ARCHIVUM ANATOLICUM (ArAn)
13/1
2019
69-81
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI VE
BAZI TILSIMLI OBJELER*
Abdulgani KAÇAR
ORCID: 0000-0001-8745-4758
Makale Bilgisi
Başvuru: 24 Mart 2019
Kabul: 13 Mayıs 2019
Article Info
Received: March 24, 2019
Accepted: May 13, 2019
Öz
Eski Mezopotamya sakinlerinin zihin dünyalarında, dönemin
bilim ve kültür düzeyiyle iç içe gelişen inanç sistemlerine bağlı olarak,
kendilerine sürekli zarar vermek için fırsat kolladıklarını
düşündükleri, çok sayıda metafizik varlık yer almaktaydı. Bu varlık,
kimi zaman yeraltı dünyasından yeryüzüne gelen kızgın bir
hayalet/ruh, kimi zaman ise korkunç derecede kötü bir cin olabilirdi.
Cinler ve hayaletler, insanlara genellikle herhangi bir sebep
olmaksızın saldırabilir ve hem fiziksel hem de ruhsal rahatsızlık
verebilirlerdi. Dolayısıyla insanların maruz kaldıkları hastalıklar ve
felaketler doğrudan cinlerin ve hayaletlerin birer eylemi olarak
görülmekteydi. Ayrıca bu kötücül varlıkların nezdinde suçlu ve masum
aynıydı ve bir insana saldırırken ne etik değerleri ne de sosyal
*
Bu makale yazarın, Eski Mezopotamya’da Büyü ve Büyücülük, adlı doktora tezinden
üretilmiştir.
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı
ganikacar@gmail.com
ABDULGANİ KAÇAR
70
farklılıkları gözetirlerdi. Eski Mezopotamya sakinleri, çoğu zaman
neden saldırdıklarını bilmedikleri bu doğaüstü güçlerin kötülüklerine
karşı, akla ve bilime uygun yöntemlerle değil, inançlarına paralel
olarak tılsımlar/muskalar, büyü ritüelleri ve tanrılardan yardım
isteme gibi metafizik yollarla mücadele edebileceklerine
inanıyorlardı. Kötülüklere karşı koruyucu olmasının yanı sıra
tılsımların, arzu edilen maddi ya da manevi herhangi bir şeyi elde
etmek için büyülü bir etkisi olduğuna da inanılmaktaydı.
Bu çalışmanın amacı, tılsım inancının Eski Mezopotamya
kültüründeki yeri, tılsımlı/büyülü olduğuna inanılan başlıca objeler,
bu objelerin kullanım alanları ve nasıl kullanıldıkları ile ilgili genel
bir değerlendirme yapmaktır.
Anahtar Kelimeler: Eski Mezopotamya inancı, cin, hayalet,
büyü, tılsım, muska
Abstract
The Belief of Talisman in the Ancient Mesopotamian
Culture and Some Talismanic Objects
Depending on their religion designated by level of ancient
scientific and cultural level, in understanding of peoples living in
Mesopotamia, there are so much metaphysical entities who watching
an occasion to harm them. This entity either could be an angry ghost
of a died man who come from netherworld or he could be a very
horrible demon. Ghosts and demons was attacking to people usually
without any reason and they was giving physical and mental harm to
them. Ancient Mesopotamians believed that illnesses and disasters
were actions of these demons and ghosts. Therefore, they have tried to
counteract them not by reasonable methods but by somethings that
they believed those will protect themselves from evils, such as amulets,
magical rituals and praying to gods.
Alongside to be protected against evil, another aim of using
the charm was to get the good chance for something to be desired.
Keywords: Beliefs of ancient Mesopotamia, demons, ghosts,
incantation, charm, amulet
Giriş
Elimizde, insanoğlunun yeryüzünde bulunan bazı objelerin
büyülü/tılsımlı olduğuna dair inancının, insanlık tarihinin en erken
dönemlerine kadar geriye gittiği yönünde birtakım bulgular vardır. Eğer, taş,
ArAn 13/1-2019
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI...
