İpek Yolu Kavşağında Bir Eyalet: Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim A Province at the Junction of the Silk Road: Education in Fergana in the Russian Tsardom Era Ebubekir GÜNGÖR ORCID: 0000-0001-7394-4449 Makale Türü: Özgün Araştırma Article Type: Original Research Chicago: Güngör, Ebubekir. “İpek Yolu Kavşağında Bir Eyalet: Rus Çarlığı Döneminde Fergana’da Eğitim.” Tarihçi 1, no. 1 (Ocak 2021): 136-152. Özet Rus Çarlığının Türkistan’ı işgal etmesinden sonra kurduğu Türkistan Genel Askeri Valiliği bölgeyi idare etmiştir. Bu valilik beş eyaletten meydana gelmiştir. Coğrafi merkezi en fazla nüfusa sahip Fergana Eyaleti’dir. Türkistan coğrafyasındaki yerleşiklerin yoğun yaşadıkları merkezi şehirlerin bulunduğu bölge de bu eyalettir. Çalışmanın ana problemi, Fergana Eyaleti’nde Türk/Müslüman ve Rus/Hristiyan eğitim kurumlarının istatistiki verilerinin derlenmesi, bu bilgilerden yola çıkılarak durum tespiti yapılmasından ibarettir. Çalışmada Fergana Eyalet yönetiminin yıllık olarak yayınladığı, çoğunlukla komisyonlar tarafından oluşturulan sayısal veriler temel kaynak olarak kullanılmıştır. Zira yıllıklar, belirtilen dönem ve coğrafya hakkında amaçlanan sonuçlara ulaşmak için kullanılabilecek yegane kaynak niteliğindedir. Araştırmada, 1887-1913 yılları arası sistematik dönemlere ayrılarak elde edilen veriler tasnif edilmiştir. Değerlendirilen bilgiler ışığında Türk/Müslüman eğitim kurumlarından mekteplerin nüfus artışına paralel gelişme gösterdiği, işgalden 1913 yılına kadar okullaşmanın genel nüfusa oranının ortalama %3 olduğu anlaşılmıştır. Medreselerin bina ve öğrenci sayılarını koruduğu, ancak bölgenin nüfus artış oranına paralel bir artış olmadığı tespit edilmiştir. Rus/Hristiyan okullarının 1887’de %13 okullaşma oranından, 1913 yılına kadar nüfus artış  Doç. Dr., Yozgat Bozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. ebubekir.gungor@bozok.edu.tr Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 Ebubekir Güngör e-ISSN: 2757-7201 oranının oldukça gerisinde kaldığı, 1913 yılında okullaşma oranına %2’ye kadar düştüğü görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Mektep, Medrese, Rus Okulları, Türkistan, Fergana. Abstract The General Military Governorship of Turkistan, which was founded after the Russian Tsardom invaded Turkistan, ruled the region. This Governorship consists of five provinces. Geography center of Turkistan is Fergana province, the most populated area. This is the province which located the central cities that the settled population of Turkistan live most densely. The main problem of the study, consists of compiling statistical data of Turkish/Muslim and Russian/Christian educational institutions in the province of Fergana and determining the situation based on this information. In the study, the numerical data, which are published annually by Fergana state administration, mostly formed by commissions, were used as the main source. Because these annuals are the only source that can be used to get the intended results about the specified period and geography. In the study, by dividing the years between 1887-1913 into systematic periods, the obtained data were classified. In the light of the information evaluated, it was understood that schools from Turkish/Muslim educational instituations developed in paralle with the population increase, the average rate of the general population of was 3 percent from the occupation until 1913. It has been that the shcools maintain the number of buildings and students and there is no change in the population ratio of the province. It was observed that Russian/Christian schools had a schooling rate of 13 % in 1887, however, far behind the population growth rate until 1913 and at the same year, the schooling ratio compared to the population decreased to 2 percent. Keywords: School, Medresseh, Russian Schools, Turkistan, Fergana. Giriş Fergana Bölgesi, Rus Çarlığı tarafından Hokand hanlığının işgal süreci tamamlandıktan sonra, 1876 yılında Türkistan Genel Askeri Valiliği (1868 - 1917) birimi (eyalet) olarak oluşturulmuştur. Kuzeyden Türkistan Genel Askeri Valiliğine bağlı Sır Derya, Kuzeydoğudan Yedisu, Güneyden Semerkand eyaletlerine, Doğudan Çin (Kaşgar) Güneyden Afganistan’a ve Batıdan Buhara Emirliği (Vahan, Şugnah, Ravşan, Darvoz ve Karategin) ile komşu bir eyalet olmuştur. Fergana Eyaleti, Fergana vadisinin hemen tamamını kaplamıştır. Nüfusu Türkistan Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 137 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 138 Askerî Valiliği eyaletleri içerisinde en kalabalık ve en çok yerleşiğin yaşadığı bölge özelliği taşımıştır. Etrafı yüksek karlı dağlarla çevrili olan bölge, bu dağlardan kaynağını alan Sır Derya ve Amu Derya nehirleri ile sulanmaktadır. Bu sebeple Türkistan coğrafyasının tarım elverişli geniş sahasını oluşturmaktadır. Fergana Eyaleti kendi içerisinde Margelan, Hokand, Namangan, Andican ve Oş olmak üzere 5 idari bölgeye ayrılmıştır. Eyalet Margelan’da, Yeni Margelan adıyla Askeri karakolu çevresinde geliştirilen şehirden idare edilmiştir. Her bir şehir kendi içerisinde şehir ve ilçe olarak ayrılmıştır. Bu durum bir nevi şehir merkezi ve o şehre bağlı taşra (ilçe) birimi halinde organize edilmiştir. Şehir çevresindeki yerleşim birimleri Kışlak adıyla ilçeye, ilçe şehre, şehirler de Yeni Margelan şehri üzerinden Fergana Eyaleti adıyla Türkistan Askerî Valiliğine bağlı bir yönetim organizasyonu esasında bir düzen kurulmuştur. Yeni Mergalen şehri Rus askerleri ve Rus memurları ile diğer şehirler ise yerli yerleşik ve göçer nüfus tarafından meskun idi. Ancak özellikle 1898 yılından itibaren diğer şehir merkez ve merkez yakınlarına