Aşağı Büyük Menderes Vadisinde Myken Varlığı

T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Arkeoloji Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bilim Dalı AŞAĞI BÜYÜK MENDERES VADİSİNDE MYKEN VARLIĞI YÜKSEK LİSANS TEZİ Başak ONGAR DANIŞMANI: Doç. Dr. Hüseyin CEVİZOĞLU İZMİR-2018 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Arkeoloji Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bilim Dalı AŞAĞI BÜYÜK MENDERES VADİSİNDE MYKEN VARLIĞI YÜKSEK LİSANS TEZİ Başak ONGAR JÜRİ ÜYELERİ Doç. Dr. Hüseyin CEVİZOĞLU (Danışman) Prof. Dr. Cumhur TANRIVER Prof. Dr. Vasıf ŞAHOĞLU İZMİR-2018 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum “Aşağı Büyük Menderes Vadisinde Myken Varlığı” adlı yüksek lisans tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım. Başak ONGAR İmza i ii İÇİNDEKİLER Sayfa GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BÖLÜM BİR THERA VOLKANI’NIN PATLAMASI VE MİNOS YIKIMININ BATI ANADOLU’YA ETKİSİ................................................................................................. 4 BÖLÜM İKİ GEÇ TUNÇ VE ERKEN DEMİR ÇAĞI’NDA BATI ANADOLU'DA SİYASİ COĞRAFYA.................................................................................................................... 8 BÖLÜM ÜÇ AŞAĞI BÜYÜK MENDERES VADİSİ’NDE BULUNAN MYKEN BULUNTU MERKEZLERİ ............................................................................................................. 14 3.1. MİLETOS ......................................................................................................... 15 3.1.1. Miletos IV- Bir Geç Minos Kolonisi ........................................................ 19 3.1.1.1. Miletos IV A ...................................................................................... 22 3.1.1.2. Miletos IV B ...................................................................................... 27 3.1.2. Miletos V- Myken Yerleşimi .................................................................... 29 3.1.3. Miletos VI ................................................................................................. 35 3.2. 3.1.3.1. Myken Yerleşimi ............................................................................... 35 3.1.3.2. Savunma Sistemi................................................................................ 37 3.1.3.3. Myken Nekropolis Alanı (Değirmentepe Nekropolü) ....................... 39 DİDYMA .......................................................................................................... 42 3.2.1. Apollon Tapınağı ve İoranda Civarı ......................................................... 42 3.2.2. Kömür Adası- Teikhiussa ......................................................................... 44 3.2.3. Tavşan Adası ............................................................................................. 47 3.3. ÇİNE - TEPECİK HÖYÜK.............................................................................. 50 3.3.1. Orta Tunç Çağı .......................................................................................... 50 3.3.2. Geç Tunç Çağı........................................................................................... 52 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ............................................................................... 58 BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................................... 66 MEKAN KARTI VE LEVHALAR ............................................................................. 66 iii RESİM VE PLAN LİSTESİ Resim 1: Tez kapsamında incelenen alan. .................................................................... 102 Resim 2: Miletos konik kaseleri (Knappett – Hilditch 2015, Res.4.11) ....................... 102 Resim 3: Miletos IV A dönemi yerel üretim günlük kullanım seramikleri (Niemeier 2005, Renkli levha 11) .................................................................................................. 103 Resim 4: “Horned Stand” (Kaiser- Zurbach 2015, Res.5) ........................................... 103 Resim 5: Izgara Ayağı (Ist. Mitt 9/10 Res.41.1) ........................................................... 103 Resim 6: Miletos IV A tabakasında bulunan üç ayaklı pişirme kaplarından bir örnek. (Kaiser 2005, Res.XLVII b) .......................................................................................... 104 Resim 7: “Südabschnitt” olarak isimlendirilen güney açması (Schiering 1959/60, Ek 2) ....................................................................................................................................... 104 Resim 8: Miletos IV A dönemi Minos Kutsal alan içinde bulunan altar (Niemeier 2005, Res. 16) ......................................................................................................................... 105 Resim 9: Miletos IVA tabakasına ait dairesel sunu masası. (Niemeier 2005, Col. Pl. 12.) ....................................................................................................................................... 105 Resim 10: Miletos IV A karbonlaşmış taht kalıntısı (Niemeier 2005, Res. 18) ........... 105 Resim 11: Geç Tunç Çağı Miletos IV A tabakasına ait öbekten gelen günlük kullanım seramikleri (Niemeier –Niemeier 1997, Res.67) .......................................................... 106 Resim 12: Üzerinde griffon ve aslan betimlenen mühür. ............................................. 106 Resim 13: Miletos IVA tabakasına ait sepet kulplu büyük kase (Kaiser- Zurbach 2015, Res.14) .......................................................................................................................... 106 Resim 14: Miletos IVA tabakasından “fire-box” (Kaiser 2005, XLVIIe) ................... 107 Resim 15: Linear A yazılı parça (Niemeier-Niemeier 1997, Res.79) ........................... 107 Resim 16: Miletos IVA tabakasına ait disk şeklinde mermer ağırlık (Niemeier 2005, Res.21) .......................................................................................................................... 107 Resim 17: Asine “D Kompleksi” (Sinos 1971, Res. 179) ............................................ 108 iv Resim 18: Eutresis “D Evi” (Hiesel 1990, Res. 51) ...................................................... 108 Resim 19: Miletos IV B tabakasından üçayaklı pişirme kabı (Niemeier –Niemeier 1997, Res.69) .......................................................................................................................... 109 Resim 20: Miletos IV B’ye ait tahribat tabakasından ele geçen pithos (Niemeier 2005, Fig.24) ........................................................................................................................... 109 Resim 21: Miletos V tabakasına tarihlenen duvarlar (TAD 8/1 1958 Res. 1) .............. 110 Resim 22: Nichoria “Unit IV 4” (Hiesel 1990, Res. 61)............................................... 110 Resim 23: Mykene “Rampalı Ev” (Hiesel 1990, Res. 60) ............................................ 111 Resim 24: Miletos V, seramik fırını Batıdan görünüş (IstMitt.7, 1957, Res.25) .......... 111 Resim 25: Miletos VI Değirmentepe mezarlığından ele geçen Myken kılıçları (Niemeier 2005, Fig.39) ................................................................................................................. 112 Resim 26: Değirmentepe D IV mezarı planı A. Frickenhaus günlükleri çizimlerinden. (Forbeck 1998, Res. 19,2) ............................................................................................. 112 Resim 27: Değirmentepe’de ele geçen priform küp (Akat İslam- Aslan 2014, Res. 5) 113 Resim 28: Değirmentepe’de ele geçen kalathos (Akat İslam- Aslan 2014, Res. 6) ..... 113 Resim 29: Didyma’da bulunmuş Miken kyliks parçası (Schattner 1992,Res.1.) ......... 114 Resim 30: Didyma 2004 yılı kazılarında bulunan Minos seramiği (Didyma Kazı Arşivi) ....................................................................................................................................... 114 Resim 31: 2013, 2014 ve 2015 yılında Özgürlük Caddesinde yapılan sondajların konumlarını gösteren hava fotoğrafı ............................................................................. 115 Resim 32: Didyma “Kutsal Yol Sektörü” 2014 yılı sondajının kuzey profili (Foto: Jan Breder)........................................................................................................................... 115 Resim 33: Didyma “Kutsal Yol Sektörü” 2014 yılı sondajının kuzey profili (Çizim: Başak Löklüoğlu Ongar) ............................................................................................... 116 Resim 34: Tavşan Adası TA4 dönemine ait kare planlı yapı. (KST 32, 2010 Res. 12) 116 Resim 35: Çine Tepecik Höyük Batı alanda açığa çıkartılan arkeolojik kalıntılar. (Anatolian Studies 2010, 28 Fig.4) .............................................................................. 117 v Resim 36: Çine-Tepecik Höyük Geç Tunç Çağı yerleşmesi magazin yapısı (Y2) (Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Sayı 32, Res. 3) ................................................. 118 Resim 37: Çine-Tepecik Höyük Geç Tunç Çağı bastionunun içinde bulunan tekne biçimli kap. (Günel 2014 b, Res.9) ............................................................................... 118 Resim 38: Depo yapısına (Y1) ait üzengi kulplu Myken kapları (Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Sayı 32, Res. 4) .............................................................................. 119 Resim 39: Çine-Tepecik Höyük J-12-K-12 açmaları. Yapıya ait pithos ve kap parçaları. (KST 32-1, Res. 76) ...................................................................................................... 119 Resim 40: Çine-Tepecik Höyük’ten ele geçen Hitit mühürü ve baskısı (AA 2010, Res. 6) ................................................................................................................................... 120 Resim 41: Çine-Tepecik Höyük’ten ele geçen I-13 Açması Myken kabı. (KST 27-1 Res.3) ............................................................................................................................ 120 Resim 42: Çine-Tepecik Höyük’ten ele geçen Myken buluntuları. Geç Tunç Çağı ( KST 29-1 Res. 1) ................................................................................................................... 121 Plan 1: Miletos IV A planı (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) ............................................................................................................. 22 Plan 2: Miletos IV B planı (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) ............................................................................................................. 27 Plan 3: Miletos V planı (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) ....................................................................................................................... 29 Plan 4: Miletos VI’ya ait plan (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) ............................................................................................................. 35 Plan 5: Miletos Geç Tunç Çağı tabakalarına ait mimari kalıntıları gösteren plan (Niemeier 2005 renkli haritadan uyarlanmıştır.) ........................................................... 