ULUSLARARARASI SiLVAN SEMPOZYUMU KiTABI THE BOOK OF INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF SILVAN Editorler: M. Edip ~CMAR - Veysel GDRHAN - Ercan GDMO$ 25-27 NiSAN/APRIL 2008 \I I MEZOPOTAMYADAKi YERLERiN, iSiM VE KOKLERiNiN TESBiTiNDEKi ZORLUKLAR VE SiLVAN iSMi UZERiNDEKi TARI~ML A R ORNEGi Cuma KARAN* THE DIFFICULTIES IN DETERMINATION OF THE NAMES AND ROOTS OF PLACES IN MESOPOTAMIA AND THE EXAMPLE OF DEBATES ON NAME SILVAN ABSTRACf: We have tried to dealt in this paper, named "The difficulties in Determination of the Names and Roots of Places in Mesopotamia and the Example of Debates on Name Silvan", with the general criteria considered in naming the places in Mesopotamia and Silvan's present name, determination of the roots of its ancient names and with which civilization and nations these names are belong to. We see the settlements in the region are generally named with the following one or more criteria: the denominations referring to fust founder; the denominations referring to following real or imaginary owners who again made arrangements on it; the denominations due to its geographical or physical aspects; the denominations in accordance with a famous river, soil colour or a plant name in that region. We also see that the religious or denominational life and motifs have been effective in the denomination of those places. Furthermore, it is seen that some places are named with the names of tribes or dans inhabiting there. Beside the natural difficulties in determining the name roots of the settlements in the region, these studies are getting difficult by arising other factors. We also examined such names as, which are known as the old names of Silvan, Meyyafarikin, Martyropolis, Mipherket, Muharkin, Madur-sala and especially Tigranokerta on which Armenians have different considerations. We tried to explain how "Silvan" evolved into its present name referring to "Silleywani" Kurdish tribe which began to outspread here beginning from fifteenth century. * lslam Tarihi uzmaru, Vaiz, DiB, Nev~hir 11 Miiftiili.igii/ NEV~ E HiR. 686 • Uluslararas1 Silvan Sempozyumu OZET: "Mezopotamya'daki Yerlerin, isim Ve Koklerinin Tespitindeki Zorluklar Ve Silvan ismi iizerindeki Tarh?malar Ornegi" isimli bu makalemizde, Mezopotamya' daki yerlerin adlandmlmasmda ongoriilen genel kriterlerle beraber Silvan'm ~u andaki ismiyle eski tarihlerinden itibaren aln~ olduklar1 isimlerin kokenlerinin tespit ve bunlarm hangi medeniyet ve milletlere ait oldugu hususu iizerinde durmaya <;ah~k . Bu bolgedeki yerl~im yerlerinin genelde landirmaya gittiklerini gormekteyiz: ~u bir veya birka<; kriterle ad- 0 yerin ilk yap1aS1, ilk banisine atfen yaplian adlandrrmalar, Sonradan onu bir daha diizenleyen hakiki veya hayali sahiplerine binaen yaptlan adlandirmalar, o yerin cografi veya fiziki ozelligiyle sebebiyle yaptlan adlandumalar, o yerde me~hur olan bir akarsu, toprak rengi veya bir bitki ismine bagh olarak yaplian adlandumalar, dinsel veya mezhepsel ya~nb ve motiflerin o yerlerin adlandmlmasmda etkili olduklar1 gibi, orada ya~n kabile oldugunu omekleriyle gormekteveya boy aruyla da 0 yerin adlnrumi~ yiz. Bolgedeki yerl~im yerlerin isim koklerinin tespitindeki do gal zorluklarm yam srra ba~k faktOrlerin devreye girmesiyle, bu tespitlerin daha da zorla~­ bklanru gormekteyiz. Aynca Silvan'm eski isimleri olarak bilinen; Meyyafarikin, Martyropolis, Mipherket, Muharkin, Madur-sala gibi ismlerle beraber ozellikle de Ermeni"Tigranokerta" ismi iizeler tarafmdan farkh anlamlar yiiklenmeye <;al1~In rinde durup, bugiinkii ismi olan "Silvan" adirun buarya 15. yiizylidan itibaren buraya yerl~m ba~lyn "Siileywani" kfut a~iretn buraya yaismine atfen burarun bu a~iret aruyla anilip, ylimaslyla zamanla bu a~iret anlatmaya <;ah~k. "Silvan" a nasli doni~tgu GiR~: $ehir veya bolgelerin adlarmm tespiti, en az bu §ehir veya bolgenin tarihi kadar oneinli ve biro kadar zordur. Hele hele bu ~ehir veya bolve kurl~ ge Mezopotamya gibi tarihi arka plaru zengin ve engin olan bir geni~ bir havza ise bu daha da zorla~mktd. Bu zorluklar dogal sebeplerle beraber sonradan ba~k farkh faktorlerin de devreye sokulmas1yla daha da zorla~hnmt. Bu hususta <;ah~m yapacak online sa£ tarihi beige ve bilginin kltllgt yarunda, olan bir ar~tmun farkll faktorler dedigimiz etniksel, mezhepsel, dinsel ve kiiltiirel bakl~ acuan; ar~tmun online ta <;ah~mn ba~mdn itibaren ciddi bir slklnb olarak kendini gosterir. Bu sebeple objektif olmayt gerektiren bilimsel bir <;al~­ marun onlindeki ve buna benzer engelleri a~mk veya en azmda farkmda ol- Cuma Kara11 • 687 mak, yapacaguruz veya yapi.lrru§ bir ~ahmyt lamcuruza vesile olacagt kanaatindeyim. daha saghkh bir ~ekild al&- Genelde ~ehir ve bolgelerin adlandmlmasmdaki baz1 kriBu ~ahmrz; terler, Ozellikle de Mezopotamya'daki yerlerin adlandmnadaki dogal zorluklar, sonradan farkh sebeplerle objektiflikten uzak baz1 gayeler ugruna o ile yer i9Jl getirilen ac;lklamalar, bu a9dan Silvan ismi iizerindeki tarn~ml i~eryo. ilgili ba~hkln A) Yerlerin adlandtnlmasmdaki baz1 kriterler: tnke ve bolgelerin yerl~im alanlanyla ilgilenen eski cografyaalar, o yerin adlandmlmasrm genelde, ~u kriterlerden biri veya birileriyle adlandrrmaya gittiklerini gormekteyiz: Birincisi: 0 yerin ilk yaptctst, ilk banisitte atfen adlandmnalarda bu.lunmu.§lardtr. Mesela Silvan'm da bagh oldugu Diyar-1 Bekr bolgesinin merkezlerinden biri ve bugiin Diyarbaku olarak bilinen Amid ismi, oray1 ilk ~a eden Hz. ibrahim'in torunlarmdan olan Biilent oglu Amid' e dayandmlarak2 ula~biyorz. isminin men~i Buna benzer ba~k bir omek ise, Dogu illerimizden Bitlis'in iskender tarafmdan "Bedlis" admdaki komutanma burada bir kalenin ~a ettirmesiyle o komutanm ismiyle arulrugtru kaynaklanmiZda rastlamaktaytz.3 Ya da Bugiin "Cizre" olarak bilinen yerin ilk ismi, Ceziretuibniomer' dir. Rivayete gore Miladi 864 tarihinde Taglibogullarmdan Hasan b. Orner b. Soruadan burast; Hattab tarafmdan yaplirugtndan bu adla adln!rim~tu.4 ~u anda da "Cizre" olarak adlnm1~hr. "Ceziretu'l Omer"e doni~t. ikincisi: Sonradan onu. bir daha diizenleyen hakiki veya hayali sahipleriyle adlandtrmt§lardtr.5 Mesela Silvan'mda i9Jlde yer aldtSJ "Diyar-z Bekr" bolgesi islam fetihlerinden sonra buraya goc; eden Araplarm kabilelerinden Rabi'a 'nm bir kolu olan Vail oglu Bekr kolunun buralara yerl~msi zamanla bu geni~ bolgenin bu kabilenin aruyla adlanrururugtru goriiyoruz.6 U~incs: 0 yerin cografi veya fiziki ozelligiyle adlandtrmt§lardtr. Bolyerlerinden bir olan ve bugiin ~anhurf ilimize bagh genin onemli yerl~im Siverek ilc;esinin eski ismi, cografi yap1smdan dolayt Ermenice' de siyah ta~­ hk anlamma gelen "Sewawerek" ismiyle beraber Arapc;ada ayru anlama gelen "Su.veyda" ismi kulanim~t? Dordiincii: 0 yerde me§hu.r olan bir akarsu., toprak rengi veya bir bitki ismiyle adlandtrmt§lardtr. Bun en iyi omek bugiin ~anhurf ilimize bagh Bozova il~esn, Arapc;a ~ilS! olan "Ardu'l Beyda" olarak gec;er.s Veya yine ayru ilimizin Birecik ilc;esi, Frrat nehrinin kenannda yer almas1yla ondan 688 • Wuslararasz Silvan Sempozyumu esinlenerek "bire" ya da "Biretu'lftrat" olarak adlnmu~hr.9 Be~incs: Dinsel veya mezhepsel ya~nt ve motifleri o yerlerin adlandtrtlmastnda etkili olmu~ardt. Bu sebeple $ehirler toplumlarm ortak degerlerini yans1tan kompleks bir mozaylktu.lO isimler de bunun tipik bir karuhdrr. Bazen bir din veya mezhep onderinin ya da o halk i<;in kahraman kabul edilen birinin ismi zamanla oras1 i<;in bir ad olma yoluna gidilebilmektedir. Mesela Mardin ismine getirilen farkh livayetlerden birisi de; Din admdaki bir zahidin o kaleye yerle$ip, zamanla $6hreti etrafa yaylhnca Heraklius'un gonderdigi bir komutan tarafmdan olduriilmesiyle, "Din oldii" anlamma gelen Arap<;a kar~nhgt olan "Mate-Din"in zamanla "Mardin"e donii$mesi sadece kii<;iik bir ornektir.ll Altmctst: Orada ya§ayan kabile veya boy adtyla o yer adlandmlmt§yelinde bunun omegini bulmak mumttr:Mezopotamya'mn bir<;ok yerl~im kiindfu. Mesala; tarihte $emseddin Sami'nin o donemde Dersim (Tunceli) sancagma bagh ve Harput'un 40 km kuzeyindeki il<;e merkezi kii<;iik bir kasaba diye tarumlac.:ilgt "<::emizkezek"12Akkoyunlar (1453) doneminde bir kfud a$iretinin oraya yerl~msi sonradan bu adla arulmaya ba$lac.:ilgrm goruyoruz.I3 insan topluluklanrun kiiltiiKlsacas1 yer isimleri uzerinde orada yerl~n rel yapiSnun yanrnda bolgenin tabii bitki ortiisu ve iizerinde ya$ayan canlilarm ekonomik, kultiirel ve siyasi etkilelin