‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫‪Journal of Kurdish Literature‬‬ ‫پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫‪Autumn and Winter 2020-2021‬‬ ‫سال ‪ ،6‬شماره ‪ ،٢‬پیاپی ‪1٠‬‬ ‫‪Vol. VI, No. 2, Series 10‬‬ ‫شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫جەعفەر قارەمانی‬ ‫تاریخ دریافت‪ ١٧ :‬مرداد ‪١٣٩٩‬؛ تاریخ پذیرش‪ ٢٧ :‬بهمن ‪١٣٩٩‬؛ صص‪١٤٦-١٣٣ .‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪DOI: https://www.doi.org/10.34785/J013.2020.507‬‬ ‫پوختە‬ ‫شیعر و پەخشان وەک هەموو هونەرەکانی دیکە بۆ پەیوەندی لەگەڵ بەردەنگی‬ ‫خۆیان پێویستیان بە چەند کەرەستەیەک هەیە؛ یەکێک لەم کەرەستانە‪ ،‬درکەیە‪.‬‬ ‫هەر لە کۆنەوە پسپۆڕانی ئەدەبی ئاماژەیان بە کارتێکەریی درکە لەسەر شێوازی‬ ‫ئاخافتنی ئاسایی و شیعر کردووە و وەک شێوازێکی دەربڕینی ئەدەبی پێناسەیان‬ ‫کردووە‪ .‬لەم وتارەدا‪ ،‬درکە و جۆرەکانی لە شیعری کالسیکدا بە شێوازێکی نوێ‬ ‫شرۆڤە کراوە‪ .‬درکە‪ ،‬وشە‪ ،‬دەستەوشە‪ ،‬یان ڕستەیەکه بێژەر بە شێوازێک بەکاری‬ ‫دێنێت کە مەبەست لە دەربڕینی‪ ،‬واتای نهێنییە‪ .‬زۆرێک لە واتاکان ڕەنگە‬ ‫ئەگەر بە شێوازی ئاسایی دەرببڕدرێن؛ زۆر کارتێکەر نەبن‪ .‬درکە واتاکان بە‬ ‫شێوازی هونەری دەگەیەنێت و ئەم تایبەتمەندییەش بێگومان لە زانستی‬ ‫ڕەوانبێژییەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬شوێنی سەرهەڵدانی درکە‪ ،‬ئاخافتنی ئاسایی‬ ‫خەڵکە و لە پەیوەندییەکانی ڕۆژانەی ئاخێوەرانی کۆمەڵگادا ڕۆڵی بووە و لە‬ ‫کات و شوێنی تایبەتدا بۆ گەیاندن و ئاگادارکردنەوە بە مەبەستی جۆراوجۆر‬ ‫بەکار هاتووە‪ .‬درکە ئاوێنەی فەرهەنگە و ئاستی ڕۆشنبیریی نەتەوەیی‬ ‫دەردەخات؛ الی هەموو ئاخێوەرانی زمانی دایکی بەکار هاتوووە‪ ،‬واتە مۆری‬ ‫کۆمەڵی پێوەیە و مانەوە و نەمانەوەی پەیوەندی بە بڕیاری کۆمەڵەوە هەیە‪ .‬لە‬ ‫ڕووی دەروونییەوە درکە کارتێکەریی بەهێزی لەسەر ئاخێوەرانی هەر نەتەوەیەک‬ ‫هەیە؛ جاری وایە هاندەرە و جاری واشە هیوابەخش و ساڕێژکەری ئازارە‬ ‫دەروونییەکانە‪ .‬لەم توێژینەوەیەدا هەوڵ دراوە جیاوازیی درکە و ڕازەکانی خواستن‪،‬‬ ‫خوازە و پەند تاوتوێ بکرێت و پاشان الیەنی جوانیناسی درکە لە شیعری‬ ‫کالسیکدا شرۆڤە بکرێت‪ .‬ئەم توێژینەوەیە بە شێوازی وەسـفی–شیکارانە درکە‬ ‫و جۆرەکانی لە شیعری کالسیکدا تاوتوێ کردووە‪ .‬هەوێنی سەرەکی ئەنجامی‬ ‫ئەم لێکۆڵینەوەیە ئەم پرسیارانە بووە‪ :‬هۆکاری سەرەکیی سەرهەڵدانی درکە لە‬ ‫ئەدەبیاتدا چییە؟ بۆچی بێژەر ناڕاستەوخۆ وتەکانی دەردەبڕێت؟‬ ‫وشەگەلی سەرەکی‪ :‬زمانی شیعری؛ ڕەوانبێژیی ئەدەبی؛ وێنەی‬ ‫شیعری؛ درکە‪.‬‬ ‫‪ .1‬کارشناس ی ارشد زبان و ادبیات فارس ی‪ ،‬آموزش و پرورش آذربایجان غربی‪ ،‬بوکان‪ ،‬ایران‬ ‫چکیدە‬ ‫شعر و نثر بە سان دیگر هنرها جهت ارتباط با مخاطب نیازمند بهکارگیری‬ ‫ابزارهایی هستند‪ .‬یکی از این ابزارهای ادبی‪ ،‬کنایه است‪ .‬علمای متقدم بالغت‬ ‫در مورد اهمیت کنایه و تأثیر آن در ایراد معانی و انتقال پیام به روش غیرمستقیم‬ ‫سخن گفتهاند‪ .‬در این پژوهش تالش شده کنایه و گونههایش در شعر کالسیک‬ ‫کردی با روشی نو بررسی و دلیل آفرینش آن در دنیای ادبی واکاوی و جنبههای‬ ‫زیباییشناسی آن بررسی شود‪ .‬کنایه کلمه‪ ،‬عبارت‪ ،‬یا جملهای است که گوینده‬ ‫به گونهای به کار میبرد نه هدف از ایراد آن‪ ،‬پوشیده سخن گفتن است‪ .‬بسیاری‬ ‫از معانی اگر به گونهای عادی بیان شوند‪ ،‬شاید بسیار تأثیرگذار نباشند‪.‬‬ ‫کنایه‪ ،‬معانی را به روشی هنری بیان میکند و از علم بالغت سرچشمه‬ ‫میگیرد‪ .‬نتیجه تحلیل و بررسیهای این پژوهش حاکی از آن است که خاستگاه‬ ‫کنایه سخن گفتن عادی مردم است و در زمان و مکانهای ویژه برای انتقال‬ ‫پیام و آگاه کردن با هدفهایی متفاوت بیان شده است؛ آیینه تمامنمای جامعه و‬ ‫بیان کننده سطح روشنفکری است‪ .‬کنایه در میان تمامی گویندگان زبان مادری‬ ‫نقش داشته است؛ ممهور از جامعه است و ماندگاری یا زوالش بستگی به‬ ‫تصمیم افراد جامعه دارد‪ .‬این پژوهش بــه روش تحلیلی‪ -‬توصیفــی‪ ،‬کنایه و‬ ‫گونههایش را در شعر کالسیک کردی بررسی کرده است و با این پرسشها به‬ ‫بررسی کنایه میپردازد‪ :‬دلیل اصلی بهرهگیری از کنایه در ادبیات چیست؟‬ ‫چرا شاعر‪ ،‬یا نویسنده معانی را غیرمستقیم بیان میکند؟‬ ‫واژگان کلیدی‪:‬‬ ‫زبان شعری؛ بالغت ادبی؛ تصویر شعری؛ کنایه‪.‬‬ ‫‪ghahjefer@gmail.com‬‬ ‫‪ ١٣٤‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫‪١‬ـ پێشەکی‬ ‫ڕازاندنەوەی وتە هەر لە کۆنەوە جێی سەرنجی شاعیران و نووسەرانی هەر نەتەوەیەک بووە‪ .‬شاعیر‪ ،‬یان نووسەر زیاتر هەوڵ دەدات‬ ‫وتەیەکی ڕەوان‪ ،‬پاراو و دوور لە هەر جۆرە دژواری و کەموکووڕی ئاراستە بکات؛ جا چ بە شێوازی شیعر بێت‪ ،‬یان پەخشان‪ .‬کاتێک‬ ‫زمانی ڕۆژانەی ئاخێوەرانی نەتەوەیەک لەگەڵ زمانی شاعیرانیان بەراورد دەکەین‪ ،‬بەو ئەنجامە دەگەین‪ ،‬لە ڕوانگەی شاعیراندا‬ ‫دونیا و دیاردەکانی جارێکی دیکە خوڵقاونەتەوە و بە ناوی نوێ ناودێر کراون؛ بۆیە وەختێک دەقێکی ئەدەبی‪ ،‬یان دێڕێکی شیعری‬ ‫دەخوێنینەوە ئەوەندە لە ناوەکاندا هەست بە جیاوازی دەکەین‪ ،‬وەدەزانین بە هەڵەدا چووین‪ .‬جیاوازییەکان تەنیا لە ناوەکاندا نییە؛ بەڵکوو‬ ‫پەیوەندی و پێگە و کردەوەکانیش بە شێوازێکی تر و جیاواز لە باری ئاسایی وێنا کراون‪ .‬شاعیر‪ ،‬دونیا و سروشتی دەڤەری ژیانی‬ ‫بە چەشنێکی تر و جیاواز لە ڕوانینی مرۆڤەکانی تر دەبینێت و فامی دەکات؛ بۆیە دونیایەکی زەینی و دەروونی و زمانێکی تایبەت‬ ‫بە خۆی هەیە‪.‬‬ ‫بێگومان جیاوازیی نێوان زمانی شیعری و زمانی ئاخافتن بەهۆی وشە و زاراوە و دەستەوشەکانەوە نییە کە لە زمانی ئاخافتن‪،‬‬ ‫یان خود لە زمانی شیعریدا بەکار دەهێنرێن؛ بەڵکوو بۆ شێوازی بەکارهێنان و ڕێکخستنی وشەکان لەناو دێڕەکاندا دەگەڕێتەوە‪ .‬زمان‬ ‫لە بەستێنی شیعردا و لە جەستەی دەقێکی شیعری بە ئیلهامێکی سیحراوی دەردەکەوێت‪ .‬زمانی ئەدەبی بە هەر شێوازێک بێت‪ ،‬لە‬ ‫زمانی ئاخاوتنی ئاسایی ڕەوانتر‪ ،‬جوانتر و کاریگەرترە‪ ،‬ئەو جیاوازییە یەکەم بەهۆی ڕەنگدانەوەی سۆز و ڕازەکانی ڕەوانبێژیی‬ ‫ئەدەبییە و دووهەم بەهۆی بەدیهاتنی وێنەی شیعرییە کە هەست و جوانی بە زمان دەبەخشێت و تێکەاڵوی زمان دەبێت (پورنامداریان‪،‬‬ ‫‪.)٢0 :١٣8١‬‬ ‫ڕەوانبێژی بریتییە لە وتەی جوان‪ ،‬ڕەوان و کاریگەر کە لەگەڵ بارودۆخی گوێگر‪ ،‬یان خوێنەر بگونجێت‪ ،‬بۆ ئەوەی مەبەست بە‬ ‫ڕوونی بە خوێنەر بگات و چێژی پێببەخشێت‪ .‬زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی لەو هونەر و بنەمایانە دەکۆڵێتەوە کە هۆی ڕەوانی‪،‬‬ ‫جوانی و کاریگەریی وتە و پاراستنی لە لێڵی و شێواوییە‪ .