122 vi ÖNSÖZ Eldeki çalışma, Geç Tunç Çağı Myken varlığının iyi gözlemlenebildiği Aşağı Büyük Menderes vadisini kapsamaktadır. Miletos ve Çine-Tepecik höyüğü, Güney Batı Anadolu’nun Geç Tunç Çağı Myken varlığı için önemli veriler sağlamaktadır. Tavşan Adası’nda ve Teikhiussa’da Minos tabakalarının yoğunluğu göze çarpmaktadır. Kazı raporlarının yeniden değerlendirilip, çevredeki Myken kentlerinin birbiriyle karşılaştırılması ve birlikte değerlendirme yapılması öngörülmektedir. Öğrenciliğimin ilk yıllarından itibaren beraber çalıştığım, 2013 yılından itibaren Didyma kazı ekibine katılmamı sağlayan ve bana arkeolojik bakış açısı kazandıran değerli hocam Doç. Dr. Hüseyin Cevizoğlu’na her zaman minnettar kalacağım. Tezin asıl bölümlerinden birini oluşturan Didyma kısmında kullanılan yayınlanmamış materyalleri tezime dahil etmeme izin veren ve başkanlığını yürüttüğü Didyma kazı ekibi üyesi olmaktan mutluluk duyduğum Prof. Dr. Helga Bumke’ye çok teşekkür ederim. Miletos’ta yıllardır çalışan ve tez kapsamında inceleyeceğim Geç Tunç Çağı Miletos’u hakkında bana tüm kaynakların teminini sağlayan Dr. Ivonne Kaiser’e çok teşekkür ederim. Bölgenin dönemsel jeolojisi hakkında bana değerli görüşleri ile yardımcı olan Ar. Gör. Dr. Ökmen Sümer’e çok teşekkür ederim. MÖ 2. binyılda Batı Anadolu’nun siyasi coğrafyası hakkında verdiği bilgiler için ve yayımlanmamış lisans tezini benimle paylaştığı için Ar. Gör. Dr. Murat Tozan’a çok teşekkür ederim. Tez yazım aşamasında her zaman yardımıma koşan, tezimin gelişmesinde değerli fikirleriyle bana destek olan ve ulaşamadığım kaynaklara erişimimi sağlayan meslektaşım Uzman Arkeolog Utku Baran Ertan’a, bu zor süreçte beni telkinleriyle araştırmaya sevk eden arkadaşlarım Ece Sezgin’e, Ecem Baysu’ya, Ümmühan Kapar’a ve Gözde Türkmen’e, ulaşamadığım kaynakların temini ve Almanca çeviriler kısmında vii benden yardımlarını esirgemeyen Uzman Arkeolog Verena Hoft’a teşekkürü bir borç bilirim. Her zaman yanımda olan ve maddi manevi desteklerini benden esirgemeyen annem Fadime Löklüoğlu’na, babam Tuncay Löklüoğlu’na ve bana tezin her aşamasında destek olan, sabrına hayranlık duyduğum değerli eşim Atilla Ongar’a çok teşekkür ederim. Başak ONGAR İzmir, 2018 viii Kısaltmalar ve Açıklamalar Bkz: Bakınız Ed. : Editör Fig. : Figür Env. : Envanter H. : Heft Şek.: Şekil Res. :Resim OrNS: Orientalia (Nova Series) JNES: Journal of Near Eastern Studies Lev. : Levha IstMitt. : Istanbuler Mitteilungen TAD : Türk Arkeoloji Dergisi AA : Archäologischer Anzeiger -Aksi belirtilmediği takdirde tezde kullanılan tüm tarihler milattan öncedir. ix GİRİŞ Myken kültürü MÖ 2. binyılın ortasından itibaren Anadolu’da ulaşabildiği her yere damgasını vurmuş, yerel kültürleri bile yeniden şekillendirmiştir. Orta Anadolu'da Hitit, güneyde Karya ve batıda Myken kültürünün etkisi altında kalan aşağı Büyük Menderes vadisi bu üç kültür alanının kesişim noktasında bulunmaktadır. Myken kültürünün çok baskın olduğu Miletos’da bile Hitit etkili öğeler karşımıza çıkabilmektedir. Bu bölgede içe kapanık, yerel kültürünü sürdürmüş ve dışarıdan hiç etkilenmemiş diyebileceğimiz bir yerleşim henüz bulunamamıştır. Eldeki çalışmanın hazırlanmasındaki amaç, Aşağı Büyük Menderes Vadisi’nde bulunmuş Minos ve Myken varlığına işaret eden merkezlerdeki tabakaların incelenmesi ve birbiri ile karşılaştırılarak bölgenin MÖ 2. binyılın yeniden yorumlanmasıdır. Bu tez kapsamında aşağı Büyük Menderes vadisinde Myken varlığına ait izler görülen Miletos, Didyma ve Çine-Tepecik Höyük incelenmiştir. Bölgede çok daha fazla kent bulunmasına rağmen erken dönem kazıları yapılmadığından ya da henüz erken dönemle ilişkili tabakalar bulunamadığından tez içeriğine dahil edilmemiştir. Didyma kazıları günümüze dek, Kutsal Yol, Şapel, Cami, Tavşan Adası ve Panormos Limanı sektörlerinde yürütülmüştür. Yapılan çalışmalarda erken dönemlere ait tabakalar henüz tespit edilememiştir. Bu bölgenin MÖ 2. binyılın son yarısında yerleşim görmemesi olasılığı kanımca çok düşüktür. Bir kaç parça ile sınırlı olmakla birlikte yerleşimin bazı noktalarından Myken-Minos kültürlerine ait seramik parçaları bulunmuştur. Bu seramiklerin çağdaşı Geç Tunç Çağı tabakalarının Didyma’da olup olmadığı gelecek yıllarda yapılacak kazı ve sondajlarla beraber netlik kazanacaktır. Antik kaynaklarda bu bölgenin Karya sınırları içinde olduğunu belirtilmektedir. Karya bölgesinin kuzey ucunda hem yerel Karyalı hem de MÖ 2. binyılın sonlarında bölgeye gelen Myken ve Minos halklarının varlığı görülmektedir. Bu noktada bölgede erken yerleşim olmaması görüşünden ziyade aranan tabakalara henüz ulaşılamamış olması ihtimali üzerinde durulmalıdır. 1 Miletos’un Tunç Çağ’ı tabakalarını ilk olarak 1907 yılında Theodor Wiegand bulmuştur.1 Çalışmalar 1938’de yeniden başlamış ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1955 ve 1957 yıllarında da devam etmiştir.2 Tunç Çağ’ı araştırmalarının yoğunlaştığı 1971-1973 seneleri arasında P. Hommel, Stadion Tepesi'nde avlulu bir megaron açığa çıkarmıştır.3 Hommel bu yapı kalıntısını Myken sarayı olarak kayıtlara geçirse de, Niemeier ve ekibinin alanı yeniden incelemesi sonucu bu yapının MÖ 494 yılında meydana gelen Pers tahribinden sonraya tarihlendiği anlaşılmıştır.4 1994 yılındaki bu yeniden tarihleme sonrasında Stadion Tepesi'nin Myken buluntu alanı olmadığı anlaşıldığı için aynı sezon Athena Tapınağı'nın güneyinde çalışmalar başlamıştır.5 1938, 1955 ve 1957 yıllarındaki çalışmalar da bu alanda yapılmıştır. Athena Tapınağı'nın güneyindeki Roma Dönemi caddesinin güneyinde çalışılmaya başlamıştır.6 Tüm yayınlarda da görüldüğü üzere Myken buluntuları bu alanda toplanmıştır. Farklı dönemlerde fakat aynı coğrafyada bulunan kültürler elbette birbirinden etkilenmiş olmalıdır. Myken etkinliklerini, yaşam biçimini ya da dinini tek başına anlamaya çalışmak eksik olacaktır. Bu sebeple tezin birinci bölümünde Batı Anadolu’yu ve Minos - Myken uygarlıklarını büyük ölçüde etkilemiş olan Thera volkanının patlamasından ve Anadolu etkilerinden bahsedilmiştir. İkinci bölümde Geç Tunç ve Erken Demir Çağı’nda Batı Anadolu'nun siyasi topografyası incelenmiştir. Geç Tunç Çağı’nda Batı Anadolu'da yer aldığı bilinen krallıkların sınırları ile ilgili yeni önerilerde bulunulmuştur. Miletos isminin Hitit metinlerinde ve diğer antik kaynaklarda Millawanda ile neden özdeş tutulduğu çeşitli görüşlerden faydalanılarak tartışılmıştır. 1 Gerkan 1925, 73. Weickert 1957, 102. 3 Hommel 1975, 37. 4 Niemeier 1997b, 531. 5 Niemeier 1997b, 530. 6 Niemeier 1997b, 530. 2 2 Üçüncü bölümde tezin temel kısmını oluşturan Miletos, Didyma ve ÇineTepecik Höyük’teki Myken varlığı tartışılmıştır. Miletos kentinin erken dönemine ilişkin herhangi bir bilgiye ulaşılabilir mi sorusunun cevabı aranırken antik kaynak incelemesi yapılmıştır. Miletos’un stratigrafisine bakılmış ve Geç Tunç Çağı detaylıca işlenmiştir. Miletos kazı ekibine göre Miletos IV, V ve VI katmanları Minos-Myken kültürü etkisindedir. Bu tabakalar tekrar detaylıca incelenmiştir. Bazı mimari öğelerin dönemsel örgüye uymamasından dolayı yeni sınıflandırılmalar önerilmiş, bazı mimari tabakalar ise alt katmanlara ayrılarak incelenmiştir. Mimarinin yanı sıra seramik ve küçük buluntular da bu incelemeye dahil edilmiştir. Miletos'ta yer alan fırınlar, tiplerine göre ayrılmış ve yakın benzerleri ile karşılaştırılmıştır. Myken kültürüne ait arkeolojik eserler, başlıklar halinde incelenmiştir. Didyma kentinin incelendiği bölüm, Tavşan Adası ve Teikhiussa yerleşimleri üzerinden değerlendirilmeye çalışılmıştır. Didyma Apollon Tapınağı çevresinde, Teikhiussa ve Tavşan Adası’nda yapıldığı gibi sistematik bir kazı düzeni ile çalışmalar devam etse de henüz erken tabakalara rastlanmamıştır. Teikhiussa yerleşiminde yapılan çalışmalar yalnızca yüzey araştırmalarıyla sınırlı kalmış olmasına karşın, bu çalışmalardan elde edilen veriler dönemin kültürünü anlamak adına oldukça tatmin edici sonuçlar vermiştir. Çine-Tepecik Höyük’te zaten sistematik bir kazı çalışması günümüzde sürdürülmektedir. Myken varlığının oldukça açık bir şekilde görüldüğü Batı Anadolu yerleşimlerinden birisidir. Miletos ile aynı coğrafyada yer aldığından karşılaştırma imkanı sağlamaktadır. 3 BÖLÜM BİR 1. THERA VOLKANI’NIN PATLAMASI VE MİNOS YIKIMININ BATI ANADOLU’YA ETKİSİ Thera (Santorini) Adası, Kyklad adalarının güney kısmında yer alan volkanik bir adadır. Girit’in hemen kuzeyinde bulunur. Thera Adası’nda bulunan volkanizmanın depremlerle tetiklenmesi sonucunda, etkileri Batı Anadolu’ya ulaşacak kadar büyük bir volkanik patlama meydana gelmiştir. Bunun sonucunda Girit Adası’nda yaşayan Minos halkı ekonomik, politik ve dini bir darbe almıştır. Minos uygarlığı bir daha eski gücünü toparlayamayacak ve Ege Dünyasındaki yeni güç Akhalar olacaktır. Marinatos 1939 yılında Girit Adası’nda Amnissos’ta çok kalın bir ponza taşı tabakasının altında Minos kalıntıları bulmuştur. Bulduğu kalıntılardan yola çıkarak buranın Platon’un bahsettiği Atlantis kenti olduğunu ve patlama sonucunda tamamen kaybolduğunu iddia etmiştir.7 Fakat filolojik açıdan, bu düşüncenin gerçeklik payının olmadığı ve Platon’un ütopyası olduğu düşünülebilir.8 Marinatos, Girit ve Anadolu’nun Ege kıyılarında patlamanın yarattığı tsunami izlerinin görülebileceğinden bahsetmiştir.9 Patlama sonucunda ortaya çıkan kül tabakası havaya karışmış, kül bulutlarıyla taşınan parçacıklar Ege Adalarını, Batı Anadolu’yu ve tüm Akdeniz’i dolaylı da olsa etkilemiştir. Thera Akrotiri’deki kazılar sayesinde patlama Geç Kykladik I A ve Geç Minos I A dönemlerine tarihlenmiştir.10 Doğu Girit’te Mochlos yerleşiminde Geç Minos I A tabakasında volkanik kül tabakası bulunmuştur.11 Palaikastro’da bulunan kül tabakası 7 Bichler 2003, 11-21. Bichler 1999, 333-338. 9 Marinatos 1939, 425. 10 Doumas 1983, 117. 11 Soles – Davaras 1990, 89-95. 8 4 da Geç Minos I A ile çağdaştır.12 Son yıllarda Minos uygarlığının çöküşü ve Thera yanardağının patlaması üzerine çok sayıda araştırma yapılmaktadır. Thera’nin tephra13 tabakası içinde Walter Friedrich ve ekibi altı parça in situ zeytin ağacı parçası üzerinden radyo karbon çalışması yapmıştır. Patlamanın gerçekleşmiş olduğu öngörülen zaman dilimi, bu araştırmadan elde edilen sonuçlar sayesinde MÖ 1627-1600 gibi kısa bir zaman aralığına kadar daraltılmıştır. 14 1987 yılında Grönland’dan alınan buzul karotu üzerinde yapılan inceleme sonucunda MÖ 1645±30 yılına denk gelen bir iklim değişikliği olduğu fark edilmiştir. Yanardağın patlamasından sonra yayılan sülfür gazlarının küresel şekilde sıcaklığı ve iklimi değiştirdiği iddia edilmektedir. 15 Buna karşın, 2004 yılında yukarıda bahsedilen buzul karotunun içindeki parçacıkların Thera’ya değil, Alaska’da bulunan Aniakchak yanardağına ait olduğu saptanmıştır.16 Kuniholm 1990 yılında Thera yanardağ patlamasının tarihini ve bu patlamanın etki alanını dendrokronolojik yöntemlerle açıklamaya çalışmıştır.17 Niğde’nin Ulukışla ilçesi yakınında bulunan Porsuk Höyük’ten alınan örnekler sonucunda MÖ 1628/27 yıllarında bu bölgede bulunan ağaçlarda anormal bir büyüme olduğu anlaşılmıştır. Bu büyüme Kuniholm tarafından Thera ile bağdaştırılmıştır.18 Kuniholm aynı zamanda Kuzey Amerika’daki ağaçlarda bulunan don halkalarının da Thera yanardağının patlaması ile ilişkili olduğunu belirtmektedir. Baillie de 1990 yılında yaptığı çalışmada MÖ 1628/27 yıllarında Kariforniya, İrlanda ve İngiltere’de de iklimsel bir değişim olduğunu söylemiştir.19 Don halkaları iklimsel bir değişikliğe işaret olarak kabul edilebilir fakat tüm bunlara Thera yanardağ patlamasının neden olup olmadığı hala netlik kazanmamıştır. Thera yanardağı patlaması ile ilişkilendirilebilecek tephra tabakaları Batı Anadolu’da da çeşitli merkezlerde gözlenebilmekte, kalınlıkları 10-15 cm arasında 12 MacGillivray 1991, 121-147. Tephra: Volkanik kül. 14 Friedrich 2013, 38. 15 Schoch 1997, 54-56. 16 Lohmann 1998, 356; Lohmann 2006, 298. 17 Kuniholm 1990, 13-18; Lohmann 2006, 301. 18 Kuniholm 1990, 13-18. 19 Baillie 1990, 160-166. 13 5 değişmektedir. Batı Anadolu’da 10-15 cm kalınlığında tephra tabakası arkeolojik kazılar sayesinde ortaya çıkartılmaktadır. İzmir Bayraklı Höyük 20, Çeşme Bağlararası21, Ephesos Ayasuluk Tepesi,22 Miletos,23 Didyma,24 Fethiye-Köyceğiz,25 Patara,26 Gölcük gölü,27 Kıbrıs, Mısır, Karadeniz gibi bölgelerde Thera patlamasının sonucunda yayılan kül tabakasına rastlandığı araştırmacılar tarafından bildirilmiştir. Minoura ve ekibi 2000 yılında Didim’de, Tekağaç Burnu fenerinin (Kap Monodendri) batısında, kıyı çizgisinden 40 m içeride 50 m uzunluğunda bir sondaj çalışması yapmıştır.28 Bu çalışma sonucunda yatay tabakalar boyunca hem tephra tabakasına hem de ponza taşı tabakasına da rastlanmıştır.29 Bu sondajlardan alınan örnekler C14 testine tabi tutulmuştur. Didim tephrası yaklaşık olarak 1706±200 aralığına tarihlenmiştir. Miletos’tan alınan kemik ve kömürleşmiş ağaç kalıntıları üzerinde de C14 testi yapılmıştır. Kontekst olarak da C14 sonucu olarak da %95 güvenilirlikle tephra tabakası MÖ 1670-1643 yılları arasına tarihlenmiştir.30 Thera yanardağının patlaması ile beraber Minos uygarlığının hakim olduğu bölgelerde Myken hakimiyetini başlatmıştır. Batı Anadolu’da yeniden iskân edilmesi gereken kentler, zaten bildikleri Minos stilinde değil, yeni gelen Myken tarzında yenilenmiştir. Minos halkının kurduğu deniz imparatorluğunun başına Mykenler geçmiştir. Batı Anadolu kıyılarında yer alan Minos kolonileri, Myken karakterli yapılarla donatılmıştır. Örneğin Miletos IV A tabakasında Minos etkili, düzgün bir plana sahip olmayan mimari şema gösterirken; IV B tabakası Myken megaronları ile Kayan – Öner 2013, 135-158. Şahoğlu et. al. 2014, 179-198. 