izlelini de ta$rmaktadrr.l4 Butiin bunlarla beraber zamanla degi$mi$ olan yer isimlerini tespit etmek her zaman kolay olmamaktadrr. Bir taklm koyler merkezleri degi$tigi i<;in mi ortadan kalm~r, yoksa sadece bir isim degi$ikliginden otfuu mu onarhn sonraki isimleri tespit edilememektedir.IS B) Yer adlarmm tespitindeki dogal zorluklar: Dogal zorluklar dedigimiz ashnda sadece tarih biliminin kar$Ila$hgl zorluklar degil, her bilim dalrmn kendi alaru i<;inde kar$11a$abildigi zorluklardrr. Bunlar tarih ilmi a<;lSlnda konumuzla ilgili olan klSmrna bakngrrruzda genelde kar$Il~n zorluklardan birka<; tanesini $6yle srralamak miimkiindur: veya heniiz 1. 0 yer hakkmda yeterli tarihi beige ve bilgilerin olmay1~ onlara tam ula~Imt olmast: Bu husus tarihin en onemli <;ah$ma alanrm ve olu$turur. Zira bundan dolaJldrr ki tarih ilmi hep ara$hran, soru~tan yeni yeni bilge ve belgeler pe~ind ko$an bir ozelligi adeta kendisiyle 6zde~­ tirmi$tir. Bu sebeple elimizde olan ve nerde ise kesinliginde $iiphe duymadigrrruz baz1 malumatlar, elde ettigimiz yeni bilgi ve belgelerle bir anda sarsllabilmektedir. Bu husus ashnda ihtiyat pay1 olarak her bilim adammm zihninde olmas1 gereken bir durumdur. C11ma Karan • 689 Kitaplarda veya ar§ivlerde kar§tla§bgumz bilgiler yetersiz olabilir. Onun i9n o yerleri bizzat gezmek gerekir.16 2.0 yerin kimler tarafmda kuruldugunun bilinmemesi: isimlerinden yola 9-karak kimlerin yapbguu bulamamak.la beraber, kimin yapbguu bilismine hazen ula§mak miimkiin olabilmektedir. Bazen mekle orarun ger~k d,e bunun tam tersine kimin kurdugunu bilememekle farkh farkh §ah!slara dayandrrmak suretiyle o yerin ismi hakkmda birden fazla yorumlara gidilebilmektedir. Mezopotamya bolgesindeki bir~ok yerle§im yerinin adlar1 buna omektir. Zira birden fazla isim iizerinde tarb§malarm devam etmesinin sebeplerinden biri de bu olsa gerek. 3.Sonradan o yerlerde kurulan medeniyetlerin oralara kendi damgalanru vurmas1 ve bunun ondan oncekilerin izleriyle kan§tmlmas1: birka~ Mezopotamya gibi diinya medeniyetlerine be§iklik yapml§ diinyarun en eski bir cografyasmda, say1S1Z medeniyet ve milletlerin ugra& haline gelmi§ bir yerdir. Boylesi bir yerle§im yerinde bu medeniyetlerin izlerinin aidiyetlerini net bir §ekilde ifade etmek elbette zor olsa gerek. Mesela Diyarbakrr surlarmda Bizans izlerini gormekle beraber ayru surun ta§ iistiinde de islam medeniyetinin izlerini okumak bugiin bile sur olarak kar§liDlZda durmaktadrr. 4. Baz1 belgelerin yanh§ okunmas1 veya bir netlik ifade etmemesi: boleskiler dayandlgmdan yetegedeki yerle§im yerlerinin tarihi arka plaru ~ok rince yaZlh veya tarihi kalmbrun olmayt§l bir yana, olan malzemenin de net olmayt§l veya yeterli a9khkta olmayt§l da o yerin ismine a9khk getirilmesinde dogal engellerin ba§mda gelir. 5. Dilsel ve §ivesel farkbhklar: Bazen yabana bir yer ismi i~n oraya keneli dilinde veya §ivesinde ses yoniinde benzeyen ba§ka bir isim verilebilir. Boylece kelimenin anlam1 degi§mi§ oluverir. Bu yabana bir isme gosterilen bir nefreti gostermez. Bilakis bu dogrudan dogruya kelime hazinesinin oteki unsurlarmda da goriilen ve kendiligmden geli§en bir dil olaytdrr.17 Mesela; Harput sancagt'nda 1518'de halkl gayrimiislim olan ve Norsis §eklinde yaztlan mahalle ismi, 1566'da NurslZ (Nursuz) §eklinde yaztlml§br. Halbuki bir anlam ifade etmez iken, Nursuz'm Tirk~e dilinde bir anNursis Tirk~e ~ehir anlamma gelen" Gali Poli'nin lam! vardrr.18 Veya Yunan dilinde "kad~rg Tirk~e dil uyumuna uygun olarak "Gelibolu" olarak yer ald1guu gormekteyiz.19 Bugiin bile ayru slkmttlarla kar§tla§mak miimkiindiir. Mesela yakm zamanda bir su-1 kast sonucu hayabru kaybeden Pakistan'm eski ba§bakanlarmdan Benazir Butto'nm ismi Latince veya medyada telaffuz edilen §ekliyle bize anlam itibariyle fazla bir §ey ifade etmiyor. Hatta Urduca yabana dil deyip merak bile etmeyiz. Ancak bunun Arap alfabesiyle yaztldiSI §ekil olan ''b1- nazir" diye okundugunu bilsek bunun "e§siz" anlam1- 690 • Uluslamras1 Silvan Sempozyumu na geldigini, Osmanltca da goriiyoruz. 