4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας "Δημιουργώντας ερευνητικό ενδιαφέρον στους φοιτητές σε ένα μάθημα ιστορίας στο ελληνικό πανεπιστήμιο με την αξιοποίηση βιωματικών και διαθεματικών τρόπων διδασκαλίας". Αλέξανδρος-Νεκτάριος Ι. Βασιλείου-Δαμβέργης Φιλόλογος, συμβ. καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών damvergis@yahoo.gr Περίληψη Στόχος της συγκεκριμένης διδακτικής πρότασης είναι να εκθέσει ιδέες για ένα βιωματικό μοντέλο διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής, βυζαντινής και νεότερης ελληνικής ιστορίας στο ελληνικό πανεπιστήμιο, το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί σε όλα τα πανεπιστήμια της χώρας, με βάση τις αρχές της βιωματικότητας και της εποπτείας. Στοχεύει στην πληρέστερη διδασκαλία των διδακτικών ενοτήτων των πανεπιστημιακών παραδόσεων με βιωματικές δράσεις στο χώρο του πανεπιστημίου και με επισκέψεις στους αρχαιολογικούς χώρους, τα ιστορικά μνημεία και τα μουσεία που συνδέονται με αυτές. Λέξεις κλειδιά: βιωματικό μοντέλο διδασκαλίας, ιστορία, ιστορικά μνημεία. Εισαγωγή Η προβληματική της διδακτικής καινοτομίας, αξιοποιώντας βιωματικές δράσεις και μέσα τεχνολογίας, (Ασλανίδου 2010∙ Νικολοπούλου 2009∙ Αναστασιάδης 2000∙ Ράπτης & Ράπτη 2007∙ idem 2006∙ Κυνηγός & Δημαράκη 2002∙ Μακράκης 2001∙ Γιαννακοπούλου 1994∙ Κόλλιας 1993∙ Καβαλιεράτου & Ρούσου 2009∙ Bιδάκη 2002) συνήθως εστιάζεται στην A/βάθμια και στη B/βάθμια εκπαίδευση. Στο πανεπιστήμιο γίνεται αντίστοιχα προσπάθεια εξασφάλισης των αναγκαίων υποδομών ώστε να μπορεί να γίνει το μάθημα με ανάλογο τρόπο. Στο ελληνικό πανεπιστήμιο η συνηθέστερη μέθοδος διδασκαλίας σε μεγάλα ακροατήρια, είναι η διάλεξη, εμπλουτισμένη με ερωταποκρίσεις ή κατευθυνόμενο διάλογο. Η ιδέα μου είναι ο εμπλουτισμός της διδασκαλίας του μαθήματος της ελληνικής ιστορίας (αρχαίας, βυζαντινής, νεότερης και σύγχρονης) με βιωματικές δράσεις στο χώρο του αμφιθεάτρου και στα ιστορικά μνημεία, υπό προϋποθέσεις. Κατά την εικοσαετή διδακτική μου πορεία στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση χρησιμοποίησα στο μάθημά μου κατευθυνόμενο διάλογο, ερωταποκρίσεις, μαιευτική μέθοδο, διάλεξη, ιδεοθύελλα κλπ. Ανάλογα με το γνωστικό αντικείμενο και τη συγκεκριμένη διδακτική ενότητα ακολουθούσα επαγωγική ή παραγωγική συλλογιστική πορεία. Είχα, επίσης, τη συνήθεια να προβλέπω στο σχεδιασμό και την υλοποίηση του μαθήματός μου, εκτός από το σχετικό με το μάθημα της ιστορίας ή των αρχαίων ελληνικών εποπτικό υλικό, δραματοποίηση των κειμένων που προσφέρονταν γι’ αυτή τη δράση, και παιχνίδι ρόλων, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο του θεατρικού παιχνιδιού. Επισκέψεις σε ιστορικά μνημεία και μουσεία που γίνονταν μέσα στο πλαίσιο εκπαιδευτικών εκδρομών, ταυτόχρονα με εκπαιδευτικές δραστηριότητες στο χώρο του σχολείου έδιναν πάντα αισιόδοξα αποτελέσματα. Αυτή η μέθοδος διδασκαλίας μού έδωσε την ιδέα της διδασκαλίας ενός μαθήματος ιστορίας στο πανεπιστήμιο, εμπλουτισμένης με βιωματικές δράσεις, σε άμεση σχέση με την τοπογραφία και τα ιστορικά μνημεία. Στόχος είναι η διέγερση του ερευνητικού ενδιαφέροντος των φοιτητών και η εμπέδωση της ύλης, με την ανάληψη εργασιών και βιωματικών δραστηριοτήτων. Ειδικότερα, θα επικεντρωθώ στη διδασκαλία ενός πανεπιστημιακού μαθήματος Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας (δεκατρείς παραδόσεις) σε μεγάλο ακροατήριο. Οι διδακτικοί στόχοι θα είναι κυρίως γνωστικοί, συναισθηματικοί και ψυχοκινητικοί ψυχοκινητικοί. Τα βήματα της διδασκαλίας μπορούν να ξεκινούν με την εισαγωγική παράδοση, όπου θα δίνεται βασική και ειδικότερη βιβλιογραφία (Πηγιάκη 1999). Η προβολή παρουσιάσεων powerpoint θα στοχεύει στη διαγραμματική παρουσίαση των κυρίων θεμάτων και την κατανόηση του χρόνου, του χώρου και των ιστορικών μνημείων (Αναστασιάδης 2000∙ Ασλανίδου 2010∙ Γιαννακοπούλου 1994∙ Κόλλιας 1993∙ Κυνηγός & Δημαράκη 2003∙ Κογκούλη 2005∙ Κολιπέτρη 2006∙ Μακράκης 2001∙ 28 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας Νικολοπούλου 2009∙ Fannon 2000∙ Gygax 1987∙ Laws 2002∙ Schick 1991∙ Hooper-Greenhill 2000∙ idem 1999, σ. 47-49∙ idem 1995 και 1994∙ Πυργιωτάκης 2011∙ Ξωχέλλης 2010∙ Χατζηδήμου 2010∙). Από το β΄ μάθημα μπορεί να γίνεται δραματοποίηση αρχαίων φιλολογικών και επιγραφικών πηγών. Από την γ΄ παράδοση και μετά μπορεί να γίνεται προετοιμασία και υλοποίηση παιχνιδιού ρόλων από φοιτητές, ανάλογα με τη διδακτική ενότητα. (http://theodoregrammatas.com/el/ 5-3-2018) Αν το μάθημα γίνεται σε πανεπιστήμιο, που λόγω γεωγραφικής θέσης έχει πρόσβαση σε μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους (π.χ. στο ΕΚΠΑ), θα είναι δυνατή η μετάβαση στα ίδια τα μνημεία, στην αρχαία αγορά της Αθήνας, στην Πνύκα, στον Κεραμικό ή την Ακρόπολη, όπου πάλι θα γίνει και δραματοποίηση και παιχνίδι ρόλων. κατά την κανονική ροή του μαθήματος. (Χρυσαφίδης 2003, Κολιπέτρη 2006, Werner 1996 & Huberman 1992). Η διδακτική πρόταση θα γίνει πιο συγκεκριμένη με την παρουσίαση των διδακτικών ενοτήτων, των μνημείων που συνδέονται με αυτές και το αρχαίο αθηναϊκό πολίτευμα στην εξέλιξή του. Ιστορικό υπόμνημα, διδακτικές ενότητες, χρήση αρχαιολογικού υλικού και τοπογραφίας, βιωματικές και διαθεματικές δράσεις: Το τέλος της εποχής του Χαλκού Κατά την 3η και 2η χιλιετία π.