsırı: A General History of The Muhammadan Dynasties of Asia, vol. I, Translated from Original Persian Manuscripts, Major H. G. Raverty, New Delhi. Moğollarin Gizli Tarihi (2010). çev. Ahmet Temir, 4. Baskı, Ankara: TTK. Muhammed B. Abdullah Herevî Muinüddin-i İsfizârî (1338). Ravzâtü’l-Cennât fî Evsâf-ı Medineti Herât, c. II, tsh. Muhammed Kâzım İmam, Tahran. Muhammed Et-Tancî (1983). İbn Batûta Seyahatnâmesi (Tuhfetu’n-Nuzzâr fi Garaibi’l-Emsâr), c. I, sad. ve bas. haz. M. Çevik, İstanbul: Üçdal Neşriyat. Nesevî (1934). Sîretü Celâleddîn Mengübertî (Celâleddîn Hârezmşâh), çev. Necip Asım, MEB: İstanbul. Özgüdenli, O. G. (2005). “Moğollar”, DİA, c. XXX, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı yay., s. 225229. Plano Carpini (2015). Moğolistan Seyahatnâmesi (1245-1247), çev. Ergin Ayan, Ankara: Gece Kitaplığı, yay. Prawdin, M. (1967). The Mongol Empire Its Rise and Legacy, New York. Rashiduddin Fazlullah’s (1996). Jami’u’t-tawarikh: Compendium of Chronicles, A History of Mongols, Part One, trns. W. M. Thackston, USA: Harvard University Departman of Eastern Languages and Civilations. Roux, J. P. (2001). Moğol İmparatorluğu Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket, İstanbul: Kabalcı yay. Roux, J. P. (2012). Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu, çev. Ali Berktay, İstanbul: Yapı Kredi yay. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016 Mustafa ŞAHİN 130 Seyf-i Herevî (1944). Târîhnâme-yi Herât, nşr. M. Zübeyr es-Sıddıkî, Calcuta. Seyyîd Hamidüddîn Muhammed B. Burhaneddîn Havendşah B. Kemâleddîn Mîrhând (1339). Ravzâtü’s-Safâ fî Sîreti'l-Enbîyâ ve'l-Mülûk ve'l-Hûlefâ, c.V, Tahran: Müessese-i Hayyam ve İntişarat-ı Piruz. Şahin, M. (2013). Orta Çağ’da Herât Bölgesi (Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar) (961-1507), Gaziosmanpaşa Ünv. Sos. Bil. Enst. Basılmamış Doktora Tezi, Tokat. Şahin, M. (2014). “Moğol Yayılması”, Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği Kümbet Eğitim Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, Yıl 8, Sayı 32, s. 37-52. Şahin, M. (2016). “Mavu Balig-Yok Edilen Bir Şehrin Öyküsü”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk Sempozyumu, Ed. Osman Köse, Samsun: Canik Belediyesi yay., s. 57-65. Şerâfeddîn Abdullah b. Fazlullah Vassaf (1346). Tahrir-i Tarih-i Vassaf, nşr. Abdulmuhammed Ayetî, Tahran: Bünyad-ı Ferhengi İran. Şihabeddin b. Fazlullah El-Ömerî (2014). Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım (Mesâliku’l-Ebsâr), çev. ve notlar Ahsen Batur, İstanbul: Selenge yay. Temir, A. (1989). Cengiz Han, Ankara: Kültür Bakanlığı yay. Terry, A. (1983). Timurid Herât, Wiesbaden. Togan, Z. V. (1988). “Herât”, İA, V-1, İstanbul: MEB, s. 429-442. Citation Information/Kaynakça Bilgisi Şahin, M. (2016). “Bir Yeniden Diriliş Öyküsü: Parvan Şavaşı / A Resurrectıon Story: War Of Parwan”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 11/16 Fall 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9728, p. 115-130. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/16 Fall 2016