71
boynuz ya da bitki gibi herhangi bir nesne, bir kimseye renginden,
yapısından ya da şeklinden dolayı etkileyici veya sıra dışı geldiyse onu bulan
kişi, daha sonra başına gelen olumlu olaylar ile o şeyin bir bağlantısı
olduğunu düşünmüş ve onu bir tılsım haline getirmiştir. Buna paralel olarak,
söz konusu objenin iyi şans getirdiğine inanan diğer insanlar da benzer
nesnelere sahip olmak için çaba sarf etmişlerdir. Zamanla, bu nesnelerin
kötülüklere karşı koruyucu güçlere sahip olduklarına ve insanlara istedikleri
şeyleri elde etmeleri konusunda iyi şans getirdiğine dair bir inanç ortaya
çıkmıştır. Tarihsel süreç içerisinde bu objeler, insanlar tarafından sahip
oldukları özelliklere göre, genellikle de renklerine ve yapılarına bağlı olarak
sınıflandırılmışlardır. Söz konusu objelerin, aralarında herhangi bir yönden
bir benzerlik bulunan durumlar üzerinde olumlu etki sağladığına inanılmıştır.
Örneğin, yarı-saydam yapıda ve kremsi bir renge sahip taşlara, “süt taşı”
denmiş ve bunların çocuk emziren kadınların göğüslerindeki sütü arttırdığına
inanılmıştır.1 Bu durum, eski insanların süt ile süt taşı arasında, renk
benzerliğinden dolayı metafizik bir ilişki olduğunu varsaydıkları anlamına
gelmektedir. Nitekim bu yaklaşım, başka birçok obje ile aralarında herhangi
bir yönden benzerlik kurulan durumlar için de aynı şekilde geçerli olmuştur.
Arkeolojik kazılar ve yazılı belgeler, uygarlığın temellerinin atıldığı
Eski Mezopotamya coğrafyasında taş, kemik, metal gibi birçok objenin
tılsım olarak kullanıldığını göstermektedir.2 Eski Mezopotamya sakinlerinin
inanç dünyasında büyü oldukça önemli bir yer tutmaktadır öyle ki inanç ve
büyü birbirinden soyutlanamayacak derecede içi içe geçmiş durumdadır. Bu
bağlamda, büyü inancı ile bağlantılı olan tılsımların, kentteki düşük-gelirli
muhitlerden, kralın sarayına kadar akla gelebilecek hemen her yerde
bulunmuş olması, tılsımın yaygın kullanımını ve söz konusu dinsel-büyüsel
düşüncenin belirli bir sosyal tabaka ile sınırlı olmadığı gerçeğini gözler
önüne sermektedir.3
Eski Mezopotamya’da bulunan erken dönemlere ait tılsım amacıyla
kullanılmış objelerin anlamları genellikle belirlenememiş ve bunların bir
kısmı daha geç dönemlerde kullanılan benzer sembollerden hareketle
açıklanmaya çalışılmıştır. Örneğin, Ur’da bulunmuş kral mezarlığında
1
2
3
E. Douglas Van Buren, “Amulets in Ancient Mesopotamia”, Orientalia Nova Series, Vol.
14, (1945): 18.
Eva A. Braun-Holzinger, “Apotropaic Figures at Mesopotamian Temples in the Third and
Second Millenia”, Tzvi Abusch ve Karel van der Toorn (ed.), Ancient Magic and
Divination I, Mesopotamian Magic Textual, Historical and Interpretative Perspectives,
(Groningen : 1999), 152.
Walter Farber, “Witchcraft, Magic and Dvination in Ancient Mesopotamian”, Editor in
Chief Jack M. Sasson, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III, (1995), 1902.
ArAn 13/1-2019
ABDULGANİ KAÇAR
72
bulunan çoğunlukla, küçük boyuttaki boğalar, koçlar, kurbağalar ve
kuşlardan oluşan mücevherler, sonraki dönemlere tarihlenen mühürlerin
üzerinde bulunan ve şans/uğur tılsımları olarak kullanılan dolgu motifler
biçimindeki aynı hayvanlara bakılarak yorumlanmıştır. Bunun yanında,
sonraki dönemlere tarihlenen metinlerde sıklıkla bahsi geçen değerli
kolyeler, üçüncü binyılın sonu ve ikinci binyıla ait zengin mezarlar halen
bulunamadığı için bugüne ulaşamamıştır. Fakat daha yakın dönemlere ait bir
çarşıdan kalma bir miktar altının ve Larsa’dan bir katmanda bulunan
kolyelerin üzerinde tanrıların ve koruyucu ilahların figürlerinin bulunması,
bu konuda bize bir fikir verebilmektedir.4
Tılsımlar Eski Mezopotamyalılarca, bazen yazılı açıklama
olmaksızın bazen de üzerlerine birkaç cümlelik açıklama metni yazılarak
kullanılmışlardır. Bu metinlerin içeriği, genellikle bazı özel bitki ve taşların
sahip olduğu nitelikler ve tılsımın kullanım amaçlarıyla ilgilidir.5 Bu durum,
Eski Mezopotamya kültüründe yazının ritüel kullanımına iyi bir örnek
oluşturmaktadır. Muska şeklindeki tabletlerin üzerine çivi yazısı ile büyülü
olduğuna inanılan sözler yazılmış ve bu tabletlerin şifa dağıtacağına
inanılmıştır.6
Babillilerden günümüze ulaşan tılsımlar, çoğunlukla kötülüklere
karşı okunan bir duanın bazı bölümlerinin yazılı olduğu, insanların
boyunlarına veya korumak istedikleri binaya astıkları bir obje biçimindedir.