Rus iskanı yoğunlaştırılmıştır. XIX. yüzyılın son ve XX. yüzyılın ilk çeyreği, Türkistan Türk/Müslümanlarının bugünkü durumlarını şekillendiren önemli olay/olgularını barındırmaktadır. Bunların başında Türkistan’ın Rus hakimiyetine girmesi ve Rus idaresi, diğeri ise 1917 Ekim ihtilali ile Sovyet rejiminin kurulması bulunmaktadır. Rusların bölgeye hakim oldukları dönemde yerleştirdikleri Rus göçmenler sebebiyle etnik ve toplumsal değişimler de görülmüştür. Yüzyıllar boyunca aynı özellikler taşıyan toplumun bünyesi değişmiş, dolayısıyla toplumsal yaşam da bundan etkilenmiştir. Kültürel değişimlerin ekonomik, idari, kültürel kurumların işleyişini şekillendirmesi de kaçınılmazdır. Rus işgali sonrasında siyasi otoritenin kendinden olmadığı Türkistan’da, değişimin toplulukları yönlendiren ekonomik ve kültürel nüfuz sahibi yerel bireyler eliyle gerçekleştirilmesi kaçınılmaz bir durum arz etmiştir.. Bu bağlamda belirtilen dönem itibari ile Türkistan’da eğitim kurumları ve toplumdaki yerinin bilinmesi Türkistan Türklerinin entelektüel dönüşüm süreçlerinin değerlendirilmesini kolaylaştıracaktır. 1917 yılına kadar Türkistan Türkleri genellikle kendi eğitim kurumları olan mektep ve medreselerde eğitim almışlardır. Şüphesiz ki mektep ve medreselerin İslam ile kuvvetli bir bağı vardır. Ayrıca Türkistan bölgesinde yaşayan Türklerin kültürel hayatında ve yaşayış tarzında İslamiyet önemli yer tutmuştur. İdil – Ural bölgesinden ve 1552’de Kazan’ın işgal edilmesinden başlayarak Ruslar, Türksiyasi, ekonomik, kültürel uygulamaların yanında eğitim bel bağladıkları temel asimilasyon aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Rus okullarına Müslümanların alınması, Rus-Tuzem (Yerli) Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 [Tarih] Müslüman ahaliyi Hristiyanlaştırma/Ruslaştırma siyasetini uygulayagelmişlerdir. Bu bağlamda e-ISSN: 2757-7201 Ebubekir Güngör mekteplerinin açılması, kiliselerin cazip hale getirilmesi gibi politikalar bu durumun başlıcalarını oluşturmaktadır. Algı yönetimi konusunda Ruslar, yerli eğitim kurumları, eğitim içerikleri, süreleri, öğretmen/molla/müderrisler ve okur-yazar kitlenin yetersizliği söylemini propaganda aracı olarak yoğun bir şekilde vurgulamışlardır. Buna karşılık olarak Rusların, okul, idare, kültür üstünlüğü dikte edilmeye çalışılmıştır. Ancak Ruslar, her alanda yoğun ve sistematik ötekileştirme-aşağılamaasimilasyon politikalarına maruz kalan Türkistan Müslümanlarını istedikleri aşamaya getirmeyi başaramamışlardır. Çalışmanın temel amacı, kaynakların elverdiği ölçüde Rus ve yerli eğitim kurumlarının kısmi odaklı verilerden ziyade sistematik ve bütüncül istatistiki verilerin derlenmesiyle durumun ortaya konulmasıdır. Bu bağlamda, Rus ve Yerli eğitim kurumlarının istatiksel verileri, Rusların uyguladıkları politikaların boşa çıkmasını açıklamada işlev görebilir mi? Rus eğitim kurumları ve okur/yazar kitlesi karşısında Türk/Müslüman ahalinin durumu nedir? Rusların yerli eğitim kurumlarına baskıları ele alınan bölgede nasıl bir sonuç vermiştir? Çarlık yönetimi sırasında Türk/Müslüman eğitim kurumlarında artma/azalma görülmüş müdür? Gibi sorulara yanıt aranmaya çalışılmıştır. Araştırmanın temel kaynağını Fergana Eyalet idaresinin yıllık olarak hazırladığı istatistiki veriler teşkil etmiştir. Yıllıklardaki bilgilerin çoğunluğu Türkistan Askeri Valiliği’nin kurmuş olduğu komisyonlar tarafından hazırlanmıştır. İstatistikler değerlendirilirken 5 yıllık dönemler temel alınmış, ancak bölgeyi etkileyen 1898 Andican isyanı, 1904 – 1905 Rus – Japon Savaşı, Usul-i Cedit okullarının açılması gibi süreçler de göz önünde bulundurulmuştur. 1. Mektep ve Medreseler Müslüman dünyasında mektep; anlam itibariyle “yazı yazma öğrenilen yer” olup, Müslümanlarca bir çocuğun önce Kur’an öğrenmesi lazım geldiğinden, hakikatte Kur’an öğrenilen yerdir.1 Türkistan’da bu kurum çocuklara Kur’an öğrenme ağırlıklı olmak üzere, okuma ve yazmanın öğretildiği yer görevini yapmıştır. Medrese ise, Müslümanlığın dinî hukuk kurallarını, Müslüman’ın yapması gereken görevlerini, şeriat ve İslam dini hakkındaki meselelerin öğretildiği yer olarak bilinmektedir. Mekteplerin finansmanı medreselerden farklıdır. Mektephanelerin gideri ve öğretmen ücretleri öğrenci velileri tarafından karşılanmıştır. Ödeme nakdi olmakla birlikte çeşitli temel yiyecek ürünleri de ödeme aracı olarak kullanılmıştır. Yiyecek ürün ödemeleri büyük oranda her bir öğrenci için 1 – 2 batman buğday miktarındadır. Mektepler kendilerine has binalarda olmayıp, camilerde kurulmuş, camide görev yapan molla ve İşanlar (Şeyhler) tarafından ilk eğitim süreçleri Vedat Günyol, ”Mektep Maddesi.” TDV İslam Ansiklopedisi XXIX (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1997), 5. 1 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 139 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 140 yürütülmüştür.2 Göçerlerde eğitimin belli bir yeri yoktur. Urug, soy veya obaların önde gelenleri çocuk sayısı ve talebe göre molla çağırarak, çocuklara eğitim verdirmişlerdir. Göçerler için açılan bu mektepleri Ruslar takip edememişler, bu sebeple onlar hakkındaki veriler raporlara yansımamıştır. Mekteplerde 6 – 7 yaşında olanlar eğitime başlatılmışlardır.3 Çarlık Rusya işgalinden sonrada mekteplerin ekonomik gelir kaynakları ve girdileri değişmemiştir. Ancak Rus yönetimi vakıflara el koydukça gelirlerde azalma görülmüştür. Bu durum aslında merkezi planlama ve değişimi yönlendirmeyi mümkün kılmasa da Türkistanlılar için farklı dinden ve kültürden Rus idaresinin müdahalesini engelleyen unsurlardan birisini teşkil etmiştir. Rus idaresi Türkistan’daki eğitim sistemini her alanda basit ve hayatın gerçeklerine uymayan özellikler