22 Büyükkolancı 2008, 41-55. 23 Dunn 2002, 202. 24 Minoura et. al. 2000, 59. 25 Minoura et. al. 2000, 60. 26 Öner 1997, 89-130; Öner 2013, 74. 27 Vardar – Altıner 2003, 93-104; Sullivan 1988, 552-554. 28 Minoura et. al. 2000. 29 Yalçıner et al. 2005, 39. 30 Manning 2006, 37. 20 21 6 göze çarpmaktadır. Kıta Yunanistan ve Adalar için bu dönem seramik kronolojisinde Geç Hellas Dönemi olarak adlandırılmaktadır. Thera yanardağının patlaması Orta Tunç Çağı için bir son oluşturmuştur. 7 BÖLÜM İKİ 2. GEÇ TUNÇ VE ERKEN DEMİR ÇAĞI’NDA BATI ANADOLU'DA SİYASİ COĞRAFYA Ege Dünyası’nda Geç Tunç Çağı’nı başlatan olay Thera Volkan’ı patlamasıdır. Volkanın patlamasıyla, Knossos Sarayı’nın yıkılışı aynı tarihe denk gelmektedir. Arkeolojik kalıntılar Thera yerleşiminde MÖ 1470 yılında çanak çömlek geleneğinin kesintiye uğradığını göstermektedir. Anadolu’da ise MÖ 13. ve 12. yüzyıllarda birçok farklı kültür ve siyasi oluşuma rastlanmaktadır. Orta Tunç Çağı bitip, Geç Tunç Çağı başladığında Batı Anadolu’da Myken hakimiyeti başlarken, Orta Anadolu’da Hitit Devleti yükselmekteydi. Bu dönem Girit’te Geç Minos, Kıta Yunanistan’da Geç Hellas, Anadolu’da Geç Tunç Çağı, Mezopotamya’da Orta Babil ve Kıbrıs’ta Geç Kıbrıs olarak adlandırılmakta ve yaklaşık olarak MÖ 1500 ile MÖ 1100 yılları arasına tarihlendirilmektedir. MÖ 1100’den sonra Karanlık Çağ’lar başlamış Geç Tunç Çağı sona ermiştir. Geç Tunç Çağı için elimizde bulunan yazılı kaynakların çoğunu Hitit tabletleri oluşturmaktadır. Linear B tabletleri ele geçse de Mykenlerle ve Batı Anadolu ile ilgili en fazla bilgi Hitit tabletlerinden gelmektedir. Tabletlerin Hititlerin bakış açısıyla yazıldığı unutulmamalıdır. Hitit belgelerinde Batı Anadolu’da olduğu belirtilen farklı yer isimleri görülmektedir. Bunlar Luviya, Arzawa, Assuva, Lukka ve Ahhiyava’dır. Luviya kelimesi Luvice konuşan halkların yaşadığı yeri tanımayan bir sözcüktür. Boğazköy arşivinde Luvi diline ait birçok metin ele geçmiştir. Hititlerin kullandığı hiyeroglif de Luvilere aittir. Bir kanun maddesinin eski bir örneğinde geçen Luviya kelimesinin, sonraki bir kopyada Arzawa olarak değiştirilmiş olması, muhtemelen bu iki ismin eş anlamlı olabileceğini gösterir.31 Arzawa ülkelerinin başkenti Apasa’dır. Bu konfederasyon yapısına hangi ülkelerin dahil olduğu hala tartışmalı bir konudur. Ama 31 Houwink ten Cate 1970, 70. 8 araştırmacılar Seha nehri ülkesi, Mira-Kuvaliya, Vilusa ve Happala ülkelerinin Arzawa’ya dahil olabileceğini düşünmektedirler.32 Assuva ismi Gediz nehrinin kuzeyinden itibaren Çanakkale Boğazı’na kadar olan bölgeyi kapsamaktadır. Lukka Ülkesi ise Klasik Çağ’da benzer isme sahip olduğu için Likya ile özdeşleştirilir. Hitit belgelerinde en sık karşılaşılan yer isimleri Ahhiyava ve Arzawa’dır. Hitit devlet arşivinin okunmaya başlamasından sonra bu isimlerin yerini belirleme çabası görülmektedir. İlk olarak isim benzerliğinden yola çıkarak, Akhalarla Ahhiyavalıların aynı halk olduğu ve Yunanistan’dan bahsedildiği düşünülmüştür.33 Yine isim benzerliğine dayanarak Rodos Adası’ndaki Akhaiapolis kentinden dolayı burası Ahhiyava olarak yorumlanmıştır.34 Bu görüş Hitit etki alanının dışında kalan güçlü bir deniz devleti işaret edebileceğinden fazlaca destekçi toplamıştır.35 Güney İonia ve Karya söyleminden başka Herodotos’ta Kilikya’nın yerli halkına Hypakhaioi deniliyordu. Bu sebeple Kilikya bölgesinde olabileceği öne sürülmüştür.36 Ahhiyava’nın, Anadolu’nun kuzeybatısındaki Troas Bölgesi37, Yunanistan’da Mykenai kenti38, Girit39 ve Argolis40 olabileceği diğer öneriler arasındadır. Fakat bu iddialar hiçbir zaman ispatlanamamıştır. Yalnızca isim benzerliği yüzünden konumlandırma çabaları ilk başta olası gözükse de birçok yerde benzer isimli kentler olduğundan yanlışlıklar doğacaktır. Hitit Krallarının Batı Anadolu’ya yaptığı seferler incelenirse bahsi geçen isimlerin yerlerini belirlemek kolaylaşacaktır. Hitit tabletlerine bakıldığında Batı ile ilgilenen ilk kralın Muvatalli olduğu görülür. Muvatalli döneminde Vilusa kralı ile imzalanan antlaşmada “…Eskiden atam Labarna, Arzawa ülkelerinin tamamı ve Vilusa Kınal 1954, 11. Forrer 1924, 113-118. 34 Hrozny 1929, 323-343. 35 Boysal 1971, 63-72. 36 Herodotos VII, 91. 37 Bryce 1997, 25. 38 Schachermeyr 1935, 1-2. 39 Gurney 2001, 22. 40 Huxley 1960, 12. 32 33 9 ülkesi ile savaşmıştı…” ibaresi geçmektedir.41 Labarna, MÖ 1680-1650 yılları arasında hüküm sürdüğü düşünüldüğünde Hitit devletinin neredeyse kuruluşundan itibaren Batı Anadolu topraklarına ilgi duyduğu anlaşılmaktadır. Metinlerde I. Hattuşili’nin (MÖ 1650-1620) Arzawa üzerine sefere çıkıp onların sığır ve koyunlarını aldığından bahsedilmektedir.42 Telipinu Fermanında, kral Amunna dönemi anlatılırken, düşman ülke isimleri arasında Arzawa da bulunmaktadır. II. Tuthaliya’nın (MÖ 1450-1420) babasının ölümü ardından, batıda bulunan ülkelerin, Arzawa Kralının önderliğinde Hitit İmparatorluğu’na saldırdıkları bilinmektedir. II. Murşili ise (MÖ 1318-1290) üçüncü saltanat yılında Arzawa ülkesine bir sefer düzenlemiştir. Batı Anadolu’da çıkan ayaklanmaları bastırmak için sefere çıkmış ve Arinnanda Dağı’nı kuşatmıştır. Metinde bu dağ tasviri yer aldığından, Arinnanda dağı çoğu araştırmacı tarafından Samsun – Mykale dağı ile eşleştirilmiştir.43Söz konusu askeri sefer Geç Tunç Çağı’nda Orta ve Batı Anadolu arasındaki ilişkiyi göstermesi bakımından önemlidir. Savaştan sonra Batı Anadolu’nun siyasi yapılanması ve stratejisinde bazı değişimler yaşamıştır. Apasa yerine Mira Kuwaliya Ülkesi önem kazanmıştır.44 Hatta Mira ülkesinin Mısır ile doğrudan yazıştığı bilinmektedir.45 Ahhiyava’nın yanı sıra Millawanda ismi de metinlerde oldukça sık karşımıza çıkar. Millawanda kenti için de çeşitli öneriler bulunmaktadır. Bunlardan ilki Karya bölgesindeki Mylasa ile özdeşleştirilmesidir.46 Bu görüş Mylasa’nın denizden içeride kalmasından dolayı çok desteklenmemiştir. İkinci görüş; Millawanda'nın İznik civarında olabileceğidir.47 Fakat Millawanda'nın Myken etkisinde bir yerleşim olduğu göz önüne alındığında İznik civarında Myken varlığına kanıt oluşturabilecek bir veri olmamasından dolayı bu görüş de çok desteklenmemiştir. Üçüncü görüş ise Miletos kenti ile özdeşleştirilmesidir.48 Söz konusu görüş zaten eldeki çalışmanın da temel Karauğuz 2002, 140; Tozan 2002, 25. Alp 2001, 65. 43 Akdeniz 2006, 27-30. 44 Hawkins 1998, 1. 45 Garstang – Gurney 1959, 224-225; Demirel 2012, 215-226. 46 Cornelius 1958, 395. 47 Mellaart 1958, 22. 48 Sommer 1932, 361; Albright 1950, 168; Garstang – Gurney 1959, 80-81; Huxley 1960, 11; Bryce 1992, 125; Niemeier 1998, 21; Mountjoy 1998, 47; Starke 2001, 38. 41 42 10 taşlarından birini oluşturmaktadır. Miletos'da bulunan ve bu görüşü destekleyebilecek olan arkeolojik veriler ilgili bölümlerde detaylı şekilde anlatılacaktır. Miletos kentinin Hitit kültüründen etkilenip etkilenmediği de tartışmalı bir konudur. Miletos VI katındaki Hitit üslubunda yapılan sur duvarı Hitit etkisine girip girmedikleri sorusunu akla getirse de aynı döneme ait evlerin tümü Myken özellikleri taşımaktadır. Bu da aslında tam anlamıyla Hititlere ait bir hakimiyetin olmadığı anlamına gelmektedir. Millawanda ile ilgili bilgileri Tawagalawa Mektubu ve Millawata Mektubundan öğrenmekteyiz.49 Ahhiyawa ve Hitit arasında geçen Tawagalawa mektubunda kral isimlerinin olduğu yerler kırık durumdadır. Metinde Ahhiyawa kralına “kardeşim” şeklinde hitap edilmektedir.50 Bu sebeple Ahhiyawa Kralının Tawagalawa’yı kendisine denk gördüğü anlaşılmaktadır. Mektup genel olarak III. Hattuşili’nin Piyamaradu’nun yaptıklarını Arzawa Kralı’na anlatması üzerinedir.51 Piyamaradu adlı kişi muhtemelen Hititli üst rütbeli bir memur olmalıdır. Millawanda Piyamaradu’yu Hititler’den saklamış ve Hitit buna müdahale edemeden Piyamaradu deniz yoluyla kaçmıştır.52 Buradan anlaşıldığı üzere Millawanda bir kıyı kentidir ve Hitit himayesinde değildir. Hitit himayesindeki bölgenin batı sınırının nerede olduğu sorusunun cevabı kuşkusuz gelecek yıllarda daha erken dönemlerin araştırıldığı kazılar sayesinde cevap bulacaktır. Hititlerle çağdaş olan dönemde Batı Anadolu’daki halklardan birisi de Luvilerdir.53 Luviler’in MÖ 3. binyılın ortalarında Avrupa’dan Anadolu’ya göç ettikleri düşünülmektedir.54 Hitit topraklarında bulunan Luvi Hiyeroglifi ile yazılmış olan bazı eserler, Batı Anadolu hakkında kayda değer verilere ulaşılmasını sağlamaktadır. Örneğin Karabel Anıtı üzerinde Luvi hiyeroglifi bulunmaktadır.55 Bu kabartma Torbalı49 Sommer 1932, 2-4. Garstang&Gurney 1959, 112. 51 Garstang&Gurney 1959, 112. 52 Gurney 2001, 49-50. 53 Zangger – Mutlu 2016, 1055. 54 Sayın Dr. Murat Tozan’a önemli görüş ve sonuçları benimle paylaştığı için için çok teşekkür ederim. 55 Hawkins 1998, 4. 50 11 Kemalpaşa arasında düzeltilmiş bir kaya üzerine işlenmiştir.56 Buradaki yazıtta; “Kral Tarkasnava, Mira ülkesi kralı, Mira ülkesi kralı Kuşli(?)’nin oğlu, Mira ülkesi Kralı (…)’ın torunu.” yazmaktadır.57 Boğazköy yazıtlarından anlaşıldığı üzere Tarkasnava Mira ülkesi krallarından birisidir ve IV. Tuthalia (MÖ 1236-1215) ile çağdaştır. Bu anıt Karabel A olarak adlandırılmaktadır.58 Karabel B ve C 1-2 şeklinde iki kabartma daha mevcuttur. Güterbock ve Kohlmeyer iki kabartmanın da çizimlerini yapmışlardır. Ancak 1982’de yapılan yol çalışması sırasında bu kabartmalar tahrip olmuştur. Latmos dağında bulunan Suratkaya Yazıtında da kısmen tahrip olmuş iki yazıt bulunmaktadır. Birincisinde “Büyük Prens Kupanta-Kuruntiya” diğerinde de “Mira Ülkesi” yazmaktadır. 59 Bu yüzden bu kabartma Mira ülkesi ve Millawanda yani Miletos arasındaki bir sınırı temsil ediyor olabilir.60 “Madduwatta’nın Suçları” metnine göre Ahhiyava’dan kaçan ve kendisine sığınan Zippasla kralı Madduwatta’yı kendisine bağlı kalma şartıyla kurtarmıştır.61 "....Bak şimdi, ben, sen Madduwatta’yı Attarissiya’nın kılıcından kurtardım. Sen şimdi bana ve Hitit ülkesine ait ol! Ben sana Zippasla Dağı yöresini ve Siyanta Irmağı topraklarını senin idarene devrettim… yani sadece orada otur. Başka bir vadiyi veya başka bir ülkeyi kendi otoritene ek olarak işgal etmeyeceksin. Zippasla senin sınır bölgen olacak. [Benim] kulum ol, ve senin askerlerin benim askerlerim olsun.”62 Bu yazıttan Zippasla Dağı ve Siyanta Irmağı’nın konumu sayesinde bir sınır daha anlaşılmaktadır. Zippasla Dağı’nın Afyon Sandıklı çevresi; Siyanti Irmağının da Sakarya olduğu düşünülebilir. 56 Güterbock 1967, 65. Güterbock 1967, 65; Hawkins 1998, 4; Tozan 2002, 8. 58 Güterbock 1967, 63-71. 59 Peschlow 2002, 255-262. 60 Akdeniz 2006, 12. 61 Houwink ten Cate 1970, 58. 62 Kan – Dündar 2005, 2; Ünal 2003. 57 12 Şu anki bilgiler ışığında yer tayinlerine bakarak Ahhiyava bir konfederasyon ve merkezi Millawanda (Miletos) olarak görünmektedir. Bölge, Orta Anadolu’da yer alan Hitit İmparatorluğu ve batısındaki Minos-Myken ada kültürlerinden etkilenmiştir. Minos ve Myken kültürlerinin ikisi için bölgeler arasında ticaretin devam edebilmesi açısından önemlidir. Bu sebeple her iki uygarlığın da sınırında gibi görünmektedir. Bu tablo Batı Anadolu’da bir Minos kolonisi varsa, daha anlaşılabilir olacaktır. Günümüz kazı ve araştırma çalışmaları, Miletos’un bir Minos kolonisi olduğunu açıkça göstermektedir.63 63 Bu konu Miletos bölümünde detaylı şekilde ele alınacaktır. 13 BÖLÜM ÜÇ 3. AŞAĞI BÜYÜK MENDERES VADİSİ’NDE BULUNAN MYKEN BULUNTU MERKEZLERİ Büyük Menderes Nehri bölge tarihinin gelişmesinde çok büyük rol oynamaktadır. Nehir vadileri ve alüvyonlardan oluşan ovalar sayesinde yerleşime uygun hale gelmiştir. Büyük Menderes güzergâhı boyunca birçok kola ayrılır ve yer yer bu kollar birleşir. Suyolları hem kültürlerin birbirine ulaşımını hem de etrafındaki verimli topraklardan yararlanmalarını sağlar. Tunç Çağlarında Ege Denizi, Söke ovasına dek uzanmaktaydı. Bugün Bafa gölünün bulunduğu nokta Ege denizinin bir parçasıydı. Büyük Menderes grabeninin deniz suyuyla kaplı tabanı, Maiandros’un taşıdığı alüvyonla dolmuş ve günümüzün düz ve verimli Büyük Menderes ovası ortaya çıkmıştır.64 Menderes deltasının kıyı şeridi yalnızca bin yıl içinde denize doğru 10-17 km arasında bir ilerleme kaydetmiştir. Aşağı Büyük Menderes vadisi coğrafik olarak Çine Çayı’nın hemen doğusunda yer alan Akçay ile sınırlanmıştır. Akçayın doğusunda yer alan Çürüksu Çayı’na kadar nehrin orta yatağını; Çürüksu Çayı’ndan Küfi Çayı’nın en doğusuna kadar yukarı yatağı oluşturmaktadır.65 Bu tez kapsamında incelenecek olan bölgenin (Resim 1) en doğusunda ÇineTepecik höyük, en kuzeyinde Priene bulunmaktadır. Priene, Alinda ve Alabanda yerleşimlerinde Myken yerleşimleri ya yoktur ya da henüz bulunamamıştır. Bu nedenle Aşağı Menderes Vadisi’ndeki Myken buluntu merkezleri; Miletos, Çine-Tepecik Höyük ve Didyma başlıklarında incelenecektir. 