6.isimlerin losalttlarak telaffuz edilmesiyle de~iklg ugramast: bu durum ozellikle de ge9JU§te bir dilin ve lehr;enin konU§uldugu bu b<:Hge r;okr;a rastlamak milinkiindiir. Mesela r;ok eskiye gitmeden 16. yiizylida Ergani sancagmda 1518' de Viran, 1530ve 1566' da mezr a olarak ge9ffiekte olan "Gok~e Viran" ismi zam anla h alk agzmda "Gog9i" olarak kolayca telaffuz edilecek §ekle d o ni ~ i vermi§fu.20 7.Mezopotamya cografyasmdaki bazt isimlerin kokeni olii diller ait olmasmdaki zorluklar. Bu husus ozellikle de Mezopotamya gibi insanltgm ilk yerle§im yeri olarak kabul edilen bu yerler nice kavimler tarihe ~ makl a beraber onlarm arkalarmda brrakttklan bir9ok ad ve isim devam ede gelmi§tir. Bu sebeple olii dillerden saylian baz1 isimlerin zoraki yorumlarla bir yerler r;ekmenin bu zengin cogra.fya i9fl her hangi bir anlam ifade etmemektedir. Ve hususta 1srarll olmanm da tarihi gerr;ekler a915mda herhangi bir deger ifade etmem ektedir. 8. Sonradan farklt sebeplerle objektiflikten uzak bazt gayelerle o yer getirilen apklamalar: Bu sorunu maalesefbilimle bagda§m ayan, objektiflikten u zak, sadece siibjekti£, tarafu baz1 hesaplar ugnma, bilimin gayelerle kurban ed i li~ olarak goriiyoruz . Bu sorun sadece belli bolgelerin degil, bolgeleri kii9\ik hesaplanna alet ede n, tarihin biiyiikliigunii kavramaktan aciz kii9\ik insanlarm! Sorunu o lm u~ tur . i~n D)Bu a ~ tdan Silvan ismi iizerindeki tarh§malar: Bugiinkii ismiyle Silvan, eski cogra.fya kitaplarlmlZda; antik bir yerle§im bolgesi olup Cezire ile Ermenistan arasmda yer alan, suyu ve ye~ilkr iy le me~hur bir yerl~im yeri olarak ger;er.21 Bugiin ise Diyarbekir'm kuzeydogusunda yer alan ve Diyarbekir'e 84 km. uzakllkta bulunan Diyarbekir'm ilr;elerinden biridir.22 Bunlar Silvan §ehri ir;in belli olan h ususlardrr. Ancak Silvan ir;in net olmayan veya heniiz netle§emeyen husus, degi~k adlar alan bu §ehrin bu adlan kesin olarak ne zaman ve nasli aldlgtdrr. ele ge~n ta"Herne kadar son ytllarda Mezopotamya arkeolojisine dair ne~riyat, rihi malzeme11in i~le1ms suretiyle bolge ve mevki adlan hususwtdaki bilgilerimiz artzyorsa da" 23 bugiin Silvan ve buna benzer Mezopotamya'run birc;ok ~ehri ir;in bunlardan bahsetmek erken olacakbr. Meselenin bir de tam tersi durumu vardrr. Yani tarihi kaynaklarda isim mevcut oldugu halde o ismin kar~l ­ llgmm bugiin neresi oldugunun bilirlmemesidir. Mesela; Ostroene'in 451' deki Kadlkoy Okumenlik konsiline onbir Peskoposlukla katlidlgt bilinmekle beraber, bunlardan ismi ger;en; Himeria ile Markopolis'm bugiin neresi oldugu mer;huldfu.24 Cuma Karan • 691 beraber fethedilen ve Meyyafarikin (Silvan), Amid (Diyarbekir) ~ehriyl fethedildigi giinden beri bugi.inki.i Diyarbekir' e bagh onemli yerl~im yerlerinden biri olmu~tr . Buras1 ayru zamanda tarihi kalesiyle de me~hurd. B) ismi: Meyyafarikin, dort bohimden olu~an Cezire, Mezopotamya kltasmm "Diyarbekir" bolgesine bagh en onemli dort merkezden birisidir.25 tarihi kendiMeyyafarikin"in ismi i.izerinde farkh yorum ve tam~lr si gibi ta eski tarihlere dayanmaktadrr. Bu isimler arasmda en c;ok tam~lin isim, $iiphesiz ki baz1 Ermeni tarihc;ilerin de savuna geldikleri; Tigranakert ismidir. Biz bu tarb~mh ismi sonlara dogru brraklp, Silvan ic;in tarihte slk slk kullarulan belirgin baz1 isimler ~oyle bir goz atal!m: 1-Meyyafarikin: Meyyafarikin islami kaynaklarda "Mafarkin, Farkin, Meyyafarikin" diye gec;er. Bu ismin islam fethinden sonra ozellikle de Mi.isliiman cografyaalar tarafmdan kullanlimaya ba~lnm1 olmas1, bu ismin Miisliimanlar tarafmdan buraya verilm~ bir ad oldugunu soyleyebiliriz. Sonradan bu ismin klsaltliarak 'jarkin" diye ta yakm zamana kadar kullarulrugrm gormekteyiz. Meyyafarkin ismi Arapc;ada, "may" su anlammdadrr. "Farkin" kelimesinin Ermenilerce kullarulan "Muharkin" isminden Arapc;a telafuza kolayca uyarlnm1 ~ olarak di~nsek "farkin suyu" anlamma gelir ki bu da Silvan'm yaklnmda gec;en ve tarih kitaplarmda bolca bahsedilen nehire atfen kullaruldigrm soylesek acaba tekelliifli.i bir yorum mu olmu~ olur? Ki Tarih kitaplarlffilz Silvan'm etrafmda birc;ok c;aydan bahseder. Kuzeyindeki tepelerden dogan kiic;iik Farkin suyu buradan gec;erek 25 km. kadar giineyde Batman c;ayma kan~mtru.26 Bu da yukarda getirdigimiz yorumu destekleyen onemli bir ayrmbdrr. 