taşıdığına dair suçlamalarda bulunmuş, basite indirgemeye çalışmıştır. Rus kaynaklarında eğitim meselesi birkaç kelime ile geçiştirilmiş, kurumlarda dini eğitim verildiği için halkın İslami temeller üzerine yaşama bakışı eleştirilerek “Yerlilerin eğitim kurumları dini saiklerin elinde bulunmaktadır. Dolayısıyla yerli ahali İslam dini üzere eğitim almaktadır.”4 şeklinde raporlara yansımıştır. Ayrıca Rusların yerli eğitim kurumlarının faaliyetlerinden hoşnut olmadıklarını: “Yerli okulları ahalinin dini yaşamında önemli yer tutmaktadır. Rus idari birimleri tarafından yerli eğitim kurumları sıkı kontrol altında tutulmaktadır.”5 ifadelerinden anlamak mümkündür. Fergana bölgesinde açılmış Rus okulları ve dersleri değerlendirildiğinde, okulların kiliselerde ve içerik olarak da Hristiyan inanç ve kültür çevresinde geliştiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda bölgedeki Rus eğitim sisteminin de XX. yüzyılın başlarına kadar Avrupalılaştığını söylemek mümkün değildir.6 Rus raporlarının: “Yerliler Rus okullarından kaçıyorlar.”7 şeklindeki ifadesiyle yerli halkın Rus okullarına rağbet etmemesinde bu durumun etki eden faktörlerden olduğunu söylemek mümkündür. Bölgedeki diğer bir eğitim kurumu olan Yahudi ilkokullarında da eğitim eski İbranicenin okunup, yazılması ve dini kaidelerin öğretilmesi üzerine kuruludur.8 Dolayısıyla bölgede mezkur dönemde Ruslarda dahil Avrupa tarzı eğitim faaliyeti yürüten kurum yoktur. Mekteplerde eğitim, okuma ve yazma öğrenimi üzerine (Arapça ve Farsça) kurgulanmış olup, matematik dersi de mevcuttur. Ancak belli yaştaki çocuklara ancak basit dört işlem öğretilmiştir. Ruslara göre, mekteplerde eğitimin ilk yılı sadece Arap alfabesinin öğrenilmesi üzerine kuruludur. İkinci yıl, içerik olarak Arap alfabesi, harflerin birleşme şekilleri, okutucu Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1891 God (Ashabad: Türkistan 2. Askeri Matbaası, 1893), 371. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God (Ashabad: Buhar Gazetesi Matbaası, 1902), 264. 4 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God (Yeni Margelan: Fergana Bölge Matbaa İdaresi, 1889), 52. 5 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1890 God (Yeni Margelan: Fergana Bölge Matbaa İdaresi, 1893), 103. 6 Bölgedeki Rus eğitim kurumları ve ders içerikleri için bakınız; B. Tümen Somuncuoğlu, Türkistan’da Eğitim (18651917) ve Çarlık Rusya’sının Sosyo-Politik Açıdan Eğitime Yaklaşımı, Basılmamış Doktora Tezi (Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, 2006) 7 Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1905 God (Ashabad: Buhar Gazetesi Matbaası, 1907), 116. 8 Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God, 268. 2 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 [Tarih] 3 e-ISSN: 2757-7201 Ebubekir Güngör harekeler ve kısa bazı surelerden oluşan “Haftiak” (Heftiyek-i Şerif) okutulmuştur. Üçüncü yıl Kur’an-ı Kerim okuma ve “Raunek” (Revnak'u-l İslam), (İslam’ın Nuru) adlı kitap okutulmuştur.9 Eser Nevai tarafından XV. yüzyılda kaleme alınmıştır. Şeri kuralların korunması, farzlar, sünnetler, nefis gibi dini bilgilerin yanı sıra coğrafyanın ve zamanın hayat şartlarında toplumsal ve ekonomik ihtiyaçları karşılayan terim ve kavramları da açıklamaktadır.10 Rus raporlarında içeriğine yer verilmeyen ve anlaşılmadan yüzünden okutuluyor denilen eserin dili bütün (doğu, kuzey, güney) Türkistan, Afganistan ve İran coğrafyasında yaşayan Türklerin ortak anladığı Çağatay Türkçesidir. Revnak'u-l İslam ile birlikte hemen hemen aynı özellikleri taşıyan ve XVIII. yüzyılda kaleme alınmış Sufi Allahyar’ın Sebatu’l-Acizin adlı eseri okutulmuştur. Bu eser nasihatname türünde olup, tasavvufi, dini ve ictimai bilgiler içermektedir.11 Dördüncü yıl Nevai (Divan-ı Mir Ali Şir Nevai) ve Osmanlıca Fuzuli şiirleri (Divan-ı Fuzuli Leyla ve Mecnun)okutulmuştur. Beşinci yıl Farsça eserlere de yer verilerek “Dört Kitap” (Çehar Kitap) Farsça şiir, hadis ve Kur’an-ı Kerim ayetleri ile yorumlanmıştır. Ayrıca ahlaki, ilmi ve felsefi manzumelerden oluşan “Hafız Divanı” (Divan-ı Hoca Hafız), Altıncı yıl Farsça Şeyh Sadi-i Şirazi’nin (Divan-ı Şeyh Sadi), Mirza Abdul Kadir’in felsefi sorgulamaları ön plana çıkan “Bidil”, Yedinci yıl Arapça “Farzlar” , ve İslam Hukukunu ihtiva eden “Fakih Keydani” (Fakih’ul Keydani) ve Kitab-ı Muhtasar’ül Vekayati fi Musail el Hidayet) adlı klasik eserler mekteplerde okutulmuşlardır. 12 Ruslara göre mezkur eserler 7 – 8 yıl kadar uzun süren bir müfredatı dolduracak eserler değildir. Rus idaresi Türkistan’da ilk işgal sürecinde eğitim ve yerel dini kurumları desteklerken, 1880-90 yılları itibariyle bu politikasını tam tersine çevirmiş, Rusların bölgede kalıcı olabilmeleri için İslami kurumlarla mücadeleyi esas politika haline dönüştürmüştür.13 Bu sebeple Rus kaynak ve belgeleri değerlendirilirken, Rusların bu mücadele bağlamında değerlendirmelere gittiklerini göz önünde bulundurmak gereklidir. Türk İslam ilim-kültür çevresinde bu eserler hayatın hemen her yönüne cevap vermektedir. Ruslar için aslında en büyük eleştiri konusu Rusça ve modern tarihin okutulmamış olmasıdır. Ve bu eserlerin değişen mevcut (Rus-Avrupa merkezli) siyasi ve iktisadi şartlara ayak uydurmamasıdır. Dolayısıyla mekteplerde zamana cevap veren ders kitapları yoktur ve bu durum tüm İslam coğrafyası için geçerlidir. Bu eksiklik, Rus raporlarına yansıdığı şekliyle XX. yüzyılın başında bölgede açılan ve hızlı bir yayılım gösteren Usul-i Cedit okullarıyla giderilmeye çalışılmıştır. 9 Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God, 265. Mehmet Demir, “Müşterek Orta Asya Türkçesinin Karışık Dilli Eserlerinden Revnaku’l-İslam’ın Dil Özellikleri.” CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 10, no. 1 (2012): 111. 