Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Cilt 7 Sayı 16 Yıl 2016 øSRAøL-AZERBAYCAN STRATEJøK ORTAKLIöI VE TÜRKøYE-øSRAøL øLøùKøLERøNE ETKøLERø, 2009-2015 Murat ÜLGÜL1 ÖZ Türkiye-øsrail iliúkileri 2009 ve 2015 yılları arasında tarihinin en sorunlu dönemini yaúamıú, bölgesel birçok krize ve bu krizlerin do÷urdu÷u ortak strateji gereksinimine - özellikle terörizmle savaú konusunda - ra÷men bu dönemde ne Ankara ne de Tel Aviv ikili sorunları çözme konusunda istekli olmuútur. Bu makale iki ülke arasındaki “iliúkisizlik statükosu” durumunu aynı dönemde úahit olunan øsrail-Azerbaycan stratejik ortaklı÷ı üzerinden açıklamaya çalıúacaktır. Kısaca, øsrail geçmiúte Türkiye ile iliúkilerinden sa÷ladı÷ı faydaları Mavi Marmara olayının ardından Bakü ile iúbirli÷inden elde etme yoluna gitmiútir. Türkiye ise øsrail-Azerbaycan iliúkilerinden birtakım dolaylı ve do÷rudan faydalar sa÷laması sebebiyle kardeú ülke olarak gördü÷ü Azerbaycan ile hasmane iliúkilere sahip oldu÷u øsrail’in iúbirli÷ine muhalefet etmemiútir. Türk dıú politikasındaki pragmatik e÷ilimi yansıtan bu durum øsrail-Türkiye arasındaki sorunların çözümünü uzun bir süre ertelese de, son geliúmelerin de gösterdi÷i üzere, iliúkisizlik statükosunu daha fazla sürdürmek mümkün görünmemektedir. Anahtar Kelimeler: Dıú politika, pragmatizm, Türkiye-øsrail-Azerbaycan øliúkileri ISRAEL-AZERBAIJAN STRATEGIC PARTNERSHIP AND ITS EFFECTS ON TURKISHISRAELI RELATIONS, 2009-2015 ABSTRACT Turkish-Israeli relations went through its most problematic period in the years between 2009 and 2015. In spite of several regional crises and the necessity for a shared strategy - especially on the war against terrorism, neither Ankara nor Tel Aviv was willing to solve their bilateral problems. This “status quo of a lack of relations” will be explained through an examination of the strategic cooperation that evolved between Israel and Azerbaijan during the same period. In short, following the Mavi Marmara incident, through its cooperation with Azerbaijan, Israel sought to derive some benefits like it had had previously with Turkey. On the other hand, Turkey did not oppose the cooperation between Azerbaijan, its brothercountry, and Israel, with whom it has unfriendly relations, because Ankara received some direct and indirect benefits through this cooperation. Although this situation, which reflects the pragmatic tendency in Turkish foreign policy, postponed the solving of the problems between Israel and Turkey for a long time, pursuing the status quo of a lack of relations seems no longer possible. Keywords: Foreign policy, pragmatism, Turkey-Israel-Azerbaijan Relations DOI: 10.17823/gusb.310 1 Araú. Gör. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, øktiisadi ve ødari Bilimler Faküitesi, mulgul@ktu.edu.tr 99 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 GøRøù 2008 yılında øsrail devletinin Gazze’de yürüttü÷ü Dökme Kurúun Harekatı ile bozulmaya baúlayan Türkiye-øsrail iliúkileri önce Ocak 2009’daki Davos Krizi, ardından da Mayıs 2010’da meydana gelen Mavi Marmara Olayı ile bir nevi “iliúkisizlik” boyutuna gelmiútir. øki ülke arasındaki ekonomik ve ticari iliúkiler ile alt düzey diplomatik temaslar devam etmiú fakat øsrail Baúbakanı Benjamin Netanyahu’nun Mart 2013’de, Amerika Birleúik Devletleri (ABD) Baúkanı Barack Obama’nın da baskısıyla, dönemin baúbakanı Recep Tayyip Erdo÷an’a Mavi Marmara olayı için telefonda diledi÷i özür dıúında üst düzey temas olmamıútır (Keinon, 2013). Bu dönemde Türkiye’de øsrail karúıtı söylemler ciddi bir úekilde artarken (Zanotti, 2015: 29), øsrail’de de Erdo÷an ve Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) karúıtlı÷ı AKP’nin zaferiyle sonuçlanan Kasım 2015 seçim sonuçlarını “talihsiz” olarak yorumlamaya kadar varmıútır (Willmer ve Özerkan, 2015). Karúılıklı iliúkilerin bozulmasından daha da kötü olan, øsrail uzmanı Dan Arbell’in de ifade etti÷i gibi, iki tarafın “iliúkisizlik statükosu” denilebilecek bu üst düzey diplomatik temassızlı÷a kendilerini alıútırmıú olmalarıdır (Kiriúçi vd., 2015: 13). Bu durumun baúlıca sebepleri vardır. Birincisi, politik sorunların iki tarafın da önem verdi÷i ekonomik ve ticari iliúkilere fazla etki etmemesidir. økincisi, øsrail karúıtı söylemlerin Türk iç politikasında etki yapması; øsrail’de ise Erdo÷an’a tepkinin Hamas karúıtı söylemleri besleyerek bir fayda yaratmasıdır. Üçüncüsü, ABD Baúkanı Obama’nın 2013’den sonra hem Erdo÷an hem de Netanyahu ile arasının bozulması ve Türkiye-øsrail sorununda arabuluculuk yapmaktan kaçınması da iliúkisizlik statükosunun devamını sa÷layan bir unsurdur. Bu çalıúma mevcut statükonun devamına etki eden dördüncü bir faktörü, son yıllarda geliúen øsrail-Azerbaycan iliúkilerini ve bunun Türkiye’ye yansımasını analiz edecektir. Bir X devletinin Y devleti ile arası bozuldu÷unda X-Y iliúkisinden sa÷ladı÷ı faydayı bir Z ülkesiyle iliúkilerini geliútirerek elde etmeye çalıúması uluslararası iliúkilerde sıklıkla rastlanan bir durumdur. Özellikle sıfır-toplamlı güç mücadelesinin egemen oldu÷u So÷uk Savaú döneminde Türkiye ve Pakistan gibi devletlerin Washington ile araları bozuldu÷unda Sovyetler Birli÷i’ne, Çin ve Yugoslavya gibi ülkelerin de Sovyetlerle araları bozuldu÷unda ABD’ye yanaútıkları görülmüútür. Türkiye-øsrail-Azerbaycan üçgeninde de, øsrail-Azerbaycan iliúkilerinin – her ne kadar bu iliúkiler daha uzun bir geçmiúe ve farklı faktörlere dayansa da – özellikle Türkiye-øsrail iliúkilerinin bozulmasıyla bir ivme kazandı÷ı görülmektedir. Aúa÷ıda detaylarıyla anlatılaca÷ı üzere, øsrail, geçmiúte Türkiye ile iúbirli÷inden elde etti÷i faydaların benzerlerini Azerbaycan ile iliúkilerini geliútirerek sa÷lama yoluna gitmiútir. Bu durum, Türkiye ile øsrail arasındaki iliúkisizlik statükosunun sürmesine katkıda bulunurken, analizin de öne sürece÷i üzere Türkiye’ye birtakım faydalar sa÷lamakta, böylece Türkiye-Azerbaycan arasında øsrail ile iliúkiler konusunda ciddi bir krizin do÷masını engellemektedir. Makale dört aúamalı olarak ilerleyecektir. ølk bölüm øsrail-Azerbaycan iliúkilerinin tarihini ve özellikle 2009 yılından sonra artan yakınlı÷ı özetleyecektir. økinci bölüm øsrail’in Azerbaycan ile olan GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  100 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 stratejik iúbirli÷inden beklentilerini belirtecek, bu beklentiler geçmiúte Türkiye-øsrail iliúkilerinin geliúmesinde rol oynayan faktörlerle karúılaútırılacaktır. Üçüncü bölüm ise Bakü-Tel Aviv yakınlaúmasının Türkiye’ye sa÷ladı÷ı faydaları ve bunların sınırlılı÷ını açıklayacaktır. Makalenin sonuç bölümü bulguları özetledikten sonra bunların teorik ve politik yansımalarını ortaya koyacaktır. I. 1991’DEN GÜNÜMÜZE øSRAøL-AZERBAYCAN øLøùKøLERø Diplomatik anlamda øsrail-Azerbaycan iliúkileri Azerbaycan’ın ba÷ımsızlı÷ını ilan ediúinden kısa bir süre sonra baúlasa da, iki halk arasındaki toplumsal iliúkilerin tarihi daha uzun bir geçmiúe dayanmaktadır. Nasıl Türklerin 1492 yılında øspanya’dan kovulan Yahudilere sınırlarını açması, Osmanlı döneminde dini azınlıklara karúı toleranslı tutumu ve økinci Dünya Savaúı sırasında birçok Yahudiyi Nazi zulmünden kurtarması øsrailliler arasında geçmiúte Türklere karúı bir yakınlık yarattıysa, Azerilerin de gerek Yahudilerin pogromlar aracılı÷ıyla ciddi bir ayrıma maruz kaldı÷ı Rusya ømparatorlu÷unun son dönemlerinde gerekse Sovyetler Birli÷i zamanında Yahudilere karúı gösterdikleri dostane tutum onları, özellikle øsrail’e göç eden Rus Yahudileri gözünde ayrıcalıklı bir konuma getirmiútir. Bugun Azerbaycan’ı oluúturan toprakların Rus ve Sovyet dönemlerinde baúta Krasnaya Sloboda (Kırmızı Kasaba) olmak üzere büyük Yahudi yerleúim yerlerine ev sahipli÷i yapması, bu yerlerde Yahudilerin Rus kültüründen ziyade Azeri kültürüne entegre olması, ve Sovyetler Birli÷i da÷ıldıktan sonra bile azımsanmayacak sayıda Yahudinin øsrail’e göç etmek yerine Azerbaycan’da yaúamayı sürdürmesi – ekonomik faktörlerin de etkisiyle – iki halk arasındaki iliúkilerin geliúmesine katkıda bulunmuútur (Cornell, 2011: 261). Rus tarihinde sıklıkla görülen Yahudi karúıtlı÷ının Azeri topraklarında görülmemesi bugün øsrailli politikacıların iki ülke arasındaki iliúkileri överken vurgulamayı ihmal etmedikleri bir konudur.1 Toplumsal iliúkilerdeki tarihsel yakınlı÷a ra÷men iki ülkenin siyasi iliúkileri ilk baúlarda yavaú ve daha çok ABD ve Türkiye gibi üçüncü ülkelerin katkısıyla ilerlemiútir. 