DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
Türk Dünyası Araştırmaları
Ocak - Şubat 2018
TDA
Cilt: 118 Sayı: 232 Sayfa: 129-142
Geliş Tarihi: 29.11.2017
Kabul Tarihi: 15.01.2018
KÖKTÜRK KAĞANLIK YAZITLARINDAN
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
Prof. Dr. Abdullah KÖK*
Öz
Divân-ı Hikmet Türkistan’ın ilk mutasavvıflarından Pir-i Türkistan Ahmed
Yesevi’nin öğretilerini içerir. Eser, Türk kültürüne ait unsurları ve İslâm dininin öğretilerini ihtiva eder. Divân-ı Hikmet kendi içerisinde pek çok anlam
katmanları ile yazılmıştır. Bu anlam katmanlarından bir bölümü de insan ve
insanı oluşturan özelliklerdir. Divân-ı Hikmet içerisinde geçen insan algısı ile
Tarihi Türk dili dönemi metinleri arasında önemli anlayış ortaklıkları bulunur.
Yer, muhit, zaman, dillik özellikler yer yer değişse de Türk kültürünün ideal
insan algısı hiçbir zaman değişmemiştir. İnsanî ve evrensel değerler bağlamında özellikle Köktürk Kağanlık yazıtları başta olmak üzere, Uygur Metinleri,
Divân-ı Lügati’t Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü’l Hakayık ve Divân-ı Hikmet sınırları içerisinde tarihî bir süreklilik vardır. Divân-ı Hikmet evrensel bir bağlamda
insanlık adına Türkçe duyuş ve düşünüşle yazılmıştır. Fizikî anlamda insanı
oluşturan yapıları yıllar boyu saysak aynıdır. Fakat insanı oluşturan manevi
yapılar oldukça fazladır. Bu yapılar Divan-ı Hikmet başta olmak üzere tarihi
metinlere bakılarak tespit edilerek yorumlanacaktır. Divan-ı Hikmet içerisindeki ideal insanın kimliğini oluşturan nitelikler diğer tarihi metinlerle karşılaştırmalı olarak verilecektir.
Anahtar kelimeler: Bilge Kağan, Pir-i Türkistan, İdeal İnsan, Tarihi Türk
Dili Alanı.
Features Of Ideal Person From Kok-Turk Khaned Inscription To
Pir-i Turkestan
Abstract
Divan-ı Hikmet, which is include doctrine of Ahmad Yesevi’s, who is from
the first Sufi of the Middle Age. Work includes elements relating to Turkish
culture and doctrines of Islamic religion. Divan-ı Hikmet written with plenty of
layer meaning in itself. Some of these layers of meaning are features that constitute person and person. Important understanding partnerships have sense of
person that passing through Divan-ı Hikmet and texts of historical Turkish lan*
Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Dili Anabilim
Dalı Öğretim Üyesi, abdullahkok@akdeniz.edu.tr
129
232_Abdullah_Kok.indd 129
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
guage era. Although the characteristic of the place, the surroundings, the time,
and the language has changed somewhat, the ideal person sense of Turkish
culture has never changed. Within the context of person and universal values,
there is a historical continuity within the borders of Uyghur texts, Divân, Kutadgu Bilig, Atabetü’l Hakayık and Divan-ı Hikmet, in particular Köktürk Khaned
Inscriptions. Divan-ı Hikmet is written in Turkish in a universal context in the
name of humanity. The structures that constitute the person in the physical
sense are the same for years. But the spiritual structures that constitute the
person being are quite abundant. These contructions were tried to be determined and interpreted by looking at historical texts, especially Divan-ı Hikmet.
The qualities that constitute the ideal person identity in Divan-ı Hikmet has
been tried to be determined by comparing them with other historical text.
Keywords: Khaned Inscriptions, Pir-i Turkestan, Ideal Person, Historical
Turkish Language Field.
Giriş
Tarihi Türk dili alanı içerisinde hangi medeniyet dairesine girilirse girilsin
Türk düşünce anlayışı ve felsefesi daima başat unsur olmuştur. Divân-ı Hikmet’te ideal insanın özelliklerine değinilirken Tarihi Türk dili metinlerinden
Köktürk Kağanlık Yazıtları ve Kutadgu Bilig’deki ideal insan unsurlarından
da örnek verilmiştir.
Çalışmada ideal insan yanında, sıradan insanı oluşturan unsurlara da
Köktürk Kağanlık Yazıtları ve Kutadgu Bilig ve Hikmetlerden örnekler verilmiştir. İdeal insan ve sıradan insan arasındaki fark Hikmetler ve Türk kültür
ışığında yeniden yorumlanmaya çalışılmıştır.
Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarında “yalnguk” anlam alanları içerisine
“kara”, “kul”, “küregü”, “yawız”, “yagı”, “yawlak” sözcükleri kullanılmıştır.
Kutadgu Bilig’de ve Divânü Lügati’t Türk’te ideal insan dışındaki kişileri kapsayan “yalnguk” sözcüğü için Divân’da da “kişi”, “köle”, “cariye” anlamları ile
kullanılmıştır. Atabetü’l Hakayık’ta ise; boşlag (sözün boşlag ıdma), buhóul,
düşman, esiz, hóasis, nakes, riya kavramları kullanılmıştır. Hikmetlerde bu
türlü insanlar için “köŋli kara”, “yazukÔluġ”, “yoldan azġan” gibi terim kullanılmıştır. “yalnġukÔ” bütün insanlar için verilen addır. Bütün insanlık için
ortaya çıkan beşer, beşeriyet anlamı vardır.1 “yalnġukÔ” insanın özelliği gaflete
düşebilir olmasıdır. Yine Kutadgu Bilig’de “yalnġukÔ” sözcüğüne karşılık ideal
insan anlamında bir de “kişi”, “kişi oğlu” kavramı vardır.2 Kutadgu Bilig’den
hareketle ideal insanın özellikli vasıflara açıklanmaya çalışılmıştır.
Divân-ı Hikmet’te ise ideal kişinin özellikleri: “konuştuğu sözün doğruluğu, faydası, doğru yolda olması, kulaklarından doğru sözün girmesi, tatlı
sözlü olması, yetim ve fakirlerin gönüllerini alması, bütün işlerinin sonucunun Allah’a varacağını bilmesi, bilgi ve ferasetle gönlünü aydınlatarak gafletten kurtulması gerektiği, bilginin ışığı doğrultusunda akıllı olması gerektiği,
sürekli uyanık olması gerektiği, bilgili birinden yardım görerek kendini doğru
yola ulaştırması gerektiği” olarak ortaya konulmuştur.