11 Abid Nazar Mahdum, “On The Sources Of Sebâtü’l-Âcizîn By Sûfî Allahyâr.” Türkiyat Mecmuası, no. 21 (Güz 2011): 240-241. 12 Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God, 265. 13 Mirzahan Egamberdiyev, “Lazzat Dinasheva, Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki Eğitim Politikası (18501914).” Belleten 83, no. 297 (2019): 670. 10 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 141 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 142 Müslüman eğitim kurumlarında eğitimin 2 yıl ile 8 yıl arasında kısmen uzun bir sürece yayılmasında, bölgedeki yaşam şartları göz önüne alınmalıdır. Raporlarda sık sık tekrarlanan: “Yıl içerisinde açılan mektepler öğrenci bulamadıklarından bir süre eğitim verdikten sonra kapanıyor, sadece birkaç ay eğitim devam ediyor.”14 ifadesi, bölgede tarım ve hayvancılığın temel geçim kaynağı olduğu göz önünde bulundurulduğunda çocuk eğitiminin işlerin az olduğu kış aylarına sıkıştırılma ihtiyacından kaynaklandığı şeklinde yorumlamak mümkündür. Medrese eğitimi konusunda Rus raporları mekteplere yönelik olduğu gibi eleştirilerini yinelemişlerdir. Bu bağlamda medresede eğitim süresi 6 – 7 yıla yayılmıştır. Medresede okutulan kitaplar mekteptekilerin hemen hemen aynısıdır. Tek fark mekteplerde kitaplar yüzünden okunurken medreselerde, kitaplar üzerinde şerhler ve açıklamalar getirilerek okunmasıdır.15 Aslına bakılırsa bu haliyle metinler üzerinde öğrencilerin düşünmeye zorlandığı söylenebilir. Ancak dışarıdan bakan bir Rus/Hristiyan açısından durumun ruhu anlaşılamamış olmalıdır. Bu bağlamda medreselerde klasik eserler bölge diline çevrilmemiş olup, orijinali üzerinden yerel dille açıklamalar getirilmek suretiyle ağırlıklı olarak İslam Fıkhı üzerine şekillenmiştir. Ancak öncelikle Arapça ve Farsçanın öğrenilme zorunluluğu öğrenciler ve eğitim sürecinin uzamasına sebep olmuştur. Dil dersleri, Fiziki Coğrafya, Matematik, Geometri, Sağlık, İslam Tarihi, ve Astronomiye giriş (Hikmet’ül Ayni) dersleri medrese müfredatında yer almıştır. Kitapların çoğunlukl Tahran, İstanbul, Hokand ve Taşkent basımlıdır.16 Fergana bölgesinde mektep ve medreseler yaygın eğitim faaliyetlerini yürütürken, hafız yetiştiren Karihaneler ve yetişkin eğitimi veren Dalailhayratlar da yardımcı kurumlar olarak hizmet vermişlerdir. 2. Çarlık Rusya Dönemi Fergana Bölgesinde Eğitim Öncelikle aradığımız cevaplara ulaşmada Rus/Hristiyan ve Türk/Müslüman toplumlarının eğitim ihtiyacının karşılanmasında verilen hizmet kapasitesinin tespiti ön plana çıkmaktadır. Bu bağlamda elimizdeki veriler kurumların bölgedeki nüfusa cevap verip veremediği, halkın eğitime katılımı, gerçekleşen okul ve öğrenci sayıları, şehirlerin eğitim konusunda bölgedeki yerlerini ortaya koymamıza olanak sağlamaktadır. Diğer taraftan nüfus verileri ile karşılaştırıldığında Çarlık dönemi Fergana Bölgesinde eğitimin süreç boyunca oransal sonuçlarına da ulaşmamız mümkündür. Tablo 1: Türk/Müslüman Okul Türü Bilgileri Yıl Okul Öğrenci Karihane Okul Öğrenci Dalailhane Okul Öğrenci Mektep Okul Öğrenci Yeni Usül Mektep Okul Öğrenci [Tarih] Medrese 14 Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God, 267. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God, 266. 16 Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God, 267. 15 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 Ebubekir Güngör e-ISSN: 2757-7201 188717 171 7985 82 660 1082 15394 189218 76 1560 113 994 941 12451 189719 186 11063 159 1933 1585 27834 190020 282 6068 277 1413 1937 21759 191021 207 7183 2360 33128 12 191322 193 7573 2641 40364 9 314 2867 1 3 12 75 563 Okul türlerinde yukarıda da bahsedildiği üzere, mektep ve medreseler temel eğitim kurumları olarak sayılarıyla karşımıza çıkmaktadır. Üçüncü sırada Karihanelerin de azımsanamayacak okul ve öğrenci sayısına sahip olduklarını ifade etmemiz gerekmektedir. Gerçekleşen eğitim yükünün belirtilen dönemde ortalama %83’ünü mektepler, %9’unu medreseler ve %8’ini Karihaneler üstlenmişlerdir. Ayrıca Karihanelerin mektep ve medreseler gibi kurumsal/yerleşik yapıya sahip olmamaları, Rusların bütün Karihaneleri takip etmelerini zorlaştırmış olmalıdır. Dalailharatlarda ise Rus verileri oldukça yetersizdir. Okul türleri arasında dikkatimizi çeken noktalardan bir tanesi de Usul-i Cedit okullarının raporlara yansımasıdır. Usul-i Cedit Rusya hakimiyetinde bulunan Müslümanların eğitimde yenileşme (Batılaşma) çabaları sonrası, Matematik, Coğrafya, Tarih, Rusça gibi derslere ağırlık verilmesi ve okuma yazmanın ses sistemi üzerinden öğretilmesini önceleyen okullardır. İlk örneği İsmail Gaspıralı (1851 - 1914) tarafından Kırım’da (Bahçesaray) açılmıştır (1884). Bölgesinde ilk Usul-ü Cedit Okulu ünlü Ceditçi Münevverkari Abdraşidhanov (1878 - 1931) tarafından 1901’de Taşkent’te açılmıştır.23 Onu Abdullah Avlani (1874-1934) takip ederek, 1904’te bir Cedit okulu açmıştır.24 Ancak bu okulların özelliklerinden idare ancak 1910 yılında haberdar olmuştur. Raporlara da bu tarihten sonra yansımaya başlamıştır. 1910 yılında 12 Usul-i Cedit okulu Fergana’da kayda geçirilmiştir. Bölgede bilinen ilk Usul-i Cedit okullarının 1901 ve 1904 yılında açıldığı düşünülürse, 5 yıl gibi kısa bir sürede hızlı artış gösterdikleri anlaşılmaktadır. Öğrenci sayıları bakımından, geleneksel mekteplerden daha yoğun talep gördükleri, okul başına düşen öğrenci sayısından anlaşılmaktadır. Ancak Rus idaresi bu durumdan hoşnut olmamış olacak ki, Türkistan Genel Askeri Valisi A. V. Samsonov (1859 - 1914) yeni usul mekteplerin sıkı takibe alınması ve yenilerinin açılmasının izne bağlanması emrini vermiştir.25 1913 yılına gelindiğinde 17 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God (Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1894), Tablo No: 8. 