‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫میترا شاطری‪ ،I‬هایده الله‪ ،II‬حمیده چوبک‬ ‫‪III‬‬ ‫شناسهی دیجیتال (‪10.22084/nbsh.2019.18240.1887 :)DOI‬‬ ‫شـماره ‪ ،21‬دوره نهـم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال گونهی‬ ‫َ‬ ‫نقشکنده در ِگالبه (اسگرافیاتو) در ایران دورهی اسالمی‬ ‫‪173‬‬ ‫تاریخ دریافت‪ ،1397/11/02 :‬تاریخ پذیرش‪1398/02/28 :‬‬ ‫(از ص ‪ 173‬تا ‪)188‬‬ ‫چکیده‬ ‫کمتــر محوطــهی تاریخــی را در جهــان اســام میتــوان یافــت کــه قطعــات ســفال گونــهی‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در گابــه (اســگرافیاتو) از آن بهدســت نیامــده باشــد‪ .‬ایــن گونــهی ســفال‬ ‫بهدلیــل تنــوع طــرح‪ ،‬نقــش‪ ،‬رنــگ و ســهولت نســبی در ســاخت‪ ،‬از مهمتریــن گونههــای‬ ‫ســفال جهــان اســام اســت کــه حداقــل در ســدههای ‪ 4‬تــا ‪ 7‬هـــ‪.‬ق‪ .‬در بیشــتر مراکــز تولیــدی‬ ‫مهــم صنعــت ســفالگری جهــان اســام ســاخته میشــده و بههمیــن دلیــل پژوهشــگران‪،‬‬ ‫آنرا «ســفال ســنتی جهــان اســام» میخواننــد‪ .‬بــه اذعــان محققیــن‪ ،‬پراکنــش ســفالهای‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در گابــه در محوطههــای ایــران از نظــر تنــوع در فــن تزئینــی‪ ،‬طــرح و کمیــت‬ ‫در سراســر جهــان اســام بینظیــر اســت‪ ،‬بــا اینوجــود طبقهبندیهــای مــورد اســتفاده‬ ‫درخصــوص ایــن ســفال در ایــران‪ ،‬ناکارآمــد بــوده و برپایــهی اســتنادات علمــی قــرار‬ ‫نگرفتهانــد‪ .‬از ایــنرو پژوهــش حاضــر تــاش میکنــد تــا بــا درنظــر گرفتــن شــیوهی ســاخت‬ ‫و تزئیــن ایــن ســفال از یکســو‪ ،‬و یافتههــای حاصــل از کاوش در محوطههــا و مراکــز مهــم‬ ‫تولیــد ســفال در ایــران از ســویی دیگــر؛ درخصــوص طبقهبنــدی و تاریخگــذاری ایــن گونــهی‬ ‫تزئینــی بازنگــری نمایــد‪ ،‬بهگونــهای کــه قابلیــت تعمیــم بــه تمامــی قطعــات ســفالهای‬ ‫بهدســت آمــده از ایــن گونــه در محوطههــای مختلــف را داشــته باشــد‪ .‬پرســشهای‬ ‫َ‬ ‫پژوهــش حاضــر عبارتنــداز‪ :‬چگونــه میتــوان ســفال نــوع نقشکنــده در گابــه ایــران را بــه‬ ‫وجهــی طبقهبنــدی نمــود کــه تمامــی نمونههــای بهدســت آمــده از ایــن ســفال در سراســر‬ ‫ایــران را پوشــش دهــد؟ و یــا ســاخت ایــن گونــهی ســفال در چــه ســدههایی رواج بیشــتری‬ ‫داشــته و تــا چــه زمانــی در ایــران تولیــد میشــده اســت؟ انجــام پژوهــش حاضــر از طریــق‬ ‫گــردآوری اطاعــات بهصــورت کتابخانــهای و تطبیــق میدانــی یافتههــای مربــوط بــه ایــن‬ ‫حــوزه صــورت گرفتــه اســت‪ .‬نتایــج ایــن پژوهــش حاکــی از آنســت کــه طبقهبنــدی بــا‬ ‫درنظــر گرفتــن ویژگیهــای فنــی و تزئینــی در کنــار هــم‪ ،‬میتوانــد جامعتریــن طبقهبنــدی‬ ‫َ‬ ‫ممکــن باشــد و در ایــن راســتا ســه ســبک تزئینــی کلــی نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه بــا چنــد‬ ‫زیــر ســبک‪ِ ،‬گابهتراشــی‪ ،‬و ســبک ترکیبــی معرفــی شــدند‪ .‬همچنیــن برخــاف نظــر اغلــب‬ ‫پژوهشــگران کــه زمــان ســاخت ایــن ســفال را منحصــر بــه ســدهی ‪ 7‬هـــ‪.‬ق‪ .‬دانســتهاند‪ ،‬ایــن‬ ‫گونــه از ســفال حداقــل تــا دورهی صفویــه در ایــران تولیــد میشــده اســت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫کلیــدواژگان‪ :‬ســفال اســامی‪ ،‬گونــهی نقشکنــده در ِگابــه‪ ،‬اســگرافیاتو‪ِ ،‬گابهتراشــی‪،‬‬ ‫شانلوه‪.‬‬ ‫‪ .I‬اســتادیار گــروه باستانشناســی دانشــگاه‬ ‫شــهر کر د ‪.‬‬ ‫‪shateri.mitra@sku.ac.ir‬‬ ‫‪ .II‬اســتادیار گــروه باستانشناســی دانشــگاه‬ ‫تهــران‪.‬‬ ‫‪ .III‬اســتادیار پژوهشــکدهی باستانشناســی‬ ‫پژوهشــگاه میراثفرهنگــی و گردشــگری‬ ‫‪174‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫مقدمه‬ ‫َ‬ ‫تزئیــن نقشکنــده بیشــک از رایجتریــن روشهــای تزئیــن ســفال در تمامــی دورههــا‬ ‫َ‬ ‫در سراســر جهــان اســت‪ .‬ســفالینههای مزیــن بــه نقشکنــدهای کــه از محوطههــای‬ ‫پیشازتاریــخ ایــران‪ ،‬همچــون حاجیفیــروز و تــل قضیــر در هــزارهی ششــم قبلازمیــاد‬ ‫بهدســت آمدهانــد‪ ،‬نمایانگــر ســابقهی کاربــرد ایــن تزئیــن در ایــران میباشــند‬ ‫(ملکشــهمیرزادی‪289 ،233 :1378 ،‬؛ کامبخشفــرد‪ .)157-159 :1370 ،‬بهرهگیــری‬ ‫از ِگابــه (پوشــش گلــی) بــرای پوشــش ظــروف نیــز از ســابقهای طوالنــی برخــوردار اســت؛‬ ‫در ایــن روش‪ ،‬پــس از شــکل گرفتــن و نیمهخشــک شــدن ظــرف‪ ،‬آن را بــا ِگابــهای ُرســی‬ ‫آغشــته مینمودنــد (‪ .)Balfet & Berthelot, 1989: 121; Yon, 1981:83‬ایــن پوشــش‪،‬‬ ‫عاوهبــر نفوذناپذیــر نمــودن ســطح ســفال و پوشــاندن خلــل و فــرج آن‪ ،‬بســتری مناســب را‬ ‫َ‬ ‫جهــت اجــرای تزئیناتــی چــون‪ :‬نقاشــی‪ ،‬صیقــلکاری‪ ،‬داغدارکــردن و کنــدن نقــوش فراهــم‬ ‫میکــرده اســت‪ .‬ســفالینههای بهدســت آمــده از محوطههایــی همچــون‪ :‬تپــه حصــار‪،‬‬ ‫ســیلک و یــا تورنگتپــه کــه بــه هــزارهی دوم قبلازمیــاد تعلــق دارنــد از جملــه آثــار تزئیــن‬ ‫شــده بــا ایــن فنــاوری هســتند (کونتنــو‪.)48 :1380 ،‬‬ ‫همزمــان بــا دورهی آغــاز نــگارش (هــزارهی نخســت قبلازمیــاد) و ورود آریاییهــا‬ ‫بــه فــات ایــران و بهدلیــل نیــاز بــه تولیــد انبــوه و تســریع در تزئیــن‪ ،‬ســفال بــا تزئیــن نقــش‬ ‫َ‬ ‫کنــده جایگزیــن ســفال منقــوش میشــود‪ .‬در ایــن میــان‪ ،‬ســفالهای خاکســتری بهدلیــل‬ ‫تیرگــی رنــگ و مشــخص نبــودن طیفهــای رنگــی بــرروی آن‪ ،‬بیشــتر بــا روشهایــی مثــل‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در ِگابــه مزیــن میشــده اســت (کامبخشفــرد‪ .)264 ،255-6 :1386 ،‬رونــد‬ ‫َ‬ ‫اســتفاده از ِگابههــای رنگــی و کنــدن نقــوش بــر آنهــا در دورهی تاریخــی‪ ،‬بهویــژه در‬ ‫دورهی هخامنشــی و اشــکانی نیــز ادامــه یافــت (همــان‪.)455-459 :‬‬ ‫بــا ورود بــه دورهی اســامی‪ ،‬صنعــت ســفالگری ایــران متأثــر از فضــای فرهنگــی‪،‬‬ ‫مذهبــی و اجتماعــی نویــن‪ ،‬شــکوفایی رو بــه رشــد خــود را آغــاز نمــود‪ .‬عواملــی چــون‬ ‫تأثیرپذیــری و بهکارگیــری تجربیــات صنعتگــران ملــل دیگــر و مهمتــر از همــه‪ ،‬بهرهگیــری‬ ‫از تــوان علمــی دانشــمندان مســلمان‪ ،‬بهخصــوص دانشــمندان حــوزهی علــم شــیمی‬ ‫(کیمیــا) ســبب پیشــرفت و تعالــی روزافــزون کمــی و کیفــی صنعــت و هنــر ســفالگری دوران‬ ‫اســامی بهویــژه در ســدههای ‪ 4‬تــا ‪ 7‬هـــ‪.‬ق‪ .‬گردیــد‪ .‬در ایــن دوره‪ ،‬آثــار و اشــیاء ســفالین‬ ‫در قالــب گونههــای متنــوع تولیــد و عرضــه میشــد؛ ایــن تنــوع بهطــور خــاص در مــورد‬ ‫َ‬ ‫ســفالینههای لعابــدار مشــهود بــود و در ایــن میــان ســفال «گونــهی نقشکنــده در ِگابــه»‬ ‫کــه در میــان باستانشناســان دوران اســامی بــا نــام «اســگرافیاتو» شــهرت دارد‪ -‬بــا‬‫تکیــه بــر پشــتوانههای فنــی و هنــری کــه ریشــه در صنعــت ســفالگری ایــران پیــش از‬ ‫اســام داشــت‪ ،‬یکــی از فرا گیرتریــن‪ ،‬پرکاربردتریــن و متنوعتریــن فنــون تزئینــی بهشــمار‬ ‫می رفــت‪.‬‬ ‫بــا وجــود پیشــینهی غنــی ایــن فــن تزئینــی‪ ،‬در طــول یــک ســدهای کــه از مطالعــات‬ ‫َ‬ ‫گونــهی نقشکنــده در ِگابــه ســپری شــده اســت‪ ،‬آنچنانکــه شایســته اســت بــه ایــن‬ ‫گونــه پرداختــه نشــده و طبقهبندیهــای ارائــه شــده بــرای آن از ابتــدا بــر مبنــای اصــول‬ ‫علمــی قــرار نگرفتــه و حتــی همــهی قطعــات ســفالین بهدســت آمــدهی ایــن گونــه کــه از‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫مناطــق مختلــف بهدســت آمــده را دربــر نمیگیــرد؛ لــذا نگارنــدگان بــا هــدف رفــع برخــی از‬ ‫َ‬ ‫کاســتیهای موجــود در حــوزهی طبقهبنــدی و تاریخگــذاری ســفال گونــهی نقشکنــده در‬ ‫ِگابــه تــاش نمودهانــد تــا گونهشناســی درخــوری در ایــن زمینــه ارائــه نماینــد‪ .