Χ. ακμάζουν στην Ελλάδα ο Μινωικός και ο Μυκηναϊκός πολιτισμός. Ο Μυκηναϊκός είναι ο αρχαιότερος βεβαιωμένος ελληνικός πολιτισμός, ο οποίος ήκμασε στη νότια Ελλάδα (Θεσσαλία, Στερεά, Πελοπόννησος, νησιά Αιγαίου και Ιονίου, Κρήτη). Τα σημαντικότερα μυκηναϊκά ανακτορικά κέντρα είναι των Μυκηνών, της Τίρυνθας, της Πύλου, των Αθηνών, του Μαραθώνα, του Γλα, της Θήβας, του Ορχομενού, της Ιωλκού, της Κνωσού κλπ.) Η εποχή του Χαλκού στην Ελλάδα τελείωσε με την οριστική καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων γύρω στο 1100 π.Χ. Ενώ η Γραμμική Β΄ γραφή χάθηκε, οι προφορικά διαδιδόμενοι μύθοι του παρελθόντος ανάγονται στην ύστερη εποχή του Χαλκού. Στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου συνέβησαν αναστατώσεις και μετακινήσεις πληθυσμών ελληνικών φύλων στην Ελλάδα κατά τον 11ο και 10ο π.Χ. αιώνα (Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 2, 2). Η Αθήνα και η Αττική (Μαραθώνας, Ελευσίνα) είναι ακμαίο τμήμα αυτού του πολιτισμού, όπου μάλιστα υπήρξε ομαλή μετάβαση, από την Εποχή του Χαλκού στην Εποχή του Σιδήρου. (Αndrews 2008, σ. 37-57∙ Βασιλικού 1995∙ Mossé et al. 2011, σ. 43-112∙ Vermeule 1983.) Άλλωστε εγκωμιάζεται από τους ποιητές και τους ρήτορες για το ένδοξο παρελθόν της, τους ήρωες και την αυτοχθονία της. (Τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ ἀεὶ οἰκοῦντες διαδοχὴ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν διά ἀρετὴν παρέδοσαν. Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 2, 36, 1.) Βιωματικές δράσεις που αφορούν την ενότητα και μπορούν να εφαρμοστούν με επιτυχία στο αμφιθέατρο είναι η δραματοποίηση αποσπασμάτων των Ομηρικών επών (π.χ. από το Α της Ιλιάδας) που θα χρησιμοποιούνται ως πηγές και παιχνίδι ρόλων όπου ένας φοιτητής όρθιος με ραβδί στο χέρι θα υποδύεται τον αφηγητή Όμηρο, ενώ άλλοι φοιτητές θα υποδύονται τα κεντρικά πρόσωπα του συμβουλίου των Αχαιών της ομηρικής ἀγορῆς (Αγαμέμνων, Αχιλλέας, Κάλχας, Νέστορας) έξω από τα τείχη της Τροίας (Allen 1999∙ idem 1995∙ Bauer 2007∙ Latacz 2001∙ idem 2000∙ Μαζαράκης-Αινιάν 2000), τα οποία θα προβάλλονται σε φωτογραφία και αναπαράσταση. Η σκηνή θα συμπληρώνεται με την ἐπιφάνεια της Αθηνάς, την οποία θα υποδύεται φοιτήτρια. Η βιωματική αυτή δράση είναι εύκολο να υλοποιηθεί, αφού μπορεί να ακολουθείται το ομηρικό κείμενο στους διαλόγους και τα πρόσωπα να φέρουν τα διακριτικά τους κατασκευασμένα από ξύλο και μεταλιζέ χαρτόνι (σκήπτρα, χάρτινο ξίφος και διάδημα για τους βασιλεῖς, βακτηρία για τον Κάλχαντα και τον αφηγητή Όμηρο, περικεφαλαία και αιγίδα για την Αθηνά.) Ειδικά για την Αθήνα βιωματική δράση μπορεί να είναι θεατρικό παιχνίδι που να δραματοποιεί διάλογο με το Θησέα χρησιμοποιώντας απόσπασμα από τις Ἱκέτιδες, ή διάλογο του Δημοφώντα από τους Ἡρακλεῖδες του Ευριπίδη. Στο powerpoint θα προβάλλονται σχέδια και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις της μυκηναϊκής οχύρωσης της Ακροπόλεως (Ιακωβίδης 1961). Στη Σπάρτη και στην Πύλο αναφέρεται η φιλοξενία του Τηλεμάχου από τον Μενέλαο και το Νέστορα αντιστοίχως. Στην ενότητα αυτήν μπορούμε να επισκεφτούμε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για να μελετήσουμε εκθέματα από τους βασιλικούς τάφους του Ταφικού Κύκλου Α΄ των Μυκηνών, μυκηναϊκά αγγεία, πινακίδες Γραμμικής Β΄ γραφής. Το παιχνίδι ρόλων και η 29 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας δραματοποίηση του ομηρικού κειμένου από τους φοιτητές μπορεί να λάβει χώρα και σε επίσκεψη του τμήματος στην Ακρόπολη ή στον Άνω Εγκλιανό της Πύλου στη Μεσσηνία. Η πρώιμη εποχή του Σιδήρου: γεωμετρικοί χρόνοι (1050-700 π.Χ.) Μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου το 1100 π.Χ. αρχίζει η Εποχή του Σιδήρου (Mossé et al. 2011, σ. 113-166.) Το πρώτο σημαντικό γεγονός της εποχής αυτής είναι ο α΄ ελληνικός αποικισμός στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η παράδοση θα συνοδεύεται από την προβολή χαρτών που δείχνουν τις μετακινήσεις των ελληνικών φύλων στον ελλαδικό κορμό, στα νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Oι γιοι του Κόδρου Νηλέας και Άνδροκλος ίδρυσαν τη Μίλητο και την Έφεσο στη Μ. Ασία γύρω στο 1000 π.Χ. (Mossé et al. 2011, σ. 167∙ Σακελλαρίου 2007∙ idem 2005, σελ. 14-23∙ Αndrews 2008, σελ. 51-88∙ Wilcken 1976), σ. 69-85∙ Chester 1991∙ Rhodes 2005∙ Osborne 2000∙ Σακελλαρίου 2005, σ. 14-37). Στο αμφιθέατρο μπορούμε να υλοποιήσουμε παιχνίδι ρόλων, όπου στην αγορά της Αθήνας θα αναλαμβάνει την εντολή ο Νηλέας και ο Άνδροκλος από τον πατέρα τους Κόδρο να ιδρύσουν ως οικιστές τη Μίλητο και την Έφεσο, παίρνοντας μαζί τους της την ιερή φλόγα του πρυτανείου. Κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. γίνεται ο β΄ αποικισμός στη Δύση, την Χαλκιδική και τον Πόντο και συγκροτείται η πόλις-κράτος (Βοardman 1996∙ Mossé et al. 2011, σ. 166-189∙ Glotz 2010∙ Αndrews 2008, σ. 84-88∙ Wilcken 1976, σ. 118-126∙ Σακελλαρίου 2007∙Παλαιοθόδωρος 2011). Μπορούμε με βάση την πηγή για την ίδρυση της Κύμης από Χαλκιδείς και Κυμαίους να κάνουμε θεατρικό παιχνίδι, όπου ο Μεγαθένης ο Χαλκιδεύς και ο Ιπποκλής ο Κυμαίος φτάνουν στην Καμπανία και ιδρύουν την αποικία. Αρχαϊκή εποχή (700-479 π.