19 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God (Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1899), 64. 20 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God (Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1901), 118-119. 21 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God. (Skobelev: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1912), 183. 22 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God. (Skobelev: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1916), Tablo No: 26. 23 Zaynabidin Abdiraşidov, İsmail Gasprşnskiy i Turkestan v Naçale XX Veka: Svyazi – Otnoşeniya – Vliyanie. (Taşkent: Akademnashr, 2011), 215. 24 Kishimjan Eshenkulova, Modern Bilimlerin Türkistan’a Girişi (1800-1917), Basılmamış Doktora Tezi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007), 204. 25 Abdiraşidov, İsmail Gasprşnskiy i Turkestan, 218. 18 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 143 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 144 yeni metot okulların sayısında düşüş, takibatın sonucu olarak eğitim alan öğrenci sayı bilgisi raporlara yansımıştır. Tablo 2: Türk/Müslüman Öğrenci ve Nüfus Bilgileri Margelan Yıl Nüfus Okul Hokand Öğrenci Nüfus Okul Andican Öğrenci Nüfus Okul Oş Namangan Öğrenci Nüfus Okul Öğrenci Nüfus Okul Toplam Öğrenci 1887 Nüfus Okul Öğrenci 75078926 1337 2407727 1892 158881 297 3733 221181 165 2770 175758 296 3474 209281 303 6068 51555 69 920 81665628 1130 1696529 1897 319593 512 8635 360233 293 12978 359840 493 8070 364739 462 8707 157771 176 2655 156217630 1936 4104531 1900 339954 589 5559 393540 680 7634 369633 556 6942 393291 501 7256 167433 151 1849 166385132 2477 2924033 1904 390045 181875734 2478 3263535 1906 418457 3055 188832036 2451 3654337 2567 4031139 3160 5144241 425727 589 8102 437025 410084 629 7599 432065 414210 514 7954 416082 178691 526 8863 184691 193 1910 448012 605 9262 473756 574 8943 453640 598 9691 450799 601 9729 196059 189 2686 202226638 1913 476395 697 9450 437676 705 11900 434155 693 12089 479236 787 13719 237429 278 4284 206489140 Mevzuya yerli mekteplerden başlamak gerekirse, 1887 yılından başlamak üzere Fergana bölgesinde mektep sayısı iki örnek dışında yükseliş eğiliminde olmuştur. Okul ve öğrenci sayılarında 1898 Andican İsyanı olayı sonrasında önemli bir düşüş yaşandığı görülmektedir. Bu durumun Andican isyanının mahiyeti42 dolayısıyla eğitime olumsuz etkisi olarak değerlendirilmesi mümkündür. Açılan okullara katılım oranını belirlemek için bölgedeki Müslüman nüfusla karşılaştırıldığında okullaşmanın %3 olduğu görülmektedir. Şehir ve ilçelerin kendi aralarında okul-nüfus-öğrenci sayıları birbirine paralel seyretmiştir. Aralarında anlamlı bir fark görülmemektedir. 1913 yılına kadar nüfusun artmasına paralel olarak mektep sayısında da artışın olması, okullaşmanın %2,5 – 3 şeklinde kendisini korumasına olanak sağlamıştır. 26 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 3/B. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. 28 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, (Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1894), Tablo No: 3/B. 29 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8 30 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, Tablo No: 2/B. 31 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, 64. 32 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 16 – 17. 33 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 118 – 119. 34 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1904 God. (Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1905), Tablo No: 2. 35 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1904 God, 105. 36 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, (Skobelev: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1908), Tablo No: 6. 37 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 32. 38 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, Tablo No: 5. 39 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, 183. 40 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 5. 41 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 26. 42 Dükçü İşan tarafından organize edilmiştir. Dükçü İşan’ın mektep, medrese ve öğrenciler için yatılı okulu’da mevcut idi. Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 [Tarih] 27 Ebubekir Güngör e-ISSN: 2757-7201 Tablo 3: Türk/Müslüman Cinsiyete Göre Öğrenci Bilgileri Margelan/Skobelev Yıl Hokand Kız Erkek Erkek Kız Andican Erkek Kız Oş Namangan Erkek Kız Erkek Toplam Kız 188743 189244 2832 472 2250 190045 4336 365 4069 190646 8102 191047 6297 1746 191348 6425 1811 Erkek Kız 14154 1240 1899 518 4770 750 700 220 12451 1960 763 4613 773 4790 569 1189 292 18997 2762 7599 970 7954 2623 432 35141 1402 5292 814 6771 1747 6107 1928 2072 354 26539 6589 6654 1158 7730 2046 8526 2416 3069 529 32404 7960 8863 Müslüman mekteplerinde cinsiyete göre eğitimde erkek ve kız çocuklarının okullaşma oranındaki makas açıktır. Belirtilen yıllar arasındaki verilerden okullaşmanın, erkekler ortalama %85, kızlar ortalama %15 olduğu görülmektedir. Tablo 4: Türk/Müslüman 1906 yılı Çocuk Nüfus49 ve Öğrenci50 Bilgileri Çocuk Nüfus Öğrenci Çocuk Öğrenci Erkek Kız Erkek Kız Toplam Toplam 318582 272583 35141 1402 591165 36543 Çocuk nüfus verisine sahip olduğumuz 1906 yılı değerlendirildiğinde, yerli Müslüman çocuk okullaşma erkeklerde %11, kızlarda %1 şeklindedir. Müslümanlarda nüfus artışı oranında mekteplerin artmış olması, dönemin şartları itibariyle kendi başına bir başarıyı göstermektedir. Dolayısıyla Müslüman ahali, arz talep dengesini korumuştur. Talep olduğu oranda mektepleri açma potansiyeline sahip olduğu değerlendirmesi yapılabilir. Kendi idari ve merkezi bir mekanizması olmayan Müslüman toplumun, kendi içerisinde talep-arz dengesini kurmasının dayanaklarını cami-vakıf sistemine bağlamak yerinde olacaktır. Yukarıda bahsedildiği üzere mektepler camilerde açılmıştır. Camilerin ise kamu kaynaklarından ziyade vakıf gelirleri ile varlıklarını devam ettirme imkanına sahip olmaları, öğrencilerin öğretmen ücretini ödemeleri Rus politikaların yerli eğitim kurumlarına etkisini azalttığı söylenebilir. Tablo 5: 1900 Yılı Fergana Bölgesi Camiler ve Gelir Bilgileri51 Camiler Yerleşim Sayı Vakıf Geliri Ruble E. Margelan 254 6207 43 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8. 