2-Martyropolis: Yunanca dilinde buras1 "Martt;ropolis" olarak adlandmlBu ad 4. yi.izylidan itibaren ortaya c;lkrm§trr. Muhtemelen bu isim Ht.ristiyanl!gm oraya hllim olmasmdan once kullarulan ismin yerini alrm~t.27 4.yy' dan once bu isme rastlanlimamas1 bu bilgiyi onemli kllmaktadrr. Martyropolis ile ilgili olarak Yakut bir efsaneyi de zikreder. Bu efsaneye gore buraYI Maru~ in~a etmi~fu.28 rm~t. 3-Mipherket", Suryanice' de "Mipherket"tir. Marquart, Kafkas dillerine ait on eklerin yarrurmyla te~kil olundugunu farz ettigi "M-ipher-ket ve Ma-mu~­ el(i)" adlarmda yerli dillere ait unsurlar bulundugunu tahmin etmektedir. Horugmann, Meyyafarkin aillrun Marquart' biitiin idealarma ragmen, Si.iryani men~li olduguna inanmaktadu.29 Markwart da Meyyafarikin aillrun 692 • Uluslararasr Silvan Sempozy111nu Siiryani kokenli oldugu hususunda 1srarhdtr.30 4-Muharkin: Ermenice'de "Muharkin, Mupharkin"dir. Kaynaklarda bu isAncak Ermenice ba~k bir ismin de kullaruhyor olmas1 farkh zaman ve farkh ki~lern adlandtrmas1 olarak ac;lklamak mi.i.mkiindiir. Bu isimlerin hangisinin tam olarak hangi tarihlerde kullaruldlgrm soylemek de zordur. min Ermenice oldugu ~eklindr. 5-Madur-sala: Yakut'a gore ~ehrin ce' de "Din Kurbanlari"31 demektir. eski adl, "Madur-sala"dt.r. Bu Ermeni- Yaygm rivayete gore, Piskopos Mar-Marusa iran Hiikiimdar1 I.YezdiSonradan, Bizans ile Sasaniler girt' ten miisaade alarak buray1 kurm~t. arasmda bir~ok kez el degi§trm~. Nitekim Ebu'l-Farac Meyyafarikln'in ele ge9ril~ hakkmda ~u bilgileri vermektedir; "Bu Strada (M.$.589) Nisibis'de bulunan iranlzlar Maiperkat'taki muhaftzlan sahte adlarla aldattzlar ve bunlardan $ehri aldtktan sonra buradaki Romalllarm ~ogun imha ettiler. Bu yiizden Philip ile Romalzlar derhal Antakya'dan Maiperkat'a gittiler, $ehre hiicum ederek aldtlar ve buradaki iranlzlan oldiirdiiler''32 Boylece Bizans ile iranhlar arasmda sava§larm devam etmesi suretiyle islam fetihlerine kadar bolgede Hlristiyanhgm merkezi olma konumunu hep koruya gelmi§tir. ibnu"l-Ezak el-Faruki ise; Meyyafaikin" deki Melki kilisesinde bulunan Siiryanice bir kitapta meccud bilgilere dayanarak, Meyyafarikin"in, dikenve kami~hlr kaph bir arazide Sasani imparatoru I.Yezdilik, ~ahk cerd"ten izin alan piskopos Marusa tarafmdan kuruldugunu ve onu iran" dan -§ehre adlru veren- Hristiyan din §ehitlerinin naa§larrm buraya naklettigini soyler.33 6-Tigranakert: Silvan'm ozellikle de Ermeniler tarafmdan son Yillarda adeta politize edilerek dile getirilen bir ba§ka ismi. ise; "Tigranakert" tu. Bu isim Ermeniler arasmda once bir ina~ temeliyle ba§lami§ daha sonra da bu siyasi boyuta ta§mml§tlr. Bu ismin baz1 Ermeni kaynaklarda Amid i9ll de kullaruldlgrm gormekle beraber, genelde Silvan i9n kullandlklarrm ve hatta baz1 Ermeni tarih~en bu hususta ISrarh olduklarrm gormekteyiz.34 beraber y(l§a"Bu durum tarih boyunca Jarklz devletler hakimiyetinde ve go~ler yan Ermeni halkt arasmda ozlem ve hasretle birle$erek bir tutku, bir sahiplenme destegiyle gi~l bir ina~ haline gelmi§tir. Tikranakert isimlendirmesinin.Ermeniler arasmda ~ok me$hur ve biiyiik lakaplt bir Ermeni hiikiimdanna Tikran'a ait oldugunu mitolojik Ermeni tarihi sayfalarmdan almaktaytz. Buna gore milattan once VI. Yiizytlda bu $ehir Tikran taraftndan kurulmu$ ve kendi adma izafeten Tikranakert ismi verilmi$tir. Bu bilgiyi me$hur Ermeni Tarih~­ si Horenli Movses'de gormekteyiz. Fakat giiniimiiz yerle$im yerlerinden hangisine Cuma Karan • 693 tekabiil ettigi anl~tmk beraber ar~tlmc taraftndan Silvan oldugu belirtilm~r.35 Ermeni tarihfisi Movses36 ve Cografya bilimcisi Strabon37 bu husustaki gori~lend tsrarltdtrlar. Strabona gore, Ermenia Krah Ttkranes Kapadokya'YI ald.Jktan sonra buradaki halh stkmhya soktu. Onlan Mezopotamya'ya goc;e zorlad1. Ve boylece bunlarrn niifus c;ogunluguyla da Kendi ismiyle Tikranakert'i olan bugiinkii etti.38 Silvan'1 ~a Ttkranakert'in Amid, bugiinkii ismiyle Diyarbaklr oldugunu39 soyleyenlere kar~n, Said Pa~ bu ismin Diyarbaklr'dan farkll bir yer olup, bugiin hala harabeleri olan ve yerine "$ikeftan" ismiyle bir koyiin kuruldugunu soyler.40 Diyarbaklr iizerindeki ar~hml1y bilinen $evket Beysanoglu, Tigranakert'in bugiinkii Tur-Abdin ile Meyyafarikin'in yerinde olabilecegini soyler.41 Tigranakert''nin eski ismiyli Amid diye bildigimiz bugiinkii Diyarbailk kaynak, 11-12 yiizyillarda Kilikya klr''rn ismi olduguna clair