64 65 Greaves 2002, 17. Kazancı et. al. 2011, 29, Şekil2. 14 3.1. MİLETOS Antik kaynaklarda Miletos ismi oldukça sık geçmektedir. Miletos’un Demir Çağları boyunca adından sıkça söz ettiren bir kent olduğu bilinmektedir. İçeriğe uygun olması sebebiyle antik kaynaklarda sadece Demir Çağ’a kadar olan dönemle ilgili bilgiler veren pasajlar konumuz içinde değerlendirilmiştir. “Söylentiye göre eski zamanlarda adalı olan Karyalılar ve Lelegler, Giritlilerin yardımıyla kıtalı olmuşlar ve Girit’teki Miletos kentinden Sarpedon başkanlığında, diğer yerleşmelerin yanı sıra Miletos’u da kurmuşlardı ve şimdi Lykia denen ülkeye Termilas kolonisini yerleştirmişlerdi ve gene söylentiye göre bunlar Minos ve Rhadamanthos’un kardeşi olan Sarpedon tarafından Girit’ten getirilmişlerdir. Herodotos’un söylediğine göre Sarpedon, en eski zamanlarda Solymoslar sonra Milyaslılar denen halka Termilas ismini vermiş fakat Pandion’un oğlu Lykos oraya gittiğinde, bu insanlara kendi ismine izafeten Lykialılar demiştir. Bu bilgiye göre Solymoslar ve Lykialılar aynı insanlardır. Fakat ozan bunlar arasında bir ayırım yapmaktadır. Her halde Bellerophontes Lykia’dan hareket ederek “Şanlı Solymoslarla savaştı. Aynı şekilde oğlu Peisandros Solymoslarla savaşırken Ares tarafından öldürüldü” Homeros Sarpedon’dan Lykia’nın yerlisi olarak söz etmektedir.” 66 “…Karya’nın tümünde ve Miletos’da Leleglere ait mezarlar, kaleler ve iskân yerleri görülür…67” “ …Miletos, Pylos’lu Neleus tarafından kurulmuştur…68” “...Nastes, kaba konuşan Karyalıların başında yürür, Miletos’ta otururlar, yaprağı bol Phthiron Dağı’nda...”69 66 Strabon XII. 8. 5. Strabon XIII. 1. 59. 68 Strabon XIV. 1. 3. 69 Homeros, İlyada, II. 867. 67 15 “… Ephoros’a göre Miletos önce Giritliler tarafından denizden içerde, eski zamanların Miletos’unun bulunduğu yerde kurulmuş ve tahkim edilmiştir. Sarpedon, Girit’teki Miletos’tan getirdiği göçmenlerle burayı işgal etti ve geldikleri kente ithafen Miletos olarak adlandırdı… Neleus bugünkü kenti tahkim etti…70” Miletos’un kuruluşunu Giritlilerle ilişkilendiren, Ephoros, Apollodoros, Pausanias ve Ovidius’tan öğrendiğimiz dört gelenek vardır. Tüm bu kaynaklar “Minotauros” adlı efsanevi bir kişiyle ya da Homeros’un andığı Girit’teki “Milatos” kentiyle bağlantı kurarlar. Bu edebi kaynaklarla yerleşimdeki Minos kolonisine dair arkeolojik kanıtlar arasında bir bağlantı kurmak ilk akla gelen ve kolay olan yoldur. Miletos’un Minoslular tarafından kolonize edilmesi, bu kuruluş hikâyelerinin temelini oluşturmuş olmalıdır. Diğer yandan Minos Dönemi ile bu hikâyelerin yazılması arasındaki zaman farkı oldukça fazladır.71 Arkeolojik olarak, Miletos’un birinci Geç Tunç Çağı yapı evresinde yoğun bir Minos etkisi altında olduğu ve Girit’le düşünüldüğünden daha erken bir dönemde yani Orta Tunç Çağı’nda başlayan çok belirgin ve güçlü bağlantıları bulunduğu söylenebilir. Tüm tarihi boyunca olduğu gibi, Miletos’un bu dönemdeki önemi, Anadolu içlerine ve Kuzey Ege’ye geçit veren bir noktada bulunması ve Minos dünyasının sınırındaki bir liman kenti olmasında yatar. Miletos’taki Minos varlığının kanıtları arttıkça, Miletos’un kökeninin Girit’e dayandığı ve yerleşimin Minos kolonisi olduğu savı güçlenmektedir.72 Miletos kenti Kalkolitik Dönem’den beri yerleşim görmüştür. Kalkolitik Dönem yerleşimi Miletos I olarak adlandırılmıştır. Kalkolitik Dönem tabakası Bouleterionun batısında ve Heroon III'ün altındaki insulada ortaya çıkartılmıştır.73 Çok sayıda obsidyen dilgi bulunmuştur. Bu obsidyenler’in analiz sonuçları, Melos Adası’ndan geldiklerini göstermektedir.74 Melos obsidyeni Büyük Menderes’in yukarısındaki 70 Strabon XIV. 1. 6. Dunham 1915, 36. 72 Greaves 2002, 91. 73 Voigtländer 1982, 30. 74 Gebel 1984, 26-28. 71 16 Aphrodisias kentinden de ele geçmiştir ve olasılıkla İç Anadolu’nun içlerine kadar ticaret yoluyla ulaşmıştır.75 Büyük Menderes'in ağzında yer alan Miletos muhtemelen bu dönemde obsidyen ticareti için bir ara istasyon konumundadır.76 Miletos II yerleşimi Erken Tunç Çağı’na tarihlendirilmiştir ve Athena Tapınağı’nın güneyinde bulunmaktadır.77 Miletos II tabakasında taş bir sunağa ait kaidenin kalıntılar bulunmuştur. Sunu yerinin çevresinde ve altında yanmış koyun, keçi, sığır kemikleri ve Kusura Tipi'nin bir çeşitlemesi olan üçgen kafalı bir mermer idol bulunmuştur.78 Erken Tunç Çağı tabakasındaki en dikkat çekici buluntulardan bir tanesi Keros-Syros kültürüne ait Dokathismata tipindeki bir Kyklad figürinine ait kırık durumdaki baş parçasıdır.79 Bu figürin Kyklad Adaları dışında bulunan ve bozulmamış bir kontekstten ele geçen ilk Kyklad figürinidir.80 Bu durum, Miletos’un Erken Tunç Çağı’nda Kyklad Adalarıyla olan kültürel ilişkisini göstermesi açısından önemlidir. Miletos’un III. tabakası Orta Tunç Çağı’na tarihlendirilir ve Athena Tapınağı’nın güneyinde yer almaktadır. Bu alanda 4,10 m x 4 m ölçülerinde 60-70 cm genişliğinde taş temelli duvarlardan oluşan bir yapı bulunmuştur.81 Bu yapının içinde, Anadolu yerel seramiklerinin de bulunduğu bir depo, Minos tipi seramik fırını ve ocaklar bulunmuştur.82 Bu tabakada Kuzey Batı Anadolu’ya ait yerel seramik olan gri seramikler az sayıda da olsa ele geçmiştir.83 Devetüyü, turuncu ve kırmızı astarlı seramikler baskındır. Bu seramikler Saraylar Öncesi Dönem yani OMIB-OMIIB ile çağdaştır. Girit’ten ithal edilmiş olan seramikler arasında siyah astarlı Orta Minos seramikleri ve Kamares grubu seramikleri bulunmaktadır.84 75 Joukowsky 1986, 279. Greave – Niemeier 2002, 77. 77 Niemeier-Niemeier 1997, 241. 78 Greaves – Helwing 2001, 463-511. 79 Greaves – Helwing 2001, 505. 80 Greaves 2002, 65. 81 Raymond 2005, 45. 82 Greave – Niemeier 2002, 76; Raymond 2005, 54. 83 Raymond 2005, 47. 84 Raymond 2005, 96. 76 17 Geç Tunç Çağı tabakalarına gelindiğinde kazı ekibinin yaptığı ayrıma göre bu evre üç ayrı alt tabakada incelenmiştir; Birinci Geç Tunç Çağı tabakası Miletos IV yani Orta Minos III - Geç Minos IB/II (MÖ 1700-1490/50); İkinci Geç Tunç Çağı tabakası Miletos V yani Geç Hellas III A:1- A:2 (MÖ 1450/30-1300); Üçüncü Geç Tunç Çağı tabakası Miletos VI yani Geç Hellas III B-C (MÖ 1300-1100) olarak isimlendirilmiştir.85 Miletos III Orta Tunç MÖ 2000-1650 Çağı Yerel Özellikler + Minos Miletos IV Miletos V Orta-Geç Birinci MÖ 1700- Minos Tunç Yapı Katı 1490/50 Geç geçişi IB/II Geç İkinci MÖ Tunç Yapı Katı 1300 1450/30 Minos III- Çağı Çağı Miletos VI Orta - Minos + Geç Minos Hellas IIIA1 ve 2 Myken Geç Üçüncü Tunç yapı katı MÖ 1300-1100 Myken Geç Hellas IIIB-C Çağı Sonu Tablo 1: Miletos Geç Tunç Çağı’na ait tabakaların değişimini gösteren tablo Miletos’un eski kazı raporlarındaki tabaka isimleri farklıdır. (Tablo 1) Tez kapsamında Miletos IV diye bahsedilen tabaka, eski raporlarda ilk katman olarak isimlendirilmiştir. Miletos V, eski kazılarda ikinci yapı evresi olarak tanımlanmıştır. Miletos VI ise eski kazıların üçüncü yapı katını temsil etmektedir.86 85 86 Niemeier 2005 b, 1-36. Greave – Niemeier 2002, 76. 18 Miletos’ta saptanan üç Tunç Çağı tabakasının birincisi, Minos kültürünün etkisi altındadır ve bu tabakanın bir Minos kolonisi olduğu neredeyse kesindir.87 İkinci evre güçlü Myken özellikleri gösterir ve Hitit metinlerinde Millawanda olarak geçen kent olasılıkla burasıdır.88 Üçüncü tabaka da Myken etkisindedir; ancak bu dönemde Hitit tipinde olduğu anlaşılan bir savunma duvarı inşa edilmiştir.89 Geç Tunç Çağı boyunca Miletos, sırasıyla Girit’in Minos; Yunanistan’ın Myken ve Orta Anadolu’nun Hitit kültürlerinin etkilerini göstermektedir. Günümüzde Miletos bir yarımada üzerinde bulunmaktadır. Geç Tunç Çağı ise bir ada ya da daha küçük bir yarımada görünümündedir.90 Ada olması savunma açısından Miletos’a avantaj sağlamaktadır. Aynı zamanda su ihtiyacının giderilmesi konusunda da kolaylık sağlamış olmalıdır. 3.1.1. Miletos IV- Bir Geç Minos Kolonisi Miletos IV, Girit’te Yeni Saraylar Dönemi yani Orta Minos III ve Geç Minos IB/II ile çağdaştır.91 Miletos’un bu tabakasının Minos kolonisi mi yoksa Anadolu karakterli mi olduğunu anlamak için materyal kültürün değerlendirilmesi gerekmektedir. Miletos IV tabakasının mimari açısından en belirleyici özelliği duvarların iç yüzünün kaba bırakılıp, dış yüzünün işlenmesidir. Bu teknik Palaikastro’nun Minos yerleşiminde bulunan duvarlarda da uygulanmıştır.92 Niemeier – Niemeier 1999, 547. Niemeier 1998, 23. 89 Mallwitz 1959-1960, 67-76. 90 Aksu et. al. 1987, 89-104. 91 Niemeier 2005b, 6-7. 92 Niemeier – Niemeier 1999, 547. 87 88 19 Seramik buluntularına göre Miletos III’de yerel seramikler baskın olarak gözlemlenirken, Miletos IV tabakasında yerel özellikler azalmış, Minos etkinliği belirgin şekilde artmıştır. Bu tabakadaki tüm boyalı seramikler Girit’ten ya da Ege’deki herhangi bir yerden ithal edilmiştir. Yerel üretim, konik kâselerle temsil edilmektedir.93 Miletos IV tabakasında 500 tanesi tam, toplam 8000 tane konik kâse bulunmuştur.94 (Resim 2) Miletos IV seramikleri üç gruba ayrılır. Bunlar; Girit’ten ithal edilenler, Minos motiflerini taklit eden yerel üretimler ve bezemesiz Minos formlarında üretilen yerel seramiklerdir. Boya bezemeli seramikler Girit’ten, Ege Denizi’nin güneydoğu kıyıları ve Kyklad’lardan bilinmektedir. Bezemesiz Minos formlarında üretilen yerel seramikler, pembemsi, morumsu bir tondan turuncuya kadar değişen açık renklerdedir. Küçük beyaz parçacıklı katkı maddesi vardır ve “Milesian Coarse Ware” olarak adlandırılır.95 İkinci tip ise “Red Wash Ware” olarak adlandırılan açık kahverengi killidir. Her iki seramik türü de çark yapımıdır. “Red Wash Ware” Anadolu orijinli olmalıdır.96 Fikir olarak Beycesultan’ın seramik üretiminden etkilenmiş olabilirler.97 Mat beyaz boya ile yapılmış dalga çizgi bezemeli seramik grubundaki seramiklerin ağız ve kaide profillerine bakılarak bunların tipik Orta Minos III - Geç Minos I dönemi kapları olduğu söylenebilir.98 Bu seramikler yerel kilden yapılmıştır ve yoğun mika katkısı içermektedir. Aynı zamanda üçayaklı pişirme kapları, akıtacaklı kaplar, oval ağızlı amphoralar, askoslar gibi tipik Minos günlük kullanım kapları da yerel kilden yapılmıştır 99 (Resim 3). Kaiser – Zurbach 2015, 559. Greaves 2002, 72. 95 Kaiser – Zurbach 2015, 560. 96 Kaiser – Zurbach 2015, 561. 97 Kaiser – Zurbach 2015, 563. 98 Weickert 1957, 113. 99 Weickert 1957, 112. 93 94 20 Boynuz şeklinde üçayaktan oluşan form, “Horned Stands” (Resim 4), günlük kullanım seramik gruplarıyla beraber ortaya çıkmıştır. Miletos III’de bunun bir öncüsü bulunmamıştır. Bu form Miletos IV’e özgüdür. 20 kontekstte toplam 42 “Horned Stand” ve 42 ızgara ayağı, “Grill Stand”, ele geçmiştir (Resim 5). Ege Dünyasında ızgara ayağına oldukça sık rastlanmaktadır ancak boynuzlu sacayakları yaygın değildir.100 Boynuzlu sacayağına benzer formlar Beycesultan II’de ve Bademgediği Tepe VI’da101 görülmektedir. Bademgediği ile Miletos örnekleri çağdaşken, Beycesultan’daki örnekler bunlardan daha geçe tarihlenmektedir.102 Boynuzlu sacayaklarının işlevi, kaidesiz seramikleri tutmak gibi görünmektedir ama Miletos IV’de tüm pişirme kapları üçayaklı olarak olarak üretilmiştir103 (Resim 6). Miletos’ta Minos kültürü izlerinin en belirgin izlendiği tabaka olan Miletos IV; kazı ekibi tarafından A ve B şeklinde iki alt bölüme ayrılmıştır. 100 Kaiser 2005, 195. Meriç – Öz 2015, 624. 102 Kaiser – Zurbach 2015, 568. 103 Kaiser 2005, 194-195; Niemeier – Niemeier 1997, 235. 101 21 3.1.1.1. Miletos IV A Miletos IV A dönemine ait yerleşim Minos etkisinde inşa edilmiştir. Miletos IV A dönemine ait mimari yapılar Athena Tapınağı’nın güneyinde ele geçmiştir. (Plan 1) Bu mekanlar XI, XII ve XIII olarak adlandırılmıştır. 