‬زانایانی ئەدەبی بە کۆی سێ زانستی واتاناسی‪ ،‬ڕوونبێژی و جوانکاری‪،‬‬ ‫ڕەوانبێژیی ئەدەبی دەڵێن‪ .‬ناوەندی سەرهەڵدانی ئەم زانستە وەک زۆربەی زانستەکانی تر واڵتی یۆنانه‪ .‬ئەرەستوو بە نووسینی دوو‬ ‫کتێبی الخطابە و فنالشعر بناغەی زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی داڕشت و سەلماندی نەتەنیا لە داهێنانی فەلسەفەدا‪ ،‬بەڵکوو لە‬ ‫پێناسەکردنی زانستی ڕەوانبێژیش پێشەنگە‪ .‬وەرگێڕانی دوو کتێبی الخطابە و فن الشعر لە زمانی سوریانییەوە بۆ سەر زمانی عەرەبی‬ ‫سەرەتای ناساندنی ڕەوانبێژیی ئەدەبی بە ئەدەبیاتی عەرەبی و تەنانەت ئەدەبیاتی فارسیش (شیعری کالسیک) بووە‪.‬‬ ‫لە ئەدەبیاتی عەرەبیدا بە قەڵەمی نووسەرانێکی وەک ئەبووعوبەیدە موعمەری کوڕی موسەننا (‪ ٢0٩ -١١0‬ک)‪ ،‬عەبدوڵاڵی‬ ‫کوڕی موعتەز (‪ ٢٩٦-٢٤٧‬ک)‪ ،‬جاحیز بەسری (‪ ٢٥٥ -١٦0‬ک)‪ ،‬ئیبنی قوتەیبە (‪ ٢٧٦ -٢٣٣‬ک)‪ ،‬عەبدولقاهیر جورجانی‬ ‫(‪ ٤٧٤-٤0٥‬ک) و هتد‪ ،‬ڕەوانبێژیی ئەدەبی وەک زانستێکی ئەدەبی سەربەخۆ ناسرا‪ .‬بەشێک لە توێژەران لەسەر ئەو باوەڕەن کە‬ ‫جورجانی داهێنەری زانستی «واتاناسی و ڕوونبێژی»یە؛ بەاڵم بۆچوونی بهناوبانگتر ئەوەیەکە جورجانی بە نووسینی کتێبی دالئل‬ ‫االعجاز‪ ،‬زانستی واتاناسیی بەئەنجام گەیاند و پاشان لە کتێبی اسرار البالغەدا‪ ،‬تیۆریی زانستی ڕوونبێژیی کامڵ کرد‪ .‬دوای‬ ‫جورجانی زەمەخشەری لەسەر ئەو باوەڕە بوو کە ئایەتەکانی قورئانی پیرۆز تەنیا بە بەهرەوەرگرتن لە زانستی واتاناسی و ڕوونبێژی‪،‬‬ ‫دەکرێ لێکدانەوەیان بۆ بکرێت‪ .‬زەمەخشەری دوو زاراوەی واتاناسی و ڕوونبێژی بۆ دوو بەشی جیاوازی زانستی ڕەوانبێژی بەکار‬ ‫هێنا و بە شێوازێکی سەربەخۆ بابەتەکانی ئەم دوو زانستەی لێک جیا کردەوە و سنووری زانستیی بۆ هەرکام دیاری کرد‪ .‬پاشان‬ ‫سەککاکی کۆچکردووی (‪ ٦٢٦‬ک) بە بەهرەوەرگرتن لە بەرهەمەکانی جورجانی و زەمەخشەری له کتێبی مفتاح العلومدا زانستی‬ ‫ڕەوانبێژیی ئەدەبی بەسەر سێ بەشی واتاناسی‪ ،‬ڕوونبێژی و جوانکاریدا دابەش کرد )علوی مقدم و اشرفزادە‪.)١٣ :١٣8٦ ،‬‬ ‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫س‪ ،6 .‬ش‪ ،٢ .‬پیاپی ‪ ،١٠‬پاییز و‬ ‫زمستان ‪١٣٥ ١٣99‬‬ ‫لە سەرەتای سەرهەڵدانی زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبیدا‪ ،‬توێژینەوەکان بە شێوازێکی ڕێکوپێک نەبووە و زانایان وێڕای لێکدانەوەی‬ ‫ئیعجازی قورئانی پیرۆز بەشێکیشیان بۆ ڕەوانبێژیی قورئان تەرخان دەکرد و لەم بەشەدا ڕوانگەی خۆیان ئاراستە دەکرد؛ بۆ نموونە‪،‬‬ ‫جاحیز لە کتێبی اعجازالقرآن‪ ،‬موبەررەد لە الکامل و هتد‪ ،‬ئەم شێوازەیان درێژە پێدا‪ .‬ئەو جۆرە توێژینەوانە بوونە بنەمایەک بۆ‬ ‫نووسەری ناسراوی ئەم ڕێبازە‪ ،‬عەبدوڵاڵی کوڕی موعتەز (‪ ٢٩٦‬ک) تا یەکەم کتێبی جوانکاری بە ناوی البدیع بنووسێت‪ .‬لەم‬ ‫کتێبەدا حەڤدە ڕازەی جوانکاریی تاوتوێ کردووە‪ .‬لە ئەدەبیاتی فارسیدا نووسەرانێکی وەک محەممەدی کوڕی عومەر ڕادوویانی‪،‬‬ ‫ڕەشید وەتوات‪ ،‬شەمس قەیس ڕازی‪ ،‬حوسێنی کوڕی محەممەد شا‪ ،‬سەلمان ساوەجی‪ ،‬هومایی و هتد‪ ،‬زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبییان‬ ‫بە شێوازێکی نوێ پێناسە و شرۆڤە کرد‪.‬‬ ‫زانایان و شاعیرانی کورد هاودەنگ لەگەڵ پێشکەوتن و گۆڕانکارییەکانی دونیای ئەدەبی‪ ،‬هەستیان بە بایەخی ئەدەبی زانستی‬ ‫ڕەوانبێژی کرد؛ بۆیە ئەم زانستە زۆر بەهێز له ئەدەبیاتی کوردی‪ ،‬بەتایبەت لە بەشی شیعری کالسیکدا ڕەنگی داوه‪ .‬خوێندنەوە و‬ ‫لێکدانەوەی دیوانی شاعیرانی ناسراوی وەک نالی‪ ،‬مەحوی‪ ،‬سالم‪ ،‬کوردی‪ ،‬ئەدەب‪ ،‬حاجی قادر و هتد‪ ،‬دەوڵەمەندیی شیعری‬ ‫کوردی و شارەزایی شاعیرانی کورد لەسەر زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی دەسەلمێنێت‪ .‬وەک لە دەستپێکی ئەم بەشەدا ئاماژەی پێکرا‪،‬‬ ‫مەبەستی سەرەکی لە داهێنانی زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی لە کۆمەڵگای ئیسالمیدا‪ ،‬سەرەتا لێکدانەوەی ڕەمزی ئیعجازی‬ ‫ئایەتەکانی قورئانی پیرۆز بووە‪ .‬زەمەخشەری (‪ ٥٣8-٤٦٧‬ک‪ ).‬لە پێشەکی بەشی یەکەمی کتێبی تفسیر کشافدا لەسەر گرنگی‬ ‫دوو زانستی ڕوونبێژی و واتاناسی جەخت دەکاتەوە و دەڵێت‪« :‬زانای ئایینی لە لێکدانەوەی ئایەتەکانی قورئانی پیرۆز سەرکەوتوو‬ ‫ه َ ً َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫يعا َوَل‬ ‫َّللا ج ِم‬ ‫نابێت؛ مەگەر ئەوەی کەڵک لە زانستی ڕوونبێژی و واتاناسی وەرگرێت؛ بۆ نموونە‪ ،‬لە ئایەتی «واعت ِص ُموا ِبحبل ِ‬ ‫َ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ت َف هرقوا»‪ ١‬ئەگەر نەزانین لەم ئایەتەدا «حبل َّللا» خواستنە‪ ،‬ڕەنگە تووشی هەڵە بین و واتای سەرەکیمان بۆ ڕوون نەبێتەوە»‪.‬‬ ‫شاعیران بۆ دەربڕینی هزری خۆیان و زۆرجار بۆ ئافراندنی وێنەیەکی زەینی و خەیاڵی کەڵک لە ڕازەکانی وەک‪ :‬شوبهاندن‪،‬‬ ‫خواستن‪ ،‬خوازە و درکە وەردەگرن‪ .‬بابەتێک کە بە سوودوەرگرتن لەم ڕازانە دەربڕابێت‪ ،‬زۆر کارتێکەرتر لە شێوازی ئاسایی دەربڕینە؛‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬وتەیەک کە بۆ گەیاندنی پەیامێک چەند الپەڕەی پێویستە‪ ،‬دەکرێت بە کەڵکوەرگرتن لە ڕازەیەکی ڕوونبێژی‪ ،‬یان‬ ‫جوانکاری بە کەمترین وشە‪ ،‬یان دەستەوشە و لە کەمترین کاتدا پەیامی سەرەکی بگەیەنرێت‪ .‬وردەوردە ڕەوانبێژیی ئەدەبی وەک‬ ‫زانستێکی ئەدەبیی سەربەخۆ و بە مەبەستی جیاواز و ڕوانینێکی نوێ لە گۆڕەپانی ئەدەبیدا خاوەن پێگەی تایبەت بە خۆی بوو‪.‬‬ ‫هەر زانستێک بۆ لێکدانەوە‪ ،‬شێواز و یاسای تایبهت به خۆی ههیه؛ بۆ نموونه‪ ،‬بابهتهکانی زانستی کیمیا له ئهزموونگه به‬ ‫تاقیکردنهوه دەسهلمێنرێن‪ ،‬یان ڕهت دهکرێنهوه‪ .‬بابەتی «زمان»یش وهکوو ههموو زانستەکانی دیکە پێویستی به ئهزموونگهی تایبهت‬ ‫به خۆی ههیه‪ .‬بە زانستێک ڕاستی و دروستیی وته شرۆڤە دەکات‪« ،‬ڕێزمان» دهڵێن‪ .‬ڕێزمان‪ ،‬ئهزموونگهی زمانه‪ .‬دوای ئهوەی‬ ‫وته لە ئهزموونگەی زماندا مهرجی ڕاستبوونی سەلمێنرا‪ ،‬ئهوکات دهبێت له قۆناغی پاراوی و ڕهوانیش مهرجی دروستبوونی هەبێت‪.‬‬ ‫بەم پێیە دەکرێت زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی بە ئهزموونگهی بەشێک لە پاراوی و ڕهوانیی شیعری کالسیک پێناسە بکرێت‬ ‫(قارەمانی‪.)١٣-١٢ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫ڕوونبێژی بریتییە لە کۆمەڵێک یاسا کە بە سوودوەرگرتن لەم یاسایانە دەکرێت یەک واتا بە شێوازی جیاواز دەرببڕدرێت‪ ،‬بەو‬ ‫مەرجەی ئەو شێوازانە لە ڕێژەی ڕوونی و ناڕوونی لەگەڵ یەکتردا جیاوازییان هەبێت و ئەو جیاوازییە تەنیا لەسەر بنەمای خەیاڵ بێت‬ ‫)علوی مقدم و اشرفزادە‪ .)8٥ :١٣8٦ ،‬زانستی ڕوونبێژی تایبهت به زمان و نهتهوهیهکی دیاریکراو نییه؛ شوبهاندن و خوازه بە چ‬ ‫شێوەیەک لە شیعری فارسی‪ ،‬یان عەرەبیدا واتای ههیه‪ ،‬ههر بەو جۆرهش له شیعری نەتەوەکانی تردا واتای هەیە (شمیسا‪-٣٧ :١٣8٧ ،‬‬ ‫‪ .)