‬طبقهبنــدی‬ ‫ارائــه شــده‪ ،‬حاصــل مطالعــه و بررســی گزارشهــای در دســترس از کاوشهــای علمــی مرا کــز‬ ‫مهــم و عمــده تولیــدی داخــل و خــارج از ایــران امــروزی کــه در حیطــهی ایــران فرهنگــی‬ ‫قــرار دارنــد از یــک ســو‪ ،‬و بــا در نظــر گرفتــن شــیوهی ســاخت و نحــوهی تزئیــن ایــن گونــه از‬ ‫ســفال از ســویی دیگــر‪ ،‬میباشــد‪.‬‬ ‫پرســشهای پژوهــش‪ :‬پرســشهای طرحشــده در پژوهــش حاضــر عبارتنــداز‪:‬‬ ‫َ‬ ‫چگونــه میتــوان ســفال نــوع نقشکنــده در گابــهی ایــران را بــه وجهــی طبقهبنــدی نمــود‬ ‫کــه تمامــی نمونههــای بهدســت آمــده از ایــن ســفال در سراســر ایــران را پوشــش دهــد؟ و یــا‬ ‫ســاخت ایــن گونــه ســفال در چــه ســدههایی رواج بیشــتری داشــته و تــا چــه زمانــی در ایــران‬ ‫تولیــد میشــده اســت؟‬ ‫روش پژوهــش‪ :‬گــردآوری اطاعــات بهصــورت کتابخانــهای و میدانــی صــورت گرفتــه‬ ‫و روش پژوهــش نیــز بــر اســاس ویژگیهــای موضــوع‪ ،‬توصیفی‪-‬تحلیلــی اســت‪.‬‬ ‫پیشینهی مطالعات سفال اسگرافیاتو و طبقهبندی موجود‬ ‫َ‬ ‫کهنتریــن نمونههــای ظــروف نقشکنــده در ِگابــه از چیــن و مصــر (ســدههای ‪ 5‬تــا ‪7‬‬ ‫م‪ ).‬شناســایی شــدهاند (‪ .)Lane, 1937-8: 34; Fehervari, 2000: 49‬در ســرزمینهای‬ ‫اســامی نیــز «زاره» (‪ )Sarre‬بــرای نخســتینبار در کاوشهــای ســامرا (‪1913-1911‬‬ ‫َ‬ ‫م‪ ).‬قطعــات و نمونههــای ظــروف نقشکنــده در ِگابــه را بهدســت آورد و در گــزارش‬ ‫خــود کــه در ســال ‪ 1925‬م‪ .‬ارائــه نمــود از ایــن گــروه بهعنــوان ‪-‬دومیــن گــروه اصلــی در‬ ‫میــان گروههــای پنجگانــهی ســفالینههای ســامرا‪ -‬نامبــرد (‪.)Sarre, 1925: 71-72‬‬ ‫بدینترتیــب زمینــه بــرای مطالعــات بعــدی« الســتر نورثــج»‪ 1‬فراهــم شــد؛ وی مشــخص‬ ‫کــرد کــه ایــن ســفالینهها مربــوط بــه حــدود ســدههای ‪ 3‬و‪ 4‬هـــ‪.‬ق‪ .‬هســتند‪ ،‬یعنــی همزمــان‬ ‫یــا حتــی جدیدتــر از نمونههــای بهدســت آمــده از محوطههــای تاریخــی چــون‪ :‬شــوش‪،‬‬ ‫ســیراف‪ ،‬نیشــابور یــا جرجــان (‪.)Northedge, 1985: 124‬‬ ‫«هابســون» از نخســتین کســانی بــود کــه بــا توجــه بــه اطاعــات محــدود و موجــود‬ ‫در ســال ‪ 1932‬م‪ .‬شــرحی کلــی از ســفالینههای بهدســت آمــده از ری‪ ،‬زنجــان و شــمال‬ ‫ایــران ارائــه کــرده و آنهــا را در قالــب دو گونــهی کلــی اســگرافیاتو‪ 2‬و شــانلوه‪ 3‬معرفــی نمــود؛‬ ‫وی همچنیــن نخســتین فــردی بــود کــه بــه تأثیرپذیــری شــیوهی تزئینــی ایــن گونــه از‬ ‫صنعــت فلــزکاری پیــش از اســام اشــاره کــرد (‪ .)Hobson, 1932: 24-32‬امــا بعدهــا و بــا‬ ‫بهدســت آمــدن اســناد و مــدارک بیشــتر‪ ،‬نظریــات هابســون درخصــوص تعییــن منشــاء و یــا‬ ‫تاریخگــذاری ســبکها توســط دیگــر پژوهشــگران دســتخوش تغییــرات اساســی شــد‪ .‬پــس‬ ‫از او‪« ،‬آرتــور اوپهــام پــوپ» ســعی در تاریخگــذاری‪ ،‬منشــأیابی و طبقهبنــدی ســفالینههای‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در ِگابــه در ایــران داشــت؛ وی همچنیــن بــه ارتبــاط عمیــق میان ســفالینههای‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در ِگابــه همــراه بــا لعــاب پاشــیدهها در ســدههای نخســت اســامی بــا گونــهی‬ ‫موســوم بــه «گونــه تانــگ» در چیــن (‪ 906-618‬م‪ ).‬اشــاره کــرد (‪Pope, 1939: 1449-‬‬ ‫‪175‬‬ ‫‪176‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫َ‬ ‫‪ ،)1501‬امــری کــه تــا ســالها بارهــا از ســوی پژوهشــگرانی چــون «لیــن» و «َالــن»‪ ،‬بــر آن‬ ‫تأ کیــد شــد (‪ .)Allan, 1971: 9; Lane, 1947: 10-13‬انتســابی کــه از ســوی پژوهشــگران‬ ‫بعــدی بــا شــک و شــبههی فراوانــی مواجــه شــد؛ چرا کــه مشــخص گردیــد ایــن گونــه ســفال‬ ‫در چیــن تنهــا طــی ســالهای ‪ 700‬تــا ‪ 750‬م‪ .‬و فقــط بهعنــوان ظــروف آیینــی و تدفینــی‬ ‫اســتفاده میشــده و پــس از دورهی یــاد شــده تنهــا بــا تزئیــن لعابپاشــیده تولیــد و مصــرف‬ ‫َ‬ ‫میشــده اســت؛ لــذا اســتفاده از ظــروف نقشکنــده در گابــه همــراه بــا لعــاب پاشــیده در‬ ‫چیــن َنــه از نظــر زمانــی و َنــه از نظــر کاربــری بــا ظــروف بهدســت آمــده از ایــن گونــه در‬ ‫محوطههــای اســامی کــه کهنتریــن آنهــا مربــوط بــه اواخــر ســدهی ‪ 3‬و اوایــل ســدهی ‪4‬‬ ‫هـــ‪.‬ق‪ .‬اســت‪ ،‬تطابــق زمانــی نداشــته و وجــود ایــن خــاء زمانــی و کاربــردی بــه هیــچ عنــوان‬ ‫توجیهپذیر نبود (‪.)Watson, 1970: 35-42; Fehervari, 2000: 47; Grube, 1976: 86‬‬ ‫َ‬ ‫پــوپ همچنیــن بــرای نخســتینبار بــرای طبقهبنــدی انــواع ســفال گونــهی نقشکنــده در‬ ‫ِگابــه در ایــران تــاش کــرده و گروههــای ســهگانهای را پیشــنهاد داد‪ .‬او بــا شــرح و تبییــن‬ ‫گســترهی زمانــی ایــن گونــه در ســدههای ‪ 4‬تــا ‪ 8‬هـــ‪.‬ق‪ ،.‬آنهــا را بــه گروههــای زنجــان‬ ‫َ‬ ‫یــا آقکنــد‪ ،‬شــانلوه یــا گــروس‪ ،‬و آمــل طبقهبنــدی کــرد و نمونههــای منحصربهفــرد‬ ‫موجــود در موزههــا و یــا مجموعههــای هنــری را در قالــب گروههــای پیشــنهادی معرفــی‬ ‫نمــود (‪ .)Pope, 1939: 1505-1541‬پــوپ طبقهبنــدی خــود را براســاس ســفالینههای‬ ‫موجــود در موزههــا کــه از ســودا گران عتیقــه خریــداری شــده بــود‪ ،‬ارائــه کــرد و َنــه قطعــات‬ ‫و ســفالینههایی کــه از کاوشهــای علمــی بهدســت آمــده بــود؛ بههمیــن دلیــل‪ ،‬انتســاب‬ ‫محــل کشــف نمونههــای معرفــی شــده نیــز براســاس نظــر فروشــندگان عتیقــه بــود و َنــه‬ ‫بــر پایــهی اســتنادات علمــی‪ .‬از ســوی دیگــر‪ ،‬بــا بهدســت آمــدن ســفالینههای بیشــتر از‬ ‫کاوشهــای علمــی مناطــق مختلــف‪ ،‬ایــراد دیگــر طبقهبنــدی پــوپ آشــکارتر گردیــد؛ چرا کــه‬ ‫گروههــای پیشــنهادی پــوپ‪ ،‬تمامــی نمونههــا را دربــر نمیگرفــت و قابلیــت پوشــشدهی‬ ‫همــهی انــواع ایــن گونــه را نداشــت‪ .‬بهطــور مثــال‪ ،‬ســفالینههای اســگرافیاتویی کــه بــا‬ ‫لعــاب ســربی تکرنــگ پوشــش داده شــده بودنــد‪ ،‬در هیچیــک از گروههــای پــوپ جایــی‬ ‫نداشــتند؛ ایــن در حالــی بــود کــه بــا وجــود اذعــان پژوهشــگران بعــدی همچــون «فهــروری»‬ ‫بــر ایــن کاســتیها‪ ،‬همچنــان از طبقهبنــدی پــوپ بهعنــوان تنهــا طبقهبنــدی موجــود‬ ‫اســتفاده میشــد (‪.)Fehervari, 2000: 85‬‬ ‫بــا گســترش کاوش در محوطههــای اســامی در سراســر جهــان اســام و کشــف‬ ‫ً‬ ‫قطعــات زیــادی از ایــن گونــه معلــوم شــد کــه تقریبــا تمامــی محوطههــای تاریخــی مربــوط‬ ‫َ‬ ‫بــه ســدههای ‪ 4‬تــا ‪ 8‬هـــ‪.‬ق‪ .‬دارای قطعــات و نمونههــای گونــهی نقشکنــده در ِگابــه‬ ‫هســتند‪ ،‬آنݣݣچنانکــه پژوهشــگرانی چــون «لیــن» نــام ســفال گونــهی رایــج‪Lane, 1947:( 4‬‬ ‫‪ )25‬یــا «سوســتیل» نــام «ســفال گونــهی ســنتی جهــان اســام»‪ 5‬را بــرآن نهادنــد (‪Soustiel,‬‬ ‫‪ .)1985: 65‬آرتــور لیــن در کتــاب خــود ســفالهای اوایــل دورهی اســامی کــه در ســال‬ ‫‪ 1947‬م‪ .‬بــرای مــوزهی ویکتوریــا و آلبــرت بــه چــاپ رســاند در فصلــی مســتقل بــه شــرح‬ ‫َ‬ ‫ظروفــی پرداخــت کــه بــا اســگرافیاتو یــا تزئیــن نقشکنــده در ِگابــه در ایــران ســاخته شــده‬ ‫بودنــد؛ وی بــا نامیــدن ایــن گونــه بهنــام «ســفالهای رایــج جهــان اســام»‪ ،‬گروهــی را‬ ‫بــه گــروه ســهگانهی پــوپ افــزود‪ .