45 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 118 – 119. 46 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 32. 47 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, 183. 48 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 26. 49 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 3. 50 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 32. 51 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 122. 44 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 145 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 Margelen İlçesi 1518 55188 Hokand 247 10249 Hokand İlçesi 1590 34037 Namangan 347 12183 Çust 84 3202 Namangan İlçesi 1160 26598 Andican 234 8076 Andican İlçesi 1170 4780 Oş 154 8366 Oş İlçesi 342 7560 Toplam 7100 176446 Ş. Top 1320 48283 Taşra Top 5780 128163 146 Camilerin mektep olarak kullanıldıkları düşünüldüğünde, Cami gelirlerinin aynı zamanda eğitim için de harcandığı anlamını taşımaktadır. 1900 yılına ait cami ve gelir bilgilerine göre, en fazla cami ve vakıf gelirinin Margelan ve Namangan’da olduğu görülmektedir. Cami başına düşen yıllık vakıf gelirinde yaklaşık 55 Ruble ile Oş bölgesi ön plana çıkmaktadır. 5 ruble ile Andican en az gelire sahiptir. 1899 yılında ortalama bir işçinin yıllık geliri 100 – 150 ruble arasında değişmektedir.52 Şehirlerdeki okullaşma oranlarına göre değerlendirdiğimizde, vakıf gelirlerinin Camilerin giderlerini karşılayamayacak kadar az olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, açılan mektep ve cami vakıfları karşılaştırıldığında, açılan mektep başına 72 ruble gelir düşmektedir. Tablo 6: Şehirlere Göre Medrese Bilgileri Margelan/Skobelev Yıl Hokand Andican Oş Namangan Medrese Öğrenci Medrese Öğrenci Medrese Öğrenci Medrese Öğrenci Medrese Öğrenci 189254 33 429 14 390 6 343 23 398 189755 57 824 49 7630 30 984 40 190056 56 678 52 2303 55 1280 46 1327 10 298 1293 10 285 191057 47 1219 47 2837 29 1173 78 1694 6 260 47 2893 32 1429 47 2073 17 430 188753 191358 Medreseler bölgedeki Türk/Müslümanlar için yüksek eğitim kurumu olarak görülmüşlerdir. Mektebi bitiren çocuklar, eğitimlerini devam ettirmek istediklerinde medreseye devam etmişlerdir. Medrese verilerine göre, 1878 – 1913 yılları arasında anlamlı bir değişim görünmemektedir. Ancak nüfus-medrese-öğrenci sayıları karşılaştırıldığında nüfus artışına göre Obzor Ferganskoy Oblasti za 1899 God. (Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1901), 174. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. 54 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8. 55 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, 64. 56 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 118 – 119. 57 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, 183. 58 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 26. 52 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 [Tarih] 53 Ebubekir Güngör e-ISSN: 2757-7201 147 medrese oranı yarı yarıya düşmüştür. 1887 yılında mektep medrese öğrenci oranı %52 iken, 1913 yılında %17’e kadar gerilemiştir. Medreselerin şehirlere göre dağılımı göz önüne alındığında ise Namangan %29 ile öne çıkarken, nüfus-medrese-öğrenci bakımında diğer şehirler ile arasında anlamlı bir fark bulunmamaktadır. Medreselerde öğrenci yoğunluğu bakımından ise Hokand şehri önemli bir farkla ilk sırada yer almıştır. Bu durumda Hokand hanlığı merkezinin Hokand şehrinde olmasının etkisi göz önünde bulundurulmalıdır. Tablo 7: 1900 Yılı Medrese, Karihane Okul, Müderris, Öğrenci ve Vakıf Bilgileri59 Yıllık Vakıf Geliri Medrese Karıhane Yıllık Vakıf Geliri Yerleşim Erkek Okul Müderris Öğrenci Ruble Ekmek Pud Karihane Molla Öğrenci Ruble Ekmek Pud E. Margelan 40 45 478 7834 280 26 25 130 1989 74 Margelen İlçesi 16 14 200 8085 1035 15 14 50 1268 115 Hokand 36 89 2303 48620 200 59 59 206 6748 1632 Hokand İlçesi 16 22 229 4418 720 48 52 64 1430 1112 Namangan 20 24 860 11842 20 35 35 423 2286 Çust 7 8 120 2840 9 9 39 715 Namangan İlçesi 19 16 313 4195 31 31 142 1811 Andican 26 40 1029 18529 18 18 154 1385 Andican İlçesi 15 15 251 7853 26 26 122 1839 714 Oş 5 5 209 3738 8 8 83 Oş İlçesi 5 4 76 2044 Toplam 205 282 6068 119998 4871 275 277 1413 19471 4084 Ş. Top 110 180 4721 93654 1255 144 143 955 12402 1747 Taşra Top 95 102 1347 26344 3616 131 134 458 7069 2337 2336 280 437 Medreselerin gelirleri mekteplere göre görece şekilde fazladır. Medrese vakıf gelirleri öğrenciye göre yıllık 20, müderrise göre 425,5, medreseye göre 585,4 ruble düşmektedir. Her bir medresede ortalama 1,2 müderris olduğu düşünülürse yılık müderris ücretinin dönemin koşullarına göre çıkarılabildiği anlaşılmaktadır. Tablo 8: Rus/Hristiyan Öğrenci ve Nüfus Bilgileri Yıl Margelan/Skobelev Nüfus Öğrenci 1887 11 32461 1892 297762 12 43763 656464 16 57465 2645 3 185 1372 4 145 Nüfus 434 Okul 2 Öğrenci 52 Nüfus 1246 Okul 2 Öğrenci 59 Nüfus Toplam Okul Okul Öğrenci Oş Namangan 245260 1897 Nüfus Andican Nüfus Okul Öğrenci Hokand 867 Okul 2 Öğrenci 39 59 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 118-119. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 3/B. 61 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. 62 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 3 B. 63 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8. 64 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, Tablo No: 2/B. 65 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, 62-63. 60 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 148 1906 6433 6 925 5572 2 286 5040 5 264 1357 2 86 2159 2 142 2056166 17 170367 1910 11284 10 1213 6563 5 776 10769 9 586 2449 4 212 3703 3 196 3476868 31 298369 1913 14021 10 714 19055 2 367 12618 11 799 4047 4 223 6543 5 284 5628470 32 238771 Aynı değerlendirme kriterleriyle veriler değerlendirildiğinde, 1887 – 1913 yılları arasında Rus okul sayısı artmasına rağmen, okullaşma oranı 1887’de %13, 1892’de %15 artmış, ancak bundan sonra 1897’de %9, 1906’da%8, 1910’da %9, 1913’te %4 olmak üzere sürekli düşüş göstermiştir. Bu durumda Rus eğitim kurumlarının öncelikle Hristiyan ve bölge ahalisinin taleplerine cevap veremediği anlaşılmaktadır. 1913 yılı itibariyle Okullaşma oranındaki düşüş ile neredeyse Türk-Müslümanlarla aynı okullaşmaya sahip hale gelmiştir. Arada anlamlı bir fark görülmemektedir. Rusların ilk 10 yıl şehirlerde yaşadıkları göz önüne alındığında, Müslümanların şehirlerdeki okullaşma oran ortalamaları %5’tir.72 Dolayısıyla Hristiyan ve Müslümanlar arasındaki okullaşma şehirlerde, Müslümanlar lehine yüksektir. Eğer iki ayrı toplum eğitim açısından karşılaştırılacak ise Rusların bu konuda önemli bir üstünlüklerinin olduğu söylenemez. Tablo 8’de Rus, Rus-Yerli, Akşam Kurs okullarına kayıtlı Müslümanlar da dahildir. Tablo 9: Hristiyan Nüfus ve Rus İlkokullarındaki Öğrenci Bilgileri Margelan/Skobelev Yıl Öğrenci Hokand Oş 188773 5 147 2452 189274 6 126 2977 190075 10 446 11195 Okul Öğrenci Okul Öğrenci Toplam Hristiyan Nüfus Okul Öğrenci Namangan Öğrenci Okul Öğrenci Andican Okul Okul 190676 4 171 3 154 2 62 8 225 1 28 18 640 20561 191077 4 92 3 162 2 124 8 184 1 24 18 586 34768 30 1008 56284 191378 Rus eğitim kurumlarından Müslümanlar çıkarıldıklarında, Rus okullarına kayıtlı öğrenciHristiyan nüfus oranı, 1887’de %6, 1892 ve 1897’de %4, 1906’da %3, 1910 ve 1913’te %2 şeklindedir. Bölgeye iskan edilen Rus/Hristiyan nüfus oranında okullaşmanın artmadığı, hatta keskin hatlarla düştüğü açık bir şekilde görülmektedir. Bu durumda Rus idaresi bölgede kurulduğu Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 6. Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 32. 68 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, Tablo No: 5. 69 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, Tablo No: 24. 70 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 5. 71 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, 136 – 139. 72 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8; Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 118-119; Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 26. 73 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. 74 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8. 75 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 118 – 119. 76 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 32. 77 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, Tablo No: 24. 78 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, 136 – 139. 66 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 [Tarih] 67 Ebubekir Güngör e-ISSN: 2757-7201 ilk süreçte, askeri ve idari personel için eğitim imkanlarını artırmaya gayret ederken, bölgeye yerleştirdiği Rus köylülerinin eğitim ihtiyaçlarını karşılamakta başarısız olmuştur. Veya bölgedeki Rus köylüler, eğitime rağbet etmemişlerdir. Bu açıdan Müslümanların Ruslara göre eğitime daha fazla önem verdikleri düşünülebilir. 1913 yılında Rus-Yerli okullarında Müslüman öğrenci sayısı 949, Akşam Kurs okullarında 230’dur.79 Hristiyanlaştırmak için Müslümanların Rus okullarına daha fazla katılmalarına teşvik edildiği Müslüman öğrenci sayılarından anlaşılmaktadır. Tablo 10: Rus/Hristiyan Cinsiyete Göre Öğrenci Bilgileri Margelan/Skobelev Yıl Kız Hokand Kız 240 84 189281 283 154 Erkek Erkek Kız Toplam Erkek Erkek Kız Oş Namangan 188780 Erkek Kız Andican Erkek Kız 189782 129 93 105 40 38 14 85 10 27 12 384 169 190683 504 421 137 149 151 113 58 28 79 63 929 774 191084 661 552 418 358 362 224 153 59 144 52 1738 1245 1525 921 191385 Rus/Hristiyan eğitim kurumlarında Müslümanlara göre kızların okullaşması oldukça yüksektir. Buna göre 1887-1913 yılı ortalama erkekler %58, kızlar okul öğrenci sayılarının %42’sini oluşturmuşlardır. Bu durumda Rus eğitim politikalarının büyük payı vardır. Rus idaresinin okullara harcamaları konusunda ise Müslüman okullarında olduğu gibi 1900 yılı baz alınmıştır. Bu bağlamda Fergana Bölgesi 1900 yılı eğitim giderleri toplam 14.945,54 rubledir.86 Harcamalar okul yapımı ve okul gider kalemlerindendir. Fergana Eyaleti şehirlerinin toplam vergi geliri 598.23887, bütün vergi gelirleri 3.133.633 rubledir.88 Buna göre idarenin Rus ve Rus-Yerli okulu giderleri için hrcaması, şehir gelirlerinin %2’sini, Fergana Eyaleti gelirinin %0,02’sini oluşturmaktadır. Tablo 11: Yahudi Öğrenci ve Nüfus Bilgileri Yıl Nüfus Okul Öğrenci 1887 76089 2 3890 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, 139. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. 81 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8. 82 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, 62-63. 83 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God, Tablo No: 32. 