٣8‬زانستی ڕوونبێژی پەیوەندی به واتاوه ههیه و پوختی و ناپوختی و پلهی داهێنهری بهرههمهکانی ئهدهبی ههڵدهسهنگێنێت‪.‬‬ ‫‪ .١‬آلعمران ‪.١0٣ /‬‬ ‫‪ ١٣6‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫هەر وەک ئاماژە کرا‪ ،‬زانستی ڕوونبێژی بریتییە لە کۆمەڵێک یاسا کە بە کاریگەریی ئەو یاسایانە دەکرێت یەک واتا بە چەند‬ ‫شێوازی جۆراوجۆر دەرببڕدرێت؛ بۆ نموونە‪ ،‬لەو ڕستهیەدا‪« :‬باران دهبارێ»‪ ،‬له زانستی ڕوونبێژیدا دهکرێت به چهند جۆری جیاواز‬ ‫دەرببڕدرێت و بنووسرێت که له بابهت ڕوونی و ناڕوونیی دەاللەتەوە لەگەڵ یەکتردا جیاوازییان هەبێت؛ وەک‪« :‬چاوی ههور دەگری»‪.‬‬ ‫ئەم ڕستەیە هەر واتای ڕستەکەی پێشووی هەیە‪ ،‬واتە «باران دهبارێ»؛ بەو جیاوازییەوە کە لەم ڕستەیەدا کەڵک لە ڕازەی خواستن‬ ‫بۆ گەیاندنی پەیامی سەرەکی وەرگیراوە‪ .‬یان لهم ڕستهیەدا‪« :‬مرواری باران له چاوی ههور دەتکێ»‪ ،‬دیسان واتای ڕستەکەی‬ ‫سەرەتا «باران دهبارێ» به بەهرەوهرگرتن له ڕازەکانی شوبهاندن و خواستن دەربڕاوە‪،‬؛ یان بهجێی ئهوهی بڵێین «زۆر جوانه»‪ ،‬دەتوانین‬ ‫بڵێین «دەڵێی مانگە»‪ ،‬یان «وهک گوڵه«‪ .‬له ڕوانگەی خەیاڵییەوە‪ ،‬له نێوان واتای سهرهکیی ئهم دوو ڕستهیەدا جیاوازییەک نییه‪.‬‬ ‫هەر دوو ڕستە بە بەهرەوەرگرتن لە یەک ڕازە دەربڕاون و یەک واتاشیان هەیە (قارەمانی‪.)١٤-١٣ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫زانستی واتاناسی باس لە واتای دووهەمی وتە دەکات‪ ،‬واتە مەبەست لە واتا‪ ،‬واتای ڕواڵەتی وتە نییە؛ بەڵکوو واتای دووهەمی‪،‬‬ ‫یان خوازەییە‪ .‬بێژەر بە بەهرەوەرگرتن لە واتای دووهەمی مەبەستی لە دەربڕینی وتە بە خوێنەر دەگەیەنێت‪ .‬بە واتایەکی دیکە‪ ،‬دەکرێت‬ ‫ڕستەیەک دوو‪ ،‬یان چەند واتای هەبێت‪ ،‬یەکیان سەرەکی و ئەوانی تر ناسەرەکی بن؛ بەاڵم مەبەستی بێژەر زیاتر ئەم واتایەیە شیاوی‬ ‫بارودۆخی ویستەکەیەتی‪ .‬کەڵکی سەرەکیی زانستی واتاناسی‪ ،‬ناسیاوکردنی خوێنەر لەگەڵ هێزی زمانە‪ ،‬بۆ ئەوەی لە بارودۆخی‬ ‫جیاواز و گونجاودا بتوانێت کەڵک لەو هێزە وەربگرێت و وتەی کاریگەر بخوڵقێنێت‪ .‬واتایهکی تاک دهکرێت به چەند جۆری جیاوازی‬ ‫وەک کورتبڕی و درێژبڕی دەرببڕدرێت؛ ئهوهی تایبهت به شێوازی ئهدهبییه‪ ،‬وێنەی شیعرییە‪ ،‬واتە شوبهاندن‪ ،‬خواستن‪ ،‬درکە و خوازە‬ ‫(شمیسا‪.)٣١ :١٣8٦ ،‬‬ ‫‪١‬ـ‪١‬ـ وێنەی شیعری‬ ‫وێنە لە شیعردا جۆرێک ئافراندنی هونەرییە و شاعیر بە بەهرەوەرگرتن لە وێنەی شیعری بە شتەکانی دەڤەری ژیانی ڕەنگی ژیان‬ ‫دەبەخشێت و بە سوودوەرگرتن لەم وێنانە دونیایەکی نوێ دەخوڵقێنێت (زرینکوب‪ .)٧٤ :١٣٦٧ ،‬وێنە‪ ،‬فۆرمێکە لە سروشت کە لە‬ ‫ئاوێنەی زەیندا شۆق دەداتەوە (زرینکوب‪ .)١٥8 :١٣٦٤ ،‬بە واتایەکی دیکە‪ ،‬وێنە تەوسیف‪ ،‬یان بەراوردێکی خەیاڵییە و هۆی‬ ‫ئافراندنی وێنەیەک لە زەینی خوێنەر‪ ،‬یان بیسەردا دەبێت‪ .‬خەیاڵ‪ ،‬بە واتای جوانترکردنی دیمەنێکە لە دەربڕینی وێنەی ئەو سۆزە‬ ‫هەڵچووەی شاعیر لە ساتەکانی بینینی دیمەنێکی جوان‪ ،‬یان دزێو‪ ،‬تراژیدی‪ ،‬یان کۆمێدی لە ئەزموونی خۆیدا وێنای دەکات‪ .‬لە‬ ‫هەموو دۆخێکدا خەیاڵ دیارە و هەست و سۆز دەجووڵێنێت (ئەحمەد ئەسوەد‪ .)٧٦ :٢0١0 ،‬کەوایە‪ ،‬وێنە بریتییە لە چۆنیەتیی‬ ‫دەرکەوتن و سەرهەڵدانی شتێک لە ئاوەزی مرۆڤدا‪ ،‬یان وێنە‪ ،‬شێوازێکی تایبەتە ئاوەزی مرۆڤ بە کەڵکوەرگرتن لەو‪ ،‬شتێک بە‬ ‫خۆی ئاراستە دەکات‪ .‬وێنە‪ ،‬یان خەیاڵ لە ڕاستیدا هێزی نواندنی جۆرێک دەربڕینی ناڕاستەقینەیە کە لە ڕوانگەی هونەریی شاعیر‬ ‫و لە سروشتی دەڤەرێکی تێیدا دەژی‪ ،‬سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫لە شیعری کوردیدا وێنەی شیعری وەکوو هەموو توخمە پێکهێنەرەکانی شیعری‪ ،‬جێگەی سەرنج و تێڕامانە؛ چونکە شاعیرانی‬ ‫کورد لە تەواو قۆناغەکانی شیعریدا بایەخیان بەو الیەنە هونەرییەی شیعر داوە و بە وشە و ڕەنگە جۆراوجۆرەکانی شوبهاندن‪ ،‬خواستن‬ ‫و خوازە تابڵۆی دڵڕفێنیان کێشاوەتەوە؛ بە شێوازێک زۆرجار خوێنەر بە خوێندنەوەی شیعرێک وا هەست دەکات لە بەردەم تابڵۆیەکی‬ ‫جواندا وەستاوە و نوقمی خەیاڵ و بیرکردنەوەی قووڵ دەبێت‪ .‬ئەو بابەتەش لە پلەی یەکەمدا بۆ لێهاتوویی شاعیر دەگەڕێتەوە کە‬ ‫چەندە توانیویەتی وشە لە خزمەتی دەق و دەقیش لە خزمەتی شیعری جوان دابنێت‪ .‬بە شێوەیەکی گشتی دوو جۆرە وێنەی شیعری‬ ‫هەیە؛ یەکەم‪ ،‬وێنەی وەسفی کە لە ڕێگەی وشە و دەربڕینی ڕاستەوخۆوە پێکدێت‪ .‬دووهەم‪ ،‬وێنەی ڕەوانبێژی کە لە ڕێگەی‬ ‫ڕازەکانی ڕەوانبێژییەوە بەرهەم دێت (دەشتی‪ .)١٢٥ :٢00٩ ،‬وێنەی شیعری لە شیعری شاعیرێکەوە بۆ شاعیرێکی تر جیاوازی هەیە؛‬ ‫هۆکاری ئەم جیاوازییە بۆ سرشت و سروشتێکی شاعیر تێیدا دەژی و ڕازەکانی شیعری کە بە شێوازی جۆراوجۆر بەکار هاتوون دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫س‪ ،6 .‬ش‪ ،٢ .‬پیاپی ‪ ،١٠‬پاییز و‬ ‫زمستان ‪١٣٧ ١٣99‬‬ ‫‪١‬ـ‪٢‬ـ پرسیارەکانی توێژینەوە‬ ‫‪ .١‬هۆکاری سەرهەڵدانی درکە لە ئەدەبیاتدا چییە؟‬ ‫‪ .٢‬لە چ کات و ساتێکدا شاعیر و ئەدیبی کورد کەڵکیان لە درکە وەرگرتووە؟‬ ‫‪ .٣‬ئاخۆ ڕازەی درکە لە شیعردا الیەنی جوانیناسی بە شیعر دەبەخشێت؟‬ ‫‪ .٤‬لە شیعری کالسیکی کوردیدا‪ ،‬درکە بە چەند جۆر خۆی نواندووە؟‬ ‫‪٢‬ـ پێشینەی توێژینەوە‬ ‫هەر وەک لە سەرەتای تەم توێژینەوەیەدا باس کرا‪ ،‬ڕازەی درکە یەکێک لە ڕازە سەرەکییەکانی زانستی ڕوونبێژییە و لە ئەدەبیاتی‬ ‫کوردیدا چەند کتێب بە شێوازی پسپۆڕانە لەسەر زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی نووسراون و لێکدانەوەیان لەسەر ڕازەی درکە کردووە کە‬ ‫بریتین لە‪ .١ :‬ڕەوانبێژی لە ئەدەبی کوردیدا‪ ،‬بەشی دووهەم‪ ،‬ڕوونبێژی‪ ،‬عەزیز گەردی؛ ‪ .٢‬خۆشخوانی‪ ،‬عەالئەدین سەجادی؛ ‪.٣‬‬ ‫بەدیع و عەرووزی نامی‪ ،‬مەالعەبدولکەریم مودەڕڕیس؛ ‪ .٤‬جوانکاری لە ئەدەبی کوردیدا‪ ،‬ئیدریس عەبدوڵاڵ؛ ‪ .٥‬الیەنە ڕەوانبێژییەکان‬ ‫لە شیعری کالسیکی کوردیدا‪ ،‬ئیدریس عەبدوڵاڵ؛ ‪ .٦‬کۆمەڵێک پەند و ئیدیومی کوردی‪ ،‬زەکیە ڕەشید محەممەد ئەمین؛ ‪.٧‬‬ ‫بەیانی کوردی‪ ،‬عەبدولخالق پەرهیزی؛ ‪ .8‬ڕوونبێژی لە ئەدەبی کوردیدا‪ ،‬سەید ئەحمەد پارسا؛ ‪ .٩‬ڕوونبێژی‪ ،‬جەعفەر قارەمانی؛‬ ‫‪ .١0‬ئیدیوم لە زمانی کوردیدا‪ ،‬فەتاح مامە عەلی (نامەی دوکتۆرا)؛ ‪ .١١‬ئیدیۆم لە زمانی کوردیدا‪ ،‬عەلی جەالل مەحمود؛ ‪.