‬ایــن گــروه‪ ،‬ظــروف فــات ایــران چــون ری یــا کرمــان‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫بودنــد کــه بنابــر عقیــدهی لیــن بــا تأثیرپذیــری از فلــزکاری دورهی ساســانی و صــدر اســام‬ ‫ســاخته شــده بودنــد (‪ .)Lane, 1947: 25-28‬پــس از وی‪ ،‬پژوهشــگرانی چــون «مهــدی‬ ‫بهرامــی» (بهرامــی‪« ،)48-54 :1327 ،‬جیمــز الــن» (‪Allan, 1971: 9-23; Idem,‬‬ ‫‪« ،)1991: 12‬رودلــف اشــنایدر» (;‪Schnyder, 1972: 189-197; Idem, 1974: 85-95‬‬ ‫‪ )Idem, 1979: 69-75‬و «ارنســت گروبــه» (‪Grube, 1991: 311-327; Idem, 1976:‬‬ ‫‪« ،)85- 111‬ژان سوســتیل» (‪« ،)Soustiel,1985: 65-74‬گــزا فهــروری» (‪Fehervari,‬‬ ‫‪ )2000: 81-91; Idem, 1973: 61-69; Idem, 1998: 29-37‬و «الیــور واتســون»‬ ‫(‪ )Watson, 2004: 253-271‬بــا در نظرگرفتــن اصــول کلــی طبقهبنــدی پــوپ و بــا معرفــی‬ ‫ً‬ ‫نمونههــای مختلــف از مناطــق متعــدد‪ ،‬ســعی در ارائــهی تاریــخ نســبتا دقیــق بــرای هــر‬ ‫یــک از گروههــا نمودنــد‪ .‬گروهــی دیگــر از پژوهشــگران نیــز بــا تمرکــز بــرروی نمونههــای‬ ‫مناطــق یــا محوطههــای خــاص بــا بســنده کــردن بــه توصیفــی مختصــر از نمونههــا‪ ،‬از‬ ‫ورود بــه مبحــث چالشبرانگیــز گروهبنــدی ســفالهای اســگرافیاتو‪ ،‬پرهیــز میکردنــد‪ .‬در‬ ‫ایــن راســتا میتــوان مطالعــات «دیویــد وایتهــاوس» در ســیراف (‪Whitehouse, 1968:‬‬ ‫‪« ،)1-22‬پیتــر مــورگان» و «لیثربــی» در ســیرجان (‪Morgan and Leatherby, 1987: 23-‬‬ ‫‪« ،)174‬کامبخشفــرد» در کنــگاور ( کامبخــش فــرد‪« ،) 295-300 :1374 ،‬ویلکینســون»‬ ‫در نیشــابور (‪« ،)Wilkinson, 1973: 55-89‬ترپتــو» در ری (‪،)Treptow, 2007: 36-46‬‬ ‫َ‬ ‫«گاردن» در لشــکریبازار (‪ )Gardin, , 1963: 123-146‬یــا «روزن‪-‬آیالــون» در شــوش‬ ‫(‪ )Rozen-Ayalon, 1974: 242‬و «ســرفراز» و «کیانــی» در تختســلیمان (ســرفراز و‬ ‫کیانــی‪ ،)103-105 :1347 ،‬موســویحاجی و همــکاران در بلوچســتان(مکران جنوبــی)‬ ‫(موســویحاجی و همــکاران‪ )137 :1392 ،‬و مرتضایــی و دهقــان در یــزد (مرتضایــی‪،‬‬ ‫میردهقــان‪ )1393:169 ،‬را نامبــرد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫واژهشناسی گونهی نقشکنده در گالبه‬ ‫َ‬ ‫در میــان پژوهشــگران دوران اســامی‪ ،‬فــن تزئینــی نقشکنــده در گابــه بــا واژههــای‬ ‫متعــددی چــون‪« :‬اســگرافیاتو»‪« ،6‬گرافیاتــو»‪« ،‬اســگرافیتو»‪« ،‬گرافیتــی» و یــا «گرافیتو» نامیده‬ ‫َ‬ ‫میشــود؛ ایــن واژه برگرفتــه از واژهی ایتالیایی«اســگرافیره» میباشــد کــه بــه معنــی «کنــدن»‬ ‫و «خراشــیدن» اســت (‪ .)Allan, 1991: 12‬در ابتدا واژهی اســگرافیاتو یا اســگرافیتو از ســوی‬ ‫پژوهشــگرانی کــه در زمینــهی ســفال کشــورهای اروپایــی مطالعــه مینمودنــد‪ ،‬بــرای نامیدن‬ ‫َ‬ ‫شــیوهی تزئیــن ســفالینههای نقشکنــده در ِگابــه اروپــا ‪-‬کــه بــه ســدههای ‪ 15‬تــا ‪ 18‬م‪.‬‬ ‫تعلــق داشــت‪ -‬بــهکار رفــت‪ ،‬در حالیکــه شــیوهی ســاخت ایــن ســفالها از جهــان اســام بــه‬ ‫کشــورهای اروپایــی منتقــل شــده اســت (‪.)Barber, 1907: 7-18‬‬ ‫گرچــه امــروزه برخــی از پژوهشــگران ایرانــی‪ ،‬بــرای فارسیســازی نــام ایــن گونــه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫اصطــاح «نقشکنــدهی زیرلعــاب» را بــرای ایــن شــیوه بــهکار میبرنــد‪ ،‬امــا ایــن اصطــاح‬ ‫بســیار کلــی بــوده و میتوانــد بــرای تمامــی انــواع گونههــای ســفال لعابــدار کــه دارای‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده نیــز هســتند‪ ،‬بــهکار رود؛ درحالیکــه تولیــد ســفالینههای نقشکنــده در‬ ‫َ‬ ‫گابــه‪ ،‬ویژگیهایــی متفــاوت بــا دیگــر ســفالینههای لعابــدار بــا تزئیــن کنــده دارد‪ .‬عناصــر‬ ‫اصلــی تشــکیلدهندهی ایــن گونــهی ســفال متشــکل اســت از ِگل ُرس معمولــی بــه‬ ‫‪177‬‬ ‫‪178‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫َ‬ ‫رنــگ نخــودی تــا قرمــز؛ پوشــش گلــی بهعنــوان بــوم جهــت اجــرای نقــش‪ ،‬کنــدن نقــش‬ ‫در داخــل ِگابــه و رســیدن بــه بدنــهی اصلــی ظــرف‪ ،‬و باالخــره اســتفاده از لعــاب فلــزی‬ ‫از جنــس ســرب بهصــورت شــفاف بیرنــگ یــا رنگــی (‪)Jenkins, 1983: 11‬؛ بنابرایــن‬ ‫مهمتریــن وجهتمایــز ایــن شــیوه و شــیوههای تزئینــی مشــابه در ســفالینههای لعابــدار‪،‬‬ ‫َ‬ ‫اســتفاده از ِگابــه (پوشــش گلــی) و کنــدن نقــش داخــل آن اســت؛ لــذا بهجــای واژهی‬ ‫َ‬ ‫التیــن اســگرافیاتو‪ ،‬اصطــاح «نقشکنــده در ِگابــه» بــرای ایــن شــیوهی تزئینــی پیشــنهاد‬ ‫َ‬ ‫میگــردد‪ .‬اصطــاح «نقشکنــده در ِگابــه» بــه ســادگی میتوانــد انتقالدهنــدهی مفهــوم‬ ‫َ‬ ‫تزئیــن بهکارگرفتــه شــده در ایــن گونــه باشــد؛ یعنــی نقشکنــدهای کــه درون لعــاب گلــی‬ ‫َ‬ ‫کنــده یــا تراشــیده شــده اســت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫چگونگی اجرای شیوهی تزئینی نقشکنده در ِگالبه‬ ‫پــس از فــرم دادن ظــرف و نیمهخشــک شــدن آن‪ ،‬ظــرف بــا ِگابهای(پوشــش گلــی) کــه‬ ‫ً‬ ‫معمــوال از ترکیــب گل ســفید و آب بهدســت میآیــد‪ ،‬پوشــانده میشــود‪ .‬پوشــش گلــی‬ ‫گاهــی بــه رنگهــای دیگــر همچــون شــیری و یــا نخــودی نیــز دیــده میشــود‪ .‬ســپس‬ ‫َ‬ ‫نقــش مــورد نظــر بــا ابــزاری تیــز در داخــل ِگابــه کنــده میشــود تــا بدنــهی اصلــی ظــرف‬ ‫ً‬ ‫کــه معمــوال بــا خمیــرهای نخــودی تــا قرمــز رنــگ ســاخته شــده‪ ،‬نمایــان گــردد‪ .‬در برخــی از‬ ‫َ‬ ‫ظــروف عاوهبــر نقشکنــده‪ ،‬رنگپــردازی بــا قلممــو بــا اســتفاده از لعابهــای مختلفــی‬ ‫همچــون ا کســید مــس‪ ،‬آهــن و منیزیــم جهــت تأ کیــد بــر نقــوش و یــا بهصــورت پاشــیده‬ ‫انجــام میگیــرد‪ .‬پــس از آن ظــرف بــا لعابــی فلــزی از جنــس ســرب بهصــورت شــفاف و‬ ‫بیرنــگ و گاه رنگــی‪ ،‬لعــابکاری میشــود و بدینترتیــب بــا نفــوذ لعــاب ســربی در نقــوش‬ ‫َ‬ ‫کنــده‪ ،‬ایــن بخشهــا تیرهرنگتــر بهنظــر رســیده و تفــاوت رنــگ مطلوبــی میــان طــرح و‬ ‫زمینــه ایجــاد میگــردد‪.‬‬ ‫َ‬ ‫طبقهبندی سفال گونهی نقشکنده در ِگالبه‬ ‫َ‬ ‫نخســتین قطعــات ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه در جهــان اســام از کاوشهــای‬ ‫ســامرا‪ 7‬طــی ســالهای ‪ 1911‬تــا ‪ 1913‬م‪ .‬بهدســت آمــد‪ .‬پــس از آن بــا گســترش کاوشهــای‬ ‫علمــی در پهنــهی فرهنگی‪-‬جغرافیایــی جهــان اســام‪ ،‬نمونههــای بیشــتر‪ ،‬متنوعتــر‬ ‫و حتــی کهنتــری از ایــن گونــه پیــدا شــد و باعــث گردیــد تــا نظــر پژوهشــگران بهســوی‬ ‫مطالعــات مربــوط بــه ایــن ســفال جلــب شــده و بررســیها و تحقیقــات در زمینههــای‬ ‫مختلفــی چــون پیشینهشناســی‪ ،‬فرمشناســی و طبقهبندیهــای ابتدایــی براســاس‬ ‫یافتههــا انجــام پذیــرد؛ گرچــه ایــن رونــد در ابتــدا از ســرعت مناســبی برخــوردار بــود‪ ،‬ولــی‬ ‫پــس از چندیــن دهــه (حــدود ‪ 1950‬م و پــس از آن) بــا وجــود کشــف نمونههــای جدیــد‬ ‫و کاوش میادیــن و مرا کــز عمــدهی تولیــدی متنــوع ایــن گونــه ســفال‪ ،‬رونــد مطالعــات بــا‬ ‫ُ‬ ‫کنــدی مواجهشــده و بهتدریــج محــدود بــه تکــرار گفتههــا و توصیــف صــرف نمونههــا و در‬ ‫نظــر گرفتــن همــان طبقهبندیهــای ناکارآمــد پیشــین گردیــد‪.‬‬ ‫چنانکــه یــاد شــد‪ ،‬پــوپ جهــت قاعدهمنــد نمــودن مطالعــات مربــوط بــه ایــن گونــه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ســه گــروه آقکنــد یــا زنجــان‪ ،‬آمــل و شــانلوه کردســتان‪ 8‬یــا گــروس را پیشــنهاد نمــود‪ .