ula~hgrmtz Ermenilerinin tarihini anlatan me~hur Urfah Mateos"un Vekayinamesi"nde gormekteyiz.42 Sonraki donemlerde bolgeyi ziyaret eden Hristiyan Ermeni Seyyahlarrn Amid"i gordiiklerinde biiyiik bir heyecanla "i~te Tigranakert"in surlart" diye aktardlklar1n1 goriiyoruz.43 sayKonuyu ozetle degmen Tarihc;i $evket Beysanoglu bu konuda ~unla ler: "Klasik miiellifler, Tigranokerta'nm Nuseybin'in kuzeybattsmda ve Mardin yakmlarmda bulunan Tur-Abidin tepesi eteginde oldugunu kabul etmi~lrd. E.Sacheau isimli ara§ttrmacz Tigranokerta'mn Mardin'in giineybatzstndaki Tel-Arman deniZen hiiyok oldugunu savunur. Theodere Reinach ise buranm Midyat olmast gerektigi gori~nde. Lahman-Haupt'un Silvan kalesi yerinde yapttgz arQ§hrmadan sonra Tigranokerta'nm Silvan'm oldugu ihtimalinin daha gii9lii oldugu goriilmekte ve tarajstz tarih9ilerden bir9ogu bu gori~ted."4 Tigranakert''in buralardan daha farkll bir yeri oldugunu soyleyen Siinkitay, Tigranakert; bugiinkii Siverek Kazasrnrn bahsrnda ve Bucak nahiyesi dahilinde ytklldlgt zamandan beri bir daha yaplimamak iizer harap bir halde mevcut oldugunu soyler.45 "Silvan"rn veya Diyarbakrr"rn Ermeniler arasrnda Tigranakert ~eklind isimlen dirilmesine XL Yiizyu ve sonras1 eserlerde rastlamakta)'IZ. Bu donemde Diyarbakrr ve c;evresinden Kilikya bolgesine dogru siiriilen veya goc; eden Ermeniler arasrnda ~ehr kar~1 bir tutkunun geli~msn saglayacak zemin olu~mas1 pek muhtemel goriinmektedir."46 Aynca Ermenilerin bu husustaki heyecaru bura)'l onlara kazanduamaya- 694 • Uluslarnrnsr Silvan Sempozyumu kabul etmekle de buracagi gibi bizim de bu rivayetleri faraza ger~klin nm elimizden ~lkacgi korkusuna kaplimayalrm. Bu tiir heyecan ve korkular yerine sagduyu ve akil hakim olsa, bu ihtilafu rivayetler buraya yapuan meve ~ah­ deniyetlerin birer kaths1 olarak alg:J.lanacak ve bu kathlar, ayn~m ma degil, anl~m ve kayn~m vesilesi olacakhr. Tarih, kayganm degil, ban~m hara olarak kullarulsa gelecekte sarslimayan ve ~arptmyn ''Yurta Sulh cihanda sulh" hedefiyle yogrulm~ nesillerin habercisi olacaktlr. bu adla arulmaya ba~ldigru go7-Silvan: Cumhuriyet donemiyle ~ehrin ve kullarulmastyla ilgili olarak bu hususta en ri.iyoruz. Silvan isminin me~i geni~ bilgiyi Minorski'nin yazdigi Meyyafarikin maddesinde buluyoruz. ~ehrin tarihi siirecini ele alan yazar islam devriyle devam edip, Hamdanilerin, Bi.iveyogullanrun, Mervanilerinin ta Osmanhlanrun, ondan sonrada Si.ileymani Ki.irdlerinin hakimiyetlerinden ayn ayn geni$~ bahseder. Ozetle 1415 yapuan Ko~hisa r sava$1yla buras1 Safevi valisi Karahan' dan almu. Bu(Hatta buraYI1838 tarihinde ziyaret eden Porterasi Osmanlmm eline ge~r. kizli bir cizvitin burasmm(yapuan sav~lrm etkisiyle olsa gerek) harabeye dondi.iguni.i, ama hala Yunanca ibarelere rastladigiru soyler.) arhgmt 15.yy. sonlarma dogru buraZamanla yerli Ki.ird ni.ifusun gitk~e nm Si.ileymani Ki.irtlerinin hakimiyetine girdigini ve Osmanhya bagll bu hakimiyetin, ta 20.yy ba~ln kadar devam ettigini soyler. Burada idari yer adlan listesinden eski isim olan Meyyafarikin isminin ~1karilip onun yerine kaim olan Silvan ismi, (eskiden Silvani), Si.ileymani; Si.ileywani kelimesinden ba~k bir ~ey degildir.47 Diyerek Cumhuriyetle bu il~ey ad olru·ak kullanJ.lmaya ba$layan Silvan isminin men~i boyle a~Iklr. 1869-1905 ylllan kapsayan be~ ciltlik Diyarbaklr Salnamelerinde Silvan isminin $11 andaki Silvan ~evrsi ic;in kullanJ.ldigiru, Meyyafarikin"m ise, ~u andaki eski tarihi kalmtJ.lar1 da i~ern il~e merkezi i~ kullanJ.ldigiru gori.iyoruz. Konuya a~ getirir diye salnamede "Diyarbaktr Sancagma bagh tarialhnda yer alan orijinal ifadeyi aynen aktanyorum; hi eserler'' ba~hgi "Silvan kazasznda kaymakamlzk makam bulunan Meyyafarikin kasabaszmn etraftndaki sur harap ve duhulu kasabada baki bazz ebniya dahi asan atikadandzr. kasabayz mezkure tarihlerde ahvalz mezkur olan Meyyafarikin muluku salifesinin makam oldugu halde mktlabah zamanla yzkzla yzktla bir kil~ karye §eklinde tenezziil ettirmi§tir."48 SONU<;: Tarih sayfalart; isimlerinin men$eini bulmakta zorlandlgmuz yerler kade yerini bulmakta zorlandlguruz nice mekanlarla dodar, ismi tarihte ge~p ludur. Hele tarihe konu olan bu yerler eger binlerce yJ.l, binlerce kavim ve yi.izlerce inanca be~ikl