Χ.) Στο τέλος του 8ου αιώνα ο βασιλιάς είναι αρχηγός του κράτους, ασκεί την πολιτική και δικαστική εξουσία, εφαρμόζει το άγραφο δίκαιο και τελεί τη λατρεία του βασιλικού γένους. Αυτός περιστοιχίζεται από ένα συμβούλιο ευγενών, που κατά τον 7ο αιώνα παίρνουν στα χέρια τους την εξουσία και κυβερνούν ως ἄριστοι (Σακελλαρίου 2005, σ. 26-37· Αndrews 2008, σ. 75-80∙ Wilcken 1976, σ. 87-89.) Στο αμφιθέατρο μπορούμε να ζωντανέψουμε με θεατρικό παιχνίδι μια συνέλευση των Χαλκιδέων υπό το βασιλιά τους Αμφιδάμαντα ή των Ερετριέων ευγενών υπό το δικό τους βασιλιά (το νεκρό πολεμιστή του τάφου 6 της Δυτικής Πύλης της Ερέτριας) στο ιερό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα (Βασιλείου-Δαμβέργης 2014, σ. 315-386), προκειμένου να πάρουν απόφαση για το πώς θα πολεμήσουν τους αντιπάλους τους, λαμβάνοντας υπ’ όψη την πρώιμη Ερέτρια-Λευκαντί και το φρούριο των Φύλλων στις εχθροπραξίες. (Lemos 2010, α. 134-135∙ Popham et al. 1982∙ Popham et al. 1993∙ Βασιλείου-Δαμβέργης 2014, σ. 152-153, 220, 252-281, 361-363). Μπορούμε να ζωντανέψουμε επίσης τη σκηνή δικαστηρίου που περιγράφεται στην ασπίδα του Αχιλλέα. Άλλο θέμα για δραματοποίηση στο αμφιθέατρο είναι η συνεδρίαση του Αρείου Πάγου στην Αθήνα. Αξιοποιήσιμο διδακτικά και δραματικά είναι και το κείμενο της Ορέστειας του Αισχύλου. Μία επίσκεψη στον Άρειο Πάγο θα δώσει την ευκαιρία για θεατρικό παιχνίδι και θα διεγείρει το ενδιαφέρον των φοιτητών, βάζοντάς τους σε ρόλους Αρεοπαγιτών. Η κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας: οικονομία και κοινωνία στην Αθήνα του 7ου και του πρώτου μισού του 6ου αι. π.Χ. Κατά τον 7ο αιώνα, στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που έχουν ανακύψει προσπαθούν να δώσουν λύσεις οι νομοθέτες ή αἰσυμνῆται (διαιτητές), οι οποίοι παραχωρώντας δικαιώματα στις κατώτερες τάξεις, μετατρέπουν το πολίτευμα σε τιμοκρατικό. Στην Αθήνα την κατάσταση προσπαθεί να εκμεταλλευτεί ο ευγενής Κύλων την δεκαετία 640-630 π.Χ., αλλά η απόπειρα κατάληψης της εξουσίας αποτυγχάνει. Ο νομοθέτης Δράκων (πιθανώς το 624 π.Χ.) κάνει την πρώτη προσπάθεια καταγραφής και οργάνωσης του εθιμικού δικαίου, την οποία ολοκληρώνει ο Σόλων το 594 π.Χ. (Osborne 2000, σελ. 279-281∙ Wilcken 1976, σελ. 145-146) Ο Σόλων σκοπεύει στην άμβλυνση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων. Η οργάνωση των τεσσάρων οικονομικών και κοινωνικών τάξεων (πεντακοσιομέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι ή ἱππεῖς, διακοσιομέδιμνοι ή ζευγῖται και θῆται) και η δημιουργία νέας Βουλής των Τετρακοσίων οδηγούν στη μεταβολή του πολιτεύματος σε τιμοκρατία, ή ἐκ τιμημάτων πολιτεία. Τότε ιδρύεται η Ἡλιαία, 30 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας με την συμμετοχή των κατωτέρων στρωμάτων, και γίνεται πιο ουσιαστικός ο ρόλος της ἐκκλησίας τοῦ δήμου (Mossé et al. 2011, σ. 215 -219∙ Μossé 2001∙ Osborne 2000, σελ. 320-332∙ Wilcken 1976, σελ. 147-151). Στην ενότητα αυτή μπορούμε να απαγγείλουμε πολιτικές ελεγείες του Σόλωνα σε ελεγειακό δίστιχο, με προφορά 6ου αιώνα π.Χ. και σε θεατρικό παιχνίδι ἄριστοι και πρόσωπα του λαού θα ασκούν πιέσεις στο Σόλωνα. Από την τιμοκρατία στην τυραννίδα: η εγκαθίδρυση της τυραννίδας του Πεισιστράτου Στην Αθήνα τον 6ο αιώνα τα οικονομικά προβλήματα που παρέμεναν και οι διαμάχες ανάμεσα στα αριστοκρατικά γένη φέρνουν στην εξουσία τον Πεισίστρατο. Αυτός σταθεροποιεί την τυραννίδα και την παραδίδει στα παιδιά του, Ίππαρχο και Ιππία. Η δολοφονία του Ιππάρχου το 514 π.Χ. από τους τυραννοκτόνους Αρμόδιο και Αριστογείτονα προοιωνίζει το τέλος της τυραννίδας που έρχεται το 510 π.Χ. (Mossé et al. 2011, σ. 219-227∙ Osborne 2000, σελ. 282-294 & 420-430∙ Wilcken 1976, σελ. 152-154∙ Αndrews 2008, σ. 102-103, 255-256). Θεατρικό παιχνίδι θα μπορούσε να έχει θέμα την άφιξη του σπαρτιατικού στρατού υπό το βασιλιά Κλεομένη και η εκδίωξη του Ιππία. Η επίσκεψη στην αρχαία αγορά της Αθήνας (Τραυλός 2005∙ Camp 2005), όπου ο Ίππαρχος ετοίμαζε την πομπή των Παναθηναίων όταν δέχθηκε επίθεση από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, είναι σημαντική για την επίτευξη γνωστικών και συναισθηματικών στόχων του μαθήματος (Mossé 1999, σ. 33-36∙ Anderson 2004∙ Hooper-Greenhill 2000 & του ιδίου 1999∙ Τριανταφύλλου κ.ά. 2008), όπως και η μελέτη της Ακρόπολης του 6ου αιώνα π.Χ. (http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=8244,http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DE LTIA/Old_Temple_of_Athena.aspx, Μπρούσκαρη 2000, Τραυλός 2005,) καθώς και των αναθημάτων των κούρων και των κορών του Μουσείου Ακροπόλεως (http://www.theacropolismuseum.gr/el/content/oi-kores-tis-akropolis). Κλασική εποχή Στην Αθήνα η επικράτηση του Κλεισθένη το 506 π.Χ. έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός νέου πολιτεύματος, με βάση τις νέες δέκα τεχνητές φυλές, που με 50 εκπροσώπους η καθεμιά συγκροτούν την βουλή των Πεντακοσίων (Osborne 2000, σελ. 430-443∙ Larsen 1948∙ Σακελλαρίου 2012∙ idem 2007∙ Mossé et al. 2011, σ. 229-231∙ Hornblower 2005, σελ. 236-250∙ Rhodes 2005∙ Mossé 2001, σ. 218-233∙ idem 2002, σ. 21-35∙ idem 1999, σ. 34-41∙ Fornara 1991). Βασικός πολιτειακός θεσμός ήταν η ἐκκλησία του δήμου. (Wilcken 1976, σελ. 154-157.) Οι Έλληνες αντιμετώπισαν νικηφόρα τους Πέρσες κατά τους Μηδικούς πολέμους (490 και 480/479 π.