‬وی‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫اســاس طبقهبنــدی خــود را در هــر یــک از گروههــا‪ ،‬ســفالینههای موجــود در موزههــا و‬ ‫مجموعههــای هنــری قــرار داد کــه از کاوشهــای علمــی بهدســت نیامــده؛ اصــل و منشــأ‬ ‫پیدایــش هیچیــک بهدرســتی مشــخص نبــوده و توســط دالالن و ســودا گران آثــار عتیقــه‬ ‫بــه بــازار امــوال فرهنگــی عرضــه شــده بودنــد‪ .‬اشــیائی کــه در خوشــبینانهترین وجــه‪ ،‬تنهــا‬ ‫ایرانــی بــودن آنهــا را میشــد بــا قطعیــت پذیرفــت‪ .‬فــار غ از مشــخصات کلــی همچــون دارا‬ ‫َ‬ ‫بــودن خمیــرهی نخــودی یــا پوشــش گلــی‪ ،‬کنــدن یــا تراشــیدن نقــش در ِگابــه و باالخــره‬ ‫اســتفاده از لعــاب ســربی شــفاف بیرنــگ یــا رنگــی؛ پــوپ مشــخصات جزئیتــر هــر یــک از‬ ‫َ‬ ‫ایــن انــواع را بهصــورت کلــی بیــان کــرد؛ بهطــور مثــال‪ ،‬او مشــخصات ســفال نــوع آقکنــد‬ ‫(نــام روســتایی میــان زنجــان و میانــه) را اســتفاده از لعابهــای رنگــی زرد‪ ،‬قهــوهای‪ ،‬ســبز‬ ‫َ‬ ‫و بادمجانــی جهــت رنگپــردازی و نقــوش کنــده مترا کــم بــا تصویــر پرنــده یــا جانــوری در‬ ‫مرکــز ظــرف‪ ،‬عنــوان کــرد (‪)Pope, 1939: 1526-1529‬؛ همچنیــن وی ســفال نــوع آمــل را‬ ‫بــا زمینــهای روشــن و بــا رنگپــردازی ســبز بهصــورت غالــب و بــا مضامیــن تجریــدی چــون‬ ‫ُ‬ ‫امــواج یــا تصاویــر جانورانــی چــون ماهــی‪ ،‬غــاز یــا اردک توصیــف کــرده کــه در بیشــتر مــوارد بــا‬ ‫تزئیناتــی خطخطــی بهعنــوان ُپــر کنندههــای زمینــه همــراه اســت (‪)Ibid: 1536-1541‬‬ ‫کــه در نمونههایــی کــه پــس از آن و بهتدریــج از نواحــی مختلــف شــمال بهدســت آمــد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫لزومــا ایــن ویژگیهــا رعایــت نشــده بــود‪.‬‬ ‫ســومین گــروه نیــز کــه براســاس نــام پیشــنهادی هابســون‪« ،‬شــانلوه» (‪Hobson,‬‬ ‫‪ )1932: 24‬نامیــده میشــد؛ درواقــع نــام یکــی از شــیوههای بــهکار رفتــه در صنعــت و هنــر‬ ‫سنگتراشــی و فلــزکاری بــوده اســت (‪ .)Pope, 1939: 750,1352‬و پــوپ ایــن گــروه از‬ ‫ســفالینهها را «شــانلوهی کردســتان» نامیــد و ویژگیهــای کلــی آنرا بدینگونــه شــرح‬ ‫َ‬ ‫داد کــه در صنعــت ســفالگری و در قالــب ایــن شــیوه بهجــای کنــدن نقــوش در ِگابــه‪،‬‬ ‫پسزمینــهی اطــراف نقــوش در ِگابــه تراشــیده میشــود و بدینترتیــب نقــش مــورد نظــر‬ ‫بهصــورت نیمهبرجســته بهنظــر میرســد‪ .‬وی همچنیــن محــدودهی مکانــی ایــن گونــه‬ ‫را کردســتان و شــمال ایــران و نقــوش آنرا جانــوری و کتیبــهای ذکــر کــرد (‪Ibid: 1530-‬‬ ‫‪)1536‬؛ درحالیکــه در کاوشهــای مناطــق مختلــف ایــران همچــون شــهر کهــن جیرفــت‬ ‫در جنوبشــرق نیــز از نمونههــای ایــن گونــه بهدســت آمــد و نقــوش عاوهبــر نقــوش یــاد‬ ‫شــده توســط پــوپ‪ ،‬هندســی‪ ،‬گیاهــی و حتــی انســانی نیــز بــود‪.‬‬ ‫َ‬ ‫گرچــه ســه گــروه یــاد شــده بــه آقکنــد‪ ،‬آمــل یــا گــروس منتســب شــدهاند‪ ،‬امــا مبنــای‬ ‫ایــن انتســاب‪ ،‬نامهایــی اســت کــه تعــدادی از ســودا گران بــه هنــگام فــروش تعــدادی از‬ ‫ســفالینهها بــه موزههــا و مجموعههــا ذکــر کردهانــد و هیچگونــه ســند دیگــری در ایــن‬ ‫رابطــه وجــود نــدارد و براســاس تأ کیــد پژوهشــگرانی چــون فهــروری بهطــور قطــع ایــن‬ ‫مناطــق را در دورههــای مــورد نظــر (ســدههای ‪ 4‬تــا ‪ 7‬ه ـ‪.‬ق‪ ).‬نمیتــوان در زمــرهی مرا کــز‬ ‫تولیــدی ایــن گونــه بهشــمار آورد (‪.)Fehervari, 2000: 85‬‬ ‫َ‬ ‫بازنگری در طبقهبندی سفال گونهی اسگرافیاتو یا نقشکنده در ِگالبه‬ ‫گرچــه کســانی چــون فهــروری (‪ )Fehervari, 2000: 81-90‬و یــا واتســون (‪Watson,‬‬ ‫‪ )2004: 251-271‬یــک یــا چنــد گــروه دیگــر را بــه دســتهبندی پــوپ افزودهانــد‪ ،‬امــا‬ ‫‪179‬‬ ‫‪180‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫پژوهشــگران در پژوهشهــای مرتبــط بــا ایــن گونــه‪ ،‬همچنــان دســتهبندی اولیــهی‬ ‫پــوپ را بهعنــوان یــک طبقهبنــدی کلــی اســتفاده مینماینــد؛ بــا اینحــال ذکــر شــد کــه‬ ‫مبنــای ایــن طبقهبنــدی علمــی نبــوده و از شــیوهای یکدســت نیــز برخــوردار نیســت‪،‬‬ ‫آنچنانکــه هــر یــک از گروههــا نــام خــود را از یــک منطقــه یــا یــک فنــاوری اخــذ کردهانــد‬ ‫کــه پیشــینهای نامشــخص داشــته و قابــل اطــاق بــه تمامــی آثــار مربوطــه نیــز نیســت؛ لــذا‬ ‫نگارنــدگان بــا تکیــه بــر شــیوه و اجــرای شــیوهی تزئینــی و بهمنظــور ســاماندهی مطالعــات‬ ‫َ‬ ‫گونــهی نقشکنــده در گابــه و براســاس مطالعــات انجــام شــده و یافتههــای مرتبــط‬ ‫در مناطــق مختلــف ایــران‪ ،‬میتــوان ســه ســبک کلــی بــا زیــر بخشهایــی بــرای ســفال‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫گونــهی نقشکنــده در ِگابــه در ایــران درنظــر گرفــت؛ ‪ -1‬ســبک نقشکنــدهی خطــی در‬ ‫َ‬ ‫گابــه بــا چهــار زیــر مجموعــه کــه بزرگتریــن و کلیتریــن ســبک ســفال نقشکنــده در گابــه‬ ‫َ‬ ‫اســت‪ -2 .‬ســبک گابهتراشــی یــا شــانلوه؛ و ‪ -3‬ســبک نقشکنــدهی خطــی و گابهتراشــی‬ ‫بهصــورت ترکیبــی‪ ،‬کــه ایــن دو ســبک متأخــر فاقــد زیــر مجموعــه هســتند (نمــودار ‪.)1‬‬ ‫نمــودار ‪ .1‬ســبکهای مختلــف ســفال گونــهی‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در گالبــهی ایــران (نگارنــدگان‪.)1387 ،‬‬ ‫َ‬ ‫‪ -1‬سبک نقشکندهی خطی در ِگالبه‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه دربــر گیرنــدهی ســفالینههایی میباشــد کــه نقــوش تزئینــی‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫کنــدهی آنهــا بهصــورت خطــوط باریــک و توســط ابــزاری بــا ســر ظریــف در ِگابــه کنــده‬ ‫ً‬ ‫بیشــتر نقــوش‪ ،‬هندســی‪ ،‬گیاهی‪-‬اســلیمی و گاه‬ ‫شــده اســت‪ .‬در ایــن ســبک معمــوال‬ ‫ِ‬ ‫ً‬ ‫جانــوری هســتند‪ .‬آرایههــا در ایــن ســبک‪ ،‬معمــوال بــر روی ظروفــی بــا فــرم و اشــکال بــاز‬ ‫همچــون کاســهها و بشــقابها اجــرا میشــده اســت‪ .‬ایــن گــروه بهدلیــل تنــوع زیــاد بــه‬ ‫چهــار زیــر گــروه تقســیم میشــود کــه از نظــر تقــدم و تأخــر زمانــی بدینترتیــب هســتند‪:‬‬ ‫َ‬ ‫گــروه یــک‪ ،‬نقشکنــدهی خطــی بــا لعــاب پاشــیده‪ :‬در ایــن گــروه‪ ،‬دو شــیوهی‬ ‫َ‬ ‫تزئینــی نقشکنــده و لعابپاشــیده بــا هــم بــرروی ســفالینه اجــرا شــده اســت‪.‬‬ ‫رنگپــردازی و پاشــههای لعــاب در ایــن گونــه بــا رنگهــای زرد طایــی‪ ،‬قهــوهای و ســبز‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫در طیفهــای متنــوع و بهصــورت کامــا نامنظــم و یــا نیمهمنظــم و معمــوال مســتقل از‬ ‫َ‬ ‫نقــوش کنــده روی ظــرف پاشــیده میشــدند‪ .‬فهــروری و واتســون معتقدنــد کــه در اواخــر‬ ‫َ‬ ‫ســدهی ‪ 3‬هـ‪.‬ق‪ .‬در ســرزمینهای اســامی شــیوهی تزئینــی نقشکنــده در ِگابــه‪ ،‬انــدک‬ ‫انــدک جایگزیــن فــن لعــاب پاشــیده شــده اســت (‪Fehervari, 1998: 29; Watson,‬‬ ‫َ‬ ‫‪ )2004: 41‬و بههمیــن دلیــل بســیاری از ظــروف نقشکنــده در ِگابــهی اولیــه (متعلــق‬ ‫بــه ســدههای ‪ 3‬و ‪ 4‬ه ـ‪.‬ق‪ ).‬همــراه بــا شــیوهی تزئینــی لعابپاشــیده دیــده میشــوند‪.‬‬ ‫ایــن امــر در مطالعــات ســفالینههای محوطههایــی چــون شــوش یــا تختســلیمان‪ ،‬و‬ ‫نیشــابور در ایــران بهوضــوح قابــل رؤیــت اســت (‪Schnyder, 1974: 90-91; Kervran,‬‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫‪ 1977: 90; Wilkinson, 1973: 74-88‬و کیانــی‪)192 :1380 ،‬؛ بنابرایــن آثــار قــرار‬ ‫گرفتــه در ایــن گــروه را میتــوان از کهنتریــن نمونههــای تولیــد شــدهی گونــهی‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــده در ِگابــه دانســت‪ .