1955 yılı kazı raporlarında “südabschnitt”104 diye adlandırılan güney sondajı (Resim 7), Mekan XII’yi ve Mekan XIII’ü kapsamaktadır. Mekan XI ise Minos Kutsal Alanı olarak tanımlanan alandır. Plan 1: Miletos IV A planı (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) IV A tabakası küçük mekânlardan oluşan dörtgen planlı yapılardan oluşmaktadır.105 Duvarlar birbirine tamamen paralel değil ama genellikle birbirini dik açıyla kesecek şekilde tasarlanmıştır. Duvarların yüzeyleri tipik Minos tekniğindedir. Sadece görünen yüzeyleri işlenmiş, arkaları kabaca düzeltilmiş ve bu alanda murç izleri görülmektedir.106 Çıkan duvarların aksına bakıldığı zaman aslında birbiri ile uyumlu değildir. Örneğin, Mekan XI (Mekan Kartı VI) için kazı ekibi Plan 1’de gösterilen 104 Schiering 1959/60, 4-31. Mekanların olası işlevleri için bkz. Kaiser 2005, XLVIIa. 106 Niemeier 2005b, 6. 105 22 mavi duvarların tümünü aynı mekana ait olarak yorumlamıştır. Mekan XI’deki duvarların Mekan XIII ve Mekan XII ile bütünlüğü göz önüne alındığında, Plan 1’deki kırmızı kesik çizgi ile belirtilen duvarların başka bir yönde uzandığı görülmektedir. Bu yüzden, akslarına göre iki farklı evreye ait olabileceği önerilebilir (Plan 1). (Plan 5) Q315/590 plan karesinde bulunan Mekan XI, ilk kazılmaya başladığında magazin bölümü ve depolama kaplarıyla dolu bir mekan olarak tanımlanmıştır. 1999 kazı sezonuna kadar Miletos IV’e ait dört farklı kerpiç altar ele geçmiştir (Resim 8Hata! Başvuru kaynağı bulunamadı.). Altarla beraber mekanın niteliği de açıklık kazanmıştır ve Minos Kutsal alanı olarak tanımlanmıştır. Altarın bulunduğu alanın etrafı şist bloklarla çevrilidir. Ayrıca yerel üretim konik kâseler ve üzerinde sıyırma izleri olan hayvan kemikleri bu altarın yanında bir öbek şeklinde bulunmuştur. Özellikle ters olarak kapatılmış konik kâseler sebebiyle Girit’le ilişkilendirilmektedir.107 Maalesef ki altarın son tabakası Wiegand’ın açtığı sondajla tahrip olmuştur. Dahası Miletos V’e ait birçok duvar kalıntısı ve iki tane Myken fırını da bu alanda bulunduğundan alt seviyelere inilememiştir. Altarın güneyinde bir depolama alanı bulunmuştur. Bu alanda dairesel bir sunu masası ele geçmiştir.108 (Resim 9) Altarın güneyindeki depolama alanının doğusunda ikinci bir oda bulunmuş, bu odada da Niemeier’in taht kalıntısı olarak nitelendirdiği karbonlaşmış ahşap kalıntıları ele geçmiştir109 (Resim 10). Taht, tephra tabakasının altında bulunmuştur ve Thera patlamasından önceye ait olmalıdır. Yapılan radyo karbon tarihlemeye göre ahşap taht MÖ 17. yüzyılın ikinci yarısına işaret eder.110 Mekan XI’in doğu duvarının batısındaki alandaysa, günlük kullanım seramikleriyle dolu bir öbek bulunmuştur. 1997 yılı raporunda bu alandaki seramikler günlük kullanım seramikleri olarak yayımlanmıştır. 111 (Resim 11) 107 Kaiser 2009b, 23. Niemeier 2005, 6. 109 Niemeier 2005, 7. 110 Renfrew – Bahn 2017, 153, Şek. 4.25. 111 Niemeier – Niemeier 1997, 235. 108 23 Kutsal alanın duvarlarından fresko örnekleri ele geçmiştir.112 Bu parçalar Minos Girit’inden de bilinen ve dini törenlerle ilişkilendirilen bazı sahneler içermektedir. Griffon kanadı, mavi şemsiye çiçeği, beyaz zambak, sazlık gibi betimlemeler görülür ve bu betimlemeler Knossos, Phaistos ve Amnisos’da da ele geçmiştir.113 Kutsal alanda bulunan seramik buluntular kaba yapımlı küçük bir askos114, birçok bardak, konik kap, Minos tarzı taş ritüel kabı parçası ve konik bir rhyton parçasıdır. Rhyton genellikle kültle ilişkilidir. Rhyton formu Geç Minos Girit coğrafyasından bilinmektedir, duvar resimlerinde tasvir edilmiştir. Ayrıca bu alandan on bir tane ızgara ayağı ele geçmiştir. Bir tanesi ise neredeyse bütün haldedir. Girit, Kythera ve Keos ’tan bilinen örneklerle paraleldir. Tütsülük olarak kullanıldıkları düşünülmektedir. Kutsal alanda bulunan küçük buluntular arasında dağ kristalinden bir ok ucu ve üç tane mühür bulunmaktadır.115 Mühürlerden birinin üzerinde griffon ve aslan mücadelesi, (Resim 12) diğerinin üzerinde “sunu kabul eden bir Tanrıça” betimlemesi olduğu bulunmaktadır.116 Buluntular, ele geçtikleri kontekstler ile beraber değerlendirildiğinde Minos özellikleri gösteren bir kültün uygulandığını söyleyebiliriz. Bu durum Miletos’un Minos kolonisi olduğu görüşünü desteklemektedir.117 Mekan XIII (Mekan Kartı VII), “Südabschnitt”118 yani güney açma olarak adlandırılan alanda bulunan Alan A, B, C, D ve E’yi kapsamaktadır.119(Resim 7) Bu mekan içindeki Fırın α'nın doğu kesitine doğru uzanan duvar, güneyde doğuya kıvrılarak devam etmektedir.120 Alan C'nin güney sınırında bulunan dağılmış taşlar Miletos IV A’nın sonunda yaşanan bir felaketin izleri olabilir.121 112 Niemeier 1997b, 532. Greaves 2002, 74. 114 Niemeier 2005 b, Res.13. 115 Niemeier 2005 b, 7. 116 Niemeier 2005 b, 7. 117 Greave – Niemeier 2002, 78. 118 Schiering 1959/60, ek 2. 119 Schiering 1959/60, ek 2. 120 Schiering 1959/60, 5-7. 121 Greave – Niemeier 2002, 23. 113 24 Daha erken dönem kazılarından etkilenmemiş olan bölgede yer alan Alan B'deki (Resim 7) duvarda yıkım izleri göze çarpmaktadır.122 Bu yıkım kuzeyden gelen taşlar yüzünden de oluşmuş olabilir. Fakat böylesine büyük bir çöküşü deprem olarak nitelendirmek daha doğru olacaktır. Alan B'de devrilen taşlarla beraber sıva parçaları da ele geçmiştir.123 Alan A ve B arasında kalan duvar Alan B'nin güney duvarı ile paralellik göstermektedir. Knossos Küçük Saray kompleksi124, Gournia C alanı125, Palaikastro alanı126, Mallia Ev Δ127’ya bakıldığında, hepsinin ortasında çekirdek alan gibi kare bir bölüm, etrafında sıralanan dörtgen odalar ya da bölmelerden oluşmaktadır. Knossos’ta bulunan döşemeli salon, kompleksin tam ortasında yer alır ve kare planlıdır. Benzer bir şema Mekan XIII’te de gözlemlenmektedir. Alan C merkezde yer almakta, diğer mekanlar onun etrafını çevrelemektedir. (Mekan Kartı VII) IVA tabakasının seramik üretimine bakıldığında yerel üretimin bir önceki döneme göre etkisinin azaldığı görülmektedir.128 Seramikler genellikle ithal ya da taklittir. İthal seramiklerin Girit’ten ithal edildiği anlaşılmıştır. Yerel üretim genel seramik repertuvarı içinde %3’lük bir dilimde temsil edilmektedir.129 İnce seramiklerin yanı sıra çok sayıda günlük kullanım kabı da ele geçmiştir. Üçayaklı pişirme kapları, sepet kulplu üçayaklı pişirme kapları, “Hybrid form”, Beycesultan’dan bilinen sepet kulplu geniş kâseler (Resim 13), “fire-box”(Resim 14) ve ızgara ayakları bu tabakada bulunan seramik gruplarının arasındadır. Miletos IV A tabakasında 6 parçadan oluşan bir Linear A tableti de bulunmuştur130(Resim 15). Yerel kilden yapılmış bu tablet üzerindeki yazılar pişirme 122 Schiering 1959/60, 8. Schiering 1959/60, 8. 124 Sinos 1971, Şek.68, Res. 151. 125 Boyd 1908, Res.1; Sinos 1971, Şek.51, Res. 118. 126 Bosanquet – Dawkins 1902/1903, 274-387, Res. 6; Sinos 1971, Şek.54, Res. 122. 127 Demargne – Santerre 1953, Res.67; Sinos 1971, Şek.54, Res. 123. 128 Kaiser 2009a, 142. 129 Greaves 2002, 82. 130 Niemeier 1997b, 532. 123 25 işlemi öncesine aittir. Bu durumda Miletos’ta bütün halk olmasa da, halkın belli bir kesiminin Lineer A yazısını bildiği anlaşılmaktadır. IV A tabakasının bir diğer ilginç buluntusu disk şeklinde mermer ağırlıktır131. (Resim 16) Bu ağırlığın üzerinde altı tane daire kazınmıştır. Bu kazıma teknikli daireler ağırlığı göstermektedir. Yakın benzerleri Knossos’ta132 bulunan altı daireli ve Praisos’taki133 sekiz daireli örneklerdir. Yani, Miletos sadece Minos dilini konuşmuyor, aynı zamanda ağırlık sistemini de kullanıyor olmalıydı.134 Miletos IVA evresine ait yapı katı Thera volkanının patlamasının etkisiyle külle kaplanmış ve sona ermiştir.135 131 Niemeier 2005b, 8. Petruso 1992, 38, no: 71; Niemeier 2005b, 8. 133 Petruso 1992, 46, no: 149; Niemeier 2005b, 8. 134 Niemeier 2005 b, 6. 135 Pyle 1989, 167-173. 132 26 3.1.1.2. Miletos IV B Miletos IV B tabakasına ait kalıntılar Athena Tapınağı’nın güneyinde Minos Kutsal Alanının bulunduğu yerde tespit edilmiştir. 136 (Mekan Kartı VII) Plan 2: Miletos IV B planı (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) Thera patlamasından sonra Tavşan Adası’nda yeni bir yerleşim kurulmazken137, Miletos yeniden yerleşime sahne olmuştur.138 Miletos IV B tabakası, Minos dönemine ait iyi korunmuş mimari tabakaları içermektedir. Athena Tapınağı’nın güneyinde yan yana bulunan iki tane megaron yer alır. (Plan 2) Batıdaki, yaklaşık 7 x 11 m ve doğudaki yaklaşık 8 x 12 m boyutlarındadır. Doğudaki megaronun merkezinde dörtgen bir ana oda ve ana odanın sağında ve solunda ikişer küçük oda bulunmaktadır. Megaronun güneyinde boydan boya uzanan doğu-batı doğrultulu bir ön oda bulunmaktadır. Megaronların güney kısmında ikinci bir duvar sırası bulunmaktadır. Bu 136 Weickert 1957, 1. Bertemes 2013, 191. 138 Weickert 1957, 1. 137 27 duvar sırası, yamacın üst kısmında bulunan duvarlara destek oluşturması adına yapılmış olmalıdır.139 Megaronlar “Asine D kompleksi”140 ve “Eutresis D evi”141 ile benzer bir plana sahiptir (Resim 17-18). Orta Tunç Çağı’nın sonları, Geç Tunç Çağı’nın başlarında Kykladlarda ve Yunan anakarasında megaronlara oldukça sık rastlanmıştır. Bu dönemin konutlarını müstakil olarak değerlendirmemek gerekmektedir. Çünkü bunlar, magazin yapıları, merkez odası ve yaşam alanları ile birlikte bitişik bir nizam şeması gösteren birer yapı kompleksidir. Neredeyse her odası birbirine kapılarla bağlanmıştır ve vestibuldan girdikten sonra ard arda sıralanır şekildedirler. Miletos IV B yerel seramikleri“Red Wash Ware” ve Batı Anadolu kıyılarında kullanılan yerel formlardadır.142 Bunlar, askos, “fire-box” ızgara ayağı, piriform ve konik rhytondur. Kos, Rodos ve Kalimnos’tan ithal edilen seramikler arasında Marine Stil ve Saray Üsluplu seramikler göze çarpmaktadır. Marine Stil seramikler muhtemelen Knossos üretimidir.143 IV B tabakasında da üç ayaklı pişirme kabı üretimi devam etmiştir.(Resim 19) Miletos IV B’nin tahribat tabakasının içinden bulunan bir pithos Geç Hellas II B’ye tarihlendirilmektedir.(Resim 20) 139 Raymond et al. 2016, 59. Sinos 1971, Res. 179. 141 Sinos 1971, Res. 185. 142 Kaiser – Zurbach 2015, 539. 143 Niemeier 2005 b, 4. 140 28 3.1.2. Miletos V- Myken Yerleşimi Plan 3: Miletos V planı (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) Miletos V tabakasından gelen Myken seramiklerinin tarihlenmesine göre, Miletos V Geç Hellas III A:1 ve 2 dönemlerinde yerleşim görmüştür.144 Miletos V mimarisine bakıldığında, Yunanistan’da bulunan çoğu yerleşimden daha iyi korunmuş bir Geç Hellas III A mimarisi ile karşılaşılmıştır. Yerleşimin tüm planı henüz anlaşılamasa da oldukça çok duvar kalıntısı bulunmaktadır. Bu duvarların bir kısmı kendi içinde gösterdiği bütünlükten dolayı ayrı ayrı mekanlar olarak gruplandırılmıştır. Bu mekanların bazılarının konut olduğu anlaşılmıştır. Her bir konutun arasında yaklaşık 1,5 m’lik bir boşluk bulunmaktadır. Bunlar küçük koridorlar ya da sokaklar olarak yorumlanabilir. Miletos V ile çağdaş Limantepe II 3 tabakasında benzer bir uygulama yapılmıştır. Limantepe’nin ilgili tabakasının mimari planına 144 Weickert 1957, 117. 29 bakıldığında bir cadde ve bu caddeye bağlı dar sokaklarla birbirinden ayrılan dörtgen planlı bitişik nizamlı yapılar görülmektedir.145 Çalışan ekip tarafından A evi ve B evi olarak adlandırılan evler (Eldeki çalışmada sırasıyla Mekân XV (Mekan Kartı VIII) ve Mekan XVI (Mekan Kartı VIII) olarak isimlendirilmiştir.) oldukça iyi korunmuştur. Fakat yerleşim planının tümüne bakıldığı zaman bu alanın müstakil konutlardan ziyade birçok birimden oluşan tek bir mekanın var olduğu düşünülebilir. Zaten Geç Hellas III döneminin genel mimari özelliklerine bakıldığında bu anlayışın hakim olduğu görülmektedir. V. yapı katında oldukça dağınık duvarlar göze çarpmaktadır (Resim 21). Q 340/615 plan karesi (Plan 5), 1959/1960 yılı kazı raporlarında kullanılan karelaj sisteminde H XIII plan karesine denk gelmektedir.146 Burada doğu-batı doğrultulu, birbirine paralel iki duvar parçası bulunmuştur. Bu duvarların D alanındaki (Resim 7) çağdaş duvarlarla bağlantılı olup olmadığı bilinmemektedir. Önceki yayınlarda A evi olarak bahsedilen dikdörtgen konut bölümü yani Mekan XV (Mekan Kartı VIII); ~7 x 10 m boyutlarındadır ve kazı ekibi tarafından Hiesel’in Oikos 2 tipi ile bağdaştırılmıştır.147 Fakat bu belirtilen yapının güneyinde ve doğusunda aynı döneme tarihlenen çeşitli duvarlar bulunmaktadır. Yapının doğusunda, doğu duvarına dik açı ile bağlanan 5 m uzunluğunda bir duvar bulunmaktadır. Yapının güneyinde ise doğu duvarı aksı üzerinde bulunan bir duvar kalıntısı daha bulunmaktadır. Tüm bu duvar kalıntılarına bütüncül bir değerlendirme yapılarak Mekan XV ismi verilmiştir. Eldeki çalışma kapsamında birleştirilen yeni yapının modeli, Hiesel’in Oikos 2 tipinden ziyade, Nichoria Unit IV-4 evi (Resim 22) ve Mykenai Ramp House’un da (Resim 23) dahil olduğu Çift Akslı Evler kategorisiyle benzerlikler göstermektedir. Mekan XV’te sıkıştırılmış toprak taban bulunmuştur.148 Mekanı oluşturan neredeyse her birimin ortasında yuvarlak şekilde ocak bulunmaktadır. Erkanal – Aykurt 2008, 226. Schiering 1959/1960, Ek 2. 