18 Ekim 1991 tarihinde ba÷ımsızlık ilan eden Azerbaycan’ı øsrail 25 Aralık’ta tanımıú, karúılıklı diplomatik iliúkilerin kurulması 6 Nisan 1992 tarihinde gerçekleúmiútir. Ertesi yıl øsrail devletinin Bakü’de büyükelçilik açmasına ra÷men2 Azerbaycan benzer bir hamlede bulunmamıútır ve øsrailli politikacıların zaman zaman yeniledikleri taleplerine ra÷men, bugün bile Azerbaycan’ın Tel Aviv’de büyükelçili÷i yoktur. Bu politika, Türk-øsrail iliúkilerinde de görülen, ikili iliúkilerin Arap-øsrail çatıúmasından kuvvetle etkilenmesi sorunsalından kaynaklanmaktadır. Ermenistan ile yaúadı÷ı Da÷lık Karaba÷ sorunu çerçevesinde, Birleúmiú Milletler ve øslam øúbirli÷i Örgütü gibi uluslararası örgütlerde Arap devletlerin deste÷ine ihtiyaç duyan Azerbaycan, øsrail ile iliúkilerini kapalı kapılar ardında ve resmi olmayan kanallar yoluyla yürütmeye çalıúmıútır.3 Bu dönemde Rusya-øran-Suriye-Ermenistan eksenine karúı ABD’nin öncülük etmeye çalıútı÷ı Türkiye-øsrail-Azerbaycan-Gürcistan ekseni oluúturma projesine ra÷men (Lindenstrauss, 2015: 73), devlet lideri düzeyinde ilk diplomatik ziyaret, iliúkilerin GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  101 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 baúlamasından beú sene sonra, A÷ustos 1997’de øsrail Baúbakanı Netanyahu’nun Uzak Do÷u ziyaretinden dönerken Bakü’ye u÷ramasıyla gerçekleúmiútir. Diplomatik iliúkilerin yavaúlı÷ına ra÷men iki ülke arasındaki ekonomik, kültürel ve güvenlik iliúkileri 1990’lı yıllarda belirgin bir canlılık göstermiútir. Örne÷in, 1992 gibi erken bir tarihte Azerbaycan-øsrail Dostluk Kulübü kurulmuú ve bu grup aynı yılın Haziran ayında øsrail’in Hayfa úehrinde düzenledi÷i toplantıda Ermenistan ile Da÷lık Karaba÷ mücadelesinde Azeri hükümetine destek ça÷rısında bulunmuútur (Aras, 1998: 73). 1992-1994 yılları arasındaki çatıúmalarda øsrail hükümeti de, Türkiye ile birlikte, Azerbaycan’ı desteklemiú, hatta bazı kaynaklara göre savaú sırasında Azeri tarafına Stinger füzeleri tedarik etmiútir (Ça÷aptay ve Murinson, 2005). Yine bu dönemde ABD’nin, Ermeni lobisinin de etkisiyle, Özgürlük Destek Yasası’nın (Freedom Support Act) 907. maddesiyle Azerbaycan’a yönelik yardımları yasaklaması sonucu, øsrail yüksek teknolojiye sahip silahlar bakımından Azeri ordusunun baúlıca tedarikçilerinden biri olmuútur.4 Ekonomik ba÷lamda ise, 1994 yılında øsrail telekomünikasyon úirketi Bezeq, Azeri telefon iúletim sistemine büyük yatırım yapmıútır ve Bakcell, iki ülke iúbirli÷inin ürünü olarak, Azerbaycan’ın ilk mobil telefon operatörü olmuútur (Murinson, 2014: 27). Yine bu dönemde, ülkenin zengin yeraltı kaynaklarının farkında olan øsrailli giriúimciler Azeri hükümetiyle büyük-ölçekli enerji projelerinde ortaklıklar kurarken øsrail hükümeti yapım aúamasında olan petrol ve do÷algaz taúıma projelerine yo÷un ilgi göstermiútir.5 øki ülke arasındaki karúılıklı iliúkiler 2000’lerde diplomatik ve ekonomik alanda ivme kazanmıútır. Bakü ve Tel Aviv arasındaki karúılıklı ziyaretler belirgin derecede artarken (Azerbaycan Dıúiúleri Bakanlı÷ı, 2015), ikili ticaret artıú göstermiú, 2000 yılında Azerbaycan’ın onuncu büyük dıú ticaret partneri olan øsrail, bu ülkeden petrol ithalatının artmasıyla 2005 yılında beúinci sıraya kadar yükselmiútir. Ayrıca bu dönemde øsrail úirketleri, Bakü Uluslararası Havalimanı’nın inúası ve güvenli÷ini üstlenmiú, enerji altyapılarının korunmasında Azeri hükümetine yardımcı olmuú ve hatta Azerbaycan cumhurbaúkanının dıú gezilerinde korumasını øsrailli görevliler sa÷lamıútır (Bourtman, 2006). Fakat ikili iliúkilerdeki geliúmenin ana parametresini – aúa÷ıda daha detaylı anlatılacak olan øran boyutuyla – güvenlik konusu oluúturmuú, bu iúbirli÷inin detayları da, Azerbaycan ve øsrail’in iliúkileri kapalı kapılar ardından sürdürme tercihleri sebebiyle, genelde bilgi sızması sonucu ortaya çıkmıútır. Örne÷in, Wikileaks’in sızdırdı÷ı ùubat 2007 tarihli bir Amerikan belgesi Ocak ayında øsrail ve Azerbaycan arasında iki güvenlik antlaúması imzalandı÷ını belirtirken, Aliyev’in güvenlik danıúmanının tedavi için øsrail’e gitti÷i sırada Savunma Bakanı Yardımcısı Ephraim Sneh ve Mossad yetkilileri ile görüútü÷ünü ortaya çıkarmıútır (Melman, 2011). Ocak 2009 tarihli baúka bir belgeye göre ise, 2008 Eylül’ünde Azerbaycan hükümeti ve øsrail Savunma Bakanlı÷ı üç øsrail úirketinin Bakü’ye a÷ır silahlar, cephane ve dinleme teçhizatı sa÷laması konusunda anlaúmıúlar; ayrıca Azerbaycan Savunma Bakanlı÷ı insansız hava araçları üretmek amacıyla øsrail úirketleriyle ortak projeler yürütmeye baúlamıútır (wikileaks.org, 2009). GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  102 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 2009 yılından sonra, yani Türkiye ve øsrail arasında kriz sürecinin baúlamasının ardından, görülen durum ise ikili iliúkilerin artık stratejik ortaklık olarak tanımlanacak bir seviyeye gelmesidir. Bu yeni durumun en önemli göstergelerinden biri, øsrailli üst düzey yetkililerin kısa aralıklarla Azerbaycan’a yaptı÷ı ziyaretlerdir. Haziran 2009’da øsrail Cumhurbaúkanı ùimon Peres’in ekonomi ve güvenlik alanından geniú katılımlı bir heyetle yaptı÷ı ilk devlet ziyaretini,6 Sovyetler zamanında øsrail’e göç etmiú bir Yahudi olan Dıúiúleri Bakanı Avigdor Lieberman’ın ùubat 2010, Nisan 2012 ve Nisan 2014’deki resmi ziyaretleri takip etmiútir. Nisan 2013’de Azerbaycan Dıúiúleri Bakanı Elmar Memmedyarov øsrail’e üst düzey bir ziyaret gerçekleútirirken, Moshe Ya’alon Eylül 2014’de Azerbaycan’ı ziyaret eden ilk øsrailli Savunma Bakanı olmuútur (Lindenstrauss, 2015: 70). øki ülke arasındaki diplomatik yakınlaúmanın altını çizen son geliúme ise, hem Azeri muhalefetinin hem de Avrupa Güvenlik ve øúbirli÷i Teúkilatı’nın adilli÷ini ve úeffaflı÷ını eleútirip katılmadı÷ı/izlemedi÷i Azerbaycan’daki Kasım 2015 parlamento seçimlerine, øsrail devletinin bir meclis heyeti göndermesi ve bu heyetin, bütün yerel ve uluslararası eleútirilere ra÷men ülkedeki demokrasiyi övmesi olmuútur (Harkov, 2015). Söz konusu dönemde, ba÷ımsızlıktan beri geliúen ekonomik iliúkiler daha da fazla ilerlemiútir. øsrail, petrol ihtiyacının yüzde 40’ını Azerbaycan’dan sa÷larken, iki ülke arasındaki dıú ticaret hacmi 5 milyar dolara kadar ulaúmıú, Azerbaycan øsrail için bu ülkenin geleneksel ticaret partneri Fransa’dan bile daha önemli bir konuma gelmiútir (Jaffe, 2015). øki ülke tarım, inúaat, iletiúim, turizm, internet teknolojisi gibi birçok alanda ekonomik iúbirli÷ini geniúletirken, özellikle enerji güvenli÷i konusunda ortak projeler geliútirmiúlerdir. øsrail úirketleri Azeri enerji sektörüne teknolojik yenilikler sunmuú, Azerbaycan devlet petrol úirketi SOCAR ise 2012 yılında øsrail’in karasularında sondaj faaliyetlerine baúlayarak ilk defa Azerbaycan sınırları dıúında petrol üretme iúlemine giriúmiútir (Souleimanov vd., 2014: 478). Yine bu dönemde øsrail, BTC boru hattı ile Azerbaycan’dan gelen petrolü Askelot-Eylat boru hattı ile uluslararası pazarlara ulaútırmayı hedeflemiú, ayrıca Bakü-Tiflis-Erzurum do÷algaz boru hattının Ceyhan’a uzatılmasını talep ederek iki ülke arasındaki enerji ticaretini daha da artırmayı amaçlamıútır (øsmayılov, 2013). 