١٢‬‬ ‫فەرهەنگی ئیدیۆم لە زمانی کوردیدا‪ ،‬عەبدولوەهاب شێخانی؛ ‪ .١٣‬زێوەری زمان‪ ،‬فەرهەنگی کینایە و دەستەواژەکانی کوردی‬ ‫سۆرانی‪ ،‬ئیبراهیم ئەحمەدی‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ درکە و پێناسەی لە ئەدەبی کوردیدا‬ ‫سیرووس شەمیسا بۆ پێناسەی درکە لەسەر ئەو باوەڕەیە کە شیعر و پەخشان وەک هەموو هونەرەکانی دیکە بۆ پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ بەردەنگی خۆیان پێویستیان بە چەند کەرەستەیەک هەیە‪ .‬یەکێک لەم کەرەستانە‪ ،‬درکەیە‪ .‬هەر لە کۆنەوە ئەدیبان و‬ ‫پسپۆڕانی ئەدەبی ئاماژەیان بە گرنگی و کارتێکەریی ڕازەی درکە لەسەر شێوازی ئاخافتنی ئاسایی و شیعردا کردووە و وەک‬ ‫شێوازێکی دەربڕینی ئەدەبی‪ -‬هونەری پێناسەیان کردووە‪ .‬درکە لە نێوان دوو تاکدا بەکار دێت و پاشان وردەوردە لەناو تاکەکانی‬ ‫دیکەی کۆمەڵگاشدا برەو پەیدا دەکات‪ .‬لە کولتووری هەر نەتەوەیەکدا کۆمەڵێک درکەی تایبەت هەیە کە تێگەیشتن لە واتای‬ ‫ئەم درکانە پەیوەندی بە شارەزایی لەگەڵ کولتووری ئەو نەتەوەیە‪ ،‬یان بوونی زانیاری لەسەر بەستێن و هۆکاری سەرهەڵدانی ئەو‬ ‫درکانەوە هەیە (شمیسا‪.)٢8٦-٢8٥ :١٣8٧ ،‬‬ ‫بەکارهێنانی درکە‪ ،‬بە شاعیر ئەو دەرفەتە دەبەخشێت تا ئەو واتایەی لە زەینیدایە بە شێوازێکی کارتێکەر و جوان دەریببڕێت‪.‬‬ ‫سوودوەرگرتن لە درکە هۆی کورتکردنەوەی زمان لە شیعردایە‪ .‬لە ڕازهی درکەدا ئەو بابەتەی دەردەبڕدرێت‪ ،‬دەبێ به شێوازێک بێ‬ ‫که خوێنەر بتوانێت لە واتای نزیکەوە بە واتای دوور بگات و واتای سەرەکی بۆ ڕوون بێتەوە؛ بۆ نموونە‪ ،‬کاتێک دەگوترێت «دەم‬ ‫تەڕ»‪ ،‬بە واتای کەسێکە زمانی لووس بێت و بە قسە خەڵک فریو بدات؛ نەک کەسێک دەمی تەڕ بێت‪ .‬درکە جگە لە دەقە‬ ‫ئەدەبییەکان‪ ،‬لە زمانی ئاسایی ئاخێوەرانی هەر دەڤەرێکدا بە شێوەیەکی بەرباڵو بەکار هاتووە و گرنگی و جوانیی تایبەتی هەیە‪.‬‬ ‫زۆرێک خوڵقی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگاش بە شێوازی درکە دەردەبڕدرێن؛ بۆ نموونە‪ ،‬وەختێک کەسێک بە کەسێکی دیکە دەڵێت‬ ‫«تاو لە کام الوە هەاڵتووە؟»‪ ،‬واتە چ ڕووی داوە بۆ دیتنی ئێمە هاتووی‪ .‬ئەو واتایەی لە ڕێگەی درکەوە دیار دەکرێت‪،‬‬ ‫کاریگەرتر و ڕەوانترە لەو واتایەیە بە شێوەی ڕاستەوخۆ دەردەبڕدرێت‪ .‬سوودوەرگرتن لە درکە ئەو دەرفەتە بە بێژەر دەبەخشێت تا‬ ‫زۆر واتا کە لە باری ئاساییدا بە هۆی شەرم‪ ،‬ترس و دڵەڕاوکێ‪ ،‬یان هەر هۆیەکی دیکەوە شیاوی درکاندن نەبن‪ ،‬دەرببڕدرێت‪.‬‬ ‫‪ ١٣٨‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫سوودوەرگرتن لە درکە ئەو دەرفەتە بە بێژەر دەبەخشێت تا زۆر واتا کە لە باری ئاساییدا بەهۆی شەرم‪ ،‬ترس و دڵەڕاوکێ‪ ،‬یان هەر‬ ‫هۆیەکی دیکەوە شیاوی درکاندن نەبن‪ ،‬دەرببڕدرێت‪ .‬زۆرێک لە واتاکان ڕەنگە ئەگەر بە شێوازی ئاسایی دەرببڕدرێن‪ ،‬زۆر کارتێکەر‬ ‫نەبن‪ .‬ڕازەی درکە واتاکان بە شێوازی ئەدەبی دەگەیەنێت و ئەم تایبەتمەندییەش بێگومان لە زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبییەوە سەرچاوە‬ ‫دەگرێت‪ .‬لە جۆرە ئەدەبییەکاندا درکە لە شیعر‪ ،‬پەخشان‪ ،‬مەتەڵ و پەندی پێشینیاندا ڕەنگی داوەتەوە و بەکار هاتووە‪ .‬بەشێک لە‬ ‫پەندی پێشینیان لەسەر بنەمای درکە دروست بوون؛ بۆ نموونە‪« ،‬دەستی بە دەمی ناگات»‪ ،‬درکەیە لە تاکی نەدار و هەژار‬ ‫(قارەمانی‪.)١١٩ :١٣٩8 ،‬‬ ‫لە سەرچاوەکانی زانستی ڕوونبێژیدا‪ ،‬لە پێناسەی درکەدا هاتووە‪ :‬وتەیەک دوو واتای هەبێت؛ یەکەم‪ ،‬واتای نزیک و دووهەم‪،‬‬ ‫واتای دوور‪ .‬واتە‪ ،‬ئەگەر بێژەر ڕستەیەک وەها دهرببڕێت کە خوێنەر لە واتای نزیکەوە بە واتای دوور بگات‪ ،‬لەو بەشەدا لە ڕازەی‬ ‫درکە کەڵکی وەرگرتووە‪ .‬بە واتایەکی دیکه‪ ،‬ڕستە‪ ،‬یان دەستەوشەیەک مەبەستی بێژەر یان شاعیر لە دەربڕینی‪ ،‬واتای ڕواڵەتی‬ ‫نییە و نیشانەیەک کە سەرنجی خوێنەر لە واتای ڕواڵەتییەوە بۆ واتای نهێنی ڕابکێشێت له دێڕدا نەبێت؛ کەوایە‪ ،‬درکە یەکێک‬ ‫لە هەستیارترین بابەتەکانی زمانە و زۆرجار مەبەستی سەرەکی لە دەربڕینی درکە ڕوون نییە‪ .‬بەم پێیە تەنیا ئەو تاکانەی دەسەاڵتێکی‬ ‫بەهێزیان بەسەر زمانێکدا هەبێت‪ ،‬دهتوانن له واتای درکه تایبهتهکان تێبگهن‪ .‬بەکورتی‪ ،‬درکە وشە‪ ،‬دەستەوشە‪ ،‬یان ڕستەیەکه بێژەر‬ ‫بە شێوازێک بەکاری دێنێت کە مەبەست لە دەربڕینی‪ ،‬واتای نهێنییە؛ کەوایە‪ ،‬واتای نزیک هێمایەکە بۆ گەیشتن بە واتای‬ ‫ڕاستەقینە لە دەربڕینی وشە‪ ،‬یان ڕستە (قارەمانی‪.)١٢0 :١٣٩٧ ،‬‬ ‫شێخی من بەو غایەتە پشتی لە عالەم کردووە‬ ‫سوورەتی خۆشی لە نێو ئاوێنە پشتی تێدەکا‬ ‫(حاجی‪)٥٢ :١٣٩0 ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪ ،‬دەستەوشەی «پشت تێکردن» دوو واتای هەیە؛ یەکەم‪ ،‬واتای نزیک کە بریتییە لە‪ :‬ڕووهەڵگەڕاندنەوە و پشت لە‬ ‫کەسێک کردن؛ دووهەم‪ ،‬واتای دوور یان نهێنی کە بریتییە لە‪ :‬دوورکەوتنەوە و خۆتێنەگەیاندن لە تاکێک یان حەشیمەتێکی‬ ‫دیاریکراو‪.‬‬ ‫خوێنی من بە گەردەنی زوڵفت بە ئیشارەی چاوەکانت‬ ‫من ئەگەر شکاوە پشتم‪ ،‬من ئەگەر جگەربڕاوم‬ ‫(وەفایی‪)١٢٩ :١٣8٩ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬پشت شکان» دوو واتای هەیە؛ یەکەم‪ ،‬واتای نزیک یان ڕواڵەتی کە بریتییە لە‪ :‬تووشی پشت شکان بوون؛‬ ‫دووهەم‪ ،‬واتای نهێنی کە زیاتر مەبەستی بێژەر لە دەربڕین و درکەکە بریتییە لە‪ .١ :‬تووشی بەاڵ هاتن‪ .٢ .‬هێز و دەسەاڵت نەمان‪.‬‬ ‫‪ .٣‬زەرەر و خەساریی گەورە لێکەوتن (قارەمانی‪.)١٢١ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫درکە لە ڕووی دەروونییەوە کارتێکەریی زۆر بەهێزی لەسەر ئاخاوتنی ئاسایی ئاخێوەرانی هەر نەتەوەیەک هەیە؛ جاری وایە‬ ‫هاندەرە و جاری واشە هیوابەخش و ساڕێژکەری ئازارە دەروونییەکان‪ ،‬یان چارەسەری کێشەکانە (ئەحمەدی‪ :١٣٩٣ ،‬هەژدە)‪ .‬جێی‬ ‫ئاماژەیە لەو بەشەی کە نموونەهێنانەوە وەک درکە بە شێوەی ناڕاستەوخۆ واتا دەگەیەنێت هاوشێوەییان هەیە؛ بەتایبەت لە درکەی‬ ‫ڕەمزاویدا وێکچوون؛ بەاڵم لە بنەمادا مەبەست لە کەڵکوەرگرتن لە درکە و نموونەهێنانەوە بە تەواوی جیاوازییان هەیە‪ .‬لە زۆر‬ ‫شوێندا درکە‪ ،‬وێکچوویی لەگەڵ خوازە و بە تایبەت خواستنی لێکدراودا هەیە؛ ئەم وێکچووییە بە ڕادەیەکە هەرچەند پێناسەیەکی‬ ‫ڕوون و دیاریکراو بۆ درکە‪ ،‬خوازە و خواستن هەیە‪ ،‬بەاڵم دیسان لە نێوان پسپۆڕانی ڕەوانبێژیی ئەدەبیدا لەسەر ئەم بابەتانە بۆچوونی‬ ‫جیاواز لە ئارادایە‪.‬‬ ‫س‪ ،6 .‬ش‪ ،٢ .‬پیاپی ‪ ،١٠‬پاییز و‬ ‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫زمستان ‪١٣9 ١٣99‬‬ ‫پێناسەکانی کۆن و نوێی ڕازەی درکە تا ڕادەیەک هاوشێوە و لەیەک نزیکن؛ بەاڵم بەشێک لەم پێناسانە زۆر گشتین و‬ ‫ناکرێت ڕەخنەیان لێ بگیرێت‪ .