1
2
Sait Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, İrfan Yayıncılık, 2011, s. 30.
Başer, a.g.e., s. 31.
130
232_Abdullah_Kok.indd 130
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
Tarihi Türk dili alanı metinlerine bakıldığında da ideal insanın özelliklerinin; ahlak, gönül, akıl, gaflet, irfan, bilgi, hikmet kavramları ile açıklandığını görmekteyiz.
İdeal insanı, akıl, dürüstlük, hizmet, doğruluk, mütevazılık, mülayimlik, alçak gönüllülük, seviyeli hitab/üslûp ve adalet kavramları oluşturur.3 Kutadgu
Bilig’de yer alan bu unsurlara Köktürk Kağanlık Yazıtları’nda da önem verilmiştir. Hizmet etmenin önemi, hesaplaşma, başkalarına zenginliğine aldanmayıp her zaman çalışmanın gerekliliği ve halka karşı hitap konusuna da dikkat
çekilmiştir. Bu kavramlar “ideal insan” unsurunun alt alanlarıdır. Divân-ı
Hikmet’te de bu olgulara çoğunlukla Türkçe olarak rastlarız. Hikmetlerin kavramlarının tanıklığında yolculuk ederek “bir ideal insan” kavram alanı çıkarabiliriz. Türk kültür tefekkürünü oluşturan ideal insanın özellikleri ile Divân-ı
Hikmet’te verilen kavramlar arasında sağlam bir aynılık olduğu görülecektir.
Divân-ı Hikmet ve İdeal İnsan
Söz
Türk geleneğinde söze olağanüstü bir değer yüklenmiştir. Devamlılığın sırrı, sözün toplum üstündeki etkisidir ve bireysel anlamda sözü konuşan kişiye saygıdır. Türk-İslâm felsefecilerine göre, Farâbî4 ve İbn-i Sînâ’ya göre söz
(lafız) mantık ilminin ön şartlarından biri olarak kabul edilmiştir. Söz bilgi ve
akıl ile söylenmelidir. Önemli olan sözün faaliyetlerle bütünleşebilmesidir.5
Kutadgu Bilig’e göre vücudun nasibi nasıl ağızdan geçiyorsa, ruhun nasibi de
doğru sözdür ve kulaktan girer. İyi söz ve iyi işler sahiplerini ölümsüz kılarlar.
Tarihi Türk dili alanı metinlerinde de bu ayrımın yapıldığı görülür. “yalnguk” kavramı ile kişi eksi özeliklere sahiptir. “kişi, kişi oğlu” ise doğru yolda
olandır. Azizdir, faziletlidir. Könilik vasfına sahiptir. Bilgi ve ilim sahibidir. Bu
noktalarda “yalnguk” ve “kişi, kişi oğlu” birbirlerinden ayrılırlar. Bu tür insanlar, kişi oğulları yani ideal insan irfan sahibidir. Sahip olduğu irfan da dilinin
faziletinden ve konuştuğu sözün faydasından kaynaklanır. İdeal insanın bir
özelliği de söylediği sözdür. Ruhun nasibi doğru ve yararlı sözdür. Doğru ve
yararlı söz insanın daima kulağından girer.6 Atabetü’l Hakayık’ta söz kavramı
için köni, doğru söz kavramı ve sözün az söylenmesi gerektiği vurgulanmıştır.
Divân-ı Hikmet içerisinde de “kulaktan gir-” ifadesine sıkça yer verilmiştir.
Ayrıca sözlerin akıl ve kulakla işitilmesi ve söylenen söze kanaat getirilmesi
gerektiği vurgulanmıştır.
[KT G10]: “…yoksul halkı tamamen derleyip toparladım. Yoksul halkı zengin ettim. Az halkı çoğalttım. Hiç bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri (ve)
halkı bunu dinleyin: Türk halkını bir araya getirip ülke kuracağınızı buraya
kazıdım (yazdım), yanılıp öleceğinizi de…”7
3
Başer, a.g.e., 2011, s. 21.
4
Ahmet Arslan, Fârâbî, İlimlerin Sayımı, İhsâu’l-Ulûm, Divan Kitap, 5. Baskı, 2015, s. 49-55.
5
Başer, a.g.e., 2011, s. 35-36.
Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig-Çeviri II, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988, s. 82;
Sait Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre’den Sevgi Toplumuna, Seyran Yayınları, 1995, s. 16.
6
7
Erhan Aydın, Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Bilge Kültür
Sanat Yayınevi, Eylül 2017, s. 50.
131
232_Abdullah_Kok.indd 131
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
[BK K8]: “…sözümde yalan var mı? Ey Türk beyleri ve halkı bunu dinleyin:
Türk halkını bir araya getirip ülke kuracağını buraya kazıdım (yazdım). Yanılıp öleceğini de buraya kazıdım (yazdım).”8
[KT G1]: Ben Tengri teg Tengride bolmış Türk Bilge Kağan(’ım). Bu zamanda tahta oturdum. Sözlerimi sonuna kadar işit.9
Kutadgu Bilig’de ise söz birçok yerde sosyal ve kültürel bağlamlarda geçer.
Aklın süsü dilse, dilin süsü sözdür; İnsanın özünü tutması gerektiği gibi sözüne de sahip olması gerektiği gibi söz ve su arasında da kutsallık açısından
metin boyunca ilgiler kurulmuştur.10 Su Türk kültüründe kıymetlidir. Söz de
su gibi kutsal ve sonu çabuk gelebilen bir değerdir. Doğru ve değerli söz insanı
yaşam içerisinde önemli bir yere koyar. İnsan yaşamını nasıl su ile idame edebiliyorsa doğru ve değerli söz ile de toplum içerisindeki yerini sağlamlaştırır.
[KB 921]: Doğru insan ne kadar güzel söz söylemiş, değerli söze temel atan
doğru insanların dilidir.11
[KB 1001]: Ay Toldı dedi: Sözün faydası büyüktür; söz yerinde kullanılırsa, kulu yükseltir.12
[AH 155-156]: aġız til bezeki köni söz turur / köni sözle sözni tiliŋni beze.13
Ağız ve dilin süsü doğru sözdür. Doğru sözle dilini süsle.
[AH 161-162]: köni söz ʿasel teg bu yalġan basÔal/basÔal yip acıtma aġız yi
ʿasel.14 Doğru söz baldır. Yalan soğandır. Soğan yiyip ağzı acıtma bal ye.
[DH 1/22]: Sünnet imiş kafir bolsa birme âzâr/Köŋli kÔatıġ dil-âzârdın
Hudâ bizâr/Allâh hakÔkÔı andaġ kÔulġa siccin tayyâr/Dânâlardın iştip bu söz
aydım muna.