147 Hiesel 1990, 69. 148 Schiering 1959/1960, 9. 145 146 30 Miletos V tabakasında üç ana tipte, sekiz farklı fırın bulunmuştur149 (Tablo 2). I. Tip150 şeklinde adlandırılan fırınlar, yuvarlak ya da oval planlıdır ve merkezi bir dikmeye sahiptir. Büyüklüğü ve planı göz önüne alındığında tek seferde yalnız bir tane büyük boyutlu kabı pişirme kapasitesine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Miletos’da şu ana kadar bu tipte dört örnek bulunmuştur.151 Daha önceki kazılarda α, şeklinde adlandırılan fırınlar (Resim 7) bu çalışmada sırasıyla F 1 ve F 4 olarak isimlendirilmiştir. Bu tip fırınlar Orta Tunç Çağı’ndan beri Yunanistan’da görülmektedir.152 Anadolu’da ise Miletos dışında Limantepe’de ve Panaztepe’de birer örnekle temsil edilir.153 II. Tip fırınlar, yuvarlak ya da oval formdadır. Bu tip fırınlar merkezinde dikme ya da basamak yerine bir çift pabuç şeklinde pişmiş toprak çıkıntıya sahiptir ve Miletos’da bir örnek ile temsil edilir. Benzer örnekleri genellikle Girit’te görülmektedir. Kocabaştepe’de bulunan seramik fırını da bu sınıfa dahil edilebilir.154 III. Tip fırınların temel planı dikdörtgendir. (Resim 24) Bu fırınların içinde birbirine paralel bir dizi ızgara bulunmaktadır. Bu, tipik Minos fırınıdır.155 Miletos V tabakasında mimari ile ilişkili üç tane insitu pithos ele geçmiştir. Bunlar 1959/1960 156 adlandırılmıştır. yılı raporunda Schiering tarafından α, ve olarak (Resim 7) Miletos V’in genel planına bakıldığında konut, depolama alanları ve işliklerin bir arada bulunduğu bir çömlekçi mahallesinden bahsedilebilir. Bu mahallede toplam Fırınlar ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. Streily 2000. Fırınlar için detaylı bilgi için bkz. F1 için “Schiering 1979,83-87 Res.1 Lev.13; Niemeier 1997a, 348352. Lev.142.” F2 için “Schiering 1959/60, 12-13 Lev.2-4.Fırın a.” F3 için “Schiering 1959/60, 12-13 Lev.13. Fırın b; Niemeier 1997a, 348 Lev.142” F4 için “Niemeier 1997a, 348 Lev.142-144; Niemeier 1997a, 222- 248. Res.38-40” F5 için “Niemeier 1997a, 349-352. Lev 142-145a; Niemeier – Niemeier 1997, 223-248. Res. 42-44 ” F6 için “Niemeier 1997a, 350 Lev.142; Neiemeier 1997, 224-248.” F7 için; “von Gerkan 1925, 75, Lev.7 (Tonkanal); Schiering 1955; Mallwitz 1955; Weickert 1957, 112-113 Res.15; Schiering 1959/1960, 12-31. (Fırın c)”. 151 Streily 2000, 174. 152 Greaves 2002, 81. 153 Streily 2000, 92. 154 Aykurt 2006, 113. 155 Gros – Zurbach 2012, 111–112. 156 Schiering 1959/1960, 12-13. 149 150 31 sekiz tane seramik fırını ve çok sayıda Geç Hellas III A seramiği ele geçmiştir.157 Buluntuların yoğunluğuna bakılarak Miletos’un o devirde çok güçlü bir üretim merkezi olduğu düşünülebilir. Benzer büyüklükte bir üretim merkezi de, dört tane fırın örneği bulunan Limantepe’dir.158 Miletos V tabakasına ait arkeolojik buluntular arasında Hellas kültürü öğeleri oldukça fazladır.159 Anadolulu seramik geleneği bu tabakalarda bütünün içinde oldukça az bir yer işgal etmektedir. Miletos V tabakasında bulunan seramikler temel tipolojilerine ve teknolojilerine göre dört ayrı sınıfta incelenir. Bunlar; Myken boya bezemeli (ithal ya da değil), Myken monokrom, “Red Wash Ware” ve bezemesiz seramiklerdir. “Red Wash Ware” ve bezemesiz seramikler Anadolu karakterlidir ve dönem seramiklerinin %10-15’ini oluştururlar. 160 “Red Wash Ware” stilinde görülen formların neredeyse tümü Beycesultan’dan bilinmektedir.161 Anadolu karakterli ve bezemesiz seramikler oldukça nadir olarak bulunan sepet kulplu çömleklerle temsil edilir. Bahsedilen tüm seramikler çark yapımıdır.162 Miletos V seramikleri üzerinde Mommsen’in yaptığı Nötron Aktivasyon Analizleri sonucu kilin Arkaik dönem Miletos’unun kullandığı kil yatağı ile aynı olduğu tespit edilmiştir.163 İçki kapları ikiye ayrılır. Bunlardan biri, Myken kulplu kâse ve kylikslerdir. Diğeri ise karinalı kaselerdir. Ele geçen seramiklerin yarısından fazlasının formu, kulpsuz karinalı kâsedir. Paralelleri Beycesultan’da görülür. “Red Wash Ware” seramiklerin %10 kadarı Myken içki kapları formlarında görülür.164 Bu formlar Myken monokrom seramiklerinde de görülmektedir. Büyük boyutlu kaplar ise sepet kulplu kâseler ve kraterler olarak ikiye ayrılır. Sepet kulplu büyük kaplar düz ağızları ve kulpları ile oldukça karakteristiktir.165 Paralelleri Beycesultan’da görülmektedir.166 157 Weickert 1957, 113. Bakır – Anlağan 1980, 88; Mangaloğlu-Votruba 2011, 46. 159 Kaiser – Zurbach 2015, 569. 160 Kaiser – Zurbach 2015, 570. 161 Kaiser – Zurbach 2015, 570. 162 Kaiser – Zurbach 2015, 570. 163 Niemeier 2002a, 25-28. 164 Kaiser – Zurbach 2015, 571. 165 Kaiser – Zurbach 2015, 557-579. 158 32 Kraterlerin Myken formlarından ayrılmasını sağlayan özellikler, kaburga şeklindeki kulplar, metalik özellikler ve karinalı profilidir. Aslında Beycesultan’da ele geçenlerle benzer olmasına rağmen kuzey Batı Anadolu Gri Seramik üretimleri ile daha çok benzerlik göstermektedir. Testiler ise gaga veya yonca ağızlı olabilir (20-30 cm yükseklikte). İki tip de Beycesultan’la paraleldir.167 Geç Hellas III A dönemi için bu kadar önemli bir merkez her zaman düşmana açık hedeftir. Bu dönemin yerleşimini çevreleyen bir sur duvarı da olmalıdır fakat varsa bile henüz bulunamamıştır. Miletos V yerleşimi büyük bir yangın tabakası ile sona ermiştir. Bu yangın tabakası da tarihsel olarak Kral Murşili II’nin Millawanda’yı tahrip etmesi ile ilgili olabilir. 168 Mellaart – Murray 1995, 40. Kaiser – Zurbach 2015, 573. 168 Niemeier – Niemeier 1997, 200-205. 166 167 33 Fotoğraf Şekil F1 Tip 1 İç Ölçüleri Çap: Yaklaşık 1 m Yakın Benzerleri Gouves Asine F2 Tip 1 Çap: Yaklaşık 0,90 m Erethria F3 Tip 1 Çap: Yaklaşık 1,05 m Kolonna Kirra Sparta Limantepe F4 Tip 1 Çap: Yaklaşık 0,90 m Panaztepe F5 Tip 2 Çap: Yaklaşık 1,20 m Gouves F6 Tip 3 Genişlik: 2,60 m Uzunluk: 2,75 m Stylos Boğazköy F7 Tip 3 Genişlik: 2-2,20 m Uzunluk: 3 m F8169 Tip 3 Genişlik: 3,70 m Uzunluk: 5 m Troia Tablo 2 Miletos V tabakasında bulunan fırınlara ait tablo. Graeve 2005, 209’da bu fırından bahsedilmiştir. Yine Athena Tapınağı’nın güneyinde, diğerleri gibi Geç Hellas A2’ye tarihlendirilmektedir. Roma dönemi duvarları ve Hellenistik dönem çukuru tarafından tahrip edilmiştir. Minos tipi fırınlara örnektir. Fırının güneyinde bulunan bir odada çömlekçinin kil deposuna rastlanmıştır. Geç Hallas III A 2 dönemine ait çok sayıda seramik buluntusunun yanı sıra daha fırınlanmadan önce üzerine bir bronz ok ucu saplanmış kase kaidesi de ele geçmiştir. Ayrıca pişmiş toprak boğa figürini de ele geçmiştir. Fakat fırınla ilgili herhangi bir fotoğraf ya da çizime ulaşılamamıştır. 169 34 3.1.3. Miletos VI Miletos’da Geç Tunç Çağı’nın son evresine ait yerleşimin yine büyük bir kısmı Athena Tapınağı’nın güneyindeki alanda yer almaktadır. Bu alanda savunma duvarı, konut yapıları ve magazinler bulunmuştur. Nekropolis alanı ise Athena Tapınağı’nın 2 km kuzeybatısında bulunan Değirmentepe’dedir. Plan 4: Miletos VI’ya ait plan (Haritanın işlenmemiş hali Niemeier 2005, Colour Plate 1’den alınmıştır.) 3.1.3.1. Myken Yerleşimi Athena Tapınağı’nın güneyindeki alanda Geç Hellas III dönemine ait duvar kalıntıları ortaya çıkmıştır. Plan 4’te görülen alanın en batısında bulunan mekan, tez kapsamında Mekan XVII (Mekan Kartı X) olarak adlandırılmıştır. Bu konut doğu-batı yönünde uzanmaktadır ve yaklaşık olarak 6 x 12 m boyutlarındadır. Sur duvarından 1.8 m güneyde yer alır. Mekan XVII’nin içi, iki büyük iki de küçük mekana ayrılmıştır. 35 Mekanın batı duvarı, konutun görünen sınırlarını aşacak şekilde güney yönünde uzanmaktadır. Mekan XX’de (Mekan Kartı XI) olduğu gibi bir koridor ile evin muhtemelen tahrip olmuş diğer kısmına bağlanıyor olabilir. Mekan XVII’nın (Mekan Kartı X) güneyinde bulunan Mekan XVIII diye adlandırılan alanda kuzeye ve doğuya doğru uzanan bir mekana ait duvar köşesi bulunmuştur. Fakat korunmuş olan ve bu duvarlarla bir bütünlük sağlayabilecek bir yapı bulunamamıştır. Mekan XIX da (Mekan Kartı XI) aynı Mekan XVIII (Mekan Kartı X) gibi bir konut yapısının korunabilmiş bir köşesidir. Doğu-batı doğrultulu bir duvara, güneyden dik açı ile bağlanan iki duvar parçasından oluşmaktadır. Mekan XX (Mekan Kartı XI) ise Miletos VI yerleşiminde bugüne kadar ele geçen en tüme yakın ve planı net anlaşılabilen konut yapısıdır. Mekan XVII (Mekan Kartı X) doğu-batı doğrultulu olmasına rağmen, bu konut Kuzey-güney doğrultulu uzanmaktadır.170 Batı, orta ve doğu olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Batı kısmı planının anlaşılabilmesi açısından çok önemlidir. Batı kısım, yaklaşık kare planlı üç odaya ayrılmıştır. Orta kısımda kuzey-güney doğrultulu ve 1.3 m x 10.7 m boyutlarında171 bir koridor, doğu ve batı kısmı birbirine bağlamaktadır. Doğu kısmının yalnızca güney doğu köşesi korunmuştur. Bu köşe ile beraber konutun boyutlarını hesaplamak mümkündür. Mekan XX (Mekan Kartı XI) yaklaşık olarak 12 x 13 m ölçülerindedir ve Myken kültürüne özgü bir plan tipi olan “Korridorhaus” şeklindedir.172 Bu dönemde artık konutlar gruplar halinde değil, müstakildir. Bu konutların benzerleri Troia VI’da da bulunmuştur. Hatta sur duvarına karşı konumu bile benzerdir. Bir kent planlamasının söz konusu olup olmadığını anlamak için henüz yeterli veri ele geçmemiştir. Konut alanlarının güney kısmında eldeki çalışma dahilinde F9 ismi verilen bir fırın ele geçmiştir. Fırının etrafında aynı döneme tarihlenen bir kaç duvar parçası da bulunmuştur. Fakat herhangi bir plan ya da bütünlük kurulabilecek kadar net değildir. 170 Hommel 1959/60, 36. Hommel 1959/60, 37. 172 Niemeier – Niemeier 1997, 197-198. 171 36 Bu dönemin seramikleri Geç Hellas III B ve C dönemlerine tarihlendirilmektedir. Miletos Argolis’ten seramik ithal etmesine rağmen kendisi de üretime devam etmektedir ve hatta Tryns’e, Müsgebi’ye ve Levant’a seramik ihracatı yaptığı anlaşılmaktadır.173 Anadolu açısından Geç Hellas III C seramiği oldukça nadir bulunurken bunu Miletosluların üretmiş ve ihraç etmiş olması, Miletos VI’nın önemli bir seramik üretim merkezi olduğunu göstermektedir. 3.1.3.2. Savunma Sistemi Miletos VI’ya ait ve yerleşimin büyüklüğünü anlamamıza yarayacak en önemli buluntu kuşkusuz sur duvarıdır. MÖ 14. yüzyılın sonu / 13.yüzyılın başında Miletos çok geniş bir sur duvarı ile çevrelenmiştir. Kuzey kısmı 1955-1957 kazı sezonunda ilk ortaya çıkartılan bölümüdür. 1959, 1963 ve 1966 yıllarında doğu, güney ve batı kısımları da açığa çıkartılmasına rağmen duvarların köşe noktaları bulunamamıştır. 1955 yılında E-F XIII plan karesinde (Resim 7) bulunan174 sur duvarının 70 m’den fazla kısmı ortaya çıkartılmıştır. Uzunluğu tahmini 1100 m’dir. Mee, bu duvarın yaklaşık 50000 metrekarelik bir alanı çevrelediğini düşünmektedir.175 Tarihleme, kesitte bulunan iki Myken vazosu sayesinde yapılabilmiştir. Bu vazolar, üzengi kulplu çömlek olarak adlandırılan tipik Geç Hellas III A.2-B dönemi seramikleridir.176 Sur duvarı şiddetli bir yangın tabakasının üzerine kurulmuştur. Miletos’taki Geç Tunç Çağı’na ait sur duvarının üzerinde ortalama 14 m aralıklarla yerleştirilmiş kare formlu dört tane bastion bulunmaktadır. Bu duvarda kerpiç kullanıldığına dair hiçbir kanıt bulunamamıştır.177 Temellere ait bloklar gnays kullanılarak inşa edilmiştir. 178 173 Greaves 2002, 86. Weickert 1955, 107. 175 Mee 1978, 135. 176 Mee 1978, 135. 177 Naumann 1974 ek harita. 178 Huxley 1960, 13-14. 