Χ.) O τελευταίος πολέμαρχος με την ιδιότητα του αρχιστρατήγου, ήταν ο Καλλίμαχος, ο οποίος το 490 π.Χ. έπεσε στη μάχη του Μαραθώνα (Osborne 2000, σελ. 473-480 και 485-504∙ Mossé 199, σ. 4051∙ Κυρτάτας-Ράγκος 2010, σ. 129-134∙ Botsford & Robinson 2008, σ. 139-178∙ Αδάμ-Μαγνήσαλη 2008∙ Βaslez 2013∙ Lazenby 1993∙ Andrewes 2008, σ. 100-105). Βιωματική δράση μπορεί να αποτελέσει η ανάγνωση της περιγραφής της μάχης του Μαραθώνα, με την είσοδο στο αμφιθέατρο μιας ομάδας φοιτητών σε σχήμα οπλιτικής φάλαγγας και με ανάλογο βηματισμό. Οι πρώτη σειρά, δηλαδή το μέτωπο της παράταξης, μπορεί να φέρει κράνη και κοντάρια με αιχμές από μεταλλιζέ χαρτόνι και ασπίδα από φελιζόλ ή κοντραπλακέ σε φυσικό μέγεθος. Μπορεί να προπορεύεται μάλιστα κάποιος που να παίζει ένα σκοπό σε σύγχρονο αυλό (φλογέρα). Άλλες δράσεις είναι το θεατρικό παιχνίδι που θα αναπαριστά την συζήτηση πριν τη μάχη του Μαραθώνα και την απόφαση αποστολής αγγελιοφόρου στη Σπάρτη. Η επίσκεψη τον τύμβο του Μαραθώνα και στο μουσείο, και η μελέτη του αναθήματος της Νίκης που αφιέρωσαν οι Αθηναίοι στην Αθηνά Πολιάδα (Μουσείο Ακροπόλεως) ολοκληρώνουν την προσέγγιση του θέματος. Ανάλογη βιωματική δράση μπορούμε να αναλάβουμε κατά την επεξεργασία της πηγής για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας (Αισχύλου, Πέρσαι, στ. 353-428). Εκεί μπορούμε να φτιάξουμε πρόχειρα μία μελωδία για να μελοποιήσουμε και να ψάλουμε στο αμφιθέατρο τον Παιάνα των Σαλαμινομάχων. Μετά την σύσταση της Δηλιακής Συμμαχίας η Αθήνα ισχυροποιείται και γίνεται η πρώτη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα. Σημαντική βιωματική δράση θα είναι η επίσκεψη στην τριήρη Ολυμπιάδα, μετά από παρουσίαση προσθετικής εργασία για το αρχαίο ναυτικό. Η περίοδος της 31 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας Πεντηκονταετίας περιλαμβάνει και τις επεμβάσεις της Αθήνα στις συμμαχικές πόλεις, όπως στην αποστασία της Εύβοιας το 446 π.Χ. (Σχετικά με αυτήν βλ. Αndrews 2008, σ. 104-110∙ ΒασιλείουΔαμβέργης 2014, σελ. 31-35). Με τις Τριακοντούτεις Σπονδές το 445 π.Χ. Αθήνα και Σπάρτη αναγνωρίζουν αμοιβαία τις σφαίρες επιρροής καθεμιάς. Τον τελευταίο χρόνο πριν την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου κλιμακώνεται η ένταση μεταξύ Αθηναϊκής και Πελοποννησιακής Συμμαχίας, και ο πόλεμος ξεσπά το 431 π.Χ. Ενδιαφέρουσα δράση βιωματικού χαρακτήρα στο αμφιθέατρο μπορεί να φανεί η συνεδρίαση της Απέλλας με τη σύντομη ρήση του εφόρου Σθενελαΐδα και την ακόλουθη ψηφοφορία. Το σχέδιο του Περικλή ήταν άμυνα στην ξηρά και επίθεση στη θάλασσα, και κατά την εκτίμησή του η Αθήνα θα υπερίσχυε στον πόλεμο υπό προϋποθέσεις. (Mossé et al. 2011, σ. 243-276∙ Mossé 1999, σ. 54-80∙ Botsford & Robinson 2008, σ. 179-248∙ Κυρτάτας-Ράγκος 2010, σ. 142-157∙ Wet de 1969). Σημαντική βιωματική δράση είναι η δραματοποίηση του Επιταφίου του Περικλή για τους νεκρούς του α΄ έτους του Πελοποννησιακού πολέμου. Φοιτητής που θα υποδύεται τον αφηγητή Θουκυδίδη θα ξεκινά με την περιγραφή της προετοιμασίας (κεφ. 34) της προθέσεως με χάρτινα κουτιά που θα έχουν τοποθετηθεί στη σκηνή του αμφιθεάτρου δίκην εξέδρας. Κατόπιν θα αναπαρίσταται η νεκρική πομπή και τέλος θα εκφωνεί ο υποδυόμενος τον Περικλή τον επιτάφιο λόγο (Θουκυδίδης, Ιστορία, 35-46) ανεβαίνοντας σε βάθρο ὅπως ἀκούοιτο ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου. (Μαρκαντωνάτος 2000∙ Μπάρμπας 2002∙ Δρακόπουλος-Ρώμας 1989). Ο λοιμός αποδεκάτισε τον πληθυσμό και εξαιτίας του πέθανε ο ίδιος ο Περικλής. Οι διάδοχοί του δημαγωγοί τήρησαν επικίνδυνη εξωτερική πολιτική. Κατάλληλη βιωματική δράση αποτελεί η δραματοποίηση αποσπάσματος των Ιππέων του Αριστοφάνη, όπου σατιρίζεται ο Κλέων. Σημαντική για την κατανόηση της Σικελικής εκστρατείας είναι η δραματοποίηση της δημηγορίας του Νικία πριν την τελευταία ναυμαχία στο λιμάνι των Συρακουσών (Θουκυδίδης, Ιστορία, 7, 6970), με τους φοιτητές του αμφιθεάτρου να μετατρέπονται σε ναύτες και οπλίτες του αθηναϊκού στόλου. Άλλη σημαντική βιωματική δράση είναι η δραματοποίηση της συνάντησης του Αλκιβιάδη με τους στρατηγούς των Αθηναίων το 405 π.Χ. στους Αιγός Ποταμούς, λίγο πριν την συντριβή του στόλου και την παράδοση των Αθηνών το404 π.Χ. (Για το Θουκυδίδη και τον Πελοποννησιακό πόλεμο βλ. Aird 2004∙ Bagnal 2006∙ Cawkwell 1997∙ Connor 1984∙ Crane 1998∙ Δαμίγος 2011∙ Finley 2001∙ Gomme 1945-1981∙ Henderson 1927∙ Hornblower 2006∙ 2005∙ 2003∙ Kagan 1991∙ idem 1996∙ idem 2004∙ idem 1989∙ Knight 1970∙ Romilly 1994∙ idem 2004∙ idem 2012∙ Sealey 1976∙ Αποστόλου 2011∙ Ζουμπουλάκης 2011, σ. 35-50 και 174-184∙ Κέιγκαν 2004∙ Μαρουλάκη 2011∙ Μεϊδάνη 2011∙ Παπαδόπουλος 2005∙ Σακελλαρίου 2012). Παρά την χορήγηση αμνηστίας μετά τη μάχη της Μουνυχίας (403 π.Χ.), για περίπου μία δεκαετία ακολούθησαν δίκες με πολιτικό χαρακτήρα, μία εκ των οποίων ήταν και η δίκη του Σωκράτη το 399 π.