[DH 12/1]: Hoş ġayibdin yitişti yahşı sözüm teberrük/ʿaşıkÔ bolsaŋ ey tâlib
riyâzetde beliŋ bük/Tün kiçeler uhlamay yaş ornıġa kÔanıŋ tök/Arslan Baba’nın sözlerini işitiŋiz teberrük.
[DH 4/1]: hoş ġayibdin kÔulakÔımġa ilhâm kildi/ol sebepdin Hak’ka sıġınıp
kildim muna/barça büzürg yıġlıp maŋa inʿâm birdi/ol sebepdin HakÔ’kÔa sıġnıp
kildim muna.
[DH 2/1]: Eyâ dostlar kÔulakÔ salıŋ ayduġumġa/Ne sebepdin altmış üçde
kirdim yirge/Mi’rac üzre hakÔ Mustafâ ruhum kördi/Ol sebepdin altmış üçde
kirdim yirge.
[DH 14/1]: İzim yâdı uluġ yâddur aytur bolsam/ʿasel yaŋlıġ süçük bolur
tilim meniŋ/Özüm fakîr kÔıldım mukÔır boldum hakir/Kanat kÔakÔar uçar kÔuş dik
köŋlüm meniŋ.
[DH 55/7]: Ümmet digey Muhammed çın sözlese kÔul Ahmed/Taŋla bolsa
kÔıyâmet mahrum kÔoymas Muhammed.
8
9
Aydın, a.g.e., 2017, s. 50.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 47.
10
Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig, Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1979, s.
114. (971. beyit) - (972. beyit).
11
12
13
14
Arat, a.g.e., 1988, s. 77.
Arat, a.g.e., 1988, s. 83.
Reşit Rahmeti Arat, Atabetü’l Hakayık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 52.
Arat, a.g.e., 1992, s. 53.
132
232_Abdullah_Kok.indd 132
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
Yukarıda geçen doğru (çın, çın rast) ve iyi (yahşı) kavramları makale içerisinde konu ettiğimiz dört metin içerisinde de geçmektedir. Çın kavramı
gerçek, gerçekçilik anlamlarını taşımaktadır. Bir kişi eğer doğru ve gerçekçi
olursa insanlar ona güvenir. İnsanlar doğruluğu sözlerine ve yaptıkları işe
yansıtmalıdırlar. Böylece toplumda asil, bey olabilecek, yalıŋuk kavramından
ayrı asil bir kişi olurlar.15
[DH 409]: Gerçek ümmetsen, bu sözleri iyi bilip al;/Bu sözler seçkin ümmete bal benzeri/Münafıka uymaz bu söz, gelir melal;/Gerçek ümmetseniz;
işitip salat selam söyleyin dostlar.16 Burada Türk kültüründe “Bu sözümü
dikkatlice dinle…” cümlesinde olduğu gibi bal gibi değerli olan sözümü dinle,
bu bir nasihattir mesajı verirken; doğru ve değerli sözün insanlara çok doğru
yollar açacağı ifade edilmiştir.17
Kağanlık yazıtlarında söz, “sab” sözcüğü ile; Kutadgu Bilig’de ve Hikmetlerde ise “söz” ile kelime karşılanmıştır. Söz ile verilmek istenen düşünce,
sözün kutsallığı, sözün doğruluğu ve saflığı her üç metinde de tanıklanmıştır.
Bu Türk düşüncesinin devamlılığının en somut göstergesidir.
Köŋül
Tarihi Türk kültürü alanında çokça rastlanan “köŋül” kavramı insanlara
verilen nimetlerin başında gelir. İnsan edindiği irfan, bilgi ve bilgelik sayesinde insan/ideal insan derecesine erişir. Köŋül kavramı insana hayatı anlayabilmesi için göz, akıl, zeka ve bilgi yeteneği ile verilir. Köŋül kavramı ideal
insanda asil tabiatlılık, alçak gönüllülük olarak kendini gösterir.18 Kağanlık
yazıtlarında “köŋül” kavramı samimiyet, içtenlik bağlamlarında kullanılmıştır. Kutadgu Bilig içerisinde ise köŋül kavramı insan üzerindeki önemli ve
merkezi fonksiyonlara sahip, insan varlığında hakim bir kudret olan psikolojik manevi bir faktördür.19 Kağanlık yazıtları başta olmak üzere tarihî Türk
dili alanında köŋül kavramı çokça metaforik ve metonimik şekillerde kullanılmıştır.
Tarihî Türk dili alanı metinleri içerisinde köŋül kavramı “nefs” ve “heva”
gibi olumsuz mânâ alanlarında da kullanılmıştır. Tek başına köŋül kavramından ziyade akıl ve bilginin rehberliğinde köŋül kavramı ideal insan için uygun
görülür.20
Atabetü’l Hakayık içerisinde köŋül kavramı “egilmez köŋül, köŋülden çıkar-, köŋül al-, köŋli yaru-” kavram alanları içerisinde kullanılmıştır. köŋül
sözcüğünün tarihi metinler içerisinde bir kişinin hem manevi hem maddî
dünyasını oluşturduğu görülür.
15
Abdullah Kök, “Hakaniye Türkçülerinin Tanıklığında XI. Yüzyıl Türkistan’ında Adalet’in Anlamı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 113, Sayı: 223, Temmuz-Ağustos 2016, s. 146.
16
Divân-ı Hikmet, Hoca Ahmet Yesevi, Edt. Mustafa Tatçı, Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak
Üniversitesi, 2016, s. 409.
17
Abdullah Kök - Özge Eker, “Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakayık’taki Bal ve Söz Metaforları”,
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 115, Sayı: 227, Mart-Nisan 2017, s. 105-106.
18
19
20
Sait Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre’den Sevgi Toplumuna, Seyran Yayınları, 1995, s. 27.
Başer, a.g.e., 1995, s. 29.
Başer, a.g.e., 1995, s. 32.
133
232_Abdullah_Kok.indd 133
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
Bilgeliğin şartlarından biri de “nefs”ten arınmış bir “köŋül”e sahip olmaktır. Gaflete, uykuya düşen insanların karşısında tarihî metinlerde uyanık
gönüller, köŋli bedük, mağrur insanlar vardır.21 Divân-ı Hikmet’te ise köŋül
kavramı Allah yolundaki kişileri tanımlamak için kullanılmıştır. “köŋli sınukÔ”,
yetimleri kazanmak için “köŋüllerinin avlanması” gerektiğini ifade etmektedir.
Bunlar yanında “köŋli yaru-” gönlü aydınlatmak, gönle dolmak için kullanılmıştır.