174 37 Savunma sistemi hakkında birçok görüş vardır. Bastionlar birbirinden eşit uzaklıkta olduğundan, sur duvarının Myken kültürüne benzemediği, Hitit kökenli olduğu önerilmiştir.179 Kleiner180 Kıbrıs’taki Enkomi yerleşiminin prototip oluşturduğunu söyleyerek bu görüşü reddetmiştir. Voigtlander181 buna karşı çıkar. Enkominin tamamen farklı olduğunu ve Miletos’la arasındaki benzerliğin sadece topografiden kaynaklandığını önermektedir. Voigtlander182 bu sur duvarının kazamatlı duvar sisteminde yapıldığını, yani Hitit mimarisini yansıttığı görüşündedir. Naumann183 ve Tritsch184 Miletos’un savunma sisteminin iki farklı kültür öğesini de barındırdığını bu nedenle Ege ve Anadolu arasında bir köprü oluşturduğu görüşünü benimsemişlerdir. Kyklopik tarzda yapılan Mykenai ve Tiryns sur duvarları; büyüklük açısından Troia ve Boğazköy surları ile benzerdir. Miletos sur duvarı ise hem Kıta Yunanistan’daki Myken yerleşimlerinde görülen Kyklopik duvar örgü tekniğini hem de Hitit mimarlığından bilinen kazamatlı duvar örgüsünü birlikte barındırıyor olması açısından önemlidir. Hitit dünyasında kazamatlı duvar tekniği Boğazköy’den bilinmektedir.185 Ana kayanın düzeltilmiş yüzeyine oturtulan Boğazköy’deki sur duvarı, taş temel üzerine kerpiç bloklarla yükselen bir yapıya sahiptir. Bu sur duvarının yüksekliği yaklaşık 10 m’dir. Sur boyunca 30 m’de bir kare bastionlar yer almaktadır.186 İnşa edilen sur duvarı çift kazamatlıdır.187 İşlenmemiş ama özenli şekilde birleştirilmiş taşlardan, iç ve dış kısımları örülmüş, araları odacık şeklinde boş bırakılmıştır. Bu boşluklara işlenmemiş küçük doğal taşlar doldurularak, “sandık duvar” tekniği uygulanmıştır. Boğazköy’de 179 Mallwitz 1959/1960, 75. Kleiner 1969, 70-114. 181 Voigtlander 1975, 26-30. 182 Voigtlander 1975, 31-33. 183 Naumann 1974 ek harita. 184 Tritsch 1968, 130. 185 Niemeier – Niemeier 1997, 189-248. 186 Macqueen 2015, 73-192. 187 Gates 2003, 1-444. 180 38 bulunan bir vazo parçasında, sur duvarı resmedilmiştir. Bu betimlemede en üst kısım, kale mazgallarıyla süslenmiştir. Mykenai’den bilinen savunma sistemi 3-7 m kalınlığında bir duvar ve düzensiz aralıklarla yerleştirilmiş bastionlardan oluşmaktadır. Bastionların planları birbirinden farklıdır. Duvar üzerinde iki tane giriş kapısı yer almaktadır. Yaklaşık 30000 m²’lik bir alanı çevrelemektedir.188 Sur duvarı, topografyaya bağlı olarak şekillendirilmiştir. Tiryns’in189 savunma duvarı Myken kentleri içinde en korunmuş örnektir. Kyklopik teknikle örülmüş duvarların içinde odacıklar mevcuttur. Bastionlar Mykenai kentindekilerle benzerlik gösterir. 3.1.3.3. Myken Nekropolis Alanı (Değirmentepe Nekropolü) Miletos VI dönemine ait nekropol alanı olan Değirmentepe, Miletos Antik kentinin 2 km kuzeybatısında yer almaktadır. Nekropol alanı MÖ 2. bin yıl ile MS 1. bin yıl arasında kullanılmıştır.190 Öncelikle bu alan 1907 yılında Wiegand tarafından kazılmıştır. Nekropol alanında onbir tane tipik dromos ve stomionlu Myken mezarı olduğu bilinmektedir.191 Kazılardan sonra bu alanda yapılan teraslama işleminden sonra mezarlar büyük ölçüde tahrip edilmiştir.192 Mezar buluntusu olarak ele geçen ve Berlin’de bir dönem sergilenen seramiklerin Geç Hellas III B ve IIIC dönemlerine ait olduğu bilinmektedir.193 Bu seramikler İkinci Dünya savaşı sırasında kaybolmuştur.194 Sadece birkaçı yayımlanan mezar buluntuları arasında, dört tane kılıç (Resim 25), iki tane delikli mızrak ucu, iki gem ve çeşitli seramikler yer alır. Kılıçlar arasından 1 numaralı olanı Sandars’ın F tipinde, yani Ege kökenlidir. 2 ve 4 numaralı kılıçlara 188 Fields 2004, 24. Maran 2012, 7. 190 Akat-İslam – Aslan 2014, 377. 191 Mee 1978, 134. 192 Greaves 2002, 88. 193 Furumark 1941, 202. 194 Mee 1978, 133. 189 39 benzer örnekler, Tell es-Sa’idiyeh (İsrail), Ras Şamra (Ugarit), Alalah’tan bilinmektedir. 3 numaralı kılıç ise Hitit üslupludur (Resim 25). 195 1990-1997 yılları arasında kazı ekibinden Elke Forbeck eski kazı günlüklerinden yola çıkarak bu alanı yeniden değerlendirmiştir.196 Forbeck’in adlandırmasına göre D I mezarı, 1993 yılı yüzey araştırması raporlarındaki isimlendirme ile D 21197, Myken mezarıdır. D I mezarı Değirmentepe’nin doğu yamacındadır ve anakayaya oyulmuştur.198 Dromosu 3,20 m uzunluğunda, 1,45 m genişliğindedir.199 D II mezarı, A. Frickenhaus’un günlüklerindeki bir çizimden bilinmektedir ve Değirmentepe’nin doğu yamacında yer almaktadır.200 Weickert 1907 raporunda bu mezardan çok kısa bahsetmiştir.201 Bu mezar da aynı D I gibi soyulmuştur. Dromosun içi 2,40 m x 1,55 m’dir. Frickenhaus, dromosun içinde duvara oyulmuş üç tane niş olduğunu kaydetmiş. Bu nişlerden yalnız birinin içinde kemik parçaları bulunduğu için Frickenhaus, mezarın tekil gömü içerdiğini belirtmiştir. D IV isimli mezar, 1993 yılı yüzey araştırmasında D 23 olarak isimlendirilmiştir. (Resim 26). 2013 yılında kaçak kazı çukurlarının ören yeri bekçileri tarafından tespit edilmesi ile beraber bu alanda kurtarma kazısı başlamıştır. II numaralı mezar Geç Hellas III C dönemine tarihlenmektedir. Mezarın içinde üç kulplu, priform bir küp ile bulunmuştur202(Resim 27). Bu form, Rodos-Apollonia ve Astypalaia kökenlidir.203 Mountjoy’a göre Geç Hellas IIIC’nin Erken Dönemi’ne tarihlenmektedir.204 Kulpların arasında yer alan ve “melez çiçek” olarak adlandırılan zikzaklarla bağlantılı çok saplı spiral bezemeler özellikle Kos ve Miletos’un tipik desenleridir.205 Yatay bantlarla beraber tasvir edilen spirallerin altında çift yüzlü baltayı andıran bir tasvir de 195 Sandars 1963, 117-153. Forbeck 1998, 55. 197 Forbeck 1998, 3. 198 Forbeck 1998, 51. 199 Forbeck 1998, 51. 200 Forbeck 1998, Res. 18,5. 201 Forbeck 1998, 52. 202 Akat-İslam – Aslan 2014, 382. 203 Mountjoy 1998b, 54. 204 Mountjoy 1998b, 55. 205 Mountjoy 1998b, 54. 196 40 bulunmaktadır. Tabanda geniş ağızlı bir kalathos ele geçmiştir (Resim 28).206 Halka kaideli bu kalathoslar Geç Hellas IIIB ve IIIC dönemlerinde görülmektedir.207 Değirmentepe’den ele geçen aynı form ve benzer desendeki diğer bir kalathostan yola çıkarak, bu formu ve motifi MÖ 1300-1130 yılları arasına tarihlendirmek mümkündür.208 Mezar içerisinde dağılmış halde ulaşılan insitu durumunda olmayan kemikler, mezarın antik dönemde soyulmuş olabileceğini düşündürse de altın takı parçalarının ve küpelerin ele geçmesi mezarın soyulmamış, doğal afetler sonucu tahribata uğramış olabileceğini akla getirmektedir.209 Dromosta döneminin özelliklerini yansıtan küçük boyutlu seramik buluntular, taş duvarın parçaları ve bir kalathosun parçalarına ulaşılmıştır.210 2014 yılında Milet müzesinin bu alandaki kurtarma kazıları devam etmiş ve tholos planlı bir Myken mezarı daha bulunmuştur.211 G6c olarak isimlendirilen yarım daire planlı odanın ikinci kullanım döneminde tamamen değiştirilmiş olduğu anlaşılmıştır. Değişmiş olan kuzeydoğu köşesi hariç Myken’e özgü tholos plan şemasını algılamak yine de mümkündür. Odanın uzun yıllar boyunca kullanılmış olması tabanın birkaç kez değiştirilmesine yol açmıştır. G6c mezar tabanının uzun dikdörtgen döşeme tuğlaları ile kaplı olduğu tespit edilmiştir. Fakat mezarın diğer bölümlerinde olduğu gibi bu zemin döşemesi de kaldırılmıştır.212 Akat-İslam – Aslan, 2014, 382. Mountjoy 1998b, 55. 208 Mountjoy 1998b, 54. 209 Akat-İslam – Aslan, 2014, 383. 210 Akat-İslam – Aslan, 2014, 382. 211 Akat-İslam – Aslan, 2015, 105. 212 Akat-İslam – Aslan, 2015, 105. 206 207 41 3.2. DİDYMA Didyma Antik kenti bugün Aydın ili Didim ilçesi Yeni Hisar Mahallesi sınırları içinde yer almaktadır. Modern Didim sınırları içinde çeşitli dönemlerde Tavşan adası, Saplı Ada, Panormos Limanı ve Apollon Tapınağı çevresinde kazı ve yüzey araştırmaları yapılmıştır. Bu araştırmaların bazıları hala devam etmektedir. 3.2.1. Apollon Tapınağı ve İoranda Civarı Didyma; Karya ve İonia sınırında yer almaktadır. Yöreye ait bu isim, tez kapsamında incelenen dönemden sonra, İonialı göçmenlerin bölgeye gelmesiyle verilmiştir. İonlar gelmeden önce bu bölge antik kaynaklarda görüldüğü üzere Karya kontrolünde olduğu bilinmektedir ve bu bölgede Karya gelenekleri ön plandadır. İdyma, Kibyma, Sidyma gibi Karca isimlerle benzerliğinden dolayı Didyma isminin Karca olma ihtimali de vardır.213 Didyma Apollon Tapınağı’nın koruyuculuğunu üstlenmiş olan Brankhos ailesi Karyalıdır. Bu durumda Didyma aslında Karyalı bir gelenekle kurulmuş olmalıdır. Pausanias, Didyma’nın kutsal alan olarak kullanılmaya başlamasını İon kolonizasyonundan önceye tarihlemektedir. Brankhos'un vadilerinden Troia’ya gelen Karyalılardan214, Brankhos ülkesinden gelerek Argonautlara katılan Erginos’tan215 ve Neileus’un önce Didyma’ya danışıp sonra Miletos’a yerleştiğinden216 bahseden diğer antik kaynaklar da bulunmaktadır. Apollon Tapınağı’nın birinci evresi ile ilişkili yapının Geç Geometrik Dönem’de yapıldığı saptanmıştır. Tapınağın doğusunda Protogeometrik Dönem seramikleri 213 Fontenrose 1988, 3-5. Quintus Smyrnaius 1. 283; Greaves 2002, 145. 215 Orpheus Argonautika 152-153; Greaves 2002, 145. 216 Tzetzes; Greaves 2002, 145. 214 42 bulunmasına rağmen, mimari bir kalıntıya rastlanamamıştır.217 Bugüne kadar Didyma Apollon Tapınağı’nda ele geçen en erken buluntulardan birisi şerit bezemeli bir Myken kyliks ayağıdır (Resim 29). Bu kyliks parçası Apollon Tapınağı’nın güney-batı köşesinde 1962 senesi kazıları sırasında ele geçmiştir. Bu parça Didyma Apollon Tapınağı ve çevresinde bu güne dek ele geçen ve bilinen tek Myken buluntusu olmasıyla da dikkat çeker.218 Diğer bir erken buluntu ise tapınağın güney-batı kısmında Arkaik tapınak ile ilişkili mimariyi ve tabakaları tespit etmeye dönük açılan sondajlar sırasında 2004 yılına ait “J” sondajından ele geçen bir seramik parçasıdır. Bu sondajın 7. tabakasında Geç Minos III A Dönemi’ne tarihlenen, 04-37-1 kazı envanter numaralı, bir kâseye ait ağız parçası ele geçmiştir219 (Resim 30). Kâsenin fotoğrafları ve çizimleri henüz yayımlanmamıştır. Cidarı yaklaşık 1 ile 1.5 mm’dir. Kâsenin ağız kısmında dış yüzeyinde yaklaşık 1.7 cm kalınlığında yatay firnis bant bulunmaktadır. Bandın altında sanki bir spiralin ucunu andıran bir bezemenin küçük bir parçası gözükmektedir. Parçanın içinin firnisli olduğu anlaşılmaktadır. Prof. Dr. Helga Bumke başkanlığında yürütülen Didyma Kazılarına bağlı olarak 2013 yılından itibaren E. Ü. Edebiyat Fakültesi’nin desteklediği bir araştırma projesi başlatılmıştır. Bu proje, Didyma Apollon Tapınağı ile Miletos kenti arasındaki Kutsal Yol'un, Didyma Apollon Tapınağı’na bağlantısını araştırmak amacıyla, Doç. Dr. Hüseyin Cevizoğlu başkanlığında yürütülmektedir. Proje kapsamında çeşitli sondajlar açılmıştır220 (Resim 31). Ana kayaya kadar kazılan bu sondajlarda ve Didyma'nın farklı alanlarında farklı dönemlerde açılan diğer sondajlarda da Minos ya da Myken kültürüne ait hiç bir buluntuya rastlanmamıştır. Bu sondajlarda ele geçen seramik buluntuların en erkeni Erken Arkaik Dönem’e tarihlenmektedir. Sondajlara ait kesit çizimlerinde de (Resim 32 ve Resim 33) görüldüğü üzere Erken Arkaik Dönem seramiklerinin bulunduğu tabakalardan daha eskiye giden bir kültür tabakası bulunamamıştır. 217 Akurgal 2000, 382-385. Schattner 1992. 219 Slawisch 2013, 54. 220 Detaylı bilgi için; Cevizoğlu 2018, 57-73. 218 43 Didyma Apollon Tapınağı ve çevresinde açılan sondajların hiç birinde Geç Tunç Çağı’na ait mimari bir kalıntıya rastlanmamıştır. Şu ana kadar yalnızca bir Minos ve bir de Myken seramik kap parçası ele geçmiştir. Bu, Geç Tunç Çağı’na ait bir yerleşimin olup olmadığı konusunda kesin sonuçlar veren bir bilgi değildir. Yaklaşık 16 km kuzeyde yer alan Miletos’ta, yaklaşık 60 km doğuda Çine-Tepecik Höyük’te, 31 km güneyde yer alan İasos’ta Myken etkili buluntulara yoğun şekilde rastlanırken, Didyma ve çevresinde henüz bulunamaması oldukça düşündürücüdür. 3.2.2. Kömür Adası- Teikhiussa Teikhiussa yerleşimi Aydın ili Akbük ilçesinde yer almaktadır. Thukidides, Teikhiussa adından bahsetmiştir.221 Thukydides’in tarif ettiği lokasyona göre Teikhiussa, İasos Körfezi’nde ve Miletos’un güneyinde yer almalıdır. Yeri tespit edilen ada, günümüzde doğal birikinti sonucu kara ile birleşmiştir. Karayla ince bir bağlantısı bulunan adacığın üzerinde ilk olarak Voigtlander bazı izler tespit etmiştir.222 Bu izler deniz dalgalarının kara parçasını aşındırması sonucunda gün yüzüne çıkmıştır. Voigtlander bu kalıntıları Minos duvarları olarak adlandırmıştır.223 Kömür Adası, Erken Tunç Çağı’ndan beri iskân görmüştür. Kömür Adası’nda bulunan ve Voigtlander’in tarihlemesine göre Orta Tunç Çağı sonuna tarihlenen on tane Minos konut yapısı vardır. Eski Teikhiussa 1,5 hektarlık bir alanı kaplamakta ve adanın doğu yamacında yer almaktadır. Suların yükselmesi ile konutların büyük bir bölümü, kısmen denizin altında kalmış olsa da Minos dönemi sivil mimarisi hakkında bilgi vermesi bakımından önemlidir. I Numaralı Evin (Mekan Kartı I) yalnızca kuzey duvarı ayakta kalabilmiştir.224 Yaklaşık olarak 0,60 m genişliğinde yapılmış olan su basmanı evin dış duvarını belirtmektedir. II Numaralı Evin (Mekan Kartı I) 3 odası bulunmaktadır. Bu odalar birbiri ardına yerleştirilmiştir. Evin girişinin nereden olduğu belli değildir. 2. oda 15 m uzunluğunda ve yamuk bir plana sahiptir. Buluntular yorum 221 Thukydides 8.26. Voigtlander 1985, 251. 223 Voigtlander 1985, 253. 