‬الزم بــه ذکــر اســت کــه طــی ســدههای بعــدی‪ ،‬اســتفاده‬ ‫از ایــن ســبک همچنــان ادامــه مییابــد‪ ،‬امــا بهدلیــل پدیــد آمــدن ســبکهای دیگــر‪ ،‬از‬ ‫کمیــت آن بهصــورت قابلماحظــهای کاســته میشــود (تصاویــر ‪ 1‬و ‪.)2‬‬ ‫َ‬ ‫گــروه دو‪ ،‬نقشکنــدهی خطــی ســاده‪ :‬در ایــن گــروه‪ ،‬تنهــا یــك فنــاوری تزئینــی کــه‬ ‫َ‬ ‫همــان نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه اســت بــرروی ظــرف ایجــاد شــده و ســپس ظــرف بــا‬ ‫ً‬ ‫لعــاب شــفاف بیرنــگ و گاه تکرنــگ ســربی (معمــوال ســبز یــا قهــوهای رنــگ) پوشــیده‬ ‫ً‬ ‫میشــود؛ بــر همیــن اســاس‪ ،‬معمــوال رنــگ خمیــرهی بدنــهی ظــروف‪ ،‬نخــودی روشــن‬ ‫َ‬ ‫درنظــر گرفتــه میشــد تــا نقــوش کنــدهی خطــی بــرروی ســطح ظــرف‪ ،‬واضحتــر بهنظــر‬ ‫َ‬ ‫برســند‪ .‬همچنیــن در ایــن گــروه از رنگپــردازی بــا لعابهــای رنگــی روی خطــوط کنــده‬ ‫شــده‪ ،‬خبــری نیســت و بهدلیــل تفــاوت رنــگ کمتــر میــان نقــش و پسزمینــه‪ ،‬برجســتگی‬ ‫نقــوش در ایــن گــروه کمتــر از دیگــر گروههــا اســت (تصاویــر ‪ 3‬و ‪.)4‬‬ ‫َ‬ ‫بهدلیــل شــباهت نقــوش کنــدهی اجــرا شــده در ایــن گــروه بــه تزئینــات فلــزکاری پیــش‬ ‫از اســام و ســدههای نخســتین اســامی‪ ،‬ا کثریــت پژوهشــگران بــر تأثیــر فنــون و نقــوش‬ ‫فلــزکاری بــر ایــن گونــه تأ کیــد دارنــد‪ .‬ایــن ظــروف بیشــتر بــا نقــوش هندســی‪ ،‬بهویــژه دوایــر‬ ‫تزئیــن شــدهاند (‪،)Schnyder, 1972: 195; Lane, 1947: 25; Watson, 2004: 254‬‬ ‫(تصویــر ‪ .)5‬آثــار ســاخته شــده در قالــب ایــن گــروه بیشــتر بــه اواخــر ســدهی ‪ 4‬تــا ‪ 6‬هـ‪.‬ق‪.‬‬ ‫َ‬ ‫متعلــق بــوده و میتــوان آنهــا را بعــد از گــروه نقشکنــدهی خطــی بــا لعــاب پاشــیده‪ ،‬از‬ ‫َ‬ ‫کهنتریــن نمونههــای ســفالینههای نقشکنــدهی در گابــه بهشــمار آورد‪ .‬ســفالهای‬ ‫ایــن زیرگــروه بیشــتر از هــر منطقــهی دیگــری‪ ،‬از مرا کــز کهــن ســفالگری همچــون ری‪،‬‬ ‫نیشــابور و بامیــان بهدســت آمــده اســت (‪.)Fehervari, 2000: 81-85‬‬ ‫َ‬ ‫گــروه ســه‪ ،‬نقشکنــده خطــی بــا رنگپــردازی تکرنــگ یــا دو رنــگ‪ :‬ایــن گــروه در‬ ‫ً‬ ‫برگیرنــدهی ظروفــی اســت کــه معمــوال دارای زمینــهای روشــن همچــون شــیری‪ ،‬یــا شــیری‬ ‫َ‬ ‫بــا تهرنــگ ســبز بــوده و روی ایــن پسزمینــه‪ ،‬نقــوش کنــده ایجــاد شــده و ســپس بــا یــک یــا‬ ‫دو رنــگ غالــب از میــان طیفهــای رنــگ ســبز یــا قهــوهای (بــا غلبــهی رنــگ ســبز در بیشــتر‬ ‫مــوارد)‪ ،‬روی ظــرف رنگپــردازی و نقاشــی میشــود‪ .‬رنگپــردازی بــا قلممــو و بــا اســتفاده‬ ‫از ا کســید فلزاتــی همچــون مــس‪ ،‬آهــن و منیزیــم صــورت میگرفتــه اســت‪ .‬رنگهــا بــرای‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫تأ کیــد بــر نقــوش و بــه دو صــورت مســتقل و جــدا از نقشکنــده‪ ،‬و یــا روی خطــوط کنــده‬ ‫بــهکار میرفتــه اســت (تصاویــر ‪ 6‬و ‪.)7‬‬ ‫َ‬ ‫گــروه چهــار‪ ،‬نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی رنگارنــگ‪ :‬در ایــن گــروه عاوهبــر‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫کنــدن نقــوش در گابــه‪ ،‬رنگپــردازی بــا بیــش از دو رنــگ کــه معمــوال طیــف رنگهای ســبز‪،‬‬ ‫قهــوهای‪ ،‬بادمجانــی و بهویــژه زرد طایــی و شــکاتی (بــا غلبــهی رنــگ طایــی و قهــوهای در‬ ‫ً‬ ‫بیشــتر مــوارد) هســتند‪ ،‬انجــام میشــده اســت‪ .‬ایــن رنگهــا معمــوال روشــنتر از رنگهــای‬ ‫بــهکار رفتــه در گــروه پیشــین بــوده و بــا اجــرا بــرروی پسزمینــهی شــیری‪ ،‬در مجمــوع طیــف‬ ‫رنگــی متنوعتــری را بــه نمایــش میگذارنــد؛ همچنیــن رنگپــردازی در ایــن گــروه بیشــتر‬ ‫َ‬ ‫بــرروی نقــوش کنــده و بهمنظــور تأ کیــد بــر آنــان‪ ،‬اجــرا میشــده اســت (تصاویــر ‪ 8‬و ‪.)9‬‬ ‫‪181‬‬ ‫تصویــر ‪ .1‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی‬ ‫در گالبــه همــراه بــا لعابپاشــیده‪ ،‬نیشــابور‪،‬‬ ‫ســدههای ‪ 3‬یــا ‪ 4‬هـ‪.‬ق‪ ،.‬مجموعــهی ناصــر خلیلــی‬ ‫(‪.)Wilkinson, 1973: pl.4‬‬ ‫تصویــر ‪ .2‬ســفالینهی نقشکنــده در گالبــه‬ ‫همــراه بــا لعابپاشــیده‪ ،‬گــرگان حوضــهی کاســپین‬ ‫(کیانــی‪.)192 :1379 ،‬‬ ‫تصویــر ‪ .3‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی ســاده‬ ‫بــا لعــاب بیرنــگ‪ ،‬ری‪ ،‬ســدهی ‪ 4‬ه ـ‪.‬ق (‪Treptow,‬‬ ‫‪.)2007: p. 37‬‬ ‫‪182‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫َ‬ ‫تصویــر ‪ .4‬ســفالینهی نقشکنــده خطــی ســاده بــا‬ ‫لعــاب تکرنــگ؛ بامیــان‪ ،‬ســدهی ‪ 6‬هـ‪.‬ق‪Grube,( .‬‬ ‫‪.)1994: Pic. 372‬‬ ‫بــه علــل سبکشــناختی و پیشــرفت در بهرهگیــری از فنــون متعــدد در دو گــروه ‪ 3‬و ‪4‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫(نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی تکرنــگ یــا دو رنــگ‪ ،‬و نقشکنــدهی خطــی بــا‬ ‫رنگپــردازی رنگارنــگ)‪ ،‬میتــوان آنهــا را مربــوط بــه ســدههای ‪ 5‬تــا ‪ 7‬ه ـ‪.‬ق‪ .‬دانســت‬ ‫کــه در کنــار دیگــر گروههــا بــه حیــات خــود ادامــه دادهانــد‪ .‬اســتفاده از رنگپــردازی در ایــن‬ ‫گروههــا بــا تأثیرپذیــری از فــن نقاشــی ِگابــهای‪ 9‬صــورت گرفتــه اســت‪ .‬نقاشــی گابــهای‬ ‫َ‬ ‫همزمــان بــا شــیوهی نقشکنــده در ِگابــه در ابتــدا در بخشهــای شمالشــرقی‪ ،‬شــرقی‬ ‫و جنوبشــرقی ایــران و مرا کــزی همچــون‪ :‬نیشــابور‪ ،‬ســمرقند‪ ،‬لشــگریبازار یــا جیرفــت‬ ‫کــه از عمــدهی مرا کــز تولیــدی گونــهی نقاشــی گابــهای در ســدهی ‪ 4‬و ‪ 5‬هـ‪.‬ق‪ .‬بودهانــد‪،‬‬ ‫رایــج بــوده اســت‪ .‬بــا کشــف خمیــرهی بــدل چینــی‪ 10‬در اواخــر ســدهی ‪ 5‬و اوایــل ســدهی‬ ‫‪ 6‬ه ـ‪.‬ق‪ )Watson, 2004: 25( .‬شــیوهی تزئینــی نقاشــی گابــهای جــای خــود را بــه فــن‬ ‫نقاشــی زیــر لعــاب‪ 11‬داد (شــاطری‪.)147 ،70 :1388 ،‬‬ ‫‪ -2‬سبک ِگالبهتراشی‬ ‫تصویــر ‪ .5‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی ســاده‬ ‫ً‬ ‫بــا تأثیرپذیــری از هنــر فلــزکاری؛ احتمــاال خراســان‪،‬‬ ‫ســدههای ‪ 5‬و ‪ 6‬ه ـ‪.‬ق‪ ،.‬مجموعــهی ناصــر خلیلــی‬ ‫(‪.)Grube, 1994: Pic. 130‬‬ ‫تصویــر ‪ .6‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی روی‬ ‫ِگالبــه بــا رنگپــردازی دورنــگ؛ بامیــان‪ ،‬ســدهی ‪6‬‬ ‫ه ـ‪.‬ق‪ ،.‬مجموعــهی ناصــر خلیلــی (‪Grube, 1994:‬‬ ‫‪.)Pic. 340‬‬ ‫ایــن شــیوهی تزئینــی در حقیقــت همــان فــن شــانلوه یــا گــروس میباشــد کــه‬ ‫نخســتینبار هابســون در هنــر ســفالگری از آن نــام بــرد ( ‪،)Hobson, 1932: 24‬‬ ‫ولــی از آنجاییکــه ایــن فــن در بســیاری از محوطههــای اســامی بهویــژه در ایــران‬ ‫اســتفاده شــده اســت‪ ،‬بــه کاربــردن نــام «شــانلوه» کــه واژهای فرانســوی و بهمعنــی‬ ‫«کنــدن زمیــن» اخــذ شــده‪ ،‬چنــدان مناســب نبــوده و مناســبتر اســت کــه واژهی‬ ‫فارســی ِ«گابهتراشــی» بهعنــوان معــادل ایــن واژه بــرای ایــن فــن تزئینــی بــهکار‬ ‫رود‪ .‬ایــن ســفال همچنیــن بهدلیــل داشــتن مضامیــن جانــوری یــا انســانی از ســوی‬ ‫ســودا گران فرانســوی بــه ســفال نــو ع «گبــری‪ :‬نیــز شــهرت یافتــه اســت ( ‪Pezard,‬‬ ‫‪ .)1920: 45; Pope, 1939: 1532‬در مرحلــهی تزئیــن ســفالینههای ایــن ســبک‪،‬‬ ‫ً‬ ‫معمــوال از ِگابــهای غلیظتــر اســتفاده میشــده و پسزمینــهی نقــش توســط ابــزاری‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بــا ســری پهنتــر ‪-‬نســبت بــه ابــزاری کــه جهــت کنــدن نقوشکنــدهی خطــی اســتفاده‬ ‫میشــود‪ -‬و بــا عمــق بیشــتر تراشــیده میشــود‪ .