2009 sonrası øsrail-Azerbaycan iliúkilerinde uluslararası kamuoyunun en çok dikkat etti÷i husus ise kuúkusuz iki ülke arasındaki güvenlik iúbirli÷i olmuútur. Özellikle øran’ın nükleer faaliyetlerine yönelik øsrail’in güç kullanma tehdidinin yo÷unlaútı÷ı 2012 yılından itibaren Azerbaycan, øsrail güvenlik doktrininde kritik bir yere gelmiútir. Bu dönemde Azeri toprakları øsrail ve øran arasındaki örtülü operasyonların merkezi olurken,7 Bakü gerek øran’ın ideolojik ve toprak bütünlü÷ü olarak kendisine tehdit oluúturması8 gerekse Tahran’ın Da÷lık Karaba÷ sorununda Ermenistan’ı desteklemesi sonucu øsrail ile yakınlaúmıútır. Bu anlamda en kritik geliúme iki ülkenin ùubat 2012’de imzaladı÷ı ve øsrail’in Azerbaycan’a insansız hava aracı, uçaksavar ve füze sistemleri satmasını öngören 1.6 milyar dolarlık anlaúmadır (www.haaretz.com, 2012). Ayrıca bu dönemde, Azerbaycan’ın güney bölgesindeki hava üslerini, øsrail’in øran’a yönelik olası bir hava saldırısı GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  103 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 durumunda istihbarat, yakıt ikmali, keúif ve arama-kurtarma çalıúmaları için Tel Aviv’e sa÷ladı÷ı haberleri uluslararası basında yer bulmuútur (Perry, 2012). Her ne kadar Azeri ve øsrailli yetkililer bu iddiayı reddetse de, karúılıklı iúbirli÷i son yıllarda artarak devam etmiútir. Bunun en büyük göstergelerinden biri, uluslararası aktörlerin ve özellikle Müslüman ülkelerin, Tel Aviv’i úiddetle eleútirdi÷i 2014 yılındaki øsrail-Gazze çatıúması (Koruyucu Hat Operasyonu) sırasında bile Bakü’nün øsrail’den taktiksel füzeler satın almaya devam etmesi (Murinson, 2014: 26) ve birçok ülke operasyon süresince øsrail’e yapılan uçuúlarını iptal ederken, Azerbaycan’ın, iliúkilerin sembolik önemi adına uçuúlarına devam etmesidir (Jaffe, 2014). Her ne kadar mevcut literatür øsrail-Azerbaycan iliúkilerinin geliúmesinde øran merkezli güvenlik endiúelerine ve ekonomik faktörlere a÷ırlık verse de, Türkiye-øsrail iliúkilerinin 2009 baúı itibariyle bozulmasının, en azından øsrail’in Azerbaycan’a verdi÷i önemde bir artıúa neden oldu÷unu öne sürmek mümkündür. Örne÷in, gazeteci-yazar Mark Perry, øsrail’in Bakü ile yakınlaúmasının, Türkiye ile bozulan iliúkilerine karúı bir reaksiyon olabilece÷ini ihtimal olarak sunmaktadır (www.npr.org, 2012). Aúa÷ıda da görülece÷i üzere, øsrail’in Bakü ile stratejik ortaklıktan beklentisinin, geçmiúte Türkiye ile iúbirli÷ine gitmesine neden olan faktörlerle hemen hemen aynı olması bu argümanı güçlendirmektedir. Bu sebeple bir sonraki bölüm, øsrail’in Bakü ile iúbirli÷inden do÷an temel beklentilerini geçmiúte øsrail-Türkiye iliúkilerinin kurulmasını ve geliúmesini sa÷layan faktörlerle karúılaútıracaktır.  104 II. øSRAøL’øN AZERBAYCAN øLE øLøùKøSøNDEN BEKLENTøLERø VE TÜRKøYE BOYUTU Türkiye-øsrail iliúkileri, Ankara’nın 28 Mart 1949 tarihinde øsrail’i tanıyan ilk Müslüman nüfusa sahip ülke olmasından itibaren çeúitli iniú-çıkıúlar yaúasa da, gerek ortak güvenlik kaygıları gerekse iki ülkenin Amerika ile yakın iliúkileri sebebiyle 2008 yılına kadar bir süreklilik göstermiútir. økili iliúkilerdeki en ciddi kriz olan ve dokuz Türk vatandaúının ölümüyle sonuçlanan Mavi Marmara baskını ise iki ülkenin dıú politika yönelimlerinde ciddi de÷iúikli÷e neden olmuútur. Ankara, Filistin meselesi ve øsrail karúıtlı÷ı yoluyla Müslüman dünyasında prestij sa÷lama yoluna gitmiú, Tel Aviv ise Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesimi, Azerbaycan gibi bölge ülkeleriyle iliúkilerini geliútirmeye baúlamıútır. Bu ülkelerden Azerbaycan, Tel Aviv ile dostane iliúkiler kuran yegane Müslüman nüfusa sahip ülke olarak øsrail dıú politikasında Türkiye’nin yerini almıútır. Detaylı incelendi÷inde ise, 2009 yılı itibariyle yaúanan bu de÷iúimin aslında øsrail dıú politika stratejisinde bir süreklili÷i temsil etti÷i görülmektedir. Her stratejik ortaklıkta oldu÷u gibi, øsrail-Azerbaycan iliúkileri de çeúitli beklentiler üzerine inúa edilmiútir. Yukarıda da ifade edildi÷i üzere, øsrail açısından Bakü-Tel Aviv iliúkisinden en büyük beklenti øran özelinde güvenlik konusuyla ilgilidir. øsrailli yöneticiler, øran’a ve bu ülkenin nükleer programına yönelik istihbarat faaliyetleri ve olası askeri operasyonlar açısından Azerbaycan’ın GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 jeopolitik konumuna büyük önem vermektedir. Aslında güvenlik-merkezli iliúki kurma/geliútirme prati÷i, øsrail’in ba÷ımsızlı÷ından itibaren görülmektedir ve Türkiye-øsrail iliúkileri de bu pratikten ba÷ımsız geliúmemiútir. Kurulmasından bir gün sonra Arap devletlerinin ortak saldırısına maruz kalan øsrail, Türkiye’nin kendisine savaú ilan eden Suriye ve Irak ile uzun sınırlara sahip olmasından dolayı bu ülkeyle yakın iliúkiler kurmaya çalıúmıútır. Daha 1949 yılında, o sırada Ürdün Kralı Abdullah ile görüúmelerde baú müzakereci gibi önemli bir görevde bulunan ve deneyimli bir Orta Do÷u uzmanı olan Eliyahu Sasson Ankara’ya temsilci olarak atanmıú ve Sasson liderli÷indeki elçilik bu dönemde neredeyse bir istihbarat merkezi olarak faaliyet göstermiútir. 1950’li yıllarda øsrail’in Arap devletlerine karúı yürüttü÷ü birçok gizli faaliyetin ilk aúamaları bu elçilikte úekillenirken, øsrail’in Arap iúbirlikçileri Müslüman bir ülkede dikkat çekmeyecekleri için øsrailli yetkililerle Ankara’da buluúmuúlardır. øsrail’in bu faaliyetleri baúlarda Ankara tarafından hoú karúılanmasa da, gerek Menderes hükümetinin Batı bloku ile bütünleúme çabaları do÷rultusunda bölgesel ittifaklara yönelmesinin, gerekse øsrail’in Arap olmayan Müslüman ülkelerle – Türkiye, øran ve Etiyopya – iúbirli÷i kurmayı amaçlayan “çevre politikası”nı baúlatmasının sonucu olarak iki ülke 1958 yılında istihbarat ve güvenlik alanlarında iúbirli÷ini öngören gizli bir anlaúma imzalamıúlardır (Nachmani, 1987). 1958’den sonra Arap-øsrail çatıúmasındaki geliúmelere ba÷lı olarak dalgalanmalar gösteren Ankara-Tel Aviv iliúkileri 1990’larda yine güvenlik-merkezli olarak canlanma göstermiútir. Bu dönemde øsrail, 1993’da baúlayan Filistin barıú sürecinin de etkisiyle, Irak’ı ve 1979 devriminden sonra iliúkilerinin bozuldu÷u øran’ı güvenlik tehdidi listesinin üst sırasına yerleútirmiútir. Aynı dönemde Türkiye’nin güvenlik çıkarları hem øran’ın øslami ideolojisini yayma çabaları hem de bu ülkenin Irak ve Suriye ile birlikte PKK’ya destek vermesi nedeniyle øsrail’in güvenlik doktriniyle kesiúmiú ve iki ülke askeri alanda iúbirli÷ini arttırmıútır. Özellikle 1996 yılı itibariyle Ankara ve Tel Aviv çok sayıda askeri anlaúma imzalarken, iki ülke arasında ortak askeri tatbikatlar ve askeri ö÷rencie÷itimci de÷iúimi gerçekleúmiútir. Söz konusu dönemde, bugünkü Azerbaycan-øsrail iliúkilerine benzer biçimde, Türkiye askeri kaynaklarını Irak ve øran’a yönelik istihbarat faaliyetlerinde kullanılmak üzere øsrail’in kullanımına açarken karúılı÷ında øsrail, Türk savaú uçaklarının modernizasyonunu üstlenmiú ve Türkiye’ye havadan-karaya füze, gece görüú dürbünü, elektronik malzeme gibi askeri araçlar satmıútır (Erhan ve Kürkçüo÷lu, 2002: 571-572; Yılmaz, 2001: 63-87). 1990’larda altın yıllarını yaúayan güvenlik ve istihbarat iúbirli÷i, ikili iliúkilerde so÷ukluk yaratan øsrail’in iúgal altındaki topraklardaki askeri operasyonları ve 2006 Lübnan Savaúı gibi geliúmelere ra÷men, muhafazakar bir ideolojiye sahip olan AKP iktidarı döneminde de devam etmiútir. Fakat 2009 yılındaki Mavi Marmara krizi sonuçları açısından di÷er politik krizlere benzemeyip güvenlik ve istihbarat alanlarındaki iúbirli÷ini olumsuz anlamda etkilenmiútir. Krizin hemen ardından øsrail ile düzenlenmesi planlanan ortak askeri tatbikatlar iptal edilirken, Ankara øsrail’den askeri araç alımına son vermiú, özellikle askeri hava araçlarının yapımı ve modernizasyonunu kendi üstlenmeye GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  105 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 baúlamıútır (i-hls.com, 2015). 