[KT K11]: “…gözden yaş gelse engelleyerek gönülden ağıtlar gelse (ağıtımı)
bastırarak düşündüm. İyice düşündüm.”22
[KT G12]: “…gönlümdeki sözlerimi nakşettim…”23
[KB-2470]: “gönül sahibi olan insan verdiği sözü unutmaz; gönül sahibi
olmayan insan ise sözünü tutmaz.”24
[KB-2471]: “gönül olmazsa insan arkadaşını seçemez; aklı olmazsa işini
yapamaz.”25
[KB-2472]: “gönülsüz insanlar kuru bir kalıp olur; insan her işi gönül ile
yapar.”26
[AH. 233-234]: “egilmez köŋülni akÔı er eger/tegilmez muradkÔa akÔı er teger.”27 könül eğ- alçak gönüllülük kavramının cömertliğin en önemli özelliğidir.
[AH. 365-366]: “tiril edgü fiʿlin köŋüller alıp/isizliktin özni sıŋaru salıp.”28
Kendini feda ederek gönül almanın iyiliğine vurgu yapılır.
[DH 1/2]: Sözni aydım her kim bolsa dîdâr tâleb/Cânnı cânġa peyvend
kÔılıp rengni ulap/Ġarib fâkîr yetîmlerni köŋlin avlap/Köŋli bütün halāyıkdın
kÔaçtım muna.
[DH 1/3]: KÔayda körseŋ köŋli sınukÔ merhem bolġıl/Andaġ mazlûm yolda
kÔalsa hemden bolġıl/Rûz-ı mahşer dergâhıġa mahrem bolġıl/Mā vü menlik
halayıkÔdın kiçtim muna.
[DH 6/3]: KÔırkÔ ikide tâlib bolup yolga kirip/İhlâs birle yalġuz HakÔ’kÔa köŋül
birdim/ʿArş u Kürsî Levh’din ötüp Kalem kizdim/Zâtı uluġ hâcem sıġnıp kildim saŋa.
[DH 17/3]: Tevbe kÔılgan ʿaşıkÔlarġa nûrı irür/Tüni küni sâyim bolsa köŋli
yarur/KÔaçan ölüp gûrge kirse gûrı kingür/Uġan İzi’m Rahîm Rahmân rahmeti
bar.
Nefs/Gaflet
Gaflet ve gafil insan konusu Köktürk Kağanlık Yazıtları ve Kutadgu Bilig’de
tartışılan temel konulardandır. Usallık, usayuk, usrık, usan- şeklinde kullanılan sözcük Hikmetlerde gafil olarak kullanılmasının yanında “köŋli katı,
21
22
23
24
25
26
27
28
Başer, a.g.e., 2011, s. 27.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 68.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 50.
Arat, a.g.e., 1988, s. 184.
Arat, a.g.e., 1988, s. 184.
Arat, a.g.e., 1988, s. 184.
Arat, a.g.e., 1992, s. 59.
Arat, a.g.e., 1992, s. 70.
134
232_Abdullah_Kok.indd 134
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
köŋli kara” şeklinde de kullanılmıştır.29 Atabetü’l Hakayık’ta gaflet kavramını
da yine hasislik, nakeslik sözcükleri karşılamaktadır. Gaflet uyanıklığın zıddıdır. İnsanı basit düşüncelerin tutsağı yapar. Divân-ı Hikmet’te ise insanı,
günahlarla (yazuk) yaşamak, doğru yoldan çıkmak, benliğini bırakamamak,
doğru yollardan kötü yollara sapmak, gönlün kararması ve katılaşması nefs
yoluna götürmektedir.
[KT G5]: “…Çin halkının sözü tatlı, ipeği yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipeklerle kandırıp uzaklardaki halkları öylece (kendine) yaklaştırırmış.
Yakına yerleştikten sonra kötülükleri orada düşünürlermiş.”30
[KB 3565]: “İnsan gafildir ve gözü de çok haristir; böyle olan insan nasıl
tuzağa düşmez.”31
[KB 3568]: “Gözün haris, kendin sabırsız ve gafilsin; yemini tadarsan ayağın bağlanır.”32
[AH. 447-448]: hóasislerni kötrüp nefisni çalıp/azu kÔutsuz ajun karıp mu
munar.33
[AH. 261-262]: bahóıl nakes otun tawar pasbanı/yıġar yimez içmez tutar
berk anı.34
[DH 4/6]: yazukÔ bilen yaşım yitti yigirme biş/sübhān İge’m zikr örgetip
kögsümni tiş/kögsümdeki girihlerim sin özüŋ yiş/ol sebepdin HakÔ’kÔa sıġnıp
kildim muna.
[DH 14/4]: Sûret munda sîret anda kÔudretinde/Uzun tünde yarukÔ künde
köŋlüm anda/Yörer tünde bolup bende barı kÔanda/Sorsa anda yazukÔ turur
tilim meniŋ.
[DH 18/5]: Nefs yolıġa kirgen kişi rüsvâ bolur/Yoldın azıp tayıp tozup
gümrâh bolur/Yatsa kÔopsa şeytân bile hemrâh bolur/Nefsni tipkil nefsni tipkil ey bed-kirdâr.
[DH 27/2]: Cândın kiçmey ʿışkÔ sırrını bilse bolmas/Mâldın kiçmey men
menlikni kÔoysa bolmas/Sivâ bolmay yalġuz özin söyse bolmas/Andaġ ʿaşıkÔ il
közidin pinhân bolur.
[DH 37/2]: Halk içinde rüsvâ yörür özin bilmes/Nâdânlarnı sohbetidin
kÔaçıp kilmes/Ol sebepdin irenlerni bûyı kilmes/Közde yaşın nevâ kÔılıp yörür
bolgay.
[DH 12/17]: Yahşı yollardın azıp yaman yolġa avuşkan/Şeytan-laʿin pîrim
dip dâmeniġa yapuşkan/ʿazazilni pîrim dip irte ahşam körüşken/Arslan Baba’m sözlerin işitiŋiz teberrük.
[DH 1/9]: Köŋlüm kÔatıġ tilim açıġ özüm zâlim/KÔur’ân okÔup ‘amel kÔılmas
yalġan ʿalim/Gârib cânım sarf eyleyin yoktur mâlım/HakÔdın kÔorkÔup otkÔa tüşmey biştim muna.
29
30
31
32
33
34
Başer, a.g.e., 2011, s. 27.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 48.
Arat, a.g.e, 1988, s. 260.
Arat, a.g.e., 1988, s. 260.
Arat, a.g.e., 1992, s. 76.
Arat, a.g.e., 1992, s. 61.