‬گرووپێک لە زانایانی زانستی ڕوونبێژی تەنانەت سەرنجی وردەکارییەکانیشیان داوە؛ وەک شەمیسا‬ ‫کە لە پێناسەی ڕازەی درکەدا دەڵێت‪« :‬سەرنجدان بە درکە لە شێوازناسیدا زۆر گرنگە‪ .‬تەنیا ئەو تاکانەی دەسەاڵتێکی ئەوتۆیان‬ ‫بەسەر زمانێکدا هەیە‪ ،‬دەتوانن کەڵک لەم ڕازەیە وەرگرن»‪ .‬بەپێی پێناسەی شەمیسا درکە بریتییە لە دەستەوشە یان ڕستە (شمیسا‪،‬‬ ‫‪ .)٢٧٤ :١٣8٧‬ئەم پێناسەیە جێی ڕەخنەگرتنە؛ چونکە درکە تەنیا ڕستە و دەستەوشە نییە؛ بەڵکوو بە شێوەی وشەی تاک‪ ،‬یان‬ ‫لێکدراویش لە شیعر و پەخشاندا بەکار هاتووە‪ .‬زۆرێک لە واتاکان ئەگەر بە شێوازی ئاسایی دەرببڕدرێن زۆر چێژبەخش نین و‬ ‫کارتێکەرییان لەسەر هەستی بەردەنگ نابێت و ڕەنگە دزێویش بە زەین بگات؛ بەاڵم بە کەڵکوەرگرتن لە ڕازەی درکە دەکرێت‬ ‫واتاکان بە شێوازێکی ناڕاستەوخۆ و کارتێکەر دەرببڕدرێن‪ ،‬بە جۆرێک هەستبزوێن بن و خوێنەر چێژی لێوەرگرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪١‬ـ جیاوازیی درکە و خوازە‬ ‫یەکەم‪ ،‬ئەوەی کە درکە بە هیچ شێوەیەک دژایەتی لەگەڵ حەقیقەتدا نییە و دەکرێت واتای ڕواڵەتی وتەش لە درکەدا ڕەچاو‬ ‫بکرێت‪ .‬ئەم بۆچوونە هەڵە نییە؛ بۆ نموونە‪ ،‬لە لێکدانەوەی ئەو ڕستەیەدا‪« :‬ئاگر لە ماڵیدا ناکرێتەوە»‪ .‬لە دونیای ڕاستەقینەدا‬ ‫ڕەنگە ماڵێک هەبێت‪ ،‬قەت ئاگری تێدا هەڵنەکرێت؛ بەاڵم لە خوازەدا بەم شێوەیە نییە و واتای حەقیقی وتە بایەخی نییە‪ .‬لە خوازەدا‬ ‫مەبەست لە دەربڕین‪ ،‬واتای ڕواڵەتیی بێژە نییە؛ بەڵکوو مەبەستی بێژەر لە دەربڕینی خوازە‪ ،‬واتای نهێنییە‪ .‬دووهەم‪ ،‬لە خوازەدا‬ ‫نیشانەیەک هەیە خوێنەر لە ڕووی ئەو نیشانەیەوە تێدەگات مەبەستی بێژەر لە وشە‪ ،‬یان ڕستە‪ ،‬واتای ڕواڵەتی نییە؛ بەاڵم لە درکەدا‬ ‫نیشانەیەک نییە کە خوێنەر بۆ واتای سەرەکی دەربڕین ڕێنوێنی بکات‪.‬‬ ‫نەوعە‬ ‫ئینسانێ‬ ‫هەیە‬ ‫غەم‬ ‫قووتیە‬ ‫من غەمی خۆم و غەمی عالەم دەخۆم‬ ‫(نالی‪)٣08 :١٣8٧ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪ ،‬مەبەستی سەرەکی شاعیر لە «عالەم» خەڵکی دونیایە و نێوی شوێنەکە لێخواستراوە کە «عالەم»ـە بۆ ئەو‬ ‫مرۆڤانەی تێیدا دەژین‪ .‬پەیوەندی نێوان هەر دوو واتای دەربڕین‪ ،‬پەیوەندی شوێنییە؛ بەاڵم لە ڕازەی درکەدا نیشانەیەک نییە خوێنەر‬ ‫بۆ واتای نهێنی دەربڕین کە مەبەستی سەرەکیی شاعیرە‪ ،‬ڕێنوێنی بکات‪.‬‬ ‫سەبارەت بە جیاوازیی درکە و خوازە‪ ،‬دەبێ ئەو بابەتەش بڵێین کە درکە زیاتر لە فولکلۆرەوە هەڵقواڵوە‪ .‬بە واتایەکی تر‪ ،‬درکە‬ ‫زیاتر لەناو تاکەکانی کۆمەڵگادا ڕسکاوە و پاشان شاعیر لە دەقە ئەدەبییەکاندا بەکاری دێنێت؛ بەاڵم خوازە لە زەین و زمانی‬ ‫شاعیرەوە چرۆ دەکات‪ .‬درکە زۆرجاریش لە شیعری شاعیراندا‪ ،‬کەرەستەیەک بووە بۆ دەربڕینی واتایەک کە دەرەتانی درکاندنی‬ ‫ڕاستەوخۆی نەبووە‪ .‬توێژینەوە لەسەر شێوازی چۆنیەتیی بەکارهێنان و شوێنی سەرهەڵدانی درکە لە شیعری شاعیراندا‪ ،‬توێژەر بەرەو‬ ‫ڕەگ و بنجی لە ئەدەبی فولکلۆر دەباتەوە؛ بەاڵم خوازە لە هەرێمی شیعرەوە و لە ڕێگەی زەینی وێنەسازی شاعیر دێتە ئافراندن و‬ ‫لەناو تاکەکانی کۆمەڵگادا برەوی دەبێت‪ .‬بەکورتی‪ ،‬ڕەوتی جووڵەی ڕازەی خوازە لە شاعیرەوە بەرەو خەڵکە؛ بەاڵم ڕەوتی جووڵەی‬ ‫ڕازەی درکە لە خەڵکەوە بەرەو شاعیرە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٢‬ـ جیاوازیی درکە و خواستن‬ ‫تایبەتمەندی سەرەکیی درکە‪ ،‬لێڵی واتاییە؛ ئەو تایبەتمەندییەش بەو هۆیەوەیە کە واتای درکە داڕێژراو نییە‪ .‬واتای هەندێک درکە‬ ‫ئەوەندە لێڵە‪ ،‬تەنیا بە بەهرەوەرگرتن لە وشەدان واتایان بۆ خوێنەر ڕوون دەبێتەوە؛ بەو هۆیەشەوە لە ئەدەبی هەموو نەتەوەکاندا وشەدانی‬ ‫تایبەت بە درکە هەیە‪ .‬بەاڵم واتای خواستن زۆر جیاوازی لەگەڵ واتای بنجی نییە و ئەوەندەش لێڵ نییە کە تێگەیشتن لە واتای‬ ‫سەرەکی ئاستەم بێت‪ ،‬یان پێویست بە وشەدانی تایبەت هەبێت (قارەمانی‪.)١٢٣ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫‪ ١٤٠‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫‪٣‬ـ‪٣‬ـ جیاوازیی درکە و خواستنی لێکدراو‬ ‫جیاوازیی درکە و خواستنی لێکدراو لەو خاڵەدایە کە خواستنی لێکدراو جۆرێک خوازەیە و لە دێڕێکدا کە خواستنی لێکدراو هەبێت‪،‬‬ ‫نیشانەیەک هەیە کە سەرنجی خوێنەر بۆ واتای ڕاستەقینە ڕابکێشێت و دەربڕی ئەم بابەتە بێت کە دەستەوشە یان ڕستە لە واتای بنجیدا‬ ‫بەکار نەهاتووە‪ .‬بەاڵم لە درکەدا ئەو نیشانەیە نییە کە دەربڕی واتای نهێنی بێت؛ بۆ نموونە‪ ،‬لەو درکەیەدا‪« :‬فوو لە دۆ نەکردن»‪ ،‬هیچ‬ ‫نیشانەیەک نییە خوێنەر بزانێت مەبەست لە دەربڕینی ئەو ڕستەیە‪ ،‬واتای نهێنییە (شمیسا‪.)٢88 :١٣8٧ ،‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٤‬ـ جیاوازیی درکە و پەند‬ ‫‪ .١‬درکە دەتوانێت لێمایەک (مدخل) لە وشەدان بێت؛ بەاڵم پەند ئەو تایبەتمەندییەی نییە (انوری‪.)١٢ :١٣8٣ ،‬‬ ‫‪ .٢‬درکە زۆرجار فۆرمی چاوگی هەیە و دەتوانێت ببێتە ڕستەیەک؛ بۆ نموونە‪ ،‬درکەی «دڵ ڕاگرتن» واتای درکاوەکەی بریتییە‬ ‫لە‪ :‬دڵ نەشکاندن‪ .‬ئەو درکەیە دەکرێت بە شێوەی ڕستە بنووسرێتەوە‪ .‬بەاڵم پەند‪ ،‬ڕستەیەکە دەتوانێت ببێتە چاوگ؛ بۆ نموونە‪« ،‬لە ئاش‬ ‫دواکەوتووە‪ ،‬لە ڕێگا پەلە دەکات»‪ ،‬دەکرێت شێوازی چاوگ بنووسرێتەوە؛ بەو شێوەیە‪ :‬لە ئاش دواکەوتن‪ ،‬لە ڕێگا پەلەکردن‪ .‬شایانی‬ ‫باسە ئەو جۆرە گۆڕانە بەو واتایە نییە هەر پەندێک دەکرێت ببێتە چاوگ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬درکەکان الیەنی ئامۆژگارییان نییە و بۆ یەک واتا دەخواسترێن؛ بەاڵم پەند الیەنی ئامۆژگاری و بەڵگەهێنانەوەیان هەیە (پارسا‪،‬‬ ‫‪.)١١-١0 :١٣8٤‬‬ ‫‪ .٤‬لە پەندەکاندا زۆرجار وشە سەرەکییەکان واتای «خواستن»یان هەیە؛ بەاڵم لە درکەدا وشە سەرەکییەکان واتای «خواستن» یان‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬درکە لەسەر بنەمای خوازە دروست دەبێت؛ بەاڵم پەند لەسەر بنەمای شوبهاندن (قارەمانی‪.)١٢٥ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٥‬ـ پێناسەی درکە‬ ‫‪ .١‬واتای خوازەیی و ناڕاستەقینەی هەیە؛‬ ‫‪ .٢‬الیەنی شوبهاندنی و خواستنی نییە؛‬ ‫‪ .٣‬بە لێمایەک لە وشەدان دەژمێردرێ؛‬ ‫‪ .٤‬الیەنی ئامۆژگاری و پەندی نییە؛‬ ‫‪ .٥‬برەوی هەیە؛‬ ‫‪ .٦‬کورتە؛‬ ‫‪ .٧‬دوو واتای دوور و نزیکی هەیە (قارەمانی‪.)١٢٥ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٦‬ـ شوێنی سەرهەڵدانی درکە‬ ‫شوێنی سەرهەڵدانی درکە‪ ،‬زمان و ئاخافتنی ئاسایی خەڵکە و لە پەیوەندییەکانی ڕۆژانەدا ڕۆڵی بووە و لە کات و شوێنی تایبەتدا بۆ‬ ‫گەیاندن و ئاگادارکردنەوە بە مەبەستی جۆراوجۆر بەکار هاتووە‪ .