etmi~ bir Mezopotamya cografyast ise, arhk onun Cuma Karan • 695 zorlugunu vann siz dii§U.niin.! "Sumer-Akad metinlerinde ogrendigimize gore, Milattan onceki u~nc binde bugu.n Cezire denilen Dicle-Fzrat trmaklan arasmdaki bolgede bir9ok oymaklar oturuyorlardz"49 i~te bizler boyle bir bolgede yer isimlerini tespit etme bir yana, ar~ ugr~m zorluguyla kar~1 kar~1ytz. o isimlerin m~ein Bu bolgede yer alan yer adlarmm farkh zamanlarda farkh dillerle zaman zaman ayru yerin degi~k adlarla adlandrrrugrm goriiyoruz. Bu sebeple bir yerin birden fazla ve birbirinden ayn adlarla adlnm1~r. Yapacagtnuz ~malrd bu noktaya dikkate edersek dogru bilgiye daha yakmla§rm~ oluruz. Silvan isminin tarihi siirec; ic;inde bilinen adlanyla klsaca degmdikten sonra, ozellikle adeta i1mi boyuttan uzakl~tmhp adeta siyasi bir malzeme konusu olarak Tigranakert ismiyle ilgili olup biten tar~my bir tarah olma kriterlerine uygun olarak mevcut bilgi ve belgelP.r ile bunlar yerine tarih~ iizerine yapuan farkh yorumlan, bu ~e merakl olanlarm dikkatlerine arz ettik. Bu sebeple bolgenin ozelliginden kaynaklanan yukarda deginmeye ~ah­ hgtm1z dogal engellerle beraber konuya anlama c;ah~tp, gec;mi§in tarihi mirasmm, gelecek nesillerimizin onlerine nasu1~lk tutacagtm1za bakmamiZ layaphgt tarafu yorumlara, aksi yorum ve gayzrm. Yoksa biz de ba~klrm retler sergilemekle zaman harcasak,. klsa bir donem ic;in kendimizce iyi yaphgrmtzm kanaatine varabiliriz. Ancak unutmayahm ki tarih ve medeniyetimiz, giindelik menfaatimizin malzemesi degil, gelecegimizin gurur ve onur tablosu olmahdrr. Bunun ic;in de ba~klrm di~tgu hataya di~mez gerekir. Biitiin hazirunu saygtyla selarnhyorum. KAYNAKLAR: 1.Abu'l Farac, Gregory(Bar Hebroeus): "Abu'/ Farac Tarihi," ~ev: Orner Rlza Dogrul, 1TK Ankara 1945 2.Ahmet Demir, "islam'm Anadolu'ya Geli§i," Kent yay. 2004 3.Ahmet Savran, "Meyyafarildn", D iA, Ankara 2004 4.Basri Giinkut, "Diyarbekir Tarihi", 1937 S.Besim Darkot, "MeiJYafarikin" i.A :MEB Yay. istanbul1965 6.Canan Seyfeli, "Diyarbakzr valiligi1.Uluslararast Oguzlardan Osmanltya Diyarbaktr Sempozyumu Bildirileri", 2004 Diyarbak.lr. 7.Cuma Karan, "Diyar-1 Bekir ve Miislamanlarca Fethi" Dicle Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstitiisi.i, (Basllm.allU§ Yiiksek Lisans Tezi) 2003 Diyarbak.lr S."Diyarbalar Salnameleri", Diyarbak.lr Biiyiik§ehir Belediyesi yay. istanbul1999 9.Do~anAks, "Birka{ Tirk~e Yer Adt ve Bunlarm Dilbilimi Baktmmda Onem" A.U.DTCFD, C. XXVI. sayt: 1-2 yll: 1968 M.Remaud, Beyrut 1988 10.Ebu'l Fida, "Takvimu'l Buldan," ~v: 696 • Wuslararas1 Si/van Stmpozyumu ll.El- Hemedani, "kitabu'l Buldan", Beyrut 1996 12.Fevzi Kurtoglu, "XVI Yiizyllm ilk yansmda Gelibolu" Tiirkiye Mecmuast, saYJ: 5, YJI: 1935 13. Fikret I~ltan, "Urfa BOlgesi Tarihi", tstanbul Universitesi Edebiyat Fak. Yaymlan 1960 Giirkan Selemen, 1stanbul1991 14.Gilliizar Haydar, "$ehirlerin Ruhu", ~ev: 15.Hasen $emisani, "Medinetu'l Mardin", Beyrut 1987 16. lbn.Havkal, Siireta'l-Arz, Beyrut 1938, 17.1stahri, "el-Memalik ve'l-Memalik", Beyrut 1927 adll makalesi, "Tiirkmen Akkoyun18.John E. Woods, "Akkoyunlu Konfedere A~iretl" lu imparatorlugu" (hazrrlayan: Necip Aygi.in Akkoyunlu- Adil $en) Ankara 2003 19.M.J. Saint-Martin, "Ermeni Hakkmda Tarihsel ve Cograji Hatrralar", Kraliyet matbaast $efik Korkmaz, Seyahatnamelerde Diyarbek.ir, Kent yay. !stanbul 1818 Paris (n~r: 2005. 20.Mehmet Salih Erpolat, "Sosyal Bilimler Ara~tm Dergisi" Diyarbakrr 2003 Yiiksek Lisans Tezi) 21.Mehmet Salih Erpolat, "XVI Yuzylida Ergani Sancgz"(BslmJ~ Konya 1993 22.Minorski, "Meyyafarkin" l.A., MEB. Yay. 23.Movsis Horenatsi, 'Tarihu'l-Ermeni min'el-Bidayeti Hatta'l Karn'1l-Hamisi'l-Miladi ", Nezzar Hali,Drm~k 1?99 24.Miikrimin Halil Ymanc, "Bitlis" t.A., II. 25.Nejat Goyin~, "Diyarbekir" D.lA., IX, 26.0rd.Prof.M.$emseddin Giinaltay, "Yakm $ark Anadolu II", TTK 1987 27.Polonyah Simeon, "Seyahatname", c;ev: Hrant D. Anreasyan, lstanbul Universitesi Edebiyat Fakilltesi yay. No: 1073, 1stanbul1964 28.Ramazan $e~n, "Harran Tarihi", TDV. Ankara 1993 29.Said Pa~, Diyarbekir Salnemeleri 30. Strabon, "Antik Anadolu Cografyast Kitap: XII-XIII-XIV" ~v: Adnan Pekmen, !stanbul 2000 31.$emseddin Sami, "Kamus'ul-A'lam", 1stanbu11898 32.