84 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God, Tablo No: 24. 85 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, 136 – 139. 86 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 84. 87 Ozor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 85. 88 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God, 77. 89 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 3/B. 90 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God, Tablo No: 8. 79 80 Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 149 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim e-ISSN: 2757-7201 1892 178991 4 10792 1897 216893 6 21594 1913 581995 9 53496 150 Müslüman ve Hristiyanlardan faklı olarak bölgede varlıklarını sürdüren Yahudi okulları ayrı bir belirleyici unsur olarak değerlendirilebilir. Ulaşılabilen Yahudi nüfus-okul-öğrenci sayılarına göre 1887 – 1913 yılları arasında Yahudi okullaşma oranının arttığı, ortalama olarak ise %8 şeklinde gerçekleştiği görülmektedir. Dolayısıyla bölgede en yüksek okullaşma Yahudi toplumundadır. Yahudilerin ağırlıklı olarak ticaretle iştigal ettikleri için şehirlerde yaşadıkları göz önünde bulundurulmalıdır. Sonuç Çalışmada ele alınan dönem ve kesitler halinde veriler derlenmiştir. Türk/Müslüman eğitim kurumlarının Rus işgali öncesinden beri vakıf gelirleri ve şahsi ücret karşılığı üzerine kurulu olması ve merkezi bir idareye bağlı olmayışı varlıklarının devamını kolaylaştırmıştır. Devlet tarafından desteklenmemiş olmalarına rağmen mektepler, nüfus artışına paralel olarak halkın eğitim talebini karşılayabilmişlerdir. Çarlık idaresinin bölgede yerli eğitim kurumlarını ötekileştirmesine, takibatlar ile baskı altına almaya çalışmasına rağmen varlık gösterebilmişlerdir. Rus eğitim kurumları karşısında yerel eğitim kurumlarının güçlerini başından itibaren korumayı başardıkları anlaşılmaktadır. Okullaşma oranı anlamlı bir şekilde artış göstermese de, mevcut durum korunabilmiştir. Rus eğitim kurumları, bölgedeki hızlı Rus nüfus artışına ayak uyduramamış, işgalin ilk döneminde Hristiyan nüfus-okul-öğrenci karşılaştırmasında nispeten yüksek görünen okullaşma oranı, 1913 yılına kadar sürekli düşüş göstermiştir. Rus okullarına kayıtlı Müslüman öğrencilerden bağımsız durumda ise Rus okullaşma oranı, Türk/Müslüman okullaşma oranınım altında olduğu gözlemlenmiştir. Kaynakça Abdiraşidov, Zaynabidin. İsmail Gasprşnskiy i Turkestan v Naçale XX Veka: Svyazi – Otnoşeniya – Vliyanie. Taşkent: Akademnashr, 2011. Demir, Mehmet. “Müşterek Orta Asya Türkçesinin Karışık Dilli Eserlerinden Revnaku’lİslam’ın Dil Özellikleri.” CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 10, no. 1 (2012): 110 – 128. 91 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 3 B. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God, Tablo No: 8. 93 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, Tablo No: 2/B. 94 Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God, 64. 95 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, Tablo No: 3. 96 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God, 26. Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 [Tarih] 92 Ebubekir Güngör e-ISSN: 2757-7201 Egamberdiyev, Mirzahan & Lazzat Dinasheva. “Çarlık Rusyasının Güney Kazakistan’daki Eğitim Politikası (1850–1914).” Belleten 83, no. 297 (2019): 665-687. Eshenkulova, Kishimjan. Modern Bilimlerin Türkistan’a Girişi (1800-1917). Basılmamış Doktora Tezi., İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007. Günyol, Vedat. ”Mektep”, TDV İslam Ansiklopedisi XXIX, 5-6. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1997. Mahdum, Abid Nazar. “On The Sources Of Sebâtü’l-Âcizîn By Sûfî Allahyâr.” Türkiyat Mecmuası, no. 21 (Güz 2011): 239-253. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1887 God. Yeni Margelan: Fergana Bölge Matbaa İdaresi, 1889. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1890 God. Yeni Margelan: Fergana Bölge Matbaa İdaresi, 1893. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God. Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1894. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1892 God., Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1894. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1897 God. Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1899. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1899 God. Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1901. Obzor Ferganskoy Oblasti za 1900 God. Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1901. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1891 God. Ashabad: Türkistan 2. Askeri Matbaası, 1893. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1900 God. Ashabad: Buhar Gazetesi Matbaası, 1902. Obzor Zakaspiyskoy Oblasti za 1905 God. Ashabad: Buhar Gazetesi Matbaası, 1907. Somuncuoğlu B. Tümen. Türkistan’da Eğitim (1865-1917) ve Çarlık Rusya’sının Sosyo-Politik Açıdan Eğitime Yaklaşımı. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı 2006. Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1904 God. Yeni Margelan: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1905. Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1 151 e-ISSN: 2757-7201 Rus Çarlığı Dönemi Fergana’da Eğitim 152 Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1906 God. Skobelev: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1908. Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1910 God. Skobelev: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1912. [Tarih] Statistiçeskiy Obzor Ferganskoy Oblasti za 1913 God. Skobelev: Fergana Bölgesi Matbaa İdaresi, 1916. Tarihçi, Ocak/January 2021, Cilt/Volume: 1, Sayı/Issue: 1