Bugün elimizde bulunan bu türden duaların en eskileri M.Ö. 2400’lere yani
Er Hanedanlar dönemine tarihlenir. Bunların bir bölümü, akrep sokması,
yılan ısırması gibi durumlara karşı yazılmıştır. Yine bu dönemden
günümüze, el şeklinde fakat daha küçük boyutlarda çok sayıda tılsım
kalmıştır. Ayrıca az sayıda, daha sonraki dönmelere tarihlenen, bir direğin
üzerine yerleştirilmiş ve farklı parmak sayılarına sahip el figürleri bulunmuş
fakat bunların neyi sembolize ettiği tam olarak anlaşılamamıştır.7
Tılsım Olarak En Yaygın Biçimde Kullanılan Objeler
Mezopotamya sakinleri, tılsım olarak hem tabiatta doğal halde
bulunan hem de sonradan insan eliyle yapılmış objeler kullanmış, bunların
4
5
6
7
Eva A. Braun-Holzinger, “Apotropaic Figures at Mesopotamian”, 152.
Beatrice L. Goff, “The Role of Amulets in Mesopotamian Ritual Texts”, Journal of the
Warburg and Courtauld Institutes, Vol. 19, No. 1/2, (1956): 38.
Adolf Leo Oppenheim, Ancient Mesopotamia, Revisited Edition, Completed by Erica
Reiner, (The University of Chickago Press, 1977), 235.
Jeremy Black ve Anthony Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, Tanrılar, İfritler,
Semboller, (Aram Yayıncılık, 2003), 56, 70-71.
ArAn 13/1-2019
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI...
73
büyülü güçlere sahip olduklarına ve iyi şans getirip kötülükleri
uzaklaştırdıklarına inanmışlardır. Bu nedenle eski insanlar, tılsımları ya takı
gibi üstlerinde taşımış ya da kötülüklerden korumak istedikleri mekânlara
yerleştirmişlerdir. Örneğin Yeni Asur dönemi kralları, kendilerini koruması
için tanrıları simgeleyen metalden yapılmış kolyeler takmışlardır. Fakat
tılsımların bu denli yaygın kullanımına rağmen, Sumer veya Akad dilinde
tılsım için özel bir sözcük kullanılmamış olması anlaşılması zor bir
durumdur.8
Tılsım olarak en çok kullanılan doğal nesnelerden biri taş olmuştur.
Nitekim Eski Mezopotamya’ya ait çivi yazılı birçok tablette, sıklıkla büyüye
ve daha birçok tehlikeye karşı koruyucu tılsım olarak kullanılan taş
boncuklardan ve bazen de bilezik ve halhallardan bahsedilmektedir.9 Taşlar,
genellikle tek olarak değil, bir ipe dizili halde, çoklu olarak kullanılmıştır.
Akadcada ṭurru denilen bu tarz boncuk dizileri, çeşitli taşlardan yapılmış,
kırmızı, beyaz, siyah ya da çok renkli bir yün ipe dizilmiş ve boyna veya sağ
ya da sol el veya ayak bileğine takılmıştır. Bu taşların bazen göğüs ya da
karın üzerine yerleştirildiği de olmuştur. Babil tıp metinlerinden, belirli bazı
merhemlerin ve bir tele dizilmiş tılsım olarak kullanılan taşların, Hammurabi
veya Narām-Sin gibi şöhretli krallara atfedildiği bilinmektedir.10
Yazılı kaynaklardan edinilen bilgiye göre, silindir mühürler de Eski
Mezopotamya sakinlerince tılsım olarak kullanılmıştır. Tılsım amacıyla
kullanılan mühürlerin üzerine genellikle, mührü taşıyan kişiye uzun ve
müreffeh bir hayat sunmasını sağlamaya yönelik büyülü sözler yazılmıştır.11
Tılsım/muska olarak kullanılan bir diğer sembol, “Lugal-irra” ile
“Meslamta-ea”, yani “büyük ikizlerdir” ve bunlar, ölüler diyarının
yeryüzüne açılan kapısında duran ve ellerindeki baltalarla bu tarafa geçmek
isteyen ölüleri parçalamak için bekleyen iki tanrıdır. Eski Mezopotamya’da
üzerinde büyük ikizlerin tasvirlerinin bulunduğu objeler, koruyucu tılsım
olarak kapıların girişine gömülmüştür. Yine üzerinde bu iki tanrının tasviri
bulunan ve Yeni Asur Dönemi’ne tarihlenen bir kolyenin bulunmuş olması,
insanların bu tılsımı üzerlerinde de taşıdığına işaret etmektedir.12
8
9
10
11
12
Black ve Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, 218.