Χ., που ως δάσκαλο του χρέωσαν τις ολέθριες συνέπειες στην πόλη από την δημόσια ζωή σημαντικών μαθητών του. (Κέιγκαν 2004∙ Hornblower 2005, σ. 246-252∙ Wilcken 1976, σελ. 198-199, 204 & 265-266). Σημαντική βιωματική δράση είναι η δίκη του Σωκράτη σε αναπαράσταση, με τον υποδυόμενο το Σωκράτη να εκφωνεί την απολογία του Πλάτωνα από το πρωτότυπο και άλλους φοιτητές να υποδύονται τους δικαστές. Η αθηναϊκή δημοκρατία τον 4ο αι. π.Χ. Η ήττα της Αθήνας το 404 π.Χ. φέρνει στο προσκήνιο τη Σπάρτη, που ασκεί την ηγεμονία το διάστημα 404-371 π.Χ. Βιωματική δράση μπορεί να αποτελέσει το παιχνίδι ρόλων με αναπαράσταση της επομένης της μάχης της Κορώνειας με τον Αγησίλαο. Μετά τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.), η Θήβα ασκεί την ηγεμονία στην Ελλάδα μέχρι το 362 π.Χ. Από τα μέσα του αιώνα, με την άνοδο του Φιλίππου Β΄ στο θρόνο πρωτοστατεί στα ελληνικά πράγματα η Μακεδονία, η οποία προοδευτικώς επιβάλλεται. Στο β΄ μισό του αιώνα κυριαρχεί στην πολιτική ζωή των Αθηνών ο ρήτορας Δημοσθένης. Οι Αθηναίοι πείθονται να ακολουθήσουν τακτική αντίστασης στην επεκτατική πολιτική της Μακεδονίας, με κατάληξη την ήττα στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. (Αndrewes 2008, σ. 110-118∙ Buck 1998∙ Buckler 1980∙ Buckley 1996∙ Cartledge 1987∙ Cawkwell 1976∙ idem 1972∙ Βασιλείου-Δαμβέργης 2006∙ Ephraim 1981∙ Duane 1997∙ Forrest 1980∙ Gabriel 2001∙ Hamilton 1991∙ Hammond 1988∙ του ιδίου 1994∙ Hornblower 32 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας 2005, σ. 252-266∙ Shrimpton 1991∙ Smith 2006∙ Worthington 2010∙ Wilcken 1976, σ. 239-242 & 271-296∙ Wylie 1992∙ Ζουμπουλάκης 2005.) Εκπαιδευτικές βιωματικές δράσεις, όπως η δραματοποίηση, μπορούν να εφαρμοστούν σε κείμενα του Δημοσθένη, όπως οι Κατὰ Φιλίππου, ή οι Ὀλυνθιακοί λόγοι, και ο Περὶ τοῦ Στεφάνου λόγος. Θεατρικό παιχνίδι μπορεί να έχει θέμα την παραπρεσβεία στον Φίλιππο ή το ψήφισμα που συνομολόγησαν οι Έλληνες στο συνέδριο του Ισθμού το 336 π.Χ. (Inscriptiones Graecae II² 236 και Greek Historical Inscriptions, 404-323 BC By P. J. Rhodes, Robin Osborne Page 373.). Σημαντική βιωματική δράση για το Μ. Αλέξανδρο μπορεί να αποτελέσει η παρουσίαση των συνθηκών πριν από κάποια σημαντική μάχη, όπως π.χ. πριν τη μάχη της Ισσού, από φοιτητή που θα υποδύεται τον Καλλισθένη ή τον Αρριανό (Ἀρριανός, Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις, 1, 14-15). Στο τέλος του εξαμήνου, εφαρμόζοντας κάποιες από αυτές τις δράσεις, προσδοκούμε καλύτερα αποτελέσματα στις εξετάσεις. Για να έχει επιτυχία το μάθημα πρέπει να επιλέγονται οι καταλληλότερες για την εμπέδωση της ιστορικής γνώσης. Πειραματική εφαρμογή κάποιων από αυτές έδωσαν πράγματι καλά αποτελέσματα σε πανεπιστημιακή παράδοσή μου κατά το χειμερινό εξάμηνο 2017-2018. Για την αξιολόγηση χρησιμοποιήθηκε ως ομάδα ελέγχου το σύνολο των φοιτητών που δεν παρακολουθούσαν, ενώ ως πειραματική ομάδα το σύνολο των φοιτητών που παρακολουθούσαν (Βάμβουκας 1994∙ Κασσωτάκης & Φλουρής 2005). Στα συγκεκριμένα θέματα των εξετάσεων και των δύο ομάδων θεμάτων, φάνηκε ότι οι βιωματικές δράσεις βοήθησαν τους φοιτητές που παρακολουθούσαν να ανταποκριθούν με επιτυχία 87%, ενώ αντίστοιχα αυτοί που δεν παρακολουθούσαν παρουσίασαν επιτυχία 66%. Συμπεράσματα Μία τέτοια διδακτική πρόταση προσπαθεί να προσεγγίσει βιωματικά την αρχαία ελληνική ιστορία, επιτυγχάνοντας καλύτερα γνωστικούς, συναισθηματικούς και ψυχοκινητικούς στόχους. Μπορεί να εφαρμοστεί με ανάλογες δράσεις στη βυζαντινή και στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία. Το προς διερεύνηση θέμα είναι ποιες διδακτικές προσεγγίσεις μπορούν να εφαρμοστούν με επιτυχία σε ακαδημαϊκό περιβάλλον και πώς συγκεκριμένα μπορούν να βοηθήσουν οι αρχές της βιωματικότητας και της διαθεματικότητας στην εφαρμογή τους. Αναφορές Aird, Hamish (2004). Pericles:The Rise and Fall of Athenian Democracy, The Rosen Publ. Gr. Allen, Susan (1995). «Finding the Walls of Troy». AJA, 99 (3), July 1995, 379–407. Allen, Susan Heuck (1999). Finding the Walls of Troy: Frank Calvert and Heinrich Schliemann at Hisarlik, University of California Press. Anderson, G., (επιμ.) (2004). Reinventing the Museum, Rowman & Littlefield Publishers, Inc. Andrews, Antony (2008). Aρχαία ελληνική κοινωνία. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Αzoulay, V. (2015). Περικλής: η αθηναϊκή δημοκρατία υπό τη δοκιμασία του μεγάλου ανδρός, Aθήνα: Πόλις. Bagnall, Nigel (2006). The Peloponnesian War: Athens, Sparta, And The Struggle For Greece, New York: Thomas Dunne Books,. Βaslez, M.-Fr. (2013). Πολιτική ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Αθήνα: Πατάκης. Bauer, Susan Wise (2007). "The Battle for Troy", The History of the Ancient World: From the Earliest Accounts to the Fall of Rome, Norton. Βlegen C. (1963). Troy and the Troyans, London: Publisher Thames and Hudson. Boardman J. (1996). Οι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, Αθήνα: Καρδαμίτσα. Βotsford, G.W.