1940’lı yıllardan beri süren istihbarat alanındaki iliúkiler ise ciddi bir krizle son bulmuú, Washington Post gazetesinden David Ignatius’un (2013) aktardı÷ına göre, AKP hükümeti 2012 baúında, Mossad ile görüúen 10 øranlı iúbirlikçinin kimli÷ini øran istihbaratına vererek øsrailli yetkililere bozulan iliúkilere ra÷men öngöremedikleri bir úok yaúatmıútır. Yukarıdaki bilgiler göz önüne alındı÷ında, Mavi Marmara krizinin ardından øsrail’in Azerbaycan’a karúı ilgisinin artması sürpriz de÷ildir. Tel Aviv, kendisi açısından øran tehdidinin arttı÷ı bir zamanda bölgede askeri açıdan kritik önemde olan Türkiye’nin iúbirli÷ini kaybetmekle kalmamıú, aynı zamanda altmıú yıldır faydalandı÷ı bir istihbarat merkezinden mahrum olmuútur. øsrail, ayrıca, feribot baskınına kadar øsrail silah endüstrisi için “dibi olmayan bir kuyu” olarak nitelendirilen Türkiye pazarını da kaybetmiú ve maddi olarak ulusal çıkarlarını tehlikeye sokmuútur. Bu anlamda, Azerbaycan øran’a karúı bir istihbarat ve güvenlik üssü olmaktan da öte, Ermenistan ile yaúadı÷ı sürekli savaú ihtimali nedeniyle øsrail’in silah endüstrisine pazar olarak da Türkiye’nin yerini almıútır. øsrail’in Azerbaycan’la olan stratejik iúbirli÷inden beklentisi güvenlik, istihbarat ve silah ticareti alanları ile sınırlı de÷ildir. Sembolik politika anlamında da øsrail’in Bakü’den beklentileri vardır ve bu anlamda da Azerbaycan-øsrail iliúkileri bozulan Türkiye-øsrail iliúkilerinin devamı niteli÷indedir. øsrail, her ne kadar kuruldu÷u tarihten itibaren Müslüman ülkelerle savaú durumunda olmuúsa da, kendisini øslam ile savaúan bir ülke konumunda göstermekten kaçınmıú, Arap ülkeleriyle yaúadı÷ı sorunları savunmaya yönelik bir varoluú mücadelesi olarak tasvir etmeye önem vermiútir. øsrail’in kurucu lideri David Ben-Gurion’un 1950’li yılların ikinci yarısında baúlattı÷ı “çevre politikası”nda da, güvenlik ve ekonomi gibi rasyonel faktörlerin yanında, bu anlayıú etkili olmuú ve Türkiye, øran ve Etiyopya gibi Arap olmayan ama Müslüman nüfusa sahip ülkelerle yakın iliúkiler kurulmuútur. Fakat önce 1974’de Etiyopya’da Selassie rejiminin, ardından da 1979’da øran’da ùah rejiminin devrilmesiyle bu ülkelerin øsrail politikası de÷iúmiú, Mısır ve Ürdün ile imzalanan barıú anlaúmalarına ra÷men Türkiye, øsrail’in dostane iliúkiler kurabildi÷i baúlıca Müslüman nüfusa sahip ülke konumuna gelmiútir. Mavi Marmara ile Türkiye’nin dostlu÷undan da olan øsrail, bu tarihten sonra çevre politikasında de÷iúikli÷e gitmiú ve Yunanistan, Kıbrıs, Güney Sudan ve Azerbaycan’la iliúkilerini geliútirmeye yönelmiútir (Guzansky, 2014). Bu ülkeler içinde Azerbaycan’ın önemi, güvenlik ve ekonomik açıdan sa÷ladı÷ı faydaların yanı sıra, Müslüman kimli÷i ile, øsrail’in øslam medeniyeti ile çatıúma halinde olmadı÷ını sembolik olarak göstermesidir.9 øsrailli yetkililer ayrıca Azerbaycan ile geliúen karúılıklı iliúkilerin Kazakistan, Özbekistan ve Türkmenistan gibi enerji zengini Müslüman ülkelerin liderlerinin dikkatini çekmesini arzulamakta, böylece politik ve ekonomik çıkarlarını artırmayı planlamaktadır (Lindenstrauss, 2015: 74). øsrail’in Azerbaycan ile stratejik iúbirli÷inden bir di÷er önemli beklentisi de iliúkilerin ekonomik boyutuyla ilgilidir, fakat Azerbaycan’a satılan silah ve askeri araçların modernizasyon iúlerinin artması dıúında bu faktörün bozulan Türkiye-øsrail iliúkilerinden etkilendi÷ini öne sürmek güçtür. Bunun en önemli sebebi, ekonomik iliúkilerin merkezini oluúturan øsrail’e petrol ihracatı GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  106 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 konusunda Türkiye ile Azerbaycan’ın birbirine alternatif de÷il, aksine tamamlayıcı ülke olmalarıdır. øsrail, Azerbaycan ve di÷er Orta Asya ülkelerinden çıkan petrolü Türkiye üzerinden ihraç etmekte, ucuz ve alternatif baúka bir yol olmadı÷ı için de Türkiye ile bozulan iliúkilere ra÷men bu ticareti sürdürmektedir. Türkiye ise jeopolitik konumunun kendisine sa÷ladı÷ı ekonomik avantajları politik sorunlardan ayrı ele almaktadır ve aúa÷ıda da ifade edilece÷i üzere, zaman zaman dillendirilen ve ciddi olmayan tehditler dıúında Azerbaycan ve øsrail arasındaki enerji ticaretini engelleme yolunda bir adım atmamaktadır. Sonuç olarak, Azerbaycan-øsrail ekonomik iliúkileri Ankara ve Tel Aviv arasındaki politik krizden ba÷ımsız olarak ilerledi÷inden, bu iki olgu arasında nedensellik ba÷lantısı yapılamamaktadır. Bu ba÷lamda, 2009 sonrası bozulan Türkiye-øsrail iliúkilerinin øsrail-Azerbaycan yakınlaúmasında bir tetikleyici/hızlandırıcı etki yaptı÷ı gözardı edilemez. Mavi Marmara krizinin ardından, Azerbaycan ile iliúkileri artırmanın øsrailli yetkililer için bir politik tercihten öte biz zorunluluk haline geldi÷i açıktır. øsrail’in eski Azerbaycan büyükelçisi Michael Lavon-Lotem’in 2012 yılında ifade etti÷i üzere, Azerbaycan gibi øsrail’e dost Müslüman bir ülke bulmak øsrailli politikacılar için garantisi olan bir durum de÷ildir (Reynolds, 2012) ve bu durum 60 yıllık Türkiye-øsrail iliúkilerinin krize girmesinden sonra daha da belirgin hale gelmiútir. øsrailli yetkililerin bu süreçte avantajlı oldu÷u bir nokta, Tel Aviv’in Azerbaycan ile iúbirli÷ini Türkiye ile bozulan iliúkilere alternatif olarak geliútirirken büyük bir politika de÷iúikli÷i yapmak zorunda olmamasıdır. Bunun en büyük sebebi, Ankara’nın geçmiúte øsrail ile olan iliúkilerden beklentisinin, bugün Azeri yetkililerin beklentileriyle hemen hemen paralel olmasıdır. 1990’lı yıllarda Türkiye’nin øsrail ile iliúkilerden üç büyük beklentisi vardı: PKK ile mücadele sırasında Batı ülkelerinden gelen eleútiriler ve ambargolar nedeniyle silah ihtiyacını teknolojik olarak geliúmiú øsrail’den karúılamak; Ermenistan’ın ve ABD’deki Ermeni lobisinin soykırım iddialarına karúı øsrail’in ve Yahudi lobisinin deste÷ini sa÷lamak; ve Türkiye’nin komúularıyla sorunları oldu÷u bir dönemde ABD-destekli øsrail ile ortak hareket etmek. øsrail, bugün Azerbaycan tarafından da benzer taleplerle karúılaúmaktadır: Ermenistan ile yaúadı÷ı Da÷lık Karaba÷ mücadelesinde, Batı’dan ve Ermenistan’ı destekleyen Rusya ve øran’dan alamadı÷ı silahları øsrail’den karúılamak; ABD’deki Yahudi lobisi aracılı÷ıyla hem soykırım iddialarını kabul ettirmemek hem de Da÷lık Karaba÷ sorununda ABD’nin deste÷ini almak; ve Rusya ile øran gibi komúularla çevrildi÷i zorlu co÷rafyada ABD-destekli øsrail ile ortak hareket etmek. Ankara ve Bakü’nün ikili iliúkilerden beklentilerinin benzer olması nedeniyle øsrailli yetkililer – iúbirli÷i yapılan aktör de÷iúmesine ra÷men – bölgesel politikasında köklü bir de÷iúiklik yapmamakta ve ek bir politik maliyetle karúılaúmamaktadır. Peki Türkiye, kardeú ülke olarak kabul etti÷i Azerbaycan’ın, neredeyse düúman konumuna geldi÷i øsrail ile olan yakınlaúmasını nasıl karúılamaktadır? Uluslararası iliúkilerde “düúmanımın düúmanı dostumdur” gibi kliúe olarak kabul edilen fakat ço÷u zaman gözlemlenen durumun bir benzeri “düúmanımın dostu düúmanımdır” denklemidir. Devletler, dost oldukları ya da ittifak iliúkisi GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  107 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 kurdukları ülkelerin, kendileriyle düúman olan ya da rekabet ettikleri ülkelerle yakın iliúki kurmasını çeúitli sebeplerle hoú karúılamamaktadırlar. Son dönem Türk dıú politikasına bakıldı÷ında, Ankara’nın Rusya, Çin, øran gibi ülkelerle yakın iliúki kurdu÷u zamanlarda bunun ABD ve Avrupa ülkelerini endiúelendirmesi, hatta “Türkiye eksen mi de÷iútiriyor?” gibi sorulara yol açması bunun bir örne÷idir. Türkiye açısından da Azerbaycan-øsrail iliúkileri, özellikle