135
232_Abdullah_Kok.indd 135
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
[DH 5/12]: Sâç u sakal hûb akardı köŋlüm kÔara/Rûz-ı mahşer rahm itmeseŋ hâlım tebâh/Saŋa ʿayân ʿamelsiz min köptür günâh/Cümle melek yazukÔlarım bildi dostlar.
Bilgi
Hem Eski Türk inancında hem de İslam inancında bilgi, kendisine atfedilen sembollerle birlikte önemli bir yer tutar. Bilgi insanlığın yaratılışının
temel unsurlarındandır. İnsanlar, hayvanlar, bitkiler, evren Tanrı’nın sonsuz
bilgisinin yansımasıdır.35
Tarihi Türk alanı metinlerine baktığımızda Köktürk Kağanlık yazıtlarında
ideal yönetici tasavvuru vardır. Yazıtlarda kişioğlunu yönetici yapan unsurlar
feraset, fazilet, bilgi (irfandır). Bilgi ve erdemle donatılmış bir gönül dünyaları
vardır. Kağanlık yazıtlarında bilgi kavramı için, bilig bilmez (cahil kişiler-KT
G7), anyıg bilig (fesatlık, huy- KTG5/BK K4), bilir biligim (akıl- KT K10), biligsiz kağanlar (KT D5) bağlamları içerisinde kullanılmıştır. Uygur Türkçesi
döneminde ise farklı kültür etkileşimlerinden de olsa gerek, bilgi kutsalı ve
anlam alanları oldukça fazla kullanılmıştır: bil-, bilgä, bilgüçi, biltürgülük,
bilgürmek, bilig (bilim, bilgi, ilim), biliglig (bilgin), biligsiz, bilgisizlik (cehalet,
ilmi olmayan), bililmäk, bilinmäk, biliş, bilmäk.36 Kutadgu Bilig’de de sıradan olmayan, ideal insan için de “kişi” sözcüğü kullanılır. Faydalı ve iş gören
kimse anlamına gelmektedir.37 Divân’da bilgi; akıl, us, hikmet anlamlarına
gelmektedir. Kutadgu Bilig’de adil kişi, ideal kişi köni-doğru olan kişidir. Kutadgu Bilig’de ideal kişinin değeri bilgi ve anlayışı ile doğar.38 Türk-İslâm medeniyetinin ilk eseri Kutadgu Bilig’de ise ideal insan kavramı da yine bilgi
ve erdem ile süslenmiş akıl ve gönüldür. Alçak gönüllülük, zerâfet ve asillik
Kutadgu Bilig’in insanı/ideal insandan ayırmak için verdiği özelliklerdir. Akıl
insanla birlikte doğar. Bilgi ve erdem ise sonradan kazanılır. İdeal insandaki
aklın vasıfları zerâfet ve sükûnettir. İdeal insandaki akıl kavramı (akl-ı maad)
hayata ve diğer bireylere üstün körü bakmaz. Her meselenin aslını arar.39 Kutadgu Bilig’de bilgi kavramı dünya görüşünün ilk unsurudur. Bilgi her şeyin
üzerindedir. Ona değer biçilmez ve o en üstün varlıktır. Akıl yoluyla elde edilmiş bir erdemdir.40 Bilgiler uçsuz bucaksızdır. Denizler ve ırmaklar kadardır.
Denizin dibinde bir incidir. İnsanın yüzünü bilginin ağarttığını da Hacip ifade
etmektedir. Bilgiyi suya ve ırmağa benzetme durumunun Ortadoğu kültürlerinde de görüldüğünü Ögel ifade etmektedir.41 Bilgi sakindir ve durudur.
35
Abdullah Kök - Özge Eker, “Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakayık’taki Bal ve Söz Metaforları”,
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 115, Sayı: 227, Mart-Nisan 2017, s. 112.
36
Mağfiret Kemal Yunusoğlu, Uygurca Çince İdikut Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
2012, s. 155; Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2011, s. 43.
37
38
39
40
Başer, a.g.e., 2011, s. 31.
Başer, a.g.e., 2011, s. 31.
Başer, a.g.e., 2011, s. 34.
Mahmut Arslan, Kutadgu Bilig’deki Toplum ve Devlet Anlayışı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, İstanbul 1987, s. 24-25.
41
Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar), TTK, Ankara 1995, s. 508.
136
232_Abdullah_Kok.indd 136
14.02.2018 11:07:54
DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
Temelinde abartı, kibir ve gurur yoktur. Buna rağmen taşıması ağırdır ve zordur. Bu yüzden bilgilerin denizlere benzetildiğini ifade edebiliriz.42 İlk Türkçe
Kur’ân çevirilerinde ise bilig (221/4=018/091), basiret, ibret (körüp bilgi arıtgu 213v/8=017/102) hikmet, akıl anlamları ile bilgi kavramını karşılamıştır.43
Atabetü’l Hakayık’ta da bilgi iliktir, madendir, hazinedir, insanı yaşatır. Bilgisizlik ise yerden yere çarpar. Hakikat, gerçek bilgi insanı kurtuluşa erdirir.
Divân-ı Hikmet’te ise sosyal bir bilgi kavram alanı vardır. İnsanlara acılı, zor
günlerinde huzura erişme bilgisi verilmiştir. Çünkü bu durum insanlara bir
fayda sağlamaktadır. Onların ızdıraplar içindeki ruhlarına sosyal bir fayda
sağlamaktadır. Ahmed Yesevî ve müritleri kendi bilgilerini, ilimlerini halk için
Allah yolunda samimi bir şekilde kullanmışlardır. Divân-ı Hikmet’teki hikmetleri ise bir anlamda felsefi bilgi dörtlükleri olarak adlandırabiliriz.44 “gönül” ve
“akıl” kavramları da insan yaşamında doğru orantılı olarak yer almaktadır.
İdeal kişi akıllı ve vefalıdır. Bunun yanında bilgi ile kendisini donatmıştır.
Bilgili insandan da yol öğrenmek, el almak önemlidir.
[KT. K10]: “…Kardeşim Kül Tigin öldü. Kendi kendime düşüncelere daldım. Görür gözüm görmez gibi, bilir bilgim bilmez gibi oldu…”45
[BK. K4]: “…tatlı sözle, yumuşak ipeklerle kandırıp uzaktaki halkları öylece (kendine) yaklaştırırmış. Yakına yerleştikten sonra kötülükleri orada düşünürlermiş…”46
[KB. 2605]: “Alim hangi işte bilgisini kullanırsa ona ulaşır. Onu tutar ve
elde eder.”47
[KB. 2606]: İnsan aklını kullanır ve işine bilgi ile başlarsa giriştiği her işte
muvaffak olur.48
[AH. 47-48]: ol ol ʿakÔl ukÔuş huş hóiredkÔa mekan/bilig maʿdini hem fażilet
kÔanı.49
[AH. 127-128]: tawarsızkÔa bilgi tükenmez tawar/nesebsızkÔa bilgi yirilmez
neseb.50
[DH 13/6]: Bende bolsaŋ men menlikni zinhar taşla/Seherlerde cânıŋ
kÔaynap tınmay işle/Yoldın azġan gümrâhlarnı yolġa başla/Bir nâzârda dillerini safâ kÔıldım.