‬درکە‪ ،‬ئاوێنەی کولتوور و دهرخهری ئاستی ڕۆشنبیریی نەتەوەییە؛‬ ‫دیاردەیەکە لە زمانی ئاخاوتندا و الی هەموو ئاخێوەرانی زمانی دایکی بایەخی هەیە و بەکار هاتووە و لە پەیوەندییەکانی ڕۆژانەدا بۆ‬ ‫دەربڕینی ناڕاستەوخۆی واتایەک کەڵکی لێوەرگیراوە؛ واتە مۆری کۆمەڵی پێوەیە و مانەوە و نەمانەوەی پەیوەندی بە بڕیاری کۆمەڵەوە‬ ‫هەیە‪ .‬وردەوردە درکە هاتۆتە ناو زمانی ئەدەبی و هۆی دەوڵەمەندی و ئافراندنی شێوازێکی نوێ بۆ دەربڕین بووە‪ .‬ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە‬ ‫ئاراوە کە‪ ،‬هۆکاری سەرەکیی ڕەنگدانەوەی درکە لە ئەدەبیاتدا چییە؟ بۆچی بێژەر ناڕاستەوخۆ و بە شێوازێکی نادیار وتەکانی دەردەبڕێت؟‬ ‫لە وەاڵمدا دەکرێ بگوترێت‪ :‬یەکەم هۆکار بۆ دەربڕینی ناڕاستەوخۆی وتە‪ ،‬بەکارهێنانی شێوازی ڕەوانبێژییە کە هۆی کاریگەریی‬ ‫بەهێزتر و ڕەوانترکردنی وتەیە‪ .‬دووهەم هۆکار‪ ،‬ئەوەیە کە زۆربوونی ڕازەی درکە لە بەرهەمەکانی ئەدەبی سەردەمێکدا ترس‪ ،‬شەرم‪،‬‬ ‫دڵەڕاوکەی تاکەکانی کۆمەڵگا لە دەربڕینی ڕاستەوخۆی واتاکان دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫س‪ ،6 .‬ش‪ ،٢ .‬پیاپی ‪ ،١٠‬پاییز و‬ ‫زمستان ‪١٤١ ١٣99‬‬ ‫زۆرجار درکە لە الیەن خەڵکی ئاســــاییەوە بە مەبەســــتی جۆراوجۆر بەکار هاتووە‪ .‬درکەکانی گشــــتی‪ ،‬واتە ئەو درکانەی لە‬ ‫الیەن خەڵکەوە ئـافرێنراون‪ ،‬زیـاتر لە جۆری هێمـا و ئـامـاژەن (کزازی‪ .)١٧٢ :١٣8٩ ،‬زۆرێـک لەم درکـانە لە ئـاکـارە مرۆییەکـان و لە‬ ‫فەرهەنگی خەڵکەوە هەڵقواڵون و لە ڕوانگەی خەڵکناسـییەوە شـیاوی لێکدانەوەن‪ .‬درکەکان سـەرەتا و ئەنجامی خۆیان هەیە؛ بڕێک‬ ‫ســــــەردەمین و لە داهاتوودا کارایی خۆیان لە دەســــــت دەدەن‪ .‬بەهۆی گۆڕانکاریی بارودۆخەکان‪ ،‬هەرجار درکەی نوێ دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫درکەی هەر سـەردەمێکی مێژوویی و کولتووری‪ ،‬خاوەنی تایبەتمەندیی خۆیەتی و وەکوو ئاوێنەیەک تایبەتمەندییەکانی سـەردەمی‬ ‫خۆی دەنوێنێ (ئەحمەدی‪ :١٣٩٣ ،‬حەڤدە)‪.‬‬ ‫ههر چینێکی کۆمهڵگا زمانی نهێنیی تایبهت به خۆیان ههیه که ئەو زمانە نهێنییە پڕه له ڕسته و درکەی تایبهت بهو چینه؛‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬له زمانی نهێنی شۆفیرهکاندا «پهنچهربوون»‪ ،‬واتای «نهخۆشکهوتن»ی ههیه؛ یان ههرکات بڵێین‪« :‬فاڵنی گریپاچی‬ ‫کردووه»‪ ،‬مهبهست «مردنی فاڵنکهس»ـه‪ .‬لە ڕابردوودا کە زێدەتر واڵخی سواری کهرەستهی هاتوچۆ بووە‪ ،‬بۆ ئاماژە بە‬ ‫درەنگهاتن‪ ،‬دەگوترا «فاڵنی ئەسپەکەی‪ ،‬یان کەرەکەی لە قوڕ چەقیوە»؛ بەاڵم دوای هاتنی سەیارە ئەو درکەیە بوو بە پەنچەربوون‬ ‫و جێی درکەی لە قوڕچەقینی گرتەوە و دەگوترێ «فاڵنی پەنچەر بووە»‪ .‬هەڵبەت ئێستا کە دونیای کۆمپیوتەر و دیجیتاڵە‪،‬‬ ‫دەگوترێ‪« :‬فاڵنی هەنگی کردووە» و بڕێ شتی تری لەو جۆرە‪ .‬لە ڕاستیدا درکەکان کۆمەڵێک دابونەریتیان لە خۆدا حەشار‬ ‫داوە کە لە سەردەمێکی تایبەتدا بەکار هاتوون و بۆ دەربڕینی واتا نهێنییەکان کەڵکیان لێوەرگیراوە (قارەمانی‪.)١٢٦ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٧‬ـ بنەڕەتەکانی درکە‬ ‫‪٣‬ـ‪٧‬ـ‪١‬ـ دەربڕینی درکاو‬ ‫ئەو بێژەیەی بە هۆیەوە درکە دروست دەبێت؛ واتە ئەو وشانەی لە دەربڕیندا بەکار هاتوون‪ ،‬دوو واتایان هەیە؛ یەکەم‪ ،‬واتای ڕواڵەتی‬ ‫و دووهەم‪ ،‬واتای نهێنی‪ ،‬یان درکاو‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٧‬ـ‪٢‬ـ واتای درکاو‬ ‫مەبەست لە واتای درکاو‪ ،‬ئەو واتایەیە کە لە دەربڕینە درکاوەکەدا دیاری دەبێت؛ واتە ئەو واتایەی مەبەستی بێژەرە لە دەربڕینی‪،‬‬ ‫وتەی نهێنی و نادیارە‪ .‬پەیوەندیی نێوان ئەم دوو بنەڕەتە پەیوەندییەکی پێویستی و پێویستراوییە‪ .‬دەربڕینی درکاو پێویستراوە بۆ واتای‬ ‫درکاو‪ ،‬واتای درکاویش پێویستە بۆ دەربڕینی درکاو (قارەمانی‪.)١٢٧ :١٣٩٧ ،‬‬ ‫لەوەی دواوە‪ ،‬دەبێ قۆڵی هەتا ئانیشکی هەڵماڵێ‬ ‫هەموو ڕۆژێ هەتا ئێوارێ بچتە جووت و جۆماڵێ‬ ‫(هێمن‪)١00 :٢0١١ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪ ،‬درکە لە ساڕستەی «قۆڵ لێهەڵماڵین»دا دەردەکەوێت‪ .‬ئەم ساڕستەیە دەربڕینی درکاوە‪ ،‬واتای حەقیقی خۆی‬ ‫هەیە؛ بەاڵم واتا نهێنییەکەی کە واتای درکاوە‪ ،‬بریتییە لە‪ :‬خۆسازکردن بۆ کردنی کارێک‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ‪8‬ـ جۆرەکانی درکە‬ ‫‪٣‬ـ‪8‬ـ‪١‬ـ درکە لە بەرئاوەڵناو «وەسفکراو‪ ،‬ناو»‬ ‫بابەت‪ ،‬یان واتایەک مەبەست و واتای درکاوەکەی‪ ،‬ناوی وەسفکراوە و خودی درکە ئاوەڵناو‪ ،‬یان کۆمەڵێک ئاوەڵناو‪ ،‬یان ڕستەیەکە‬ ‫لە ڕووی ئەوانەوە بەرئاوەڵناوێکی دیکە بۆ خوێنەر ڕوون دەبێتەوە‪ .‬لە درکەی بەرئاوەڵناودا خوێنەر بە دیتنەوەی بەرئاوەڵناو بە ئاوەڵناوە‬ ‫درکاوەکان دەگات‪ .‬بە واتایەکی تر‪ ،‬ئاوەڵناوێک دەرببڕدرێت و ئەم ئاوەڵناوە ئاماژە بە بەرئاوەڵناوێکی تر بکات (قارەمانی‪.)١٢8 :١٣٩٧ ،‬‬ ‫‪ ١٤٢‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫پێش ئەوەی شەوگەڕی دڵتەڕ‬ ‫وەڕەز بێ لە مـاڵەومـااڵن‬ ‫(هێمن‪)٢٣١ :٢0١١ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬دڵتەڕ» ئاوەڵناوە و درکەیە لە وەسفکراو؛ واتە کەسێک حەز لە بەرگی ئاڵوواڵ و خۆڕازاندنەوە بکات «ئەو کەسە‬ ‫ناوێکە‪ ،‬ئاوەڵناوی دڵتەڕ وەسفی دەکات»‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ‪ 8‬ـ‪٢‬ـ درکە لە ئاوەڵناو‬ ‫جۆرێک درکەیە کە دەربڕینی درکاو‪ ،‬ئاوەڵناوێکە مەبەستی سەرەکیی بێژەر لە دەربڕینی ئاوەڵناوێکی ترە (واتای درکاو)‪.‬‬ ‫عیشق کردمی بێخانومان‪ ،‬بێمڵکوماڵی عیشقم ئەز‬ ‫تاقەت نەما اڵڵ بوو زبان‪ ،‬قامەت هیاللی عیشقم ئەز‬ ‫(ئەحمەدی کۆر‪)١٣٣ :١٣٩0 ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬بێخانومان» ئاوەڵناوە و درکەیە لە ئاوەڵناوێکی دیکە‪ ،‬کە بریتییە لە «هەژار و ماڵوێران»‪ ،‬واتای درکاو‪.‬‬ ‫پەژارەی نەبێ بۆ بێدەسەاڵت‬ ‫هەرگیز نەبەخشێ بە هەژار خەاڵت‬ ‫(قانع‪)٤8٦ :١٣8٤ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬بێدەسەاڵت» ئاوەڵناوە و درکەیە لە ئاوەڵناوی «کەم هێزبوون»‪ ،‬کە واتای درکاوە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ‪ 8‬ـ‪ ٣‬ـ درکە لە کار‬ ‫لە دێڕێک‪ ،‬یان ڕستەیەکدا کار‪ ،‬چاوگ‪ ،‬یان دەستەوشەیەک ببێتە درکە بۆ کار‪ ،‬چاوگ‪ ،‬ڕستە‪ ،‬یان دەستەوشەیەکی دیکە‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە درکەیە باوترین جۆری بەکارهێنانی درکەیە‪.