Ankara-Bakü ekseninde yaúanan bazı sorunların da etkisiyle, ilk bakıúta hoú karúılanabilecek bir geliúme olarak görünmemektedir. Bu ba÷lamda, bir sonraki bölüm Türkiye’nin Azerbaycan-øsrail iliúkilerine tepkisini, bu iliúkilerden sa÷layaca÷ı fayda ve zararları ve Azerbaycan-øsrail iliúkisinin uzun vadede Türkiye-øsrail iliúkilerine alternatif olup olamayaca÷ını inceleyecektir. III. øSRAøL-AZERBAYCAN øLøùKøLERøNøN TÜRKøYE AÇISINDAN ÖNEMø Sovyetler Birli÷inin 1991’de da÷ılmasıyla birlikte Orta Asya ve Kafkasya bölgesinde Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan gibi çok sayıda Türk Cumhuriyeti ortaya çıkmıú, Türk dıú politikasının ilgisi kısa süreli÷ine bu bölgeye yönelmiútir. Fakat bir süre sonra Rusya ve øran’ın bu bölgelerde daha aktif oldu÷u görülmüú ve kendi iç sorunlarıyla u÷raúan Türkiye, Orta Asya devletleriyle daha çok etnik akrabalık düzeyinde temas kurmuútur. Bu ülkelerden sadece Azerbaycan etnik akraba olarak kalmamıú, ekonomik ve dıú politika konularında Ankara ile ortak çıkarlar temelinde paralel politikalar takip etmiútir ve zaman zaman ortaya çıkan sorunlara ra÷men bu ortaklık bugüne kadar sürmüútür. Yakın iliúkilerin en son göstergesi, Kasım 2015’de Antalya’da düzenlenen G-20 zirvesine, Türkiye’nin ev sahipli÷inden do÷an hakkıyla Azerbaycan’ı davet etmesi olmuútur (www.aljazeera.com.tr, 2015). Türkiye-øsrail iliúkilerinin krize girdi÷i 2009 ve 2010 yılları, Ankara-Bakü hattından da gerginli÷in hakim oldu÷u nadir bir dönem olmuútur. “Komúularla sıfır sorun” politikası temelinde kangren haline gelmiú sorunlarını çözüp bölgesinde aktif dıú politikası takip etmek isteyen Türkiye, dönemin cumhurbaúkanı Abdullah Gül’ün Türkiye-Ermenistan milli maçını izlemek için Eylül 2008’de Erivan’a gitmesiyle psikolojik olarak Ermenistan açılımını baúlatmıú, bu sembolik adım gizli yürütülen müzakereler sonucu önce Nisan 2009’da bir yol haritasının kabul edilmesiyle, daha sonra ise Ekim 2009’da Zürih protokolleri olarak bilinen ve iki ülke arasında diplomatik iliúkilerin kurulmasını ve mevcut sınırın karúılıklı olarak tanınmasını öngören belgenin imzalanmasıyla sonuçlanmıútır. Ankara’nın Ermenistan açılımı Azerbaycan’da büyük bir hayal kırıklı÷ı yaratırken, Bakü tepkisini Türkiye’ye sattı÷ı do÷algaza zam yaparak ve Bakü’de bulunan Türk úehitli÷indeki Türkiye bayraklarını “yabancı bayrak asılamaz” bahanesiyle indirerek göstermiútir (Oran, 2013: 169-171). Azeri yetkililer Türkiye’ye tepkilerini dıúarı yansıtmaktan da kaçınmamıútır. Wikileaks’in sızdırdı÷ı bir belgeye göre, ùubat 2010’da Azerbaycan Cumhurbaúkanı Haydar Aliyev Amerikalı yetkililere Erdo÷an hükümetinden hoúnutsuzlu÷unu ifade ettikten sonra Türkiye’de ılımlı-øslamcı bir hükümetin GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  108 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 bir de÷erinin olmayaca÷ını belirtmiú ve øsrail ile iliúkilerini bozup Hamas’ı destekleyen Türk dıú politikasını saf ve baúarısız olarak tanımlamıútır (wikileaks.org, 2010). Her ne kadar Ermenistan protokollerinin iki ülkenin parlamentolarında onaylanmamasıyla Türkiye-Azerbaycan iliúkileri tekrar rayına oturduysa da, Ankara’nın øsrail-Azerbaycan iliúkilerine, tıpkı Azerbaycan’ın Türkiye-Ermenistan iliúkilerine yaklaúımı gibi, kuúkuyla bakması ve tepki göstermesi beklenebilirdi. Realist açıdan bakıldı÷ında, Ankara, øsrail’e baskı kurmak amacıyla, bu ülkenin önemli ekonomik ve güvenlik çıkarları oldu÷u Azerbaycan ile iliúkilerini sekteye u÷ratabilir, Bakü’nün Ermenistan olayında Ankara’ya uyguladı÷ı politik, ekonomik ve kültürel baskı yöntemlerini tersi yönde devreye sokabilirdi. Halbuki Ankara, geliúen øsrail-Azerbaycan ortaklı÷ına sert bir tavır göstermemiú, bu yönde bir politika sadece bir kere basına konu olmuútur. øsrail basınının Eylül 2011’de Farsça haber yapan Amerika-merkezli bir siteye dayandırdı÷ı bilgiye göre, Türkiye’nin Azerbaycan büyükelçisi Hulusi Kılıç, Azeri yetkilileri øsrail ile iliúkilerini tekrar gözden geçirmeleri konusunda uyarmıú ve øsrail’in petrol ticaretinde olası sorunlarla karúılaúabilece÷ini belirterek bir anlamda Bakü ile Tel Aviv arasındaki enerji ticaretini tehdit etmiútir (Cohen, 2011). Fakat bu istisnai haber dıúında Türkiye’nin øsrail-Azerbaycan stratejik ortaklı÷ına herhangi bir olumlu ya da olumsuz tepkisi basına yansımamıú, bu durum Türkiye’nin iliúkilere zımni onayı olarak algılanmıútır. Ankara’nın øsrail-Azerbaycan iliúkilerine sert tepki göstermemesi ve engel olmaya çalıúmaması Türkiye’nin bu iliúkilerden elde etti÷i do÷rudan ve dolaylı faydalarla açıklanabilir. Do÷rudan fayda ile kastedilen, daha önce de belirtildi÷i gibi, Türkiye’nin øsrail-Azerbaycan arası petrol ticaretinden enerji güzergahı olması dolayısıyla elde etti÷i ekonomik faydadır. Türkiye’nin kendisinin bile ekonomik çıkarlar do÷rultusunda øsrail ile karúılıklı ticaretini aksatmadan devam ettirdi÷i gözönüne alınırsa, toprakları üzerinden gerçekleúen øsrail-Azerbaycan enerji ticaretine muhalefet etmesi tutarlı ve rasyonel bir politika olmayacaktır. Yine enerji güzergahı konumunu politik baskı aracı olarak kullanacak bir Türkiye, enerji piyasasında saygın bir aktör olarak de÷erlendirilemeyecek ve uzun vadede ekonomik zarara u÷rayacaktır. Dolayısıyla Ankara ekonomik çıkarları do÷rultusunda øsrail-Azerbaycan iliúkilerine muhalefet etmemektir. Öte yandan, Türkiye’nin Bakü-Tel Aviv iliúkilerinden elde etti÷i dolaylı faydalar en az bu ekonomi-merkezli do÷rudan fayda kadar önemlidir. Bir kere, øsrail ve ABD’deki Yahudi lobisi, Bakü ile iliúkiler sebebiyle Ermeni soykırımını tanımama politikasını sürdürmekte, Türkiye ile bozulan iliúkilere ra÷men Ankara’nın tercihleri paralelinde davranmaktadırlar. 2009 yılı öncesi øsrail’in ve Yahudi lobisinin Ermeni soykırımı iddialarını tanımama politikası iki faktöre dayanıyordu: Türkiye ile yakın stratejik iliúkiler ve øsrail kimli÷inin merkezini oluúturan Holokost’un yani Yahudi soykırımının benzersizli÷ine olan inanç. Mavi Marmara olayı bu faktörlerden birincisine ciddi bir zarar verirken, son yıllarda akademik ve politik çevrelerde “di÷er insanların acılarına saygı gösterme” ba÷lamında Ermeni soykırımı baúta olmak üzere çeúitli soykırımları “Holokost’un benzersizli÷i”ne zarar vermeden tanıma yönünde GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  109 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 tartıúmalar görülmektedir (Auron, 2003). Türkiye ile bozulan iliúkilerin bu tartıúmaları alevlendirdi÷i bir ortamda Azerbaycan ile stratejik ortaklı÷ın øsrail’in Ermeni soykırımını tanımama politikasının devamında etkili oldu÷u öne sürülmektedir (Nir, 2015). Yahudi lobisi de aynı sebeple soykırımı tanımama konusunda ABD yönetimin etki yapmaktadır10 ve 1915 olaylarının yüzüncü yılı hem ABD hem de øsrail tarafında soykırım iddialarına yönelik bir tanıma olmadan geçilmiútir. Her ne kadar bu politikada øsrailli yöneticilerin Türkiye ile iliúkilerin yeniden iyileúece÷ine olan inançları etkili olmuúsa da,11 kısa vadede øsrail-Azerbaycan stratejik ortaklı÷ı, øsrail’in ve Yahudi lobisinin Ermeni politikasında önemli bir faktör olup Türkiye’ye dolaylı fayda sa÷lamaktadır. øsrail-Azerbaycan iliúkilerinin Türk dıú politikası adına sa÷ladı÷ı bir di÷er dolaylı fayda da, Tel Aviv’in Yunanistan ve Güney Kıbrıs gibi Ankara’nın sorunlu iliúkileri oldu÷u ülkelerle yakınlaúmasını zorunluluk olmaktan çıkarmasıdır. Daha önce ifade edildi÷i gibi, Türkiye ile iliúkileri bozulduktan sonra øsrail çevre politikasında de÷iúikli÷e gitmiú ve Azerbaycan’ın yanı sıra Yunanistan ve Güney Kıbrıs gibi ülkelerle de iliúkilerini geliútirmeye yönelmiútir. Türkiye’yi cezalandırma amacı da güden bu politika do÷rultusunda, Mavi Marmara olayından hemen iki ay sonra George Papandreou øsrail’i ziyaret eden ilk Yunanistan Baúbakanı olmuú, ertesi ay Netanyahu Yunanistan’a giderek iade-i ziyarette bulunmuútur. Yunanistan ayrıca Tel Aviv’le güvenlik konusunda iúbirli÷ine girmiú ve Atina, ABD ile øsrail arasındaki ortak askeri tatbikatlarda Türkiye’nin yerini almıútır (Guzansky, 2014: 104105).  