[DH 13/1]: Yolġa kirgen irenlerdin yolnı sormay/Yıġlamay mu ey dostlarım hatâ kÔıldım/Hak zikrini kiçe kündüz vird eylemey/Eyâ dostlar öz canıma
cefâ kÔıldım.
42
43
Kök - Eker, a.g.e., 2016, s. 113.
Abdullah Kök, Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’ân Çevirisi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi),
Ankara 2004, s. 311.
44
45
46
47
48
49
50
Kök - Eker, a.g.e., 2016, s. 113.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 67.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 75.
Arat, a.g.e., 1988, s. 193.
Arat, a.g.e., 1988, s. 193.
Arat, a.g.e., 1992, s. 45.
Arat, a.g.e., 1992, s. 87.
137
232_Abdullah_Kok.indd 137
14.02.2018 11:07:55
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
[DH 2/22]: TokÔuzumda tolġanmadım toġrı yolġa/Teberrük dip alıp yördi
kÔoldın kÔolġa/kÔıvanmadım bu sözlerge kÔaçtım çölge/ol sebepdin altmış üçde
kirdim yirge.
[DH 5/1]: Nâgehânî tururımda kÔamuġ büzürg/hakÔ ʿışkÔını köŋlüm içre saldı
dostlar/Hızır babam hâzır turup lutf eyleben/Meded kÔılıp ilgim tutup aldı dostlar.
[DH 55/2]: Togrı yörgen kulını HakÔnı izlep yolını/Râst yörügen kÔulını ümmet digey Muhammed.
[DH 62/6]: Hemîşe yahşılıkÔ kÔılġıl kiter sin uşbu dünyadın/KÔıyâmet âb-ı
rûyıġa kirek hun-ı ciğer kÔılsaŋ.
[DH 66/2]: KÔal ʿilmini okÔuban hâl ʿilmiġa yitiben/YokÔlıkÔ içre batıban barlıklardın alıŋlar.
Akıl/Feraset
Tarihi Türk dili alanı içerisinde Köktürk Kağanlık Yazıtlarında, Kutadgu
Bilig’de, Divân-ı Hikmet’te -akıl- gaflete karşı ikaz edilir.51 İnsanlar bir fıtraten
kötü yaratılışa sahiptir; bir de sonradan kötü bir yaratılışa sahip olurlar. İdeal
insan, kişi oğlunun sahip olduğu akıl ve irfan olgularının altında hizmet ve
hikmet yatmaktadır. Bu ruhi sorumluluklar ideal insan kavramının temelini
oluşturmaktadır.52
Kağanlık yazıtlarında akıl, feraset kavramları ileri görüşlülük, farkındalık
anlamlarında kullanılmıştır. Akıl ve feraset sahibi olmak töreyi bozmamak,
törelere sadık kalmak, yönettiği halka hesap verebilmek, halkı iyi yönetebilmek ve yönetilen olarak Çin’in ihtişamına kanmamak akıl ve feraset sahibi
kişilerden talep edilir.
“yalnguk” yapıdaki insanı gaflete düşüren heva, heves unsurları aklın
fonksiyonu olan anlayış/ukuş kavramları ile kontrol altına alınır.53 Nefs akıl
(ukuş) ile kontrol altına alınınca ortaya “asalet” kavramı çıkar. Asil insan akıllı
ve vefalıdır. Buradaki asaletten kasıt sosyal bir sınıfın adı değildir.54 Kutadgu Bilig’de ise eserin üzerine kurulduğu dört ögeden biri olarak akıl unsuru
gösterilir.55 Kutadgu Bilig’in esas temelini insan ve insani değerler oluşturur.
Örneğin devlet yönetimi için hükümdara gerekli olan -kut- kavramı sadece
akıllı insanla bağdaşır. Akıllı insanda kut her zaman kalıcıdır. Eserde kut ve
saadetin akıllı insanlara yakıştığı düşüncesi vardır.56
Atabetü’l Hakayık’ta ise akıl, ukuş, asıg al-, bütün, çın, ediz, ersig, hóired
gibi kavramlarla karşılanmıştır. Akıl kavramı eserde bir zeka mekanıdır, insan
zekasıdır, akıl mücevherdir, akıl iliktir, akıl bilgi ve fazilet kaynağıdır. Divân-ı
Hikmet’te ise dünya isteklerinden vazgeçmektir. Bir yetimi sevindirmektir.
51
52
53
54
55
56
Başer, a.g.e., 1995, s. 11.
Başer, a.g.e., 1995, s. 9.
Başer, a.g.e., 2011, s. 33.
Başer, a.g.e., 2011, s. 33.
Arat, a.g.e., 1979, s. 3.
Abdullah Kök - Özge Eker, “Kutadgu Bilig’in Tanıklığında Kültür Lingüistiği Bağlamında Kut
Metaforları”, II. Uluslararası Felsefe, Eğitim, Sanat ve Bilim Tarihi Sempozyumu ve Sergisi, 3-7 Mayıs, Yayımlanmış Bildiri, Muğla 2017, s. 350-351.
138
232_Abdullah_Kok.indd 138
14.02.2018 11:07:55
DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
[BK D2]: “üzerine kağan olarak tahta oturdum. Tahta oturduğumda ölecekmiş (yok olacakmış) gibi düşünen Türk beyleri ve halkı kıvanıp sevinip
yere bakan gözlerini yukarı kaldırdı. Bu zamanda kendim tahta oturup bunca
önemli yasayı, dört taraftaki (halkı) düzene soktum, (bunları) yazdım…”57
[BK D4]: “…bilge kağan imiş, yiğit kağan imiş, komutanları da bilge imiş
elbette, yiğit imiş elbette. Beyleri de halkı da doğru imiş. Onun için ülkeyi
öylece sahiplenmişler elbette…”58
[KB 1700]: Saadete alçak gönüllülük ne kadar uyar. Alim bir insana hilm
ve şefkat ne kadar yakışır.59
[KB 4022]: İnsan öğrenerek alim olur. Bilgi sahibi olduktan sonra her işi
yoluna girer.60
[AH 90-91]: eren körki ʿakÔl ol süŋekniŋ yilig/biligsiz yiligsiz süŋek teg hóali.61
[DH 1/7]: ʿakil irseŋ ġariblerni köŋlin avla/Mustafa dik ilni kizip yetim
kavla/Dünya perest nā-cinslerdin boyun tavla/Boyun tavlap derya bolup taştım muna.