Tzvi Abusch ve Daniel Schwemer, “The Corpus of Ancient Mesopotamian AntiWitchcraft Rituals Volume One”, Tzvi Abusch, Ann K. Guinan (ed.), Ancient Magic and
Divination 8/I, , (Leiden-Boston: BRILL, 2011), 3.
Erica Reiner, “Magic, Figurines, Amulets, and Talismans”, Ann E. Farkas, Prudence O.,
Harper ve Evelyn B. Harrison (ed.), Monsters and Demons in the Ancient Medieval
Worlds, Papers Presented in Honor of Edith Paroda, (1987), 33.
Reiner, “Magic, Figurines”, 28.
Black ve Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, 145.
ArAn 13/1-2019
ABDULGANİ KAÇAR
74
Pazuzu başı tasviri de Eski Mezopotamya’da koruyucu tılsım olarak
kullanılan yaygın bir objedir. Tılsımlı olduğuna inanılan Pazuzu başı, henüz
anne karnındaki ya da yeni doğmuş bebekleri kaçırıp öldürdüğüne inanılan
acımasız Lamaštu cinine karşı kolye olarak kadınların boyunlarına takılmıştır.
Yine Lamaštu’nun Pazuzu tarafından zorla yeraltı dünyasına gönderilişini
betimleyen levhaların da Lamaštu’dan korunma amacıyla kullanıldığı
anlaşılmaktadır.13 Hamile kadınları kötülüklere karşı koruyan Pazuzu ile ilgili
mecazi bir anlatım içeren bir metinde, aşağıdaki ifadeler bulunmaktadır:
“Ben Pazuzu, Ḫanpu’nun oğlu, şeytani rüzgar-cinlerinin kralı.
Titreyen yüce bir dağa tırmandım,
ve orada rastladığım (şeytani) rüzgarlar batıya yöneldi.
Onların kanatlarını teker teker kırdım”.
Burada titreyen yüce dağdan kasıt, hamile bir kadının göbeği
olmalıdır. Pazuzu’nun dağda rastladığı batı rüzgarları ise kadına ve
karnındaki bebeğine zarar vermek isteyen kötücül varlıkları temsil
etmektedir. Hamile kadının kötü varlıklara, özellikle de Lamaştu’ya karşı
boynuna taktığı Pazuzu başı, aşağıya doğru yani kadının göbeğine doğru
bakmaktadır.14
Lamaštu’ya karşı yapılan bir tılsımın/muskanın üzerindeki metinde
ise şu ifadeler bulunmaktadır:
“Dua: O, yatağımın yanına geldi,
beni korkuttu, beni endişeyle ürpertti,
bana korkunç rüyalar g[österdi]
[Yeraltı dünyasının başgardiyanı]
P[etu o’nu teslim almalı].”15
Lamaštu, genel olarak hamile kadınların lohusalık humması
döneminde karşılaştıkları sıkıntıların bir varlık haline dönüştürülmüş hali
olmalıdır. Nitekim söz konusu dönemde kadınlar, muhtemelen bebeklerini
kaybetme korkusuyla da travmatik bir dönem geçirirler. Lamaštu inanışı ile
Anadolu kültüründe al basması olarak tabir edilen inanış oldukça benzer
yönler taşımaktadır. Albasması döneminde doğum yapmış kadının ateşi
yükselir ve kadın baygınlık ve sara nöbetlerine benzer nöbetler geçirir. Bu
13
14
15
Black ve Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, 142.
Frans A.M. Wiggermann, “The Four Winds and the Origins of Pazuzu”, Claus Wilcke
(ed.), Das geistige Erfassen der Welt im Alten Orient, Beiträge zu Sprache, Religion,
Kultur und Gesellschaft, (Wiesbaden: 2007), 126.
Nils P. Heessel, Pazuzu, Archaologische und Philologische Studien zu Einem Altorientalischen
Damon, (Leiden, Boston, Köln: Ancient Magic and Divination IV, STYX, 2002), 98.