‬بیشــتر نقــوش بــهکار رفتــه در ایــن‬ ‫ســبک بهترتیــب اولویــت‪ :‬جانوری‪-‬اســاطیری‪ ،‬انســانی‪ ،‬کتیبــهای و گیاهی‪-‬اســلیمی‬ ‫ً‬ ‫اســت و ظــرف معمــوال بــا لعابهــای ســربی بــه رنــگ ســبز و یــا قهــوهای پوشــش داده‬ ‫میشــود‪ .‬ایــن گــروه از ســفالینه بهدلیــل کیفیــت هنــری ویــژهی خــود‪ ،‬بهعنــوان‬ ‫ســفالینههای ارزشــمند و تجماتــی محســوب میشــده ( ‪ )Pope, 1939: 1530‬و ایــن‬ ‫امــر‪ ،‬مضامیــن و نقــوش اســاطیری‪ ،‬حماســی یــا دربــاری تصویــر شــده بــر ا کثــر ایــن‬ ‫ظــروف را نیــز توجیــه مینمایــد‪.‬‬ ‫فــرم و شــکل ظروفــی کــه بــا فــن گابهتراشــی تزئیــن شــده تنــوع بیشــتری نســبت بــه‬ ‫گونــهی خطــی دارد؛ بدینترتیــب فــن تزئینــی یــاد شــده عاوهبــر اینکــه روی ظــروف بــا‬ ‫اشــکال بــاز همچــون کاســهها و بشــقابها‪ ،‬روی ظــروف بــا فــرم و اشــکال بســته همچــون‬ ‫کوزههــا و آبخوریهــا و یــا اشــکال گوناگــون چــون ظــروف چندخانــه‪ 12‬یــا پاکهــا یــا‬ ‫دیوارکوبهــای تزئینــی نیــز بــهکار رفتــه اســت‪ ،‬ولــی رایجتریــن و غالبتریــن فــرم در ایــن‬ ‫گــروه همچنــان کاســه و بشــقاب اســت‪.‬‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫عــدم حضــور نمونههــای مناســب تاریــخدار در ایــن گــروه همــواره موجــب اختافنظــر‬ ‫میــان پژوهشــگران در تاریخگــذاری شــده اســت؛ چنانکــه «اشــنایدر» پیدایــش ایــن گــروه‬ ‫را در پــی حضــور شــاهان ســلجوقی در ســدهی ‪ 5‬ه ـ‪.‬ق‪ .‬دانســته و دامنــهی گســترش آنرا‬ ‫از شــرق بهســوی غــرب دانســته و معتقــد اســت ایــن شــیوهی تزئینــی پــس از راه یافتــن بــه‬ ‫مناطــق غربــی بیشــتر در مرا کــز عمــدهی مذهبی‪-‬سیاســی ایــران پیــش از اســام همچــون‪:‬‬ ‫تختســلیمان‪ ،‬کنــگاور‪ ،‬ارومیــه (شــیختپه) و محوطههــای دیگــری کــه امــروزه در همــدان‬ ‫گســترده شــدهاند (‪schnyder, 1972: 196-194‬؛ محمــدی و شــعبانی‪.)142 :1395 ،‬‬ ‫«سوســتیل» و «گروبــه» آثــار ســاخته شــده در قالــب ایــن ســبک را متعلــق بــه ســدههای ‪ 5‬و‬ ‫‪ 6‬هــ‪.‬ق‪ .‬دانســتهاند (‪ ،)Soustiel, 1985: 65-68; Grube, 1994: 115-116‬امــا «لیــن»‬ ‫آنهــا را متعلــق بــه ســدههای ‪ 6‬و ‪ 7‬هــ‪.‬ق‪ )Lane,1947: Pic. 31-32( .‬میدانــد؛ ولــی‬ ‫آزمایشــات ترمولومینســانس بــرروی نمونههــای بهدســت آمــده از المــوت نشــان داد کــه‬ ‫فــن گابهتراشــی تــا ســدهی ‪ 10‬و ‪ 11‬ه ـ‪.‬ق‪ .‬نیــز در برخــی مناطــق ســاخته میشــده اســت‬ ‫(شــاطری‪ .)154-150 :1388 ،‬درمجمــوع آنچــه مشــخص اســت‪ ،‬ایــن فــن تزئینــی بــه‬ ‫َ‬ ‫فاصلــهی زمانــی اندکــی از ســبک نقشکنــدهی خطــی پدیــد آمــده و همزمــان بــا آن و در‬ ‫همــان کانونهــا تولیــد میشــده اســت (تصاویــر ‪ 10‬تــا ‪.)13‬‬ ‫‪183‬‬ ‫تصویــر ‪ .7‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی روی‬ ‫ِگالبــه بــا رنگپــردازی دورنــگ؛ المــوت‪ ،‬ســدهی ‪5‬‬ ‫ه ـ‪.‬ق‪( .‬نگارنــدگان‪.)1387 ،‬‬ ‫َ‬ ‫‪ -3‬سبک نقشکندهی ترکیبی (خطی و ِگالبهتراشی)‬ ‫در ایــن ســبک‪ ،‬دو تزئیــن نقشکنــدهی خطــیدر ِگابــه‪ ،‬و ِگابهتراشــی بهصــورت ترکیبــی‬ ‫و در کنــار هــم بــهکار رفتهانــد‪ .‬گرچــه گروبــه معتقــد اســت کــه تعــداد ظروفــی کــه از تزئیــن‬ ‫َ‬ ‫تلفیقــی نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه و ِگابهتراشــی طــی ســدههای ‪ 5‬تــا ‪ 7‬هــ‪.‬ق‪،.‬‬ ‫بهــره بردهانــد‪ ،‬بســیار نــادر و انــدک اســت (‪)Grube, 1994: 116‬؛ ولــی در ســالهای‬ ‫اخیــر تعــداد ظــروف بهدســت آمــده از ایــن ســبک در کاوشهــای باستانشناســی‪،‬‬ ‫بهویــژه در محوطههایــی همچــون‪ :‬تختســلیمان (ســرفراز‪106 :1347 ،‬؛ ‪Naumann,‬‬ ‫‪ ،)1976: Nr. 90, 95; Schnyder, 1972: 194‬نیشــابور (‪،)Wilkinson, 1973: 252‬‬ ‫المــوت (شــاطری‪ )141-145 :1388 ،‬و یــا لشــگریبازار (‪،)Gardin, 1963: Pic. 470‬‬ ‫نشــاندهندهی رواج ایــن شــیوهی تزئینــی در ایــن دوران بــوده اســت (تصاویــر ‪ 13‬و‬ ‫‪.)14‬‬ ‫َ‬ ‫بهنظــر میرســد میتــوان بــا بررســی گروههــای ســفالینهی نقشکنــده در گابــه و‬ ‫زیرمجموعههــای آن کــه از کاوشهــای علمــی و بررســیهای باستانشــناختی نواحــی‬ ‫و مناطــق مختلــف ایــران بهدســت آمــده و اطاعــات مربــوط بــه آنــان منتشــر شــده اســت؛‬ ‫چندیــن حــوزهی جغرافیایی‪-‬فرهنگــی از نظــر ســاخت و تولیــد ســفالینه در داخــل ایــران‬ ‫درنظــر گرفــت‪ .‬ایــن حوزهبنــدی براســاس شــاخصههایی چــون‪ :‬تشــابهات در اشــکال‬ ‫و فرمهــا‪ ،‬نقــوش‪ ،‬مضامیــن و ترکیببنــدی نقــوش ســفالینهها‪ ،‬همچنیــن گســترهی‬ ‫زمانــی هــر یــک از گونههــا قابــل تفکیــک اســت‪ .‬مطالعــات نشــان میدهــد در برخــی از‬ ‫ایــن حوزههــا همزمــان دو یــا چنــد زیرگــروه از انــواع ســفالینههای گونــهی نقشکنــده در‬ ‫گابــه مــورد اســتفاده بــوده اســت و در بســیاری از مــوارد ایــن گروههــا همپوشــانی زمانــی‬ ‫داشــتهاند‪ .‬بــا توجــه بــه گســتردگی جغرافیایــی و پیچیدگیهــای فرهنگــی مناطــق مختلــف‬ ‫تصویــر ‪ .8‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی در‬ ‫ِگالبــه بــا لعــاب رنگارنــگ؛ ایــران‪ ،‬ســدۀ ‪ 5‬و ‪ 6‬ه‪.‬ق‪،.‬‬ ‫مجموعــهی کلکیــان (‪.)Soustiel, 1985: Pl. 61‬‬ ‫تصویــر ‪ .9‬ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی در‬ ‫ِگالبــه بــا لعــاب رنگارنــگ؛ ایــران‪ ،‬ســدهی ‪ 6‬ه ـ‪.‬ق‪،.‬‬ ‫(گروبــه‪ :1384 ،‬تصویــر ‪.)124‬‬ ‫‪184‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫َ‬ ‫ایــران‪ ،‬حوزهبنــدی دقیــق ســفالینهی نقشکنــده نیازمنــد پژوهشــی گســترده و بررســی و‬ ‫مطالعــهی کلیــهی یافتههــا‪ ،‬گزارشهــا و نشــریات محوطههــای عمــده در سراســر ایــران‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫تاریخگذاری سفال گونهی نقشکنده در گالبه‬ ‫تصویــر ‪ .10‬ســفالینهی گالبهتراشــی؛ جیرفــت‪،‬‬ ‫ســدهی ‪ 5‬ه ـ‪.‬ق‪( .‬نگارنــدگان‪.)1387 ،‬‬ ‫تصویــر ‪ .11‬ســفالینهی گالبهتراشــی؛ کنــگاور‪،‬‬ ‫ســدهی ‪ 5‬ه ـ‪.‬ق‪( .‬کریمــی و کیانــی‪.)161 :1364 ،‬‬ ‫پژوهشــگران نــامآوری چــون‪ :‬فهــروری‪ ،‬الــن‪ ،‬گروبــه‪ ،‬سوســتیل و اشــنایدر‪ ،‬همگــی‬ ‫َ‬ ‫معتقدنــد کــه ســفالینهی گونــهی نقشکنــده در ِگابــه و زیــر گروههــای وابســته بــه آن‬ ‫در ســرزمینهای اســامی‪ ،‬در محــدودهی زمانــی میــان اواخــر ســدهی ‪ 3‬تــا ‪ 7‬هــ‪.‬ق‪.‬‬ ‫بهصــورت گســترده تولیــد و عرضــه میشــده اســت و همزمــان بــا هجــوم اقــوام مغــول‬ ‫بهســوی ســرزمینهای اســامی در ســدهی ‪ 7‬ه ـ‪.‬ق‪ .‬ســاخت ایــن گونــهی ســفال از رونــق‬ ‫افتــاده و تولیــد آن متوقــف شــده و ســاخت و تولیــد ایــن گونــه جــای خــود را بــه گونههــای‬ ‫دیگــری چــون لکابــی‪ 13‬و یــا ســیلوئت‪ 14‬داده اســت (‪Soustiel, 1985: 124; Watson,‬‬ ‫‪.)2000: 56, 234; Curatola, 2006: 178‬‬ ‫نقــوش در ســفالینههای گونــهی لکابــی ‪-‬کــه بــا نــام «ســفال بــا تزئینــات حکاکــی» نیــز‬ ‫نامیــده میشــوند‪ -‬هماننــد ســفال گونــهی نقشکنــدهی در گابــه‪ ،‬بــر بدنــهی ظــرف حــك‬ ‫َ‬ ‫و کنــده میشــوند بــا ایــن تفــاوت عمــده کــه خمیــرهی ایــن ســفالینهها از نــوع بــدل چینــی‬ ‫بــوده؛ لــذا نیــاز بــه اســتفاده از گابــه در ایــن ســفالینهها نیســت‪ .