‬‬ ‫موژەی خوێنێ دەکا هەر لەحزە‪ ،‬سەیرە‬ ‫ئەمەندە گوڵ لەبن یەک نووکە خارا‬ ‫(مەحوی‪)٤٢ :١٣8٧ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬خوێنکردن» درکەیە لە جۆری کار و واتای درکاوەکەی «کوشتن»ـە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٩‬ـ جۆرەکانی درکە لە ڕووی ژمارەی وشەوە‬ ‫‪٣‬ـ‪٩‬ـ‪١‬ـ درکەی یەک وشەیی‬ ‫ئەم جۆرە درکەیە لە یەک وشە پێکهاتووە؛ وەک «ئاگربەس» کە درکەیە لە وەستانی شەڕ و ناکۆکی نێوان دوو کەس‪ ،‬یان دوو‬ ‫دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ساقیا! بۆ کوێ دەچی‪ ،‬بۆ کوێ دەچی؟‬ ‫تۆش لەبەر ئەو ملهوڕانە ملکەچی؟‬ ‫(هێمن‪)٢٧8 :٢0١١ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬ملهوڕ» درکەیەکی یەک وشەییە و واتای درکاوەکەی «بێئاوەز و زۆردار»ـە‪.‬‬ ‫ئابڕووڕێژە ویسالی یار و خوێنڕێژە فیراق‬ ‫عالەمی عیشق و مەحەببەت هەر بڕێژە‪ ،‬هەر بڕێژ‬ ‫(مەحوی‪)١8٣ :١٣8٧ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬خوێنڕێژ» درکەیەکی یەک وشەییە و واتای درکاوەکەی «پیاوکوژ»ـە‪.‬‬ ‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫س‪ ،6 .‬ش‪ ،٢ .‬پیاپی ‪ ،١٠‬پاییز و‬ ‫زمستان ‪١٤٣ ١٣99‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٩‬ـ‪٢‬ـ درکەی دوو وشەیی‬ ‫ئەم جۆرە درکەیە لە دوو وشە پێکهاتووە؛ وەک «ئاگری دڵ» کە واتای درکاوەکەی «خەم و کەسەر»ـە‪.‬‬ ‫ئەی مانگ من و تۆ هەر دوو هاودەردین‬ ‫هەر دوو گرفتار یەک ئاهی سەردین‬ ‫(بێکەس‪)١8٣ :١٣٩0 ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬ئاهی سەرد» درکەیەکی دوو وشەییە و واتای درکاوەکەی‪« :‬خەم و کەسەر» ـە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٩‬ـ‪٣‬ـ درکەی دەستەوشە‬ ‫درکەیەکە زیاتر لە دوو وشە پێکهاتووە‪.‬‬ ‫دەزانی بۆ تەرازووی زوڵفی سەر ناکا لە هیچ الوە؟‬ ‫بە پارسەنگی حەیا دەستی لە میزانا دەبزوێنێ‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬تەرازوو سەرنەکردن» درکەی دەستە وشەییە‪ ،‬واتای درکاوەکەی «هاوسەنگبوون»ـە‪.‬‬ ‫(حەریق‪)١8٩ :١٣٩٦ ،‬‬ ‫‪٣‬ـ‪٩‬ـ‪٤‬ـ درکەی ڕستە‬ ‫ئەم جۆرە درکەیە لە ڕستەیەک پێکهاتووە؛ وەک «پێ لەسەر تاقی مەهـ و ئەیوانی کەیوان دانیان»‪ ،‬کە درکەیە لە «سەربەرز و‬ ‫سەرکەوتوو بوون»‪.‬‬ ‫هەقی نوێژێ لە ڕووتی وا ئەسێنی‬ ‫کە ئاگر پێوەنێی لێی نایە بۆسۆ‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬بۆسۆ لێنەهاتن» درکەی ڕستەیە‪ ،‬واتای درکاوی‪« ،‬زۆر ڕووت و هەژار بوون»ـە‪.‬‬ ‫(هێدی‪)٣٣0 :٢0١٦ ،‬‬ ‫‪٣‬ـ‪١0‬ـ درکەی گشتی‬ ‫درکەیەکە بە تێپەڕینی ڕۆژگار خەڵکی ئاسایی کۆمەڵگا بە بۆنە و مەبەستی جۆراوجۆرەوە ئافراندوویانە‪ ،‬بێ ئەوەی مۆری کەسی‬ ‫هەبێت و بە ناوی کەسێکەوە ناسراو بێت؛ بۆ نموونە‪ ،‬زۆرجار لە ئاخافتنی ئاساییدا بە کەسێک کە زۆر بێدەنگ و هیچنەوێژ و‬ ‫فەقیرحاڵە‪ ،‬دەڵێن‪« :‬مێشی لەبەر دەم هەڵنافڕێت»‪ .‬ئەم جۆرە درکەیە‪ ،‬درکەی گشتییە‪.‬‬ ‫قوڕی کوێ کەم بە سەر خۆما لە غوربەت‬ ‫خەوم نایێ لە داخی موڵک و میللەت‬ ‫(حاجی‪)٢٢٧ :١٣٩0 ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪ ،‬دەربڕینی درکاو‪« :‬قوڕی کوێ کەم بەسەر خۆما»‪ .‬واتای درکاو‪ :‬چی بکەم‪ .‬ئەو درکەیە‪ ،‬درکەیەکی گشتییە‬ ‫و لە کاتی خۆیدا زۆربەی تاکی کۆمەڵگا سوودی لێ وەردەگرن‪.‬‬ ‫‪ ٣‬ـ‪١١‬ـ درکەی تایبەتی‬ ‫لە الیەن کەسێکی تایبەت وەک شاعیر‪ ،‬یان نووسەرەوە دێتە بەرهەم و لە ڕووی بەکارهێنانەوە تایبەت بە چینێکی دیاریکراوی‬ ‫کۆمەڵگایە‪ ،‬واتە لە دیوانی شاعیران‪ ،‬یان دەقە ئەدەبییەکاندا ڕەنگی داوەتەوە‪ .‬بەهۆی ئەوەی لە هەلومەرجێکی تایبەتدا ئافرێنراوە‪،‬‬ ‫بە درکەی تایبەتی ناسراوە و بایەخی ئەدەبیی هەیە و ڕازاوەیی بە شیعر‪ ،‬یان دەقی ئەدەبی دەبەخشێت‪.‬‬ ‫لە وەختێکی بە عیشقت سەربڵیندم‬ ‫تەمم لێ ناڕەوێ هەر وەک دەماوەند‬ ‫(ئەدەب‪)٤٦ :١٣8١ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪ ،‬دەربڕینی درکاو «تەم ڕەوانەوە»یە‪ .‬واتای درکاو بریتییە لە «خەم و کەسەر نەمان»‪ .‬ئەو درکەیە لە جۆری درکەی تایبەتییە‪.‬‬ ‫‪ ١٤٤‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫‪٣‬ـ‪١٢‬ـ جۆرەکانی تری درکە‬ ‫‪٣‬ـ‪١٢‬ـ‪١‬ـ درکەی توانج‬ ‫بە واتای تانەلێدان و پالرتێگرتنە؛ واتە ئاماژە کردن بە الیەک و خواستنی الیەکی دیکە؛ بۆ نموونە‪ ،‬بە توانج بە کەسێک کە‬ ‫کەسێکی تر پەسن بکات و پێی هەڵبڵێت‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەوە لەبەر چاوی خەڵک وا نەبێت و شیاوی ئەو جۆرە تاریفانە نەبێت‪،‬‬ ‫دەڵێن‪ :‬قانگی بۆ بسووتێنە‪ .‬بە واتایکی تر‪ ،‬لهم جۆره درکهیهدا مهبهست گهیاندنی واتای پێچهوانهی وتهی دهربڕینه؛ بۆ نموونه به‬ ‫کهسێک که نهفامه بڵێین «عاقڵ»‪ .‬درکهی توانج له زۆرینهی نموونهکانیدا وشه‪ ،‬یان وتهیهکی به ڕواڵهت پهسن و به مانا توانجه‪.‬‬ ‫بە چاوی کاڵ و لێوی ئاڵ و خرخاڵ‬ ‫ئیتر تەفرە نەخۆم وەک نانینانی‬ ‫(زێوەر‪)١٩٦ : ١٩8٩ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬نانینانی» درکەی ئاوەڵناوە و لێرەدا لە جۆری توانجە و بە کەسێک کە بۆ نان‪ ،‬هاوڕێی کەسێکی دیکە بێت‪ ،‬بە‬ ‫تەشەر «نانینانی» پێدەڵێن‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪١٢‬ـ‪٢‬ـ درکەی هێما‬ ‫درکەیەک نێونجییهکانی (واسطهها) نێوان واتای دوور و نزیک کەم بێت و واتای درکە زوو دەرکەوێت‪ .‬لە درکەی هێمادا‪ ،‬زۆر بە‬ ‫سانایی له نێوان واتای نزیک و دوور‪ ،‬واتای درکە ڕوون دەبێتەوە‪ .‬لە زمانی ئاخافتندا درکەی هێما زۆر باوە و بۆ گەیاندنی پەیام‬ ‫بە شێوەی ناڕاستەوخۆ بەکار هاتووە؛ بۆ نموونە‪ ،‬درکەی «قۆڵ هەڵماڵین» بە واتای سازبوون بۆ ئەنجامدانی ئیشێکە‪ ،‬یان درکەی‬ ‫«ددان تیژکردن» بە واتای تەماح تێبەستنە‪.‬‬ ‫کەس نەکا مەنعی گوڵم‪ ،‬گەرچی دڵی کردوومە خوێن‬ ‫چونکە مەعلوومە کە ئیشی خونچە هەر خوێنخوارییە‬ ‫(نالی‪)٥8٩ :١٣8٧ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬دڵ خوێنکردن» درکەیە لە دڵ برینداربوون‪ ،‬یان زۆر خەمگین بوون‪ .‬ئەم درکەیە لە جۆری هێمایە و واسیتەکانی‬ ‫نێوان واتای نزیک و دوور کەمە و واتای درکاو و دەربڕینی درکاو بۆ خوێنەر ڕوون و ئاشکرایە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ‪١٢‬ـ‪٣‬ـ درکەی شاراوە‬ ‫‪١‬‬ ‫درکەیەکە بەهۆی زۆر بوونی نێونجییهکانی نێوان واتای نزیک و دوور‪ ،‬تا ڕادەیەک تێگەیشتن و دیتنەوەی واتای درکە بۆ خوێنەر‬ ‫ئاستەم بێت؛ بە جۆرێک کە خوێنەر لە واتای نزیکەوە واتای دووری بۆ ڕوون نەبێتەوە و دەرخستنی مەبەستی شاعیر لە دەربڕینی‬ ‫درکە پێویستی بە وردبوونەوە بێت؛ بۆ نموونە‪ ،‬بە کەسێکی زۆر داڵوا دەڵێن‪ :‬بەرخەکەی کزە؛ واتە ئەوەندە بەخشەندەیە کە لە مەڕەکەی‬ ‫شیر زۆر دەدۆشێ و ناهێڵێ بەرخەکەی بیخوات‪ ،‬بۆیە بەرخەکەی کزە (پەرهیزی‪.)8٢: ١٣8٥ ،‬‬ ‫بولبولی تەبعم ئەوا دیسان سەناخوانی دەکا‬ ‫نوکتەسەنجی و بەزلەگۆیی و عەنبەرئەفشانی دەکا‬ ‫(نالی‪)٩٧ :١٣8٧ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬عەنبەرئەفشانی» درکەی شاراوەیە لە وتەی نەستەق و شیعری بێوێنە هۆنینەوە‪.