ArAn 13/1-2019
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI...
75
dönemde, yeni doğum yapmış anneye, hiç evlenmediği için kadınları
kıskandığına inanılan Al karısı veya Albıs adlı bir cinin çok korkunç bir
surette göründüğüne inanılır.16
Tılsımlı Olduğuna İnanılan Bazı Objelerin Kullanım Amaçları
Eski Mezopotamya toplumlarında tılsımlar birçok amaçla
kullanılmışlardır. Bu amaçlardan biri de cinsel problemleri gidermektir. Bu
amaçla örneğin, kadın ve erkeğin cinsel organlarının, pişirilmiş kilden ve duvara
asılabilecek şekilde maketleri yapılmıştır. Cinsel sorunları gidermek amacıyla
yazılmış Babil büyü metinleri, yapılacak birtakım başka şeylerin yanı sıra cinsel
birleşme esnasında yatağın başucuna koymak için bir heykelcik yapılması
gerektiğini belirtir. Eski Babil döneminden kalma, üzerinde cinsel içerikli resimler
olan levhaların da benzer bir amaç için kullanılmış olması muhtemeldir.17
Hamilelikte ve doğum esnasında yaşanan sorunlara karşı da tılsım
kullanılmıştır. Örneğin, çoraklığa ve hamilelik-doğum sürecinde yaşanan
sıkıntılara karşı bir ev ahalisinin kadın bir ferdi için yazılmış, Part
Dönemi’ne tarihlenen, altından ince bir levha şeklinde yapılmış ve her iki
yüzüne de Mandaea dilinde koruma/sağaltma duaları kazınmış bir tılsımın
üzerindeki metinde, şu ifadeler bulunmaktadır:
“Yaşam adına.
Adurdukht ve Mahdur’un kızları
Mama için şifa olacak.
Ve gizemlerini açığa çıkar,
[…] bütün aşiretlerine karşı,
ağzını aç ve ataları insanlara hükmeden
insanları gözeten, insanları fetheden ve
uzaklara gönderen, içindeki ağacı ver.
Çocuklarını öldüren ve çocuklarını boğazlayan,
kadınlara ve erkeklere karşı gönderilen
yedi erkek ve dişi (kötü) söze karşı
Adurdukht’un kızı Mama,
bağlı ve mühürlüdür.
Onlar, sezaryen ve doğum esnasında
(dölü) kurutur.
Yedi erkek ve dişi (kötü) söze,
16
17
Nurgül Yıldırım, “Eski Mezopotamya ve Anadolu’da Uğursuzluk İnancı ve Bununla İlgili
Büyü Ritüelleri”, History Studies, Volume 7, Issue 1, A Tribute to Prof. Dr. İbrahim Güler,
(2015): 245, Dipnot 32.
Black ve Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, 81.
ArAn 13/1-2019
ABDULGANİ KAÇAR
76
kadın ve erkek büyücünün yedi
ve Lilit’in sekiz diline karşı mühürlüdür.
Nabu ve Nirig’in mühür-yüzüğü ile
Mama bağlı ve mühürlüdür,
Nanay ve Şadya’nın mühür-yüzüğü ile
bağlı ve mühürlüdür.
Ve geceleyin o, keten bağı ile bağlıdır
o, bir kurşun ve katran mühür (ile mühürlüdür).
Sır tarafından kovuldu ve sürgün edildi
yedi erkek ve dişi (kötü) söz,
erkek Şabur’dan ve kadın Mama’dan,
kovuldu, kovuldu, kovuldu,
kovuldu, kovuldu, kovuldu,
kovuldu, kovuldu, kovuldu,
kovuldu, kovuldu, kovuldu.” ifadeleri bulunmaktadır.18
Eski Mezopotamya’dan günümüze ulaşan büyü metinlerinin en yaygın
temalarından biri de “kem göze” ya da bizim kullandığımız tabiriyle “nazara”
karşı korunmadır ve bu amaçla yapılmış çok sayıda tılsım/muska mevcuttur.19
Yakındoğu’da bugün bile camdan yapılmış sahte gözler, kem göze karşı
koruyucu tılsım olarak göze takılmaktadır. Bununla birlikte, Marduk/Ea tipi
koruma/sağaltma büyüsü metinlerinde, Enki tarafından Marduk’a, kem göze
karşı kullanılabilecek örneğin bir tutam yün gibi bazı oldukça basit nesneler de
önerilmektedir.20 Kuzey Suriye’nin doğusundaki Tel Brak’taki “Göz Tapınağı”
diye adlandırılan kazı yerinde, Geç Uruk dönemine tarihlenen birkaç bin adet
göz şeklinde tılsım ve yanı sıra çok sayıda, yeşil veya siyaha boyanmış iri
gözlere sahip insan biçimli figür bulunmuştur. Ayrıca bazı figürlerin üç gözü, bir
kısmının ise üst üste gelecek şekilde iki çift gözü olduğu tespit edilmiş ve söz
konusu tapınağın bir göz tanrısı için inşa edildiği değerlendirmesi yapılmıştır.