$evket Beysanoglu, "Amtlar ve Kitabeleriyle Diyarbekir Tarihi", Ankara 1998 33.Urfah Mateos, "Vekayiname ve Papaz Grigor"un Zet;li", c;ev; Hrant D.Andreasyan, NotJar: M.Halil Yman~, TTK. Ankara 1987 34.Vakidi, "Futuhu' $am" Daru'l Ceyl Beyrut, trz. II, 35.Veli Necdet Siinkitay, TDK.18.11.1937.Tannli Komisyaon Tutanagz, N~r: Beysanoglu 36.Yakut el-Hamevi, "Mu'cemu'l Buldan", Beyrut trz. NOTL A R 2 Ge~ bilgi i9n bkz: Cuma Karan, "Diyar-1 Bekir ve Miisliimanlarca Fethi" Dicle Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, (Baslm~ Yiiksek Lisans Tezi) 2003 Diyarbakrr 3 Miikrimin Halil Ymanc, "Bitlis" l.A., II. 659; Geni~ lam'm Anadolu'ya Geli$i", Kent yay. 2004, 131 bilgi i9n bkz: Ahmet Demir, "is- Cuma Knran • 697 4 $emseddin Sami, "Kamus'ul-A'lam", istanbul1898, c.3, s.1806 5 Hasen $emisani, Medinetu'l Mardin, Beyrut 1987, s. 11 6 Nejat Goyin~, "Diyarbekir" D .i.A., IX, 464-465; Geni~ Bilgi i~n 7 Yakut el-Hamevi, Mu' cemu'l Buldan, Beyrut trz. 1.325; Geni~ ran, a.g.e. s.97 bkz: Karan; 18 bilgi i~ bkz: Cuma Ka- 8 Demir, s. 93 9 "Kamus'ul-A'lam" c.2, s.1436 10 Gilluzar Haydar, "$ehirlerin Ruhu", ~ev: Giirkan Selemen, 1stanbul1991, s. 22 11 Vakidi, "Futuhu' $am" Daru'l Ceyl Beyrut, trz. ll, 1'17-118; Geni~ ran, s.91 Bilgi i~n bkz: Ka- 12 "Kamus'ul-A'lam" c.3,s.1879 13 John E. Woods, "Akkoyunlu Konfedere A{;iretleri" adlt makalesi, "Turkmen Akkoyunlu imparatorlugu",(hazu:layan: Necip Aygiin Akkoyunlu- Adil $en) Ankara 2003, 82 14 Mehmet Salih Erpolat, "Sosyal Bilimler Ara$tlrma Dergisi" Diyarbalar 2003. s.3 15 Erpolat, a.g.m. s.7 16 Erpolat, s.5 Turk~e Yer Adt ve Bunlarm Dilbilimi Baktmmda Onemi" 17 Dogan Aksan, "Birka~ A.O.DTCFD, C. XXVI. sayt: 1-2 yli: 1968, s.84 18 Erpolat, 6 19 Fevzi Kurtoglu, "XVI Yiizytlm ilk yansmda Gelibolu" Turkiye Mecmuast, sayt: 5, yli: 1935,s.291 20 Mehmet Salih Erpolat, "XVI Yiizyuda Ergani Sancagt" (Basumt~ zi) Konya 1993, s.27 21 Ebu'l Fida, "Takvimu'l Buldan" ~v: Yilksek Lisans Te- M.Remaud, Beyrut 1988, 278 22 Besirn Darkot,"Meyyafarikin" i.A MEB Yay. istanbul1965, s.195 23 Fikret I~utan, s.3 24 I~ltan, "Urfa Bolgesi Tarihi", 1stanbul Oniversitesi Edebiyat Fak. Yaymlart 1960, a.g.e. s.27 25 istahri, "el-Memalik ve'l-Memalik", Beyrut 1927, s.81-82; lbn.Havkal, "Siiretii'l-Arz", Beyrut 1938, s.308-309; el- Hemedani, "kitabu'l Buldan," Beyrut 1996, s. 179; Ramazan ~en, "Harran Tarihi," TDV.Ankara 1993, s. 9 26 Darkot, "Meyyafarkin" i.A. MEB. Yay. c.8,s.195 27 MJ. Saint-Martin, "Ermeni Hakkmda Tarihsel ve Cografi Hatrralar", Kraliyet matbaast 1818 Paris (~r: $efi.k Korkmaz, "Seyahatnamelerde Diyarbekir", Kent yay. s.83) 28 Darkot, s.196 29 Darkot, s.196 30 Ernest Honigman Bizans Devletinin Dogu Smm, ~ev: 31 Darkot,195 Fikter I~tlan istanbul 1970, s.S 698 • Uluslararas1 Silvan Sempozyumu 32 Abu'! Farac, Gregory(Bar Hebroeus): Abu'l Farac Tarihi, ~v: Ankara 1945, I, 166 Omer Rlza Dogrul, Til< 33 Ahmet Savran, Meyyafarikin, D iA, Ankara 2004,c,29,s.511 34 M.J. Saint-Martin, a.g.m 35 Canan Seyfeli, "Diyarbaklr valiligi1.Uluslararast Oguzlnrdan Osmanlzya Diyarbaktr Sempozyumu Bildirileri, Diyarba.ku 2004, s.764 36 Movsis Horenatsi, "Tarihu'l - Ermeni min'ei-Bidayeti Hatta'l Karn'zl-Hamisi'l-Miladi", Nezzar Hali,Dun~k 1999, s.73 37 Strabon, "Atttik Anadolu Cografi;ast Kitap: XII-XIII-XN" ~ev: 2000, s.ll Adnan Pekmen, lstanbul 38 Bkz: Strabon,a.g.e, 11 39 Basri Gtinkut, "Diyarbekir Tarihi", 1937, s.38 40 Said Pa~, Diyarbekir Salnemeleri, c.III. s.376 41 $evket Beysanoglu, "Anttlar ve Kitabeleriyle Diyarbekir Tarihi", Ankara 1998, c.1,s.5, Geni~ bilgi i9fl: karan, s.31 42 Urfa!J Mateos, "Vekayiname ve Papaz Grigor"un Zeyli", ~v; Til<. Ankara 1987, s.19 lar: M.Halil Yman~, Hrant D.Andreasyan, Not- 43 Polonya!J Simeon, "Seyahatname," ~ev: Hrant D. Anreasyan, lstanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi yay. No: 1073, 1stanbul1964 44 Bu tarb~ml i~ geni~ bilgi bkz: Beysanoglu ,s.100 45 Veli Necdet Siinkitay, TDK.18.11.1937.Tarihli Komisyaon Tuta~J, N~r: Beysanoglu, 15 46 Seyfeli, s. 765 47 Minorski, "Meyyafarkin", i.A., MEB. Yay. c.8, s.200 48 "Diyarbaktr Salnameleri" Diyarba.ku Biiyi.ik§ehir Belediyesi yay. lstanbul1999, c.1,s.206 49 Ord.Prof.M.$emseddin Giinaltay, "Yakm $ark Anadolu II", ITK 1987, s.263