- Robinson, C.A (2003). Αρχαία ελληνική ιστορία, Αθήνα: ΜΙΕΤ. Buck, R.J. (1998). «Thrasybulus and the Athenian Democracy», Historia Einzelschriften 120, Stuttgart 1998, σελ. 31 και εξής. Buckler, John (1980). The Theban hegemony, 371-362 BC., Harvard Univ. Press, Cambridge. Buckley, Terry (1996). Aspects of Greek History 750-323 B.C., Routledge. Camp, John M. (2005). Η αρχαία αγορά της Αθήνας: οι ανασκαφές στην καρδιά της κλασσικής πόλης. Αθήνα: ΜΙΕΤ. 33 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας Cartledge, Paul (1987). Agesilaos and the Crisis of Sparta, Baltimore: J. Hopkins Univ. Press. Cawkwell, G.L. (1976). «Agesilaus and Sparta», The Classical Quarterly, 26 (1976), σελ. 62-84. Cawkwell, George (1997). Thucydides and the Peloponnesian War, London: Routledge. Cawkwell, George (1972). «Epaminondas and Thebes», The Classical Quarterly, New Series. 22 (2): November 1972, σελ. 254–278. Chester, G. (1991). A History of the Ancient World, Oxford University Press. Connor, W. Robert, (1984). Thucydides, Princeton: Princeton University Press. Crane, Gregory (1998). Thucydides and the Ancient Simplicity: the Limits of Political Realism, Berkeley: University of California Press. Croix Ste de, (1955–1956). «The Character of the Athenian Empire», Historia III, GEM Ephraim, David (1981). Sparta Between Empire and Revolution (404-243 BC), Internal Problems and Their Impact on Contemporary Greek Consciousness, New York: Arno Press. Duane, A. March (1997). «Konon and the Great King's Fleet», Historia, Franz Steiner Verlag, vol. 46, no. 3 (1997), 257-269. Edwards, I.E.S.; Lewis, D.M.; Boardman, John; Gadd, Cyril John; Geoffrey, Nicholas; Ehrenberg, Victor L. (1990). From Solon to Socrates, Routledge. Fannon, Sean Patrick 2000. The Fantasy Role-Playing Gamer's Bible, 2nd Edition, Jacksonville: Obsidian Studios. Finley, J. (2001). Θουκυδίδης, μτφρ. Τ. Κουκουλιός, Αθήνα: Παπαδήμας. Fornara Charles W., Loren J. Samons II, (1991). Athens from Cleisthenes to Pericles. Berkeley: University of California Press, Forrest, W.G. (1980). A History of Sparta, 950-192 B.C., London: Duckworth. Gabriel, Richard A. (2001). «Philip II of Macedon», Great Captains of Antiquity, Greenwood. Glotz, Gustave (2010). Η ελληνική "πόλις". Αθήνα ΜΙΕΤ. Gomme, A. W. (A. Andrewes and K. J. Dover), (1945–1981). An Historical Commentary on Thucydides (I-V), Oxford: Oxford University Press. Gygax, Gary 1987. Role-Playing Mastery, New York: Perigee Books. Hamilton, Charles D. (1991). Agesilaus and the Failure of Spartan Hegemony, Ithaca, NY: Cornell University Press. Hammond, Lemprière (eds), (2000). The Cambridge Ancient History: the Fourth Century BC. Cambridge: University Press. Hammond, Ν.G.L. (1988). A History of Macedonia, Volume II: 550-336 B.C., Oxford. Hammond, Ν.G.L. (1994). Philip of Macedon, The Johns Hopkins University Press. Henderson, B.W. (1927). The Great War between Athens and Sparta London. Hooper-Greenhill, E., (επιμ) (1999), The Educational Role of the Museum, Leicester Readers in Museum Studies, London: Routledge. Henderson, B.W. (1927). The Great War between Athens and Sparta London. Hooper-Greenhill, E. (2000), Museums and the Interpretation of Visual Culture, London: Routledge. Hooper-Greenhill, E. (1999). «Σκέψεις για τη μουσειακή εκπαίδευση και επικοινωνία στη μεταμοντέρνα εποχή», Αθήνα: Αρχαιολογία και Τέχνες, 72, 47-49 Hooper-Greenhill, E., (επιμ.) (1995). Museum, Media, Message, London and NY: Routledge. Hooper-Greenhill, E. (1994). Museums and their Visitors, London: Routledge. Hornblower, Simon (2006). Θουκυδίδης. Αθήνα. University Studio Press. Hornblower, Simon (2005). Ο ελληνικός κόσμος 479-323 π.Χ. Αθήνα: Οδυσσέας. Hornblower, Simon (2003). Θουκυδίδης. Ο ιστορικός και το έργο του, μτφρ.: Α. Μανιάτη, επιμ.: Α. Μαρκαντωνάτος. Αθήνα: Τυπωθήτω,. Huberman, M. (1992). «Teacher development and instructional mastery.» In Α. Hargreaves & M. G. Fullan (Eds), Understandihg Teacher Development (pp. 122- 142). New York: Cassel. Kagan, D. (1991). The Fall of the Athenian Empire, Ithaca, New York: Cornell University Press. Kagan, Donald (1996). «Athenian Strategy in the Peloponnesian War», The Making of Strategy: Rules, States and Wars by Williamson Murray, Alvin Bernstein, MacGregor Knox. Cambridge University Press. 34 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας Kagan, Donald (2004). The Peloponnesian War, New York: Penguin. Kagan, Donald (1989). The Outbreak of the Peloponnesian War. Ithaca NY: Cornell Un. Press. Kagan, Donald (1991). The Peace of Nicias and the Sicilian Expedition. Ithaca NY: Cornell Un. Press. Knight, D.W. (1970). «Thucydides & the War Strategy of Pericles», Mnemosyne, 23, 150-160. Kirk, G., Raven, J., Schofield, M. (2006). Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Larsen, J. A. O. (1948). «Cleisthenes and the development of the theory of democracy in Athens», Essays in political theory presented to G. H. Sabine, Ithaca, σελ. 7 κ.