Bunun yanında göz motifi, dekoratif amaçlı ya da büyü amacıyla Eski
Mezopotamya tarihinde, Er Hanedanlar Dönemi’nden Yeni Asur dönemine
kadar sanatta sürekli kullanılagelen bir imge olmuştur.21
18
19
20
21
Christa Müller-Kessler, “A Mandaic Gold Amulet in the British Museum”, Bulletin of the
American Schools of Oriental Research, No. 311, (1998): 83-85.
Markham J. Geller, “Paranoia, the Evil Eye, and the Face of Evil”, Festschrift für Claus
Wilcke, Herausgegeben von Walther Sallbaerger, Konrad Volk und Anette Zgoll,
Orientalia Biblica et Christiana, Literatur, Politic und Recht in Mesopotamien,
(Wiesbaden: Harrosowits Verlag, 2003), 116.
Marie-Louise Thomsen, “The Evil Eye in Mesopotamia”, Journal of Near Eastern Studies,
Vol. 51, No. 1, (1992): 26.
Black ve Green, Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, 90-91.
ArAn 13/1-2019
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI...
77
Tılsımlar, cinleri büyü yoluyla uzaklaştırmadan, bir evi olası tüm
felaketlere karşı korumaya kadar çok çeşitli amaçlarla yapılmıştır. Bu
amaçlardan biri de çocukların sağlıklı olmasını sağlamaktır. Nitekim Eski
Mezopotamya kültürlerinden günümüze, çocukları fenalıklardan korumak
amacıyla yapılmış, üzeri yazılı çok sayıda muska şeklinde tablet ulaşmıştır.22
Psikolojik sorunları olan hasta kişileri iyileştirmek amacıyla da
tılsımlar kullanılmıştır. Bunun için örneğin, içinde tılsım bulunan küçük
torbalar bir ipe dizilir ve rahatsızlanan kişinin boynunun etrafına dolanırdı.
Bu uygulama, psikolojik rahatsızlık yaşayan hastaların sıkıntılarına karşı
koymak için sıklıkla reçete edilirdi.23 Yine örneğin, sürekli korku hissi
yaşayan bir kimsenin sorununu gidermek için de tılsım kullanılırdı. Bu
amaçla yapılan bir tılsımın üzerinde şu ifadeler bulunmaktadır:
“Bir kimse sürekli korkuyorsa, gece gündüz endişeliyse:
Herhangi bir kötülüğün o adama yaklaşmaması için, adama
veya evine yönelik kötü bir işaret yok, kötü niyetler o adama
ulaşamaz.”24
Cinlerin ve neden oldukları hastalıkların da düğümler, şeritler ve
tılsımlar vasıtasıyla kontrol altına alınabileceğine inanılır ve bu nesneler
birtakım malzemelerle birlikte, hasta kişinin bedeninin kötü ruh tarafından
ele geçirilmiş kısmının çevresine yerleştirilirdi.25
Tılsımlar, Eski Mezopotamya sakinleri tarafından hayaletlere karşı
da birer koruyucu önlem olarak kullanılmıştır. İnsanlar, bu amaçla
kullandıkları objeleri genellikle kolye ya da bilezik olarak üstlerinde
taşımıştır. Büyülü nesnelerden oluşması beklenen bu tılsımlar tam aksine
bazı tıbbi bitki türlerinden, taşlardan, bazı un çeşitlerinden ve baş ağrısı, göz
şişkinliği ve mide ya da boğaz ağrısı için kullanılan yağlanmış bandajlardan
yapılmıştır. Bu durum bir anlamda, günümüz için düşünecek olursak, baş
ağrısı için bir aspirin alıp sonrasında onun kutusunu kolye olarak takmaya
benzetilebilir. Her halükarda tılsımlı olduğuna inanılan nesneleri bir şeyler
ile sarıp sarmalamak, onun büyülü olarak görülmesi için yeterli olmuştur. En
basit yöntem sadece malzemelerin deri bir torbaya konması ve daha sonra
22
23
24
25
Oppenheim, Ancient Mesopotamia, 235.