[DH 14/3]: Közüm tüşti köŋlüm uçtı ʿArşkÔa aştı/ʿömrüm kiçti nefsim kÔaçtı
bahrım taştı/Kârvân köçti menzil aştı harıp tüşti/Sır ulaştı niteg bolġay hâlım
meniŋ.
Hizmet
Eski Türkçede “tapug” anlamına gelir. Bu sözcük aynı zamanda ibadet
anlamına da gelmektedir. Kutadgu Bilig’de “tapugsuz” devlet otoritesini hiçe
sayar. Kutadgu Bilig’de hizmet, Tanrı ve devlet arasında önemli bir ilişki vardır.62 Atabetü’l Hakayık’ta ise hizmet anlamını emgek, küçe- kavramları karşılamaktadır.
[KT D16]: Amcam hakan tahta oturup Türk halkını yeniden düzenledi.
Yeniden doyurdu. Yoksulu zengin etti. Azı çoğalttı.63
[KT D18]: Devletliyi devletsiz bıraktık, hakanlıyı hakansız bıraktık; dizlilere diz çöktürdük, başlılara baş eğdirdik.64
[BK D4]: Köktürkleri düzene sokarak öylece hükmederlermiş. Onlar akıllı
hakanlar imiş yiğit hakanlar imiş. Kumandanları da akıllı imişler şüphesiz,
yiğit imişler şüphesiz. Onun için devleti öylece yönetmişler şüphesiz. Devleti
yönetip yasaları düzenlemişler.65
[KB. 3997]: Hizmet etmek için önce insan, yolu töreyi bilmelidir. Onun
tavrı hareketi ile sözü teşrifata uygun olmalıdır.66
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
Aydın, a.g.e., 2017, s. 80.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 81.
Arat, a.g.e., 1988, s. 131.
Arat, a.g.e., 1988, s. 291.
Arat, a.g.e., 1992, s. 48.
Başer, a.g.e., 2011, s. 36.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 56.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 57.
Aydın, a.g.e., 2017, s. 81.
Arat, a.g.e., 1988, s. 290.
139
232_Abdullah_Kok.indd 139
14.02.2018 11:07:55
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
[KB 4000]: Sen beylere hizmet etmek istersen, gönül ve dilini doğru tut.
Sözüne hakim ol.67
[AH. 331-332]: küç emgek tegürme kişike kÔalı/saŋa tegse emgek kişiden
kötür.68
[AH 182-183]: hóasis neŋdin ötrü tip özüŋ küçe/nelük malkÔa munça köŋül
bamakÔıŋ.69
[DH 1/13]: Pîr-i muġan hızmetide yügrüp yördüm/Hızmet kÔılıp közüm
yummay hâzır turdum/Meded kÔıldı ʿAzazilni kavlap sürdüm/Andın soŋra kÔanat kÔakÔıp uçtum muna.
[DH 2/19]: ʿakil irseŋ irenlerge hızmet kÔılġıl/Emr-i ma’ruf kÔılġanlarġa ʿizzet kÔılġıl/Nehy-i münker kÔılġanlarga hörmet kÔılġıl/Ol sebepdin altmış üçde
kirdim yirge.
Sonuç olarak Kağanlık yazıtlarında; Söz kavramını “sab” sözcüğü karşılar. Burada söz kavramının doğru ve samimi olması gerektiği vurgulanır. “Bu
sözümde yalan var mı?” sorusuna verilecek cevap sözün onaylanmasını beklemektir. Sözün doğru olmasına kağanların ne kadar önem verdiğini gösterir. Kutadgu Bilig’de sözün faydası, doğru ve güzel olması gerektiği üzerinde
durulmuştur. Hikmetlerde ise kulağın faydalı ve önemli söz/sözler duyması
düşüncesi verilmiştir.
Çalışmada üzerinde durulan köŋül kavramı ise Kağanlık yazıtlarında
“akıl”, “zihin” ve “fikir” anlamlarında kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’de içtenlik
anlamında ve özellikle bir iş yaparken takınılan olumlu tavır ya da diğergamlık anlamlarında kullanılmıştır. Hikmetlerde ise gönül kavramı içtenlik,
samimiyet, bir yetimin kalbi, bilgi sahibi olan bir insanın aydınlanmış yüreği
bağlamlarında kullanılmıştır.
İdeal insan dışındaki kişilerin “yalnguk”ların düştüğü durum, gaflet ise
Kağanlık yazıtlarında Çin’in politikalarına aldanma bağlamı içerisinde kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’de ise insanın kibri, hasetliği ve sabırsızlığı gaflet anlamlarına gelmektedir. Hikmetlerde ise yazuk (günah) işlemek, yoldan çıkma-,
benliğini bırakamamak, kendini bilmemek, doğru yolları bırakıp yanlış yollara
sapmak anlamlarında kullanılmıştır.
İdeal insanda bulunması gereken özelliklerden bilgi kavramı ise Kağanlık
yazıtlarında “akla sahip olmak, dünya görüş açısına sahip olmak” bağlamlarında kullanılmıştır. Diğer yandan da beyinlerde ve kalplerde güdülen düşünce, niyet anlamlarında kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’de ise kişinin sahip olduğu bilgi ve yaptığı iş birbirleri ile doğru orantılıdır. Kişi bilgisi doğrultusunda
yönetir ve bir iş ortaya koyar. Hikmetlerde ise bilgi kavramı “doğru yolda olmak, doğru yola girmek, iyilik yapmak, bir mürşidin bilgisiyle birlikte bir yola
girmek” bağlamları içerisinde kullanılmıştır.
Akıl/feraset kavramı ise; Kağanlık yazıtlarında düşünceli bir bey olmak
(sak), bilgeliğe sahip olmak (bilge hakanlar) bağlamlarında kullanılmıştır. Ku67
68
69
Arat, a.g.e., 1988, s. 290.
Arat, a.g.e., 1992, s. 67.
Arat, a.g.e., 1992, s. 55.
140
232_Abdullah_Kok.indd 140
14.02.2018 11:07:55
DÜ
LA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
ABDULLAH KÖK
PİR-İ TÜRKİSTAN’A İDEAL İNSANIN ÖZELLİKLERİ
AS
NY
tadgu Bilig’de usayuk olarak geçen sözcük her işte başarılı olmanın temelini
akla, bunun yanında şefkatli ve bilgili olmaya bağlamaktadır. Hikmetlerde ise
feraset/akıl dünya bilgisinden uzaklaşarak gerçek bilgiye ulaşmak bağlamında kullanılmıştır.