‬در ســفال نــوع لکابــی در‬ ‫َ‬ ‫بیشــتر مــوارد تصویــر پرنــده و یــا جانــوری در مرکــز ظــرف کنــده شــده و بــا لعابهــای فلــزی‬ ‫روی ایــن نقــوش کنــده‪ ،‬رنگپــردازی شــده اســت‪ .‬از آنجاییکــه ســاخت ایــن ســفالها‬ ‫بیشــتر در ســدههای ‪ 6‬و ‪ 7‬هــ‪.‬ق‪ .‬رایــج میشــود‪ ،‬پژوهشــگران‪ ،‬ســاخت ایــن گونــه را در‬ ‫َ‬ ‫ادامــهی ســاخت ســفالینههای نقشکنــده در گابــه میداننــد (‪.)Soustiel, 1985: 124‬‬ ‫ظــروف گونــهی ســیلوئت ‪-‬کــه گاه بــا نــام «ســایهنما» و یــا «حکاکــی گابــهای» نامیــده‬ ‫میشــود‪ -‬نیــز بــا خمیــرهی بــدل چینــی ســاخته شــده و بــا گابــهای بــه رنــگ ســیاه پوشــیده‬ ‫َ‬ ‫میشــدند‪ .‬نقــوش در ایــن ســفالینهها بــه شــیوهی گابهتراشــی و بــا کنــدن پسزمینــه و‬ ‫نمایــان شــدن زمینــهی ســفید‪ ،‬ایجــاد شــده و ســپس بــا لعابــی شــفاف و بیرنــگ و یــا بــه‬ ‫رنــگ فیــروزهای پوشــیده میشــدند‪ .‬ایــن گونــهی ســفال نیــز همچــون گونــهی لکابــی‪،‬‬ ‫بیشــتر در ســدهی ‪ 6‬و ‪ 7‬هـ‪.‬ق‪ .‬رواج مییابــد‪ ،‬بههمیــن دلیــل ســاخت ایــن گونــهی ســفال‬ ‫را نیــز در ادامــهی ســاخت گونــهی گابهتراشــی دانســتهاند (;‪Allan, 1974: 16-21‬‬ ‫‪Schnyder, 1972: 195-197; Fehervari, 1973: 62; Idem, 2000: 81; Soustiel,‬‬ ‫تصویــر ‪ .12‬ســفالینهی گالبهتراشــی؛‬ ‫تختســلیمان‪ ،‬ســدهی ‪ 5‬ه ـ‪.‬ق‪Naumann,( .‬‬ ‫‪.)1976: 95‬‬ ‫‪.)1985: 65-74; Grube, 1994: 115-117‬‬ ‫َ‬ ‫نــدج (تپــهی کاســهگران) و یــا دژ‬ ‫پژوهشهــای اخیــر در محوطههایــی همچــون ا ِ‬ ‫حســن صبــاح در منطقــهی المــوت قزویــن‪ ،‬بــا تکیهبــر مطالعــات فرمشناســی و آزمایشــات‬ ‫َ‬ ‫ســالیابی ترمولومینســانس‪ ،15‬تــداوم تولیــد گســتردهی گونــهی نقشکنــده در گابــه را‬ ‫حداقــل تــا ســدهی ‪ 11‬هــ‪.‬ق‪ .‬و همزمــان بــا دورهی صفــوی ثابــت نمــوده اســت‪ ،‬یعنــی‬ ‫چندیــن ســده پــس از زمــان درنظــر گرفتــه شــده بــرای تولیــد ایــن گونــه (شــاطری‪:1388 ،‬‬ ‫َ‬ ‫‪)150-154‬؛ بدینترتیــب ســاخت و تولیــد ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه همزمــان بــا‬ ‫هجــوم اقــوام مغــول متوقــف نشــده و حداقــل در برخــی میادیــن عمــدهی ایران ادامــه یافته‬ ‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‪...‬‬ ‫‪185‬‬ ‫اســت‪ .‬احتمــال دارد بــا گســترش مطالعــات و انجــام پژوهشهــای مرتبــط بــا تاریخگــذاری‬ ‫ایــن گونــه‪ ،‬تــداوم تولیــد و مصــرف آن در دیگــر محوطههــا نیــز بــه اثبــات برســد؛ لــذا در‬ ‫مطالعــات ســفال دورهی اســامی‪ ،‬تاریخگــذاری ایــن گونــه نیــز نیازمنــد تغییــر و تجدیدنظــر‬ ‫اساســی اســت‪.‬‬ ‫نتیجهگیری‬ ‫اواخــر ســدهی ‪ 3‬و اوائــل ســدهی ‪ 4‬هــ‪.‬ق‪ .‬صنعــت ســفالگری بــا پدیــدهای َنهچنــدان‬ ‫نویــن امــا رو بــه رشــد مواجــه شــد و آن تلفیــق و ترکیــب چنــد فــن تزئینــی در شــکلی واحــد‬ ‫َ‬ ‫بــود‪ .‬شــیوههای تزئینــی چــون‪ :‬نقشکنــده‪ ،‬اســتفاده از پوشــش گلــی یــا ِگابــه‪ ،‬نقاشــی‬ ‫ِگابــهای‪ ،‬لعابپاشــیده‪ ،‬و لعــابکاری بــا اســتفاده از ا کســید فلــزات؛ گرچــه ارتبــاط نزدیــک‬ ‫َ‬ ‫میــان ایــن شــیوههای تزئینــی در ابتــدا در گونــهی نقشکنــده در ِگابــه یــا اســگرافیاتو بــه‬ ‫ظهــور رســید‪ ،‬ولــی بــا گســترش صنعــت ســفالگری از ســدهی ‪ 6‬هـ‪.‬ق‪ .‬بــه بعــد ایــن شــیوهی‬ ‫تزئینــی در قالــب شــیوههای دیگــری همچــون ســیلوئت و لکابــی عرضــه شــد‪.‬‬ ‫بــا توجــه بــه بومــی بــودن تولیــد ایــن ســفال در مرا کــز عمــدهی تولیــدی سراســر ایــران‬ ‫فرهنگــی‪ ،‬اســتفاده از اصطاحــات بومــی نیــز میبایســت مدنظــر قــرار گیــرد‪ .‬همچنیــن‬ ‫بــا توجــه بــه پرا کنــش وســیع زمانــی و مکانــی و تنــوع قابلماحظــهی ایــن گونــه در‬ ‫سراســر ایــران فرهنگــی‪ ،‬طبقهبنــدی درنظــر گرفتــه شــده میبایســت قابلیــت تعمیــم بــه‬ ‫َ‬ ‫تمامــی نمونههــای مناطــق مختلــف را دارا باشــد؛ لــذا آثــار مربــوط بــه گونــهی نقشکنــده‬ ‫در ِگابــه ایــران در قالــب ســه ســبک تزئینــی کلــی تقســیمبندی شــد‪ .‬نخســتین ســبک‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه بــا چهــار زیــر مجموعــهی نقشکنــدهی خطــی همــراه‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لعابپاشــیده‪ ،‬نقشکنــدهی خطــی ســاده‪ ،‬نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی‬ ‫َ‬ ‫تکرنــگ و نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی رنگارنــگ‪ ،‬بزرگتریــن ســبک تزئینــی؛ و‬ ‫دو ســبک ِگابهتراشــی و ســبک ترکیبــی نیــز بــا کمیتــی کمتــر‪ ،‬درحالــی ارائــه شــد کــه َنهتنهــا‬ ‫قطعــات مکشــوف از هــر حــوزهی جغرافیایــی فرهنگــی در ایــران قابلیــت قــرار گفتــن در ایــن‬ ‫طبقهبنــدی را دارنــد‪ ،‬بلکــه قابــل اســتفاده بــرای محوطههــای خــارج از محــدودهی ایــران‬ ‫فرهنگــی نیــز هســتند‪.‬‬ ‫بــا وجــود اتفاقنظــر پژوهشــگران بــر رونــق تولیــد ایــن گونــهی طــی ســدههای ‪ 4‬تــا‬ ‫‪ 7‬هــ‪.‬ق و رهــا شــدن ســاخت آن و جایگزینــی آن بــا شــیوههای تزئینــی دیگــر همچــون‬ ‫ســیلوئت و لکابــی‪ ،‬پــس از ســدهی ‪ 7‬هــ‪.‬ق‪ ،.‬براســاس آزمایشــات علمــی صورتگرفتــه‬ ‫بهنظــر میرســد کــه ایــن تاریــخ در برخــی از مرا کــز تولیــدی همچــون المــوت‪ ،‬حداقــل تــا‬ ‫ســدهی ‪ 11‬هـ‪.‬ق‪ .‬قابــل گســترش اســت‪ .‬بدیهیســت ایــن تاریــخ بــا انجــام مطالعــات فنــی و‬ ‫گاهنــگاری در ســایر محوطههــای تولیــدی مهــم و شــناخته شــده در داخــل و خــارج از ایــران‬ ‫نیــز امــکان تغییــر و تصحیــح را دارا اســت؛ لــذا بهمنظــور آ گاهــی هرچــه بیشــتر درخصــوص‬ ‫َ‬ ‫ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه بهعنــوان یکــی از فرا گیرتریــن گونههــای دوران‬ ‫اســامی‪ ،‬درنظــر گرفتــن برنامــهی جامــع مطالعــات آزمایشــگاهی و سبکشــناختی بــرروی‬ ‫قطعــات ســفال ایــن گونــه در محوطههــای مهــم از هــر یــک از حوزههــای جغرافیایــی‬ ‫فرهنگــی ایــران پیشــنهاد میشــود‪.‬‬ ‫تصویــر ‪ .13‬ســفالینهی گالبهتراشــی؛ المــوت‪،‬‬ ‫ســدههای ‪ 10‬و ‪ 11‬هـ‪.‬ق‪( .‬شــاطری‪.)216 :1388 ،‬‬ ‫َ‬ ‫تصویــر ‪ .14‬ســفالینه بــا ترکیــب نقشکنــدهی‬ ‫خطــی و گالبهتراشــی؛ ایــران‪ ،‬ســدهای ‪ 5‬و ‪6‬‬ ‫ه ـ‪.‬ق‪ ،.‬مجموعــهی ناصــر خلیلــی (‪Grube, 1994:‬‬ ‫‪.)Pic. 132‬‬ ‫َ‬ ‫تصویــر ‪ .15‬ســفالینه بــا ترکیــب نقشکنــدهی‬ ‫خطــی و ِگالبهتراشــی؛ آذربایجــان‪ ،‬ســدههای ‪ 6‬و‬ ‫‪ 7‬هـ‪.‬ق‪ .‬مجموعــهی ناصــر خلیلــی (‪Grube, 1994:‬‬ ‫‪.)Pic. 117‬‬ ‫‪186‬‬ ‫شماره ‪ ،21‬دوره نهم‪ ،‬تابستان ‪1398‬‬ ‫پینوشت‬ ‫‪1. A. Northedge‬‬ ‫‪2. Sgraffiato‬‬ ‫‪3. Champeleve‬‬ ‫‪4. Common Pottery‬‬ ‫‪5. Traditional Pottery‬‬ ‫‪ .6‬اســگرافیاتو (‪ ،)Sgraffiato‬گرافیاتــو (‪ ،)Graffiato‬اســگرافیتو (‪ ،)Sgraffito‬گرافیتــی (‪ ،)Graffiti‬گرافیتــو (‪)Graffito‬‬ ‫برگرفتــه از واژهی ایتالیایــی«‪»Sgraffire‬ا(‪.)Allan, 1991: 12‬‬ ‫‪. 7‬المعتصــم ســامرا را در ســال ‪ 221‬هــ‪.‬ق‪ .‬بهعنــوان پایتخــت عباســیان معرفــی ســاخت‪ .‬ایــن شــهر تــا ســال ‪ 269‬هـــ‪.‬ق‪ .‬کــه‬ ‫ً‬ ‫المعتمــد مجــددا بغــداد را بــه پایتختــی برگزیــد از رونــق برخــوردار بــود‪ .‬ایــن شــهر در ســالهای ‪ 1911-1913‬م‪ .‬توســط هیــأت آلمانــی‬ ‫بهسرپرســتی فردریــک زاره (‪ )F.Sarre‬و ارنســت هرتســفلد (‪ )Ernst Herzfeld‬کاوش شــد‪.‬‬ ‫‪8. Champlevé‬‬ ‫‪9. Painting slip‬‬ ‫‪10. Frit‬‬ ‫‪11. Under Glazed Painting‬‬ ‫‪ .12‬ظــروف چندخانــه (‪ )Multi Compartment Vessels‬و یــا ظــروف تقســیمبندی شــده بــه ظروفــی گفتــه میشــود کــه‬ ‫دارای بخشهــا و قابهــای گــود کوچــک بودهانــد‪ .