Markham J. Geller, Ancient Babiylonian Medicine, Theory and Practice, (WileyBlackwell Publication, 2010), 84.
Marten Stol, “Psychosomatik Suffering in Ancient Mesopotamia”, Tzvi Abusch ve Karel
van der Toorn, (ed.), Ancient Magic and Divination I, Mesopotamian Magic Textual,
Historical, and Interpretative Pespectives, (Groningen: STYX Publications, 1999), 64.
Barbara Böck, “When You Perform the Ritual of ‘Rubbing’: On Medicine and Magic in
Ancient Mesopotamia”, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 62, No. 113, (2003): 13.
ArAn 13/1-2019
ABDULGANİ KAÇAR
78
bunun hastanın boynuna takılmasıdır. Alternatif olarak, malzemeler bazen
bir tutam yüne sarılıp düğümlenebilmiştir. Bunun yanında bu yün yumaklar,
üzerine ya sedir reçinesi sürüldüğü ya da içinde sedir yağı veya diğer yağlı
maddeler bulunduğu için kısmen ıslaktır. Böylece tılsımın içerisindeki
maddelerin, hastanın tenine akması mümkün olmuştur. Tılsım yapma
yönergelerinin en özenlisi ve belirgin bir şekilde en büyülü olanı, kordonu
yedi düğümle düğümlenen bir kolye yapımını da içeren, düğüm büyüsüdür.26
Sonuç
Günümüzde halen varlığını devam ettiren, bazı nesnelerin
tılsımlı/büyülü olduğuna dair inanışın kökenleri, insanlık tarihinin başlarına
kadar geriye gitmektedir. İnsanoğlu hastalıklardan, felaketlerden ve doğaüstü
güçlerin kendilerine verebilecekleri zararlardan korunmak için her türlü yola
başvurmuştur. Nitekim bu yollardan biri de büyülü güçlere sahip olduğuna
inandığı objeleri tılsım olarak kullanmaktır.
Büyülü olduğuna inanılan objelerin, Eski Mezopotamya kültüründe
de yaygın bir şekilde kullanıldığı görülmektedir. Mezopotamya’da yapılan
arkeolojik kazılarda eskiçağa ait, tılsım amacıyla kullanılmış sayısız denecek
kadar çok obje bulunmuştur.
Eski Mezopotamya’da hem taş, kemik, yün, çeşitli bitkiler ve yağlar
gibi doğal maddeler hem de kolyeler, üzerlerinde büyülü sözlerin yazılı
olduğu üçgen biçimli kil tabletler ve silindir mühürler ve ayrıca doğaüstü
bazı varlıkların metalden yapılmış tasvirleri gibi insan yapımı objeler tılsım
olarak kullanılmıştır. Tılsımlı olduğuna inanılan bu objeler, iki ana amaçla
kullanılmıştır:
-
Cin ve hayalet gibi doğaüstü şeytani varlıkların, neden
oldukları fiziksel ve ruhsal hastalıklardan korunmak
Maddi kazanç, uzun ömür gibi arzulanan bir şeyi elde
etmek.
Tılsımlı objeler, toplumun sadece alt katmanları tarafından değil,
saray ve tapınak mensupları gibi üst grupları tarafından da yaygın biçimde
kullanılmıştır. Bu durum, Eski Mezopotamya inanç sisteminin büyü
inancıyla iç içe olduğuna işaret etmektedir.
26
JoAnn Scurlock, “Magico-Madical Means of Treating Ghost-Induced Illnesses in Ancient
Mesopotamia”, Tzvi Abusch, Karel van der Toorn, ve Frans A. M. Wiggermann (ed.),
Ancient Magic and Divination III, (Leiden-Boston:, BRILL STYX,. 2006), 59-61.
ArAn 13/1-2019
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI...
79
KAYNAKÇA
Abusch, Tzvi ve Schwemer, Daniel. “The Corpus of Ancient Mesopotamian AntiWitchcraft Rituals”, ed. Tzvi Abusch, Ann K. Guinan, Volume One,
Ancient Magic and Divination 8/I, Leiden-Boston, 2011.
Black, Jeremy ve Green, Anthony. Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü, Tanrılar, İ
fritler, Semboller, Aram Yayıncılık, 2003.
Böck, Barbara. “When You Perform the Ritual of ‘Rubbing’: On Medicine and
Magic in Ancient Mesopotamia”, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 62,
No. 1, (2003): 1-16.