110 øsrail-Güney Kıbrıs iliúkileri ise daha kapsamlı bir úekilde geliúmiú ve Tel Aviv bu konuda Ankara’nın endiúelerini dikkate almaya gerek görmeden hareket etmiútir. ùubat 2012’de Netanyahu’nun yine bir ilk niteli÷i taúıyan Güney Kıbrıs ziyaretinden sonra üst düzey karúılıklı ziyaretler artarken, iki ülke güvenlik konusunda daha sıkı temaslarda bulunmaya baúlamıútır. Güney Kıbrıs karasularını Mavi Marmara benzeri insiyatiflere kapatırken, iki ülke arasında 2012 yılında Do÷u Akdeniz’de oluúacak bir acil durumda øsrail donanmasının ve hava kuvvetlerinin Güney Kıbrıs karasularını ve hava sahasını kullanmasını öngüren bir antlaúma imzalanmıú ve øsrail medyasına göre øsrail uçaklarının adadaki askeri üslerde kalıcı olarak konuúlanması ihtimali de görüúmelerin ana konularından biri olmuútur (Moussa, 2012; Guzansky, 2014: 105-106) . Yine de Türkiye açısından en kritik durum, bu iki ülkenin Do÷u Akdeniz’de bulunan enerji kaynakları üzerindeki iúbirli÷i olmuú, Türkiye ile iliúkileri bozulduktan sonra Güney Kıbrıs ile do÷algaz arama anlaúması imzalayan øsrail, 2011 yılında AKP hükümetinin úiddetle karúı çıktı÷ı Güney Kıbrıs’ın kıyılarında petrol ve do÷algaz arama faaliyetlerine savaú gemisi ve uçaklarla destek vermiútir (Karahasan, 2011). A÷ustos 2013’de Güney Kıbrıs ve Yunanistan ile do÷algaz, elektrik ve su konularında iúbirli÷i öngören ve “tarihi” olarak nitelendirilen üçlü bir memorandum imzalayan Tel Aviv (Zeiger, 2013) en son Kasım 2015’de Güney Kıbrıs Cumhurbaúkanı Nicos Anastasiades’i Tel Aviv’de a÷ırlamıú ve Netanyahu ile Anastasiades enerjiden turizme, ticaretten karúılıklı ziyaretlere kadar her konuda iliúkileri geliútirmek istediklerinin altını çizmiúlerdir (in-cyprus.com, 2015). GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 øsrail-Yunanistan/Güney Kıbrıs iliúkileri øsrail-Azerbaycan iliúkilerinden ba÷ımsız olarak geliúse de úurası açıktır ki, Ankara Bakü’nün øsrail’le olan iúbirli÷ine muhalefet ederse, øsrail bölgede daha da yalnızlaúacak, bunun sonucunda Yunanistan ve Güney Kıbrıs ile iliúkilerini stratejik ortaklık boyutuna taúımak bile isteyebilecektir. Uzun vadede øsrail-Yunanistan/Güney Kıbrıs iliúkilerinin seyri Ankara ve Tel Aviv’in aralarındaki sorunları çözmesine ba÷lıdır ve bu gerçekleúirse øsrail 2008 öncesi geleneksel politikasına geri dönecek, Ankara ile stratejik iúbirli÷ini sürdürmek için Ege ve Akdeniz’de Türkiye-yanlısı politikalar takip edecektir. Kısa vadede ise Mavi Marmara geriliminin sürdü÷ü bir ortamda øsrail ve Azerbaycan arasındaki iúbirli÷i, Tel Aviv’in Güney Kıbrıs ve Yunanistan’la olan iliúkilere “tek çare” olarak bakmasını engellemekte ve Türkiye’ye dolaylı fayda sa÷lamaktadır. Türkiye’nin øsrail-Azerbaycan iliúkilerinden sa÷ladı÷ı son bir dolaylı fayda ise øran ile alakalı olarak güvenlik konusuyla ilgilidir. øran’ın nükleer silah kapasitesine sahip olması sadece øsrail ve bölgedeki Sünni Arap ülkeleri için de÷il, Türkiye için de istenmeyen bir geliúmedir. Ama øsrail’den farklı olarak, Türkiye gerek øran ile olan komúu olmasından gerekse iki ülke arasındaki ticari potansiyelden ötürü øran’ın nükleer çalıúmalarına diplomatik kanallardan, anlaúma yoluyla engel olmak arzusundadır. Bu nedenle Ankara, Obama yönetiminin diplomasi-merkezli çalıúmalarını ve øran’la imzalanan nükleer anlaúmayı olumlu karúılamıútır (www.hurriyet.com.tr, 2015). Fakat uluslararası iliúkilerde, özellikle niyetleri hakkında kuúku bulunan ülkelere karúı, havuç yanında sopa göstermek gerekli bir davranıú biçimidir. øran’ın nükleer silah elde etme arzusuna karúı øsrail’in olası bir askeri operasyon tehdidi – fiiliyata geçmedi÷i sürece – Türkiye için olumlu bir durum sayılabilir çünkü sopa gösteren baúka bir aktör olmaması durumunda bu rol Türkiye’ye düúecektir. Arap Baharı sürecinin ardından komúularıyla zaten sorunlu iliúkileri olan Türkiye için øran’la problem yaúamak ise hem ekonomik hem de politik açıdan ideal bir durum olmayacaktır. Bu durumda øran’a karúı kurulan øsrail-Azerbaycan iúbirli÷inin güvenlik alanında da Türkiye’ye dolaylı fayda sa÷ladı÷ı iddia edilebilir. Yukarıda belirtilen do÷rudan ve dolaylı faydaların ne derecede Türk karar alıcılarını etkiledi÷i mevcut kaynaklar ıúı÷ında tam olarak belirlenemese de, AKP hükümetlerinin 2002 senesinden beri süren pragmatist dıú politika yönelimi gözönüne alındı÷ında, Ankara’nın Bakü-Tel Aviv iliúkilerine muhalefet etmemesinin arkasında bu rasyonel faktörlerin bulunması kuvvetle muhtemeldir. Sonuç olarak, gerek øsrail’in geçmiúte Türkiye ile iliúkilerinden sa÷ladı÷ı faydaları Azerbaycan üzerinden telafi etmesi, gerekse Türkiye’nin øsrail-Azerbaycan iliúkilerinden birtakım do÷rudan ve dolaylı faydalar sa÷laması sebebiyle Ankara-Tel Aviv hattında Mavi Marmara ile bozulan iliúkileri tamir etme konusunda bir aciliyet görülmemiútir. Yine de, Türkiye ve øsrail arasındaki mevcut iliúkisizlik statükosunun uzun süreli olamayaca÷ı açıktır. Bir kere, øsrail açısından ne Azerbaycan ne de Yunanistan ve Güney Kıbrıs gibi ülkeler stratejik ortaklık anlamında Türkiye’nin yerini alabilecek kapasiteye sahip de÷ildir. Azerbaycan’ın uluslararası politikada Türkiye kadar büyük bir aktör olmaması, iki önemli komúusundan – Rusya ve øran – ba÷ımsız hareket etme kapasitesinin sınırlı olması, ülkede úimdilik azıklıkta olan ama son GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  111 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 yıllarda etkisini artıran øslami grupların varlı÷ı ve Aliyev ailesinin kontrolündeki siyasi sistemin içeride ve dıúarıda ciddi eleútirilerle karúılaúması sebebiyle øsrail’in Bakü ile stratejik ortaklı÷ının gelece÷i öngörülememektedir. Yunanistan ve Güney Kıbrıs ise ciddi ekonomik krizlerle bo÷uúmaktadır. Üstelik, bu ülkeler hem øsrail’in dikkatinin yo÷unlaútı÷ı güvenlik bölgesine Türkiye kadar yakın de÷illerdir hem de Müslüman ülkelerle iliúkiler ba÷lamında øsrail’e bir fayda sa÷lamamaktadır (Nir, 2013; Guzansky, 2014: 111-112). Türkiye açısından bakıldı÷ında ise hem Irak ve ùam øslam Devleti’nin sınıra dayandı÷ı hem de neredeyse bütün komúularla – özellikle de Rusya ile – sorunların oldu÷u bir dönemde øsrail ile olan kavgayı sürdürmek rasyonel görünmemektedir. Aralık 2015 ortasında Cumhurbaúkanı Erdo÷an’ın øsrail ile iliúkileri normalleútirmenin bütün bölgeye olumlu yansıyaca÷ına dair söylemi (www.haaretz.com.tr, 2015b), øsrailli yetkililerin buna olumlu karúılık vermesi (Ravid, 2015) ve hemen birkaç gün ardından iki ülkenin iliúkileri tamir etme konusunda bir ön anlaúmaya vardı÷ının basına yansıması bu anlamda önemli geliúmelerdir (uk.reuters.com, 2015). SONUÇ VE DEöERLENDøRME Bu çalıúma Mavi Marmara olayının ardından Türkiye ve øsrail arasındaki politik temassızlı÷a etki eden ama uzmanlar tarafından gözden kaçırılan øsrail-Azerbaycan stratejik ortaklı÷ını analiz ederek hem Ankara ile Tel Aviv arasındaki iliúkisizlik statükosunun neden uzun süredir devam etti÷ini hem de bu statükonun neden daha fazla sürdürülemeyece÷ini açıklamaktadır. Özetlemek gerekirse, øsrail geçmiúte Türkiye ile kurdu÷u stratejik ortaklı÷a Azerbaycan üzerinden alternatif buldu÷undan, Türkiye ise øsrail-Azerbaycan iliúkilerinden birtakım do÷rudan ve dolaylı fayda sa÷ladı÷ından dolayı Ankara ve Tel Aviv 2008’de baúlayan ve Mavi Marmara olayı ile zirve yapan ikili sorunlara çözüm bulma konusunda en azından Aralık 2015 ortasına kadar acele etmemiúlerdir. Fakat iki ülke için de bölgesel tehditlerin arttı÷ı bir ortamda iliúkisizlik statükosunu sürdürmenin rasyonalitesi