εξ. Latacz, Joachim (2004). Troy and Homer: Towards a Solution of an Old Myster, Oxford: Oxford University Press. Lazenby, J.F. (1993). The Evidence. The Defence of Greece 490–479 B.C.,Aris& Phillips Ltd Latacz, Joachim (2000). Ὅμηρος: ὁ θεμελιωτὴς τῆς εὐρωπαϊκῆς λογοτεχνιας, Ἀθήνα: Παπαδήμας. Latacz, Joachim (2001). Ἡ Τροία καὶ ὁ Ὁμηρος: ὁ δρόμος γιὰ τὴν λύση τοῦ παλαιοῦ αἰνίγματος, ἐκδ. Ἀθήνα: Πατάκης. Laws, D., Robin 2002. Robin's Laws of Good Game Mastering, USA: Steve Jackson Games Inc. Lemos, I.S. (2010). “The excavations at Lefkandi-Xeropolis (2003 -08)”, BICS 53.2 (2010), 134-135. Mazarakis-Ainian, Al. (1997). From ruler’s dwellings to temples. Architecture, religion and society in early Iron age, Jonsered, Paul Åstroms, Forlag. Mossé, Claude & Schnapp-Gourbeillon, Annie (2011). Επίτομη ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα: Παπαδήμας, σελ. 103. Mossé, Claude (2002). Oι θεσμοί στην κλασσική Ελλάδα. Αθήνα: Μεταίχμιο. Mossé, Claude (2001). Η αρχαϊκή Ελλάδα. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Mossé, Claude (1999). Αθήνα: ιστορία μιας δημοκρατίας. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Οsborne, Robin (2000). Η γένεση της Ελλάδας 1200-479 π.Χ. Αθήνα: Οδυσσέας,. Popham, M., Touloupa, E & Sackett, L.H., (1982). «The hero of Lefkandi», Antiquity 56 (218), 1982, σ. 169-174. Popham, Mervyn R., Calligas, Peter G., Sackett, L. H., (1993). Lefkandi II: the Protogeometric Building at Toumba, part 2: Supplementary volume 23, British School at Athens. Rhodes, P.J. (2005). A History of the Classical Greek World, Blackwell Publishing. Romilly, Jacqueline de (2004). Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός: Η σκέψη του ιστορικού και η γένεση του έργου. Αθήνα: Παπαδήμας. Romilly, Jacqueline de (1994). Η οικοδόμηση της αλήθειας στο Θουκυδίδη. Αθήνα: Παπαδήμας. Romilly, Jacqueline de (2012). The Mind of Thucydides, Cornell University: Cornell Studies in Classical Philology. Schick, Lawrence 1991. Heroic Worlds: A History and Guide to Role Playing Games, Buffalo, N.Y.: Schuller, W. (1999). Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας. Αθήνα: ΜΙΕΤ. Sealey, Raphael (1976). «The Peloponnesian War», A History of the Greek City States, 700-338 B. C., University of California Press. Sealey, Raphael (1976). «The Decline of the Spartan Hegemony», A History of the Greek City States, Ca. 700–338 B.C., University of California Press. Shrimpton, G. (1991). Theopompus The Historian, McGill-Queen's Press – Starr. Smith, Williams (2006). «The Supremacy of Thebes".A Smaller History of Greece. Echo Library Vermeule, Emily (1983). Ελλάς: Eποχή του χαλκού, Αθήνα: Καρδαμίτσα. Wade-Grey, H.T. (1945). «The Question of Tribute in 449/8 B. C.», Hesperia, 14 (No.3): (July-Sept. 1945), σελ. 212–229. Werner, P. (1996). «Interdisciplinary programming. An idea whose time has gone again.» Teaching Εlementary Physical Education, 6, 28-30. Wet de, B.X. (1969). «This So-Called Defensive Policy of Pericles», Acta Classica, 12, 1969, 103– 119. Wilcken, U. (1976). Αρχαία ελληνική ιστορία, Αθήνα: Παπαζήσης. Worthington, Ian (2010). Philip II of Macedonia, Yale University Press: Yale Wylie, Graham (1992). "Agesilaus and the Battle of Sardis", Klio, 74 (1992), σελ. 118-130. 35 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας Αδάμ -Μαγνήσαλη, Σοφία (2008). Η απονομή της Δικαιοσύνης στην αρχαία Αθήνα. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη. Αναστασιάδης, Π. (2000). Στον αιώνα της Πληροφορίας-Προσεγγίζοντας τη νέα ψηφιακή εποχή. Αθήνα: Λιβάνη. Αποστόλου, Στ. (2011). «Ο Ιωνικός Πόλεμος», Πελοποννησιακός Πόλεμος: η μάχη των μαχών στον ελληνικό χώρο, Αθήνα: Ελευθεροτυπία, σελ. 131-170. Ασλανίδου, Σ. (2010). Εκπαιδευτική Τεχνολογία. Από την OA στην ψηφιακή αγωγή. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη. Βακαλούδη, Α. (2003). Διδάσκοντας και μαθαίνοντας με τις νέες τεχνολογίες θεωρία και πράξη. Αθήνα: Πατάκη. Βάμβουκας, Μιχάλης (1994). Εισαγωγή στην ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και μεθοδολογία. Αθήνα: Γρηγόρης. Βασιλείου-Δαμβέργης, Αλ.-Νεκτ. Ι. (2014). Η γεωπολιτική οργάνωση της αρχαίας Εύβοιας (105027 π.Χ.), διδακτορική διατριβή, τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Βασιλείου-Δαμβέργης, Αλ.-Νεκτ. (2006). Ξενοφώντα Αγησίλαος, βιβλίο 7ο, Αθήνα: Πατάκης. Βασιλικού, Ντ. (1995). Μυκηναϊκός πολιτισμός, Αθήνα: Αρχαιολογική Εταιρεία. Βιδάκη, Ε. (2002). «Διαθεματική - Ολική προσέγγιση στη Διδασκαλία και τη Μάθηση με τη Bοήθεια των Νέων Τεχνολογιών: Μια κριτική εκπαιδευτική έρευνα δράσης.» Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση, Τόμος Α΄, (Επιμ. Α. Δημητρακοπούλου), Πρακτικά 3ου Συνεδρίου ΕΤΠΕ, 26-29 Σεπτεμβρίου 2002, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος. Γιαννακοπούλου, Ε. (1994). Η Πληροφορική στην Εκπαίδευση. Νέοι ορίζοντες. Αθήνα: Γρηγόρης. Δαμίγος, Στ. (2011). «Αρχιδάμειος Πόλεμος», Πελοποννησιακός Πόλεμος: η μάχη των μαχών στον ελληνικό χώρο, Αθήνα: Ελευθεροτυπία, σελ. 51-90. Δημακοπούλου, Κ. (επιμ.), (1988). Ο Μυκηναϊκός Κόσμος. Πέντε αιώνες πρώιμου ελληνικού πολιτισμού. 1600-1100 π.Χ., Αθήνα. Δρακόπουλος, Δ. Ρώμας, Χ. Γ. (1989). Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, Αθήνα: Επικαιρότητα. Ζουμπουλάκης, Κλ. (2011). «Αίτια και αφορμές του Πελοποννησιακού πολέμου», Πελοποννησιακός Πόλεμος, Αθήνα: Ελευθεροτυπία, σελ. 35-50. Ζουμπουλάκης, Κλ. (2011). «Η τελική ήττα της Αθήνας και η σύντομη ηγεμονία της Σπάρτης», Πελοποννησιακός Πόλεμος: η μάχη των μαχών στον ελληνικό χώρο, Αθήνα: Ελευθεροτυπία, σελ. 171-184. Ζουμπουλάκης, Κλ. (2005). «Σπαρτιατική και θηβαϊκή ηγεμονία», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 3, Αθήνα: Δομή, σελ.158-200. Ιακωβίδης, Σπυρίδων, (1961). Η μυκηναϊκή ακρόπολις των Αθηνών. Αθήναι: ΕΚΠΑ. Καβαλιεράτου, Ε., Ρούσσου, Μ. (2009), «Η εφαρμογή της μεθόδου Συμμετοχικού Σχεδιασμού για το σχεδιασμό ψηφιακού εκπαιδευτικού προγράμματος με νεαρούς επισκέπτες στην Εθν. Πινακοθήκη-Μουσείο Σούτσου», Τετράδια Μουσειολογίας, 6, 84-89 Κασκαντάμη, Μ. (2006). «Αξιολόγηση της εισαγωγής της διαθεματικότητας στο νέο έντυπο εκπαιδευτικό υλικό.» 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής Παιδαγωγικής και Εκπαιδευτικής Έρευνας, Θεσσαλονίκη. Κασσωτάκης, Μ. & Φλουρής, Γ. (2005). Μάθηση και διδασκαλία. Θεωρία, πράξη και αξιολόγηση της διδασκαλίας. Αθήνα. Kέιγκαν, Ντ., (2004). Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, Αθήνα: Ωκεανίδα. Κογκούλη, Ι. (2005). Εισαγωγή στην παιδαγωγική επιστήμη. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Κόλλιας, Α. (1993). Οι υπολογιστές στη διδασκαλία και τη μάθηση. Αθήνα: ΙΩΝ. Κολιπέτρη, Ζ. (2006). «Η εφαρμογή των σχεδίων εργασίας στα πλαίσια της Ευέλικτης Ζώνης του νηπιαγωγείου και η επίδρασή της στις διδακτικές πρακτικές του νηπιαγωγού.» 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής Παιδαγωγικής και Εκπαιδευτικής Έρευνας, Θεσσαλονίκη. Κυνηγός, Χ. & Δημαράκη, Ε. (2002). Νοητικά εργαλεία και πληροφορικά μέσα. Παιδαγωγική αξιοποίηση σύγχρονης τεχνολογίας για τη μετεξέλιξη της εκπαιδευτικής πρακτικής. Αθήνα: Καστανιώτη. 36 4ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας Κυρτάτας, Δημήτρης-Ράγκος, Σπ. Ἰ., Ἡ Ἑλληνικὴ Ἀρχαιότητα: Πόλεμος – Πολιτικὴ - Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη: ΙΝΣ. Μακράκης, Β. (επιμέλεια) (2001). Νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση και στην εκπαίδευση από απόσταση. Πρακτικά Πανελλήνιου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή. Ρέθυμνο: Ατραπός. Μαρκαντωνάτος, Γεράσιμος (2000). Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος: ο διθύραμβος της αθηναϊκής δημοκρατίας. Αθήνα: Gutenberg, Μαρουλάκη, Μ. (2011). «Η Σικελική εκστρατεία», Πελοποννησιακός Πόλεμος: η μάχη των μαχών στον ελληνικό χώρο, Αθήνα: Ελευθεροτυπία, , σελ. 91-130. Μαζαράκης-Αινιάν, Ἀλέξανδρος (2000). Ὅμηρος καὶ ἀρχαιολογία, Ἀθῆναι: Καρδαμίτσα. Μαζαράκης-Αἰνιάν, Ἀλέξανδρος (2005). «Πρώιμοι ἱστορικοὶ χρόνοι: ΠρωτογεωμετρικὴΓεωμετρικὴ περίοδος», Ἱστορία τῶν Ἑλλήνων, 2: Ἀρχαϊκοὶ χρόνοι, Ἀθήνα: Δομή, , σελ. 38-81. Ματσαγγούρας, Η. (2002). Η διαθεματικότητα στη σχολική γνώση: Αθήνα: Γρηγόρης. Μεϊδάνη, Κ. (2011). «Η ανάπτυξη της Αθήνας (479-446 π.Χ.)», Πελοποννησιακός Πόλεμος: η μάχη των μαχών στον ελληνικό χώρο, Αθήνα: Ελευθεροτυπία, σελ. 9-34. Μπάρμπας, Ι. Α (2002). Θουκυδίδης: Περικλέους επιτάφιος, Ζήτρος: Θεσσαλινίκη. Μπρούσκαρη, Μαρία (2000). Τα μνημεία της Ακρόπολης. Αθήνα: ΤΑΠΑ. Νικολοπούλου, Κ. (2009). Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών στην Προσχολική Εκπαίδευση. Αθήνα: Πατάκης. Ξωχέλλης, Π. (2010). Εισαγωγή στην παιδαγωγική επιστήμη. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης (2011). Οἱ Ἕλληνες τῆς Δύσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. eclass.uth.gr/eclass/modules/document/file.php/SEAD283/SItaly.doc Παπαδόπουλος, Θεόδωρος (2005). «Πελοποννησιακός Πόλεμος», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 3, εκδ. Δομή, σελ.110-156. Πελεκίδης, Χρ. (2005) «Πεντηκονταετία», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 3, Αθήνα: Δομή, 60-108. Πηγιάκη, Κ. (1999). Προετοιμασία, σχεδιασμός & αξιολόγηση της διδασκαλίας. Αθήνα: Γρηγόρης. Πυργιωτάκης, Ι. (2011). Εισαγωγή στην παιδαγωγική επιστήμη. Αθήνα: Πολιτεία. Ράπτης, Α. & Ράπτη, Α. (2006). Μάθηση και Διδασκαλία στην Εποχή της Πληροφορίας, Παιδαγωγικές Δραστηριότητες, Τόμος Β’. Αθήνα: έκδοση συγγραφέων. Ράπτης, Α. & Ράπτη, Α. (2007). Μάθηση και Διδασκαλία στην Εποχή της Πληροφορίας, Ολική Προσέγγιση, Τόμος Α’. Αθήνα: έκδοση συγγραφέων Σακελλαρίου, Μ. Β. (2005). «Πρώιμοι ιστορικοί χρόνοι: Εθνικές ομάδες του ελληνικού χώρου», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 2: Αρχαϊκοί χρόνοι. Αθήνα: Δομή, σελ. 14-23. Σακελλαρίου, Μ. Β. (2005). Πρώιμοι ιστορικοί χρόνοι: Χαρακτήρας των αρχαίων ελληνικών κρατών, Ιστορία των Ελλήνων, τ. 2: Αρχαϊκοί χρόνοι. Αθήνα: Δομή, σελ. 26-37. Σακελλαρίου, Μ. Β. (2007). Πόλις: ένας τύπος αρχαίου ελληνικού κράτους, Αθήνα: ΜΙΕΤ. Σακελλαρίου, Μ. Β. (2012). Η αθηναϊκή δημοκρατία, Ηράκλειο: Παν. Εκδόσεις Κρήτης. Τραυλός, Ιωάννης (2005). Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα: Καπόν. Τριανταφύλλου, Α., Μπελεσιώτης, Β. Σ., & Αλεξανδρής, Ν. (2008). «Έρευνα θέσεων καθηγητών για τη διδακτική αξιοποίηση της Διαθεματικότητας στο Γυμνάσιο.» 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Διδακτική της Πληροφορικής, Πάτρα. Χατζηδήμου, Δ. (2010). Εισαγωγή στην παιδαγωγική επιστήμη. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Χρυσαφίδης, Κ. (2003). Βιωματική – επικοινωνιακή διδασκαλία. Η εισαγωγή της μεθόδου project στο σχολείο. Αθήνα: Gutenberg. 37