Braun-Holzinger, Eva A. “Apotropaic Figures at Mesopotamian Temples in the
Third and Second Millenia”, ed. Tzvi Abusch and Karel van der Toorn,
Ancient Magic and Divination I, Mesopotamian Magic Textual, Historical
and Interpretative Perspectives. 149-172. Groningen, 1999.
Farber, Walter. “Witchcraft, Magic and Dvination in Ancient Mesopotamian”,
Editor in Chief Jack M. Sasson, Civilizations of the Ancient Near East, Vol. III,
1895-1909. New York, 1995.
Geller, Markham J. “Paranoia, the Evil Eye, and the Face of Evil”, Festschrift für
Claus Wilcke, Herausgegeben von Walther Sallbaerger, Konrad Volk und
Anette Zgoll, Orientalia Biblica et Christiana, Literatur, Politic und Recht
in Mesopotamien, 115-134. Wiesbaden, 2003.
Geller, Markham J. Ancient Babiylonian Medicine”, Theory and Practice, WileyBlackwell Publication, 2010.
Heessel, Nils P. Pazuzu, Archaologische und Philologische Studien zu Einem
Altorientalischen Damon, Ancient Magic and Divination IV, STYX Leiden,
Boston, Köln, 2002.
L. Goff, Beatrice. “The Role of Amulets in Mesopotamian Ritual Texts”, Journal of
the Warburg and Courtauld Institutes, Vol. 19, No. 1/2, (1956): 1-39.
Müller-Kessler, Christa. “A Mandaic Gold Amulet in the British Museum”, Bulletin
of the American Schools of Oriental Research, No. 311, (1998): 83-88.
Niederreiter, Zoltán. “Two Pazuzu-Head Amulets İnscribed With The Standard B
Incantation”, Revue d’Assyriologie et d'archéologie orientale, Volume 111,
(2017): 109-132.
Oppenheim, Adolf Leo. Ancient Mesopotamia, Revisited Edition, Completed by
Erica Reiner, The University of Chickago Press, 1977.
Reiner, Erica. “Magic, Figurines, Amulets, and Talismans”, ed. Ann E. Farkas,
Prudence O., Harper and Evelyn B. Harrison, Monsters and Demons in the
Ancient Medieval Worlds, Papers Presented in Honor of Edith Paroda. 27-36.
Mainz on Rhine, 1987.
Reiner, Erica. “Astral Magic in Babylonia”, Transactions of the American
Philisophical Society, New Series, Vol. 85, No. 4, (1995): I-XIII+1-150.
ArAn 13/1-2019
80
ABDULGANİ KAÇAR
Scurlock, JoAnn. “Magico-Madical Means of Treating Ghost-Induced Illnesses in
Ancient Mesopotamia”, ed. Tzvi Abusch, Karel van der Toorn, and Frans A.
M. Wiggermann. Ancient Magic and Divination III. Leiden-Boston,
2006.
Stol, Marten. “Psychosomatik Suffering in Ancient Mesopotamia”, ed. Tzvi Abusch
and Karel van der Toorn, Ancient Magic and Divination I, Mesopotamian
Magic Textual, Historical, and Interpretative Pespectives. 57-68.
Groningen, 1999.
Thomsen, Marie-Louise. “The Evil Eye in Mesopotamia”, Journal of Near Eastern
Studies, Vol. 51, No. 1, The University of Chicago Press, (1992): 19-32.
Van Buren, E. Douglas. “Amulets in Ancient Mesopotamia”, Orientalia Nova
Series, Vol. 14, Gregorian Biblical Press, (1945) : 18-23.
Wiggermann, Frans A.M. “The Four Winds and the Origins of Pazuzu”, ed. Claus
Wilcke, Das geistige Erfassen der Welt im Alten Orient. 125-166.
Wiesbaden, 2007.
Yıldırım, Nurgül. “Eski Mezopotamya ve Anadolu’da Uğursuzluk İnancı ve
Bununla İlgili Büyü Ritüelleri”, History Studies, Volume 7, Issue 1, A
Tribute to Prof. Dr. İbrahim Güler, (2015): 239-248).
ArAn 13/1-2019
ESKİ MEZOPOTAMYA KÜLTÜRÜNDE TILSIM İNANIŞI...
81
RESİMLER
Resim-1: Hamile kadınları Lamaštu’ya karşı korumak için kullanılan Tılsımlı
Pazuzu başı bronz kolye. Zoltán Niederreiter, “Two Pazuzu-Head Amulets Inscribed
With The Standard B Incantation”, Revue d’Assyriologie, et d'archéologie orientale,
Volume 111, (2017): 111.
ArAn 13/1-2019