tükenmiútir. Son dönemde yaúanan geliúmeler göz önüne alındı÷ında, Ankara ve Tel Aviv’in aralarındaki sorunları kısa zamanda çözmesi muhtemeldir ve bu durumun øsrail-Azerbaycan iliúkilerine nasıl yansıyaca÷ı da soru iúareti olacaktır. Bu çerçevede üçlü bir bölgesel iúbirli÷i mekanizması muhtemel oldu÷u gibi, øsrail hükümetinin Türkiye ile iúbirli÷ini tekrar kurup Bakü ile iliúkileri ikinci plana atması da olasılıklar dahilindedir. Teorik açıdan bakıldı÷ında ise Türkiye-øsrail-Azerbaycan üçgeninde son yıllarda yaúananlar AKP hükümetlerinin pragmatist dıú politikasının önemli bir örne÷idir. AKP dıú politikasını ideolojimerkezli analiz eden uzmanlar Ankara’nın øsrail-Azerbaycan iliúkilerine karúı politikasını açıklamakta zorluk çekeceklerdir çünkü ideolojik bir dıú politika Bakü-Tel Aviv stratejik ortaklı÷ına muhalefeti gerektirmektedir. Aksine, Ankara pragmatik bir politika do÷rultusunda iç politikada keskin bir øsrail karúıtlı÷ı takip ederken, dıú politikada konjonktüre göre esnek davranmıú, kendisi øsrail ile iliúkilerini aksine alırken, kardeú ülke olarak gördü÷ü Azerbaycan’ın øsrail ile stratejik ortaklı÷ına karúı GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  112 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 çıkmamıútır. 2015 sonlarına do÷ru bölgesel konjonktür de÷iúirken, Türkiye aynı pragmatizm do÷rultusunda øsrail ile iliúkilerine onarma yolunda adımlar atmaktadır. KAYNAKÇA Aljazeera Türk (2015). Türkiye G-20’ye Azerbaycan’ı Davet Etti, (04.12. http://www.aljazeera.com.tr/haber/turkiye-g-20ye-azerbaycani-davet-etti, 2015). Aras, Bulent (1998). “Post-Cold War Realities: Israel’s Strategy in Azerbaijan and Central Asia”, Middle East Policy, 5 (4), 68-81. Auron, Yair (2003). The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide, New Brunswick: Transaction Publishers. Azerbaycan Dıúiúleri Bakanlı÷ı (2015). Azerbaijan-Israel Relations, http://mfa.gov.az/files/file/Azerbaijan%20-%20Israel.pdf, (12.11.2015). Bishku, Michael B. (2009). “The South Caucasus Republics and Israel”, Middle Eastern Studies, 45 (2), 295-314. Bourtman, Ilya (2006). “Israel and Azerbaijan’s Furtive Embrace”, Middle East Quarterly, 13 113 (3), 47-57. Cohen, Dudi (2011). Turkey to Azerbaijan: Stand With Us Against Israel, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4127332,00.html, (08.112015). Cornell, Svante E. (2011). Azerbaijan Since Independence, Armonk, New York: M.E. Sharpe. Ça÷aptay, Soner - Alexander Murinson (2005). Good Relations Between Azerbaijan and Israel:  A Model for Other Muslim States in Eurasia?, http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/good-relations-betweenazerbaijan-and-israel-a-model-for-other-muslim-state, (10.11.2015). Erhan, Ça÷rı - Ömer Kürkçüo÷lu (2002). “øsrail’le øliúkiler”, iç. Baskın ORAN (Ed.), Türk Dıú Politikası, Kurtuluú Savaúından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, østanbul: øletiúim Yayınları, 568-579. Göksel, O÷uzhan (2015). “Beyond Countering Iran: A Political Economy of Azerbaijan-Israel Relations”, British Journal of Middle Eastern Studies, 42 (4), 655-675. Guzansky, Yoel (2014). “Israel’s Periphery Doctrine 2.0: The Mediterranean Plus”, Mediterranean Politics, 19 (1), 99-116. GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 Haaretz (2012). Israel Signs $1.6 Billion Arms Deal with Azerbaijan, http://www.haaretz.com/israel-news/israel-signs-1-6-billion-arms-deal-withazerbaijan-1.414916 (16.11.2015). __________ (2015a). “Israel Won’t Recognize Armenian Genocide, Says Ambassador,” 9 Ocak 2015, http://www.haaretz.com/israel-news/1.636058 (29.11.2015). __________ (2015b), “Turkey’s Erdogan: Warming of Ties with Israel Would Benefit Entire Region,” 14 Aralık 2015, http://www.haaretz.com/israel-news/1.691692 (14.12.2015). Harkov, Lahav (2015). Liberman Leads Israeli Delegation Observing Azeri Election, http://www.jpost.com/Israel-News/Politics-And-Diplomacy/Liberman-Oren-to-leadIsraeli-delegation-observing-Azeri-elections-430661, (14.11.2015) Hürriyet (2015). øran’la Türkiye: Nükleer Anlaúmayı Olumlu Buluyoruz, http://www.hurriyet.com.tr/turkiye-iranla-nukleer-anlasmayi-olumlu-buluyoruz28635202, (14.12.2015). I-HLS (2015). Israeli Defense Industry is Facing Even More Difficult Times, http://ihls.com/2015/10/israeli-defense-industry-is-facing-even-more-difficult-times/,  (13.11.2015). Ignatius, David (2013). Turkey Blows Israel’s Cover for Iranian Spy Ring, https://www.washingtonpost.com/opinions/david-ignatius-turkey-blows-israels-coverfor-iranian-spy-ring/2013/10/16/7d9c1eb2-3686-11e3-be86-6aeaa439845b_story.html, (24.11.2015). In-Cyprus (2015). Cyprus-Israel-Greece Energy Meeting in http://in- January, cyprus.com/netanyahu-welcomes-anastasiades-in-israel/, (12.12.2015). øsmayılov, Elnur (2013). Azerbaycan-øsrail Stratejik Ortaklı÷ı, http://www.bilgesam.org/incele/1101/-azerbaycan-israil-stratejikortakligi/#.VlLrw_krLIU, (14.11.2015). øsrail Dıúiúleri Bakanlı÷ı (2009). President Shimon Peres in Azerbaijan and Kazakhstan for Historic First Visit, http://www.mfa.gov.il/mfa/pressroom/2009/pages/president_peres_visits_azerbaijan_a nd_kazakhstan_28_jun_2009.aspx, (14.11.2015). Jaffe, Maayan (2014). Azerbaijan-Israel Relationship is Glimmer of Hope, Model for Muslim-Jewish Peace, http://thehill.com/blogs/congress-blog/foreign-policy/222501azerbaijan-israel-relationship-is-glimmer-of-hope-model, (16.11.2015). GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016 114 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 __________ (2015). A Covert but Strategic Relationship, http://www.jewishpress.com/indepth/analysis/azerbaijan-israel-a-covert-but-strategicrelationship/2015/09/17/, (14.11.2015). Karahasan, Sefa (2011). øsrail’in Kanatları Altında Sondaj, http://www.milliyet.com.tr/israil-in-kanatlari-altindasondaj/gundem/gundemdetay/20.09.2011/1440581/default.htm, (12.12.2015). Keinon, Herb (2013). Netanyahu Apologizes to Turkey over Gaza Flotilla, http://www.jpost.com/International/Obama-Netanyahu-Erdogan-speak-by-phone307423, (05.112015). Kiriúçi, Kemal - Dan Arbell - Sylvia Tiryaki - Nimrod Goren (2015). Strained Alliances: Israel, Turkey, and the United States, http://www.brookings.edu/~/media/events/2015/03/23-israelturkey/20150323_turkey_israel_transcript.pdf, (01.11.2015). Lındenstrauss, Gallia (2015). “Israel-Azerbaijan: Despite the Constraints, A Special Relationship”, Strategic Assessment, 17 (4), 69-79. Melman, Yossi (2011). Leaked Cable Reveals Security Agreements with Azerbaijan, http://www.haaretz.com/haaretz-wikileaks-exclusive-leaked-cable-reveals-securityagreements-with-azerbaijan-1.355030, (12.11.2015). Moussa, Helmi (2012). Bridge Over Troubled Waters: Israel and Cyprus Strike Maritime Security Deal, http://www.al-monitor.com/pulse/tr/business/2012/02/israeli-cypriotmilitarization-o.html, (12.12.2015) Murinson, Alexander (2014). The Ties Between Israel and Azerbaijan, http://besacenter.org/wp-content/uploads/2014/10/MSPS110-web.pdf, (04.11.2015). Nachmani, Amikam (1987). Israel, Turkey and Greece: Uneasy Relations in the East Mediterranean, Totowa, N.J.: Frank Cass. News.Az (2012). ‘Azerbaijan More Important for Israel than France’, http://news.az/articles/politics/59271, (06.11.2015). Nir, Arad (2013). Israel’s Ties with Greece No Substitute for Alliance with Turkey, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/10/greece-israel-turkey-relationsstrategic-alliance.html, (15.12.2015). __________ (2015). Why is Israel Still Silent on Armenian Genocide?, http://www.almonitor.com/pulse/originals/2015/04/israel-armenian-genocide-ajerbaijan-world-wari-delegation.html, (10.12.2015). GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  115 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 NPR (2012). Do Israeli-Azeri Ties Portend Conflict with Iran?, http://www.npr.org/2012/04/01/149761957/do-israeli-azeri-ties-portend-conflict-withiran, (16.11.2015). Oran, Baskın (2013). “Ermenistan ve Ermeni Politikasi”, iç. Baskın ORAN (Ed.), Türk Dıú Politikası, Kurtuluú Savaúından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt III, østanbul: øletiúim Yayınları, 163-193. Perry, Mark (2012). Israel’s Secret Staging Ground, http://foreignpolicy.com/2012/03/28/israels-secret-staging-ground/, (16.11.2015). Ravid, Barak (2015). Foreign Ministry Director Responds to Erdogan: Israel Seeks Stable Relations with http://www.haaretz.com/israel-news/.premium-1.691795, Turkey, (14.12.2015). Reuters (2012). Iran Summons Azeri Envoy Over Scientist Killing, http://www.reuters.com/article/us-iran-azerbaijan-idUSTRE81B0OS20120212, (14.11.2015). __________ (2015). Israel and Turkey Reach Preliminary Deal to Restore Ties – Israeli http://uk.reuters.com/article/uk-israel-turkey-idUKKBN0U02N120151217, Official, (17.12.2015). Reynolds, James (2012). Why Azerbaijan is Closer to Israel than Iran, http://www.bbc.com/news/world-europe-19063885, (30.11.2015). SIPRI (2014). Trends in International Arms Transfers, 2013, http://books.sipri.org/files/FS/SIPRIFS1403.pdf, (21.1.2016). Solomon, Ariel Ben (2015). ‘To Walk in an Islamic Country and Feel Safe Like I was in Tel Aviv was Amazing’, http://www.jpost.com/Israel-News/Politics-And- Diplomacy/Likud-MK-Hazan-visits-Azerbaijan-to-strengthen-relations-416726, (06.11.2015). Souleimanov, Emil - Maya Ehrmann - Huseyn Aliyev (2014). “Focused on Iran? Exploring the Rationale Behind the Strategic Relationship Between Azerbaijan and Israel”, Southeast European and Black Sea Studies, 14 (4), 471-488. Telegraph (2012). Azerbaijan Arrests ’22 Iranian Spies’, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/azerbaijan/9144424/Azerbaij an-arrests-22-Iranian-spies.html, (14.11.2015). Wikileaks (2009). Azerbaijan’s Discreet Symbiosis with https://wikileaks.org/plusd/cables/09BAKU20_a.html, (08.11.2015). GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016 Israel,  116 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 __________ (2010). Azerbaijani President to U/S Burns: “You Can’t Boil Two Heads in One Pot”, https://wikileaks.org/plusd/cables/10BAKU134_a.html, (04.12.2015). Willmer, Tanya - Fulya Özerkan (2015). Steinitz Laments ‘Unfortunate’ Result as AKP Wıns Turkey Election, http://www.timesofisrael.com/steinitz-laments-unfortunateresult-as-akp-wins-turkey-election/, (05.11.2015). Yılmaz, Türel (2001). Türkiye-øsrail Yakınlaúması, Ankara: ømaj Yayıncılık. Zanotti, Jim (2015). Turkey: Background and U.S. Relations, https://www.fas.org/sgp/crs/mideast/R41368.pdf, (13.10.2015). Zeiger, Asher (2013). Israel, Greece, Cyprus Sign Energy and Water Deal, http://www.timesofisrael.com/israel-greece-cyprus-sign-energy-and-water-deal/, (12.12.2015). NOTLAR 1. Mesela eski øsrail Dıúiúleri Bakanı Avigdor Lieberman 2012’de Azerbaycan’a yaptı÷ı gezi sırasında Azerilerin geçmiúinde Yahudi karúıtlı÷ı olmadı÷ından dolayı bu ülkenin liderli÷iyle kolayca yakın iliúkiler kurabildi÷ini belirtmiútir (news.az, 2015). Eylül 2015’de Azerbaycan ziyareti gerçekleútiren øsrailli milletvekili Oren Hazan da aynı konuya vurgu yapmıú ve bir Yahudi olarak Müslüman bir ülkede, sanki Tel Aviv’deki gibi güvenle yürümenin kendisini mutlu etti÷ini belirtmiútir (Solomon, 2015). 2. øsrail’in elçili÷e iki yıl boyunca daimi temsilci atamaması ve en sonunda, temel görevi øsrail’e göçü teúvik etme olan 24 yaúındaki tecrübesiz birini –Benny Haddad – görevlendirmesi ikili diplomatik iliúkilerin ilk yıllardaki sorunlu tarafını göstermesi bakımından önemlidir (Bishku, 2009: 305). 3. Bu politikayı en iyi özetleyen ifade, Wikileaks’in yayınladı÷ı 2009 yılına ait bir Dıúiúleri Bakanlı÷ı belgesinde geçen ve Azerbaycan Cumhurbaúkanı ølham Aliyev’in yaptı÷ı “buzda÷ı” benzetmesidir. Belgeye göre, Mayıs 2008’de øsrail Tarım Bakanı Shalom Simhon’un ziyareti sırasında, Aliyev øsrailli yetkililere ikili iliúkilerin bir buzda÷ı gibi oldu÷unu ve onda dokuzunun yüzeyin altında gerçekleúti÷ini söylemiútir (wikileaks.org, 2009). 4. Her ne kadar Da÷lık Karaba÷ konusunda Ermenistan’ı desteklese de, bu dönemde ve ileriki dönemlerde Azerbaycan’ın baúlıca silah tedarikçisinin Rusya oldu÷unu belirtmek gerekir. Küresel güvenlik alanında çalıúmalarıyla bilinen Stockholm Uluslararası Barıú Araútırmaları Enstitüsü’nün verilerine göre, øsrail ile Azerbaycan arasında askeri iúbirli÷inin arttı÷ı 2009-2013 yıllarında bile Azerbaycan’ın silah ithalatının yüzde 80’ini Rusya sa÷lıyordu (books.sipri.org, 2014: 7). GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  117 GÜSBEED, Gümüúhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi Cilt: 7, Sayı: 16, Yıl: 2016 5. Göksel’in (2015: 664) de ifade etti÷i üzere, øsrail So÷uk Savaú boyunca enerji ihtiyacını Mısır, Batı Afrika ve Meksika gibi ülkelerden petrol ithal ederek sa÷lıyordu ve yeni ba÷ımsızlı÷ına kavuúan Azerbaycan ve Türkmenistan gibi ülkeler hem daha ucuz hem de daha güvenli enerji sa÷lama imkanı bakımından øsrail açısından yeni bir durum yaratmıútı. Ayrıca, bu ülkeler bölgesel enerji ticaretinde øran’a alternatif oldukları için, yeni enerji projeleri, øran’ın enerji gelirlerini etkiledi÷i ölçüde, bu ülkeyi kendisine tehdit olarak gören øsrail’e bir güvenlik artısı da sa÷lıyordu. 6. Gezide Peres’e birçok bakanın yanısıra su teknolojileri, tarım, iletiúim, sa÷lık teknolojieri ve savunma endustrilerinin önde gelen úirketlerinden 60 üst düzey temsilci eúlik etmiútir (øsrail Dıúiúleri Bakanlı÷ı, 2009). 7. Bu anlamda özellikle 2012 yılının ilk yarısı oldukça gerilimli geçmiútir. ølk olarak Ocak ayında iki kiúi Bakü’deki Yahudi okulunda çalıúan iki ö÷retmeni öldürmeyi planlamakla tutuklanmıú, bir ay sonra øran gizli servisi için çalıútı÷ı iddia edilen bır grup açı÷a çıkarılmıútır. En büyük operasyon ise Mart ayında düzenlenmiú ve Azeri güvenlik güçleri øran Devrim Muhafızları tarafından øran’da e÷itildi÷i iddia edilen 22 Azerbaycan vatandaúını ülkedeki ABD ve øsrail büyükelçiliklerine terörist saldırı düzenlemeyi planladıkları suçlamasıyla tutuklamıútır (www.telegraph.co.uk, 2012). øranlı yetkililer ise aynı dönemde Azerbaycan’ı øranlı nükleer bilimcilere suikast düzenledi÷ini iddia etti÷i øsrail gizli servisine yardım etmekle suçlamıútır (www.reuters.com, 2012). 8. ødeolojik olarak sorun iki ülkenin ùii nüfusa sahip olmasına ra÷men Azerbaycan’ın seküler kimlikli olması ve øran’ın øslami ideolojisini yayma misyonunu kendisine tehdit olarak görmesidir. Toprak bütünlü÷ü açısından ise problem øran’ın, toplam nüfusunun neredeyse dörtte birini oluúturan Azeri kökenli øran vatandaúına ev sahipli÷i yapmasıdır. øran zaman zaman Azerbaycan milliyetçilerinin øran’ın kuzeyine yönelik irredentist emellerini kendisine tehdit olarak görürken, Azerbaycan bu demografik tehdit nedeniyle Tahran’ın kendi ba÷ımsızlı÷ına saygı göstermedi÷inden endiúe duymaktadır. 9. Benzer bir mantıkla, øsrailli yetkililer, bütün Müslüman ülkelerin øsrail’e karúı oldukları gibi bir izlenimin oluúmasını da istememektedirler (Aras, 1998: 68). 10. Burada en büyük faktörün Yahudi lobisi de÷il, ABD’nin kendi ulusal çıkarları oldu÷u gözardı edilmemelidir. 11. Örne÷in, øsrail’in Azerbaycan büyükelçisi Rafael Harpaz Ocak 2015’de Türkiye ile iliúkilerin önemine de÷indikten sonra hükümetinin soykırım iddialarını tanımayaca÷ını açıklamıútır (www.haaretz.com, 2015a) . Öte yandan, bu açıklamanın Azerbaycan büyükelçisi tarafından yapılması meselenin øsrail-Azerbaycan iliúkileri boyutunu da ortaya koymaktadır. GUEJISS, Gümüúhane University Electronic Journal of The Institute of Social Sciences Volume: 7, Number: 16, Year: 2016  118