‬ایــن ظــروف کــه گاه بــا نــام «ظــروف آجیلخــوری» نیــز نامیــده میشــوند‬ ‫کاربردهــای متفاوتــی داشــته‪ ،‬گاه بــرای مــواد غذایــی یــا ادویههــای مختلــف‪ ،‬گاه بــرای مــواد آرایشــی و یــا جــای رنگهــا و‬ ‫جوهرهــای مختلــف اســتفاده میشــدهاند‪.‬‬ ‫‪13. Lakabi‬‬ ‫‪14. Silhouette‬‬ ‫‪15. Thermoluminescence‬‬ ‫کتابنامه‬ ‫ بهرامی‪ ،‬مهدی‪ ،1327 ،‬صنایع ایران وظروف سفالین‪ .‬تهران‪ :‬دانشگاه تهران‪.‬‬‫ سرفراز‪ ،‬علیا کبر‪ ،1347 ،‬تختسلیمان‪ .‬تهران‪ :‬موسسه تاریخ و فرهنگ ایران‪.‬‬‫َ‬ ‫ شــاطری‪ ،‬میتــرا‪« ،1388 ،‬ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه‪ ،‬ســیر تحــول و‬‫جایــگاه آن در روابــط فرهنگــی اقتصــادی ایــران دورهی اســامی»‪ .‬رســالهی دکتــری‪ ،‬گــروه‬ ‫باستانشناســی دانشــگاه تهــران‪.‬‬ ‫ کامبخشفــرد‪ ،‬ســیفاهلل‪ ،1370 ،‬تهــران ســه هــزار و دویســت ســاله‪ ،‬براســاس‬‫کاوشهــای باستانشناســی‪ .‬تهــران‪ :‬انتشــارات فضــا‪.‬‬ ‫ کامبخشفــرد‪ ،‬ســیفاهلل‪ ،1386 ،‬ســفال و ســفالگری در ایــران از ابتــدای نوســنگی‬‫تــا دوران معاصــر‪ .‬تهــران‪ :‬انتشــارات ققنــوس‪.‬‬ ‫ کامبخشفــرد‪ ،‬ســیفاهلل‪ ،1374 ،‬معبــد آناهیتــا کنــگاور کاوشهــا و پژوهشــهای‬‫باستانشناســی و بازســازی و احیــای معمــاری معبــد ناهیــد و تــاق گــرا‪ .‬تهــران‪ :‬ســازمان‬ ‫میراث فرهنگــی‪.‬‬ ‫ کونتنــو‪ ،‬ژرژ‪ ،1380 ،‬ســفالگری ابتدائــی ایــران‪ .‬مترجــم‪ :‬ژیلبــرت صدیقپــور‪ ،‬تهــران‪:‬‬‫ناشــر مترجم‪.‬‬ ‫ گروبــه‪ ،‬ارنســت‪ ،1384 ،‬ســفال اســامی از مجموعــه ناصــر خلیلــی‪ .‬مترجــم‪ :‬فرنــاز‬‫حائــری‪ ،‬تهــران‪ :‬نشــر کارنــگ‪.‬‬ ‫ محمــدی‪ ،‬مریــم؛ و شــعبانی‪ ،‬محمــد‪« ،1395 ،‬معرفــی و تحلیــل ســفال های اســامی‬‫محوطــه زینوآباد‪-‬بهــار‪ ،‬همــدان»‪ .‬پژوهشهــای باستانشناســی‪ ،‬دورهی ‪ ،6‬شــمارهی‬ ‫‪ ،11‬صــص‪135-150 :‬‬ ‫ مرتضایــی‪ ،‬محمــد؛ و کیانــی‪ ،‬محمدیوســف‪« ،1385 ،‬مطالعــه و تحلیــل‬‫ســفالینههای مکشــوف از کاوشهــای باستانشــناختی ســال هــای ‪ 1481‬تــا ‪ 1484‬در‬ ‫محوطــهی تاریخــی جرجــان»‪ .‬مجلــهی دانشــکده ادبیــات و علــوم انســانی دانشــگاه‬ 187 ...‫بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال‬ .111-129 :‫ صــص‬،2-80 ‫ دورهی‬،‫تهــران‬ ‫ «بازنگــری‬،1393 ،‫ ســید فضلالــه‬،‫ محمــد؛ و میردهقانــی اشــکذری‬،‫ مرتضایــی‬‫در جایــگاه شــهر یــزد در دوران صــدر اســام بــا تکیــه بــر اســناد مکتــوب و دادههــای‬ -174 :‫ صــص‬،6 ‫ شــمارهی‬،4 ‫ دورهی‬،‫ پژوهشهــای باستانشناســی‬،»‫باستانشناســی‬ 159 ‫ باستانشناســی ایــران‬،‫ ایــران در پیــش از تاریــخ‬،1378 ،‫ صــادق‬،‫ ملکشــهمیرزادی‬.‫ انتشــارات میــراث فرهنگــی‬:‫ تهــران‬.‫از آغــاز تــا ســپیده دم شهرنشــینی‬ ،‫ روحاهلل؛ و زور‬،‫ محمدمهــدی؛ شــیرازی‬،‫ ســید رســول؛ توســلی‬،‫ موســویحاجی‬‫ «گونهشــناختی و معمرفــی ســفالینههای دوران اســامی بلوچســتان (مکــران‬،1392 ،‫مریــم‬ .140-121 :‫ صــص‬،5 ‫ شــمارهی‬،3 ‫ دورهی‬،‫ پژوهشهــای باستانشناســی‬،»)‫جنوبــی‬ - Allan, J., 1971, Medieval Middle Eastern Pottery. Oxford, Ashmolean Museum. - Allan, J., 1974. “Incised Wares of Iran and Anatolia in the 11th and 12th Centuries”. Keramos: 15-23. - Balfet, H.; Berthelot, M. F. & Monzon, S., 1989, Lexique et Typologie des Poteries. Paris, CNRS. - Barber, E. A., 1907, Lead Glazed Pottery (Part First: Common Clays). Philadelphia, Museum Philadelphia. - Curatola, G., 2006, Persian Ceramics (From the 9th to the 14th Century). Milan, Skira Editore. - Fehervari, G., 1973, Islamic Pottery, A Comprehensive Study based on the Barlow Collection. London, Faber & Faber. - Fehervari, G., 1998, Pottery of the Islamic World. in the Tareq Rajab Museum. Kuwait, Tareq Rajab Museum. - Fehervari, G., 2000, Ceramics of the Islamic World in the Tareq Rajab Museum. London/New York, Tauris. - Gardin, J. C., 1963, Lashkari Bazar, vol. II. In: Les Trouvailles, Memoires de la Delegation Archelogique Francaise en Afghanistan, XVIII, paris. - Grube, E., 1976, Islamic Pottery of the Eighth to the Fifteenth Century in the Keir Collection. London, Faber&Faber Limited. - Grube, E., 1991, “The Islamic Period, 5th -9th /11th-15th Centuries )Ceramics, XIV(”. Encyclopedia Iranica, V. Fascicle 3: 311-327. - Grube, E., 1994. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art. Vol. IX. Oxford, Oxford University Press. - Hobson, R. L., 1932, A Guide to the Islamic Pottery of the Near East. London, British Museum. - Kervran, M., 1977, “Les Niveaux Islamiques du Secteur Oriental du Tepe de L'Apadana II, Le Mate'riel Ce'ramique”. Cahiers de la Dele'gation 1398 ‫ تابستان‬،‫ دوره نهم‬،21 ‫شماره‬ Arche'ologique Francaise en Iran, 7: 75-161. - Lane, A., 1937-8, “The Early Sgraffito Ware of the Near East”. Transactions of the Oriental Ceramic Society 15: 33-54. - Lane, A., 1947. Early Islamic Pottery. London, faber&faber. - Morgan, P. & Leatherby, J., 1987, “Excavated Ceramics from Sirjan. J. Allan, C. Roberts )eds.(, Syria and Iran Three Studies in Medieval Ceramics, Oxford University Press: 23-174. - Naumann, R. & Naumann, E., 1976, Takht-I Suleiman. Munchen. - Northedge, A., 1985, “Planning Samarra: A Report for 1983-4”. Iraq 47: 109-28. - Pezard, M., 1920, La Ceramique Archaique de l'Islam et Ces Origines. Paris, 2 vols. - Pope, A. U., 1939, “The Ceramic Art in Islamic Times”. In: A.U. Pope, Ph. Ackerman, )eds.(, Survey of Persian Art, Vol. IV: 1505-1541. - Rozen-Ayalon, M., 1974, La Poterie Islamique, Memoires de la Delegation Archeologique en Iran. Tome L, Mission Susiane, Ville Royale de Suse IV, paris, Geuthner. - Sarre, F., 1925, Die Keramik von Samarra, Die Ausgrabungen von Samarra 2, Berlin. - Schnyder, R., 1972, “Saljuk Pottery in Iran”. In: The International Congress of Iranian Art & Archaeology. 189-197. - Schnyder, R., 1974, “Medieval Incised and Carved Wares from North West Iran”. In: William Watson, ed. The Art of Iran and Anatolia from the 11th to 13th Century, London, 85-95. - Schnyder, R., 1979. “Slip Painting and Sgraffiato in Early Islamic Earthen Ware”. In: M. Medley, ed. Decorative Techniques and Styles in Asia Ceramics, London: 69-85. - Soustiel, J., 1985, La Ceramique Islamique. Fribourg, Office du livre. - Treptow, T., 2007, Daily Life Ornamented. The Medieval Persian City of Rayy. The Oriental Institute Museum of the University of Chicago, - Watson, O., 2004, Ceramics from Islamic Lands. Thames & Hudson, - Watson, W., 1970, “On Tang Soft –glazed Pottery”. Colloquies on Art and Archaeology in Asia, No. 1Percival David Foundation of Chinese Art, London, 35-42. - Whitehouse, D., 1968, “Excavations at Siraf: First Interim Report”. Iran: 6:1-22. - Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur. Pottery of the Early Islamic Period. New York, The Metropolitan Museum of Art. - Yon, M., 1981, Dictionaire Illustre Multi langue de la Ceramique du Proche Orient Ancien. Paris, CRNS. 188