Türk kültürünün önemli bir eylem tezahürü olan hizmet sözcüğü ise Kağanlık yazıtlarında birçok eylem tarafından karşılanır; düzenle-, bay kıl-, ilsiret-, yönet-, ilt-, tanzim et- anlam alanları içerisinde kullanılmıştır. Kutadgu
Bilig’de hizmet etme tap- eylemi törü ile bağdaştırılmıştır. Kutadgu Bilig’de
hizmet etmenin temeli bilgi sahibi olmaya, vicdanlı olmaya, kanun bilmeye
bağlanmaktadır. Kağanlık yazıtlarında halka, Kutadgu Bilig’de hem halka
hem de bir beye, Hikmetlerde ise bir mürşide, erenlere hak yolunda hizmet
etme kaygısı vardır. Bu eserlerdeki hizmet etme eyleminin temeli bilgi, görgü,
alçak gönüllülük ve kural bilmeye bağlanmaktadır.
Sonuç
Ele aldığımız bu kavramlardan hareketle Türk düşünce sistemi dünden
yarına varlığını kesintisiz olarak devam ettirmektedir. Gerek edebî metinlerde
gerekse hayat tarzında dünden bugüne hangi coğrafyada hangi tarihte hangi
zamanda olursa olsun Türk kültürünün devamlılığı artarak devam etmektedir.
Kültürel izlerini kesintisiz hayatın her alanında ideal özellik olarak karşımıza
çıkarmaktadır. Türkler hangi alfabe ile yazarsa yazsın hangi dini etki altında
kalırsa kalsın kültürel düşünce kodlarının genetik izlerini geçmişten geleceğe
kararlılıkla taşımaktadırlar. Türk değişik coğrafyalarda değişik zamanda bilgi
ile donattığı ahlakla yetiştirdiği insanını kanunla idealist yapmıştır. Türk’ün
dünya tasavvuru ideal insanın özellikleri olan akıl, bilgi, hizmet, gönül, nefs,
söz gibi kavramlarda karşıtlık bulmuş Türk’ün ideal yönetim biçimlerine de
sirayet etmiş ve ülkü olarak sosyal hayatın her alanını kuşatmıştır.
Kaynaklar
ARAT, Reşid Rahmeti: Kutadgu Bilig-Metin I, I. Baskı, TDK Yayınları, Ankara 1947.
_______________: Kutadgu Bilig-Çeviri II, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
_______________: Kutadgu Bilig-Index III, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, İstanbul 1979.
_______________: Atabetü’l Hakayık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
1992.
ARSLAN, Mahmut: Kutadgu Bilig’deki Toplum ve Devlet Anlayışı, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
ARSLAN, Ahmet: Fârâbî, İlimlerin Sayımı, İhsâu’l Ulûm, Divan Kitap, 5.
Baskı, 2015.
ATALAY, Besim: Divanü Lügat-i’t Türk Tercümesi, I-II, TDK Yayınları, Ankara 2016.
AYDIN, Erhan: Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi,
Küli Çor), Bilge Kültür Sanat Yayınevi, Eylül 2017.
141
232_Abdullah_Kok.indd 141
14.02.2018 11:07:55
DÜ
LA
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI
TDA
TDA
2018
OCAK - ŞUBAT
CİLT: 118 SAYI: 232
SAYFA: 129-142
I/
TÜR
K
AŞ
I AR TIRMA
R
AS
NY
BAŞER, Sait: Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre’den Sevgi Toplumuna, Seyran
Yayınları, 1995.
BAŞER, Sait: Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, İrfan Yayıncılık, 2011.
CAFEROĞLU, Ahmet: Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara
2011.
ÇETİN, Engin: “Orhon Yazıtlarında İtaat Kavramı”, Turkish Studies, 4/8,
2009.
Divân-ı Hikmet, Hoca Ahmet Yesevi, Edt. Mustafa Tatçı, Ahmet Yesevi
Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016.
ERASLAN, Kemal: Divân-ı Hikmet Seçmeler, Haz. Kemal Eraslan, Kültür
Bakanlığı Yayınları, 1991.
KAFESOĞLU, İbrahim: Türk Milli Kültürü, 1. baskı, Ötüken Yayınları, Ankara 1977.
KAFESOĞLU, İbrahim: Türk-İslam Sentezi, 5. baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014.
KÖK, Abdullah: “Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’ân Tercümesi (TİEM
73 1v-235v/2)”, Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
Dan.: Prof. Dr. Sema Barutcu Özönder, Ankara Üniversitesi SBE, 2004.
_______________: “Hakaniye Türkçülerinin Tanıklığında XI. Yüzyıl Türkistan’ında Adalet’in Anlamı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 113, Sayı:
223, Temmuz-Ağustos 2016.
_______________: “XI. Yüzyılda Türklerin Dünyasında Yusuf’un Tanıklığında Devlet’in Anlamı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 4,
Aralık 2016.
_______________: “Pîr-i Türkistan’ın Türkçe Ülküsü”, Vuslatının 850. Yılında Hoca Ahmet Yesevî, I. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu, Antalya,
Türkiye, 23-25 Mayıs 2016.
KÖK, Abdullah - EKER, Özge: “Pîr-i Türkistan’ın Tanıklığında Türkçe Deyimlerin Tarihi İzi”, 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı Anısına Uluslararası Türk
Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, Antalya 2016.
_______________: “Atabetü’l Hakâyık’ın Tanıklığında Bilgi Metaforları”, Türk
Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 225, Aralık 2016.
_______________: “Divân-ı Hikmet ve Atabetü’l Hakayık’taki Bal ve Söz Metaforları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 115, Sayı: 227, Mart-Nisan
2017.
_______________: “Kutadgu Bilig’in Tanıklığında Kültür Lingüistiği Bağlamında Kut Metaforları”, II. Uluslararası Felsefe, Eğitim, Sanat ve Bilim Tarihi
Sempozyumu ve Sergisi, Yayımlanmış Bildiri, 3-7 Mayıs 2017.
_______________: Pîr-i Türkistan’ın Metafor Dünyası, Kesit Yayınları, İstanbul 2016.
ÖGEL, Bahaeddin: Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar), TTK, Ankara 1995.
YUNUSOĞLU, Mağfiret Kemal: Uygurca Çince İdikut Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2012.
142
232_Abdullah_Kok.indd 142
14.02.2018 11:07:55
Abdullah Kök