‬‬ ‫‪ .١‬تلویح‬ ‫پژوهشنامه ادبیات کردی‬ ‫س‪ ،6 .‬ش‪ ،٢ .‬پیاپی ‪ ،١٠‬پاییز و‬ ‫زمستان ‪١٤٥ ١٣99‬‬ ‫‪٣‬ـ‪١٢‬ـ‪٤‬ـ درکەی ڕەمزاوی‬ ‫درکەیەکە خوێنەر بە سانایی واتای درکاوی بۆ ڕوون نەبێتەوە‪ ،‬واتە نێونجییهکانی نێوان واتای دوور و نزیک زۆر نییە؛ بەاڵم واتای‬ ‫درکاو زۆریش ڕوون نییە‪ .‬بە واتایەکی تر‪ ،‬له درکهی ڕهمزاویدا نه تهنیا به سانایی واتای درکاو ڕوون نابێتهوه‪ ،‬بهڵکوو دروستتر‬ ‫ئهوهیه بڵێین نادۆزرێتهوه و نێونجییهکانی ون بووه و له بیرچۆتهوه و ئهمڕۆ کهس نایانزانێ؛ بۆیه «ڕهمزاوی»ی پێدهڵێن‪.‬‬ ‫دەستم کە بە سەد وەعدە لە سەد جێگە شکاوە‬ ‫جەبری نییە ئەم کەسرە هەتا نەیخەیە ئەستۆ‬ ‫(نالی‪)٣٩٥ :١٣8٧ ،‬‬ ‫لەم دێڕەدا‪« ،‬دەستشکاوبوون» درکەی ڕەمزاوییە؛ واتای درکاو بریتییە لە‪ :‬تووشی خەسار و زیان بوون‪.‬‬ ‫‪ ٤‬ـ ئەنجام‬ ‫هۆکاری سەرهەڵدانی درکە لە ئەدەبیاتدا‪ ،‬بە تایبەت لە شیعری کالسیکدا‪ ،‬ئەوەیە کە ئەو واتایەی لە ڕێگەی درکەوە دەردەبڕدرێت‪،‬‬ ‫کاریگەرتر و ڕەوانترە لەو واتایەی کە بە شێوەی ڕاستەوخۆ دەگەیەندرێت‪ .‬سوودوەرگرتن لە درکە ئەو دەرفەتە بە بێژەر دەبەخشێت تا‬ ‫زۆر واتا کە لە باری ئاساییدا بە هۆی شەرم‪ ،‬ترس و دڵەڕاوکێ‪ ،‬یان هەر هۆیەکی دیکەوە شیاوی درکاندن نەبن؛ دەرببڕدرێت و ئەو‬ ‫واتایەی لە زەینیدایە بە شێوازێکی کارتێکەر و جوان بیڵێت‪ .‬سوودوەرگرتن لە درکە هۆی کورتکردنەوەی زمان لە شیعردایە‪ .‬زۆرێک‬ ‫لە واتاکان ڕەنگە ئەگەر بە شێوازی ئاسایی دەرببڕدرێن‪ ،‬زۆر کارتێکەر نەبن‪ .‬لە باری جوانیناسییەوە‪ ،‬درکە واتا نهێنییەکان لە وێنەی‬ ‫جوان و ڕازاوەدا ئاراستە دەکات و ئەم دیاردەیەش لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبییەوە سەرچاوە دەگرێت کە‬ ‫واتاکان بە مەبەستی جیاواز و بە شێوازی ئەدەبی وێنا دەکات و هەست و سۆزی خوێنەر دەجووڵێنێت‪ .‬درکە لە وێنەی جۆراوجۆردا‬ ‫ڕاستەقینە بە بەڵگەوە بە خوێنەر نیشان دەدات و ئەم شێوازە بایەخ بە واتا دەدات؛ بەاڵم لە دەربڕینی ڕاستەوخۆدا واتاکان ئەو چێژە بە‬ ‫خوێنەر نابەخشن‪ .‬دیتنەوەی واتای درکاو هەستێکی خۆش بە خوێنەر دەبەخشێت‪.‬‬ ‫بەشێک لەو درکانەی لە کۆندا لەناو تاکەکانی کۆمەڵگادا بەکار هاتوون‪ ،‬بەهۆی گۆڕانکاریی بارودۆخە جیاوازەکانەوە‬ ‫هێندێک تۆزی لەبیرچوونەوەیان لەسەر نیشتووە و بەشێکیشیان هەنووکە هەر بەکار دێت و لە دەربڕینە ئاساییەکانی نێوان تاکەکانی‬ ‫گۆمەڵگادا بە بۆنە جیاوازەکان و تەنانەت لە جۆرە ئەدەبییەکانیشدا ڕۆڵیان هەیە‪ .‬درکە لە ئەدەبی کوردیدا بە پێکهاتەی جۆراوجۆر‬ ‫و جیاوازەوە لە الیەن شاعیرانەوە بەکار هاتووە؛ زۆرجار بە شێوەی وشەیەکی ساکار‪ ،‬دەستەوشە‪ ،‬یان لە فۆرمی کار‪ ،‬یان دەربڕین‪ ،‬یان‬ ‫ڕستە لە شیعری کوردیدا ڕەنگی داوەتەوە‪ .‬بە تێڕامان لە وشەکانی درکاو دەردەکەوێت درکە لە وشەگەلێکدا دەئافرێنرێت کە بە‬ ‫جۆرێک پەیوەندی لە نێوان واتای درکاو و وشەی درکاودا هەبێت‪.‬‬ ‫‪ ١٤6‬شیکردنەوەی درکە لە شیعری کالسیکی کوردیدا‬ ‫سەرچاوەکان‬ ‫کوردی‬ ‫ئەحمەدی شـاوەیسـی میکایەلی‪ ،‬مەال خدر (نالی) (‪ .)١٣8٧‬دیوانی نالی‪ .‬لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی مەال عەبدولکەریم مودەڕڕیس‬ ‫و فاتیح عەبدولکەریم‪ .‬چاپی پێنجەم‪ ،‬سنە‪ :‬کوردستان‪.‬‬ ‫ئەحمەدی‪ ،‬ئیبراهیم (‪ .)١٣٩٣‬زێوەری زمان‪ .‬فەرهەنگی کینایە و دەستەواژەکانی کوردی سۆرانی‪ .‬سنە‪ :‬کالج‪.‬‬ ‫ئەحمەد ئەسوەد‪ ،‬نەوزاد (‪ .)٢0١0‬فەرهەنگی زاراوەکانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەکان‪ .‬تاران‪ :‬ناوەندی غەزەلنووس‪.‬‬ ‫ئەدەب‪ ،‬عەبدوڵاڵبەگ (مصباح الدیوان) (‪ .)١٣8١‬دیوانی ئەدەب‪ .‬شەرح و لێکدانەوەی محەممەد سەعید نەجاڕی (ئاسۆ)‪ .‬ورمێ‪:‬‬ ‫سەالحەدین ئەیووبی‪.‬‬ ‫بـاڵخی‪ ،‬مەال محەممەد (مەحوی) (‪ .)١٣8٧‬دیوانی مەحوی‪ .‬لێکۆڵینەوە و لێکـدانەوەی مەال عەبـدولکەریم مودەڕڕیس و محەممەد‬ ‫مەال کەریم‪ .‬چاپی پێنجەم‪ ،‬سنە‪ :‬کوردستان‪.‬‬ ‫بێکەس‪ ،‬فایق (‪ .)١٣٩0‬دیوانی بێکەس‪ .‬کۆکردنەوەی ئومێد ئاشنا‪ .‬سنە‪ :‬کوردستان‪.‬‬ ‫پەرهیزی‪ ،‬عەبدولخالق (‪ .)١٣8٥‬بەیانی کوردی‪ .‬سەردەشت‪ :‬نەفیس‪.‬‬ ‫حەریق‪ ،‬مەال ساڵح (‪ .)١٣٩٦‬دیوانی حەریق‪ .‬لێکۆڵینەوەی نەجمەدین ئەنیسی‪ .‬سەقز‪ :‬محەمەدی‪.‬‬ ‫حیسامی‪ ،‬خالید (هێدی) (‪ .)٢0١٦‬کاروانی خەیاڵ و ئاوێنەی شکاو‪ .‬چاپی دووهەم‪ ،‬هەولێر‪ :‬زانکۆی سەالحەدین‪.‬‬ ‫دەشتی‪ ،‬عوسمان (‪ .)٢00٩‬شیعری ناوچەی موکریان‪ .‬سلێمانی‪ :‬ڕەنج‪.‬‬ ‫ڕەشیدی‪ ،‬مەالمستەفا (‪ .)١٣٩0‬ئەحمەدی کۆر و زانایانی عەمبار‪ .‬تاران‪ :‬کۆڵەپشتی‪.‬‬ ‫زێوەر‪ ،‬مەحموود (‪ .)١٩8٩‬دیوانی بەختیار زێوەر‪ .‬بەغداد‪ :‬الزمان‪.‬‬ ‫ســـــــــاباڵخی‪ ،‬میرزا عەبــدوڕڕەحیم (وەفــایی) (‪ .)١٣8٩‬دیوانی وەفــایی‪ .‬کۆکردنەوەی محەممەد عەلی قەرەداغی‪ ،‬لێکــدانەوەی‬ ‫محەممەد سەعید نەجاڕی (ئاسۆ)‪ .‬سنه‪ :‬کوردستان‪.‬‬ ‫شەرەفکەندی‪ ،‬عەبدوڕڕحمان (هەژار) (‪ .)٢0١0‬وەرگێڕانی مەم و زین‪ ،‬نووسیار‪ :‬ماجد مەردۆخ ڕۆحانی‪ ،‬سلێمانی‪ :‬ئازادی‪.‬‬ ‫شێخولئیسالمی موکری‪ ،‬محەممەد ئەمین (هێمن) (‪ .)٢008‬دیوانی هێمن‪ .‬سلێمانی‪ :‬ئازادی‪.‬‬ ‫قارەمانی‪ ،‬جەعفەر (‪ .)١٣٩٧‬زانستی ڕەوانبێژیی ئەدەبی‪ ،‬بەشی دووهەم ڕوونبێژی‪ .‬سنە‪ :‬زانستگای کوردستان‪.‬‬ ‫کۆیی‪ ،‬حاجی قادر (‪ .)١٣٩0‬دیوانی شیعر‪ .‬لێکۆڵینەوەی سەردار حەمید میران و کەریم موستەفا شارەزا‪ .‬سنە‪ :‬کوردستان‪.‬‬ ‫محەممەد‪ ،‬قانع (‪ .)١٣8٤‬دیوانی قانع‪ .‬کۆکردنەوەی بورهان قانع‪ .‬چاپی پێنجەم‪ ،‬تاران‪ :‬پانیذ‪.‬‬ ‫فارسی‬ ‫انوری‪ ،‬حسن (‪ .)١٣٨٣‬فرهنگ کنایات سخن‪ .‬ج ‪ ١‬و ‪ .٢‬تهران‪ :‬سخن‪.‬‬ ‫پارسا‪ ،‬احمد (‪« .)١٣٨4‬مثلها از نگاهی نو»‪ ،‬رشد آموزش زبان و ادب فارسی‪ ،‬ش‪ ،٧٥ .‬دوره ‪ ،١9‬صص‪.١٧-4 .‬‬ ‫پورنامداریان‪ ،‬تقی (‪ .)١٣٨١‬سفر در مه‪ .‬ویراست جدید‪ .‬تهران‪ :‬نگاه‪.‬‬ ‫زرینکوب‪ ،‬حمید )‪ .(١٣6٧‬مجموعه مقاالت‪ .‬ج ‪ .١‬تهران‪ :‬علمی و معین‪.‬‬ ‫ز ر ی ن ک و ب ‪ ،‬ع ب د ا ل ح س ی ن ( ‪ . )١٣64‬ش ع ر ب ی د ر و غ ‪ ،‬ش ع ر ب ی ن ق ا ب ‪ .‬ج‬ ‫‪ .١‬چ ا پ چ ه ا ر م ‪ ،‬ت ه ر ا ن ‪ :‬م ح م د ع ل ی ع ل م ی ‪.‬‬ ‫شمیسا‪ ،‬سیروس (‪ .)١٣٨٧‬بیان‪ .‬چاپ سوم از ویرایش سوم‪ ،‬تهران‪ :‬میترا‪.‬‬ ‫‪ .)١٣٨6( ---‬معانی‪ .‬چاپ نخست از ویرایش دوم‪ ،‬تهران‪ :‬میترا‪.‬‬