224 Voigtlander 2004, 116. 222 44 yapabilmek için oldukça azdır. 2. odanın güney kısmı tahrip olmuş ya da hiç var olmamıştır. Voigtlander225 güney kısımdaki dördüncü duvar bulunamadığı için bu alanın güneye açılan bir loca ya da üzeri açık bir avlu olduğunu düşünmektedir. 2. odanın zemininde açık gri kristalimsi bir kül tabakası bulunmuştur. Voigtlander 2004 yılında226 bu küllerin açık renkte olması nedeniyle ve mekanın dördüncü duvarı olmadığı için başka bir yerden rüzgarın etkisiyle bu alana dolduğunu düşünmektedir.227 2009 yılında ise Thera patlaması sonucu Batı Anadolu kıyılarına gelen tephra olduğunu söylemektedir.228 II numaralı evin 3 numaralı odası konut yapısının en kuzeyinde yani deniz tarafından en çok tahrip edilen bölümündedir. II numaralı evin dış duvarlarının batı kısmında iki tane pithos bulunmuştur. Konutun batısında III numaralı ev yer almaktadır. Bu iki evin arasında bir sokak, sokağın tam ortasında da bir kanal bulunmaktadır.229 III numaralı evin (Mekan Kartı II) yalnızca doğu duvarı korunabilmiştir. IV numaralı ev (Mekan Kartı II) yukarıda bahsedilen tüm evlerden daha güneyde yer alır. Bu ada üzerinde planı en çok anlaşılabilen yapıdır. Doğu-Batı doğrultulu evin genişliği 8,30 m, uzunluğu 14 m’dir.230 Doğu tarafında yer alan mekan “Oda 1” olarak adlandırılmış ve kısmen tahrip edilmiştir. Bu alanın ortasında üç tane dikme deliği bulunmaktadır. Dikme delikleri nedeniyle, bu alan avlu ve sundurma olarak düşünülmektedir. Avlunun ortasında bir monolit bulunmaktadır. 1 numaralı odanın batısında, 2 numaralı oda ve 3 numaralı oda yan yana bulunmuştur. 2 numaralı oda 4,55 m x 5,90 m ölçülerindedir. Ortasında 1 m çapında kül dolu bir ocak yer almaktadır. Aynı odadan bir pithos da bulunmuştur. Bu odanın iç duvarları sıvalıdır.231 Güney duvarın iç yüzünde yarım metre genişliğinde ve 4 numaralı odaya kadar uzanabilecek, kerpiç bir seki bulunmuştur. Şayet 2 numaralı odanın üzeri kapalı olsaydı, çatıyı tutacak dikmeler bulunmalıydı ya da zeminde, dikmelerin yerleştirildiği yuvalar görülmeliydi. 225 Voigtlander 2004, 116. Voigtlander 2004, 117. 227 Voigtlander 2004, 116. 228 Voigtlander 2009, 115. 229 Voigtlander 2004, 117. 230 Voigtlander 2004, 117. 231 Voigtlander 2004, 118. 226 45 Fakat Voigtlander232 mekanın üstünün kapalı olduğunu ileri sürmektedir. 3. odanın kuzey duvarı mekanın içine doğru dağıldığı için boyutları ve işlevi anlaşılamamaktadır. Bu odadan da bir tane pithos ele geçmiştir. V numaralı ev (Mekan Kartı III) IV numaralı evin hemen kuzeyinde yer almaktadır. Ölçüleri ve plan şemaları neredeyse aynıdır. Doğuda bulunan sundurma ve avlu, girişi belirtmek için yapılmıştır. Avlunun batısındaki korunmuş tek mekan 3 numaralı odadır. Bu odanın içinden konut alanını anlamaya yardımcı in situ malzeme grubu bulunmuştur (Üst seviye: 0.05- Alt seviye: 0.20 m). Buluntu grubunun içinde, gnays öğütme taşı ve IV numaralı evin 3. odasından ele geçen pithosun yakın benzeri ele geçmiştir. V numaralı ile VI numaralı konut arasında genişliği 1.85 m ile 2.60 m civarında değişen bir sokak bulunmuştur.233 VI ile VII numaralı konut arasında 4 m genişliğinde bir alan görülmektedir. Burası ya sokak ya da dış avlu olarak değerlendirilmelidir. V numaralı evin toprak tabanının üstünde, on bir tane tüm kap ve bir öğütme taşı yer alır. VI numaralı konutun (Mekan Kartı III) planı belli değildir. V ve VI numaralı evlerin ikisinin de güney dış duvarının sokağa bakan kısmında bir banket bulunmaktadır. VI numaralı evin odalarının işlevi buluntuların eksik olmasından dolayı belli değildir. Korunan yaklaşık ölçüleri 16,40 m x 7.80 m' dir. Ev VI ve VII'nin arasındaki toprak yığıntısında bulunan iki seramik kap, aynı V numaralı konutun seramikleri gibi Geç Minos Ia evresine tarihlenir.234 VII numaralı konut (Mekan Kartı IV) 0.80 m uzunlukta bir bankete sahiptir. İki odaya sahip konutun 2 numaralı oda at nalı şeklindedir ve 3.45 m ile 2.65 m arasında değişen ölçüye sahiptir. Doğu kısımda bir oda daha bulunmaktadır ama tahrip olmuştur. VI ve VII. evlerin arasındaki sokakta, gri toprağın kırmızımsı sarı killi tabakasının altında in situ şekilde iki vazo ele geçmiştir. Bunların biri sepet kulplu çanak şeklinde, diğeri ise “light on dark” üsluplu bir kaptır.235 VIII numaralı konut (Mekan Kartı IV) VII numaralı konutun kuzeyinde yer almaktadır.236 Doğu kısmı tamamen tahrip olmuştur. Korunan bir duvarı 232 Voigtlander 2004, 118. Voigtlander 2004, 118. 234 Voigtlander 2004, 119. 235 Voigtlander 2009, 115. 236 Voigtlander 2004, 121. 233 46 bulunmaktadır. IX numaralı alanın (Mekan Kartı V) düşünülmektedir. 237 da konut işlevi gördüğü Çok fazla duvarı korunamadığı için net bir plan göstermez. 5 m’den daha dar bir avluya sahip olduğu düşünülmektedir. II. konutun 1. odası gibi 0,55-0,75 m kalınlığında duvarlardan oluşmaktadır. Yaklaşık 20 m2 bir odası vardır. X numaralı alan (Mekan Kartı V) diğerlerinden farklıdır. 238 Teikhiussa’dan ele geçen seramikler üzerinde güney Ege etkileri açıkça gözlemlenmektedir. Teikhiussa halkının bu seramikleri üretmek yerine ithal ettiği düşünülmektedir. Kapalı kapların bir kısmı “light on dark” üsluplu yatay ya da dalgalı çizgili bezemelere sahiptir. Açık kapların tümü kırmızı astarlı ince cidarlı seramiklerden oluşur. Boyasız kapların tümü perdahlıdır ki bu tür seramiklerde form ağızdan kulplu testi şeklindedir. Thera’dan ele geçen Linear A yazıtlı bir testi de ağızdan kulplu formda ve aynı bezemeye sahiptir.239 Buna ek olarak konik kâseler, açık kaplara ait parçalar, büyük boyutlu kapalı kapların korunmuş alt kısımları ele geçmiştir. Bunlara ek olarak hybrid bir kap da bulunmuştur. Hybrid kabın bir yatay iki dikey kulbu ve üç ayağı vardır. Üzerinde bezeme olarak iki tane yatay kabartma bant bulunur. Bu form Keos’tan bilinmektedir. Tüm bu seramik buluntular sokakların ve evlerin tabanından ele geçmiştir. Bu sebeple seramikler mimariyi Geç Minos I A Dönemi’ne tarihlemektedir. Ada üzerinde yapılan araştırmalar sonucunda insan ya da hayvan kemiğine rastlanmamıştır. Herhangi bir yıkım veya yangın izi de yoktur.240 3.2.3. Tavşan Adası Tavşan Adası Didim'in 10 km kuzey batısında, günümüz kıyı çizgisine 80 m uzaklıkta yer almaktadır. Adanın konumu yakınlarındaki Mykale, Samos, Agatonissi, Patmos, Kalymnos gibi adalardan günübirlik yolculuk yapılacak kadar yakın bir mesafededir. Bu da Orta ve Geç Tunç Çağı’nda adanın stratejik önemini arttırmaktadır. Ada 100 m x 50 m boyutlarında ve 8 m yüksekliktedir. Orta-Geç Tunç Çağı'nda adanın 237 Voigtlander 2004, 122. Voigtlander 2004, 122. 239 Marinatos 1971, Res. 23; Voigtlander 2009, 111. 240 Voigtlander 2009, 114. 238 47 karayla bağlantısı vardır.241 Tavşan Adası’nın kuzeyinde ve güneyinde bulunan iki koy, denizcileri fırtınadan koruma imkanı sağlamıştır. Ayrıca S. Chryssoulaki’nin Tip C diye adlandırdığı karakteristik bir Girit limanı da bulunmaktadır. 242 TA7 Osmanlı Dönemi’ni, TA6 Geç Antik/Bizans Dönemleri’ni, TA5 Arkaik Dönemi, TA4 Geç Girit Sarayları Dönemi’ni, TA3 Girit Eski Saraylar Dönemi’ni (Milet III ile çağdaş), TA2 Erken Tunç Çağı’nı, TA1 Kalkolitik Dönemi temsil etmektedir. Adanın güney-doğu kısmında TA4 yani geç Girit Sarayları Dönemi’ne ait bir konut mimarisi ele geçmiştir (Resim 34). Bu yapı, iki katlı tipik Güney Ege mimarisine sahiptir. 15,5 m x 15 m ölçülerinde kare bir plan gösterir. Taş olan giriş kısmında atölyeler ve magazinler bulunmaktadır. İkinci katı ise kerpiçten yapılmıştır. Bu yapı medcezir sonucu tahribata uğramıştır.243 Yapının duvarları içi boş ve 60 cm genişliğinde doğrudan anakaya üzerine oturtularak örülmüştür. Birkaç yapı evresi geçirmiş olan duvarlar denizden içeriye doğru, doğu-batı yönünde uzanmaktadır. Duvar örülürken harç gibi bir malzeme kullanılmıştır. Bu harcın içine kil, taş parçaları ve yanmış tuğla parçaları bulunmaktadır. Yapının içinde iki tane depolama alanı vardır. Zemini sıkıştırılmış kil tabandan oluşmaktadır. Girit'te ve adalarda benzer büyüklükte ve formda evler karşımıza çıkmaktadır. Arkeolojik buluntular Anadolu özellikleri göstermez. Miletos'ta olduğu gibi malzeme, ya Minos taklidi yerel üretim ya da ithaldir.244 Güney Girit'te yer alan Messara Ovası kökenli buluntular çok sayıda ele geçmiştir. Sayısız konik kâse, tipik pişirme kapları, Doğu Yunan amphoraları, karinalı kâseler ve Minos kabartmalı kâselerinin iyi kille yapılmış taklitleri ele geçmiştir. Bazı vazoların üzerine pişirme işleminden önce Lineer A yazısı işlenmiştir.245 Kuzey odaların birisinde 2010 yılında seramik deposu bulunmuştur. Bu depoda birçok tüm kap ve bir büyük hybrid vazo ele 241 Bertemes 2013, 191-209. Chryssoulaki 2005, 77-90. 243 Furtwängler 2011, 32. 244 Furtwängler et al. 2012, 157. 245 Bertemes 2013, 201. 242 48 geçmiştir. Buluntular ışığında seramik deposu Girit Geç Minos Ia yani Milet IV A dönemine tarihlendirilmektedir.246 Tavşan Adası’nda Minos yerleşiminden sonraya tarihlenen başka bir kültür tabakası bulunamamıştır. 246 Bertemes 2013, 191. 49 3.3. ÇİNE - TEPECİK HÖYÜK Höyük, Aydın il merkezinin güneyinde Çine ilçesinin 5 km batısında yer alır. Çine Çayı’nın 1 km doğusunda bulunan höyük 120 x 40 m boyutlarında olup 9 m yüksekliktedir. Höyük aslında 1995 yılında Engin Akdeniz'in yaptığı yüzey araştırmaları sonucunda saptanmıştır. Daha sonra 2004 yılında Sevinç Günel tarafından kazılmaya başlamıştır. 3.3.1. Orta Tunç Çağı Çine-Tepecik Höyük'te Orta Tunç Çağı, II 2a-b evreleri ile temsil edilir. Orta Tunç Çağı’na ait kalıntılar höyüğün batı ve güney-batı alanlarında açığa çıkmıştır (Resim 35Hata! Başvuru kaynağı bulunamadı.). M-12 açmasında mimari nitelikte olmayan taş döküntünün altında yoğun küllü beyaz toprak gözlemlenmiştir. Küllü toprağın güney-doğusunda bir mezar bulunmuştur. İskeletin hemen kuzeyinde ise döşeme kalıntısı açığa çıkartılmıştır. Bu döşeme M-13 ve N-13 açmalarında tespit edilen döşemenin devamı niteliğindedir. Döşeme üzerinden gelen seramikler Orta Tunç Çağı geleneklerini yansıtmaktadır. Fakat mezar (G 4) Hellenistik Dönem’e tarihlendirilmektedir. 247 N-13 ve N-12 açmalarını kapsayacak şekilde çakıl taşından bir döşeme bulunmuştur. Bu taş döşeme bir duvar tarafından sınırlandırılmaktadır. Taş döşeme ve duvar burada iki evreli bir yapılaşmanın olduğunu gösterir. 248 Üst evre döşeme taşları Orta Tunç II 2a’ya, alt evreye ait çakıl taşlı döşeme ise Orta Tunç II 2b'ye aittir.249 Tabanın üstünden duvar ve döşeme kalıntısının güneyinden kırmızı renkte kerpiç bulunmuştur. Kerpicin altında 2 m çapında belirgin bir yuvarlak oluşturan beyaz sert bir taban tespit edilmiştir. Beyaz tabanın etrafı kerpiçle sınırlandırılmıştır. Bu beyaz tabana 247 Günel 2007, 74. Günel 2006, 239. 249 Günel 2007, 79, Çizim 3. 248 50 benzer yuvarlak başka bir taban da aynı alanda tespit edilmiştir. 250 Seramik buluntuları arasında tek kulplu ince cidarlı ve konik gövdeli fincanlar bulunmaktadır. Açmanın kuzey kısmında Orta Tunç Çağı II. 2b evresine benzer, büyük boyutlu derin bir erzak kabı ele geçmiştir. 251 Bu kap ters şekilde bulunmuştur. Bu kabın çevresinde pithos parçaları ve büyükbaş hayvan kemikleri in situ olarak bulunmaktadır. Hepsi II 2b evresine aittir.252 N-14 açmasında da N-12 ve N-13'te bulunan taş döşemenin devam ettiği görülmüştür. Bu döşemenin üzerinden spiral bezeli, konik gövdeli bir ağırşak ve ağırlıklar ele geçmiştir.253 İ-12 açmasında kuzey-güney doğrultulu yaklaşık 4 m uzunluğunda ve 0.25-0.30 m kalınlığında düzensiz taşların oluşturduğu bir duvar uzantısı vardır. Bu duvara ait 0.30 m x 0.10 m boyutlarında düzgün yüzeyli bir taş girişteki eşik taşı olarak düşünülmektedir. Bu duvarın güney kenarına bitişik şekilde duran erzak kabının bir kısmı korunmuştur. Daha alt seviyelerde dere taşlarından yapılmış bir taban, bu taban üzerinde pithos parçaları ve yanmış durumda ele geçen buğday taneleri bulunmuştur. Bu alanın bir depo yapısı olduğu kesinleşmiştir. J-11 ve 12 açmaları arazinin eğiminin belirgin şekilde arttığı bir alandır ve bu alanda antik dönem tahribatı geçirmiş bir yapı kalıntısı bulunmaktadır. Bu yapının mimarisi konusunda kesin bir şey söylemek zordur. Fakat ele geçen seramik buluntular önemlidir. Testi, fincan, kâseler ve hayvan biçimli plastik eklentili kap parçaları bulunmuştur.254 Ayrıca aynı alanda pişmiş toprak figürinler,255 kült eşyaları olarak tanımlanan buluntular bir kült alanına işaret ediyor olabilir. 250 Günel 2006, 239. Günel 2007, 79, Res. 3. 252 Günel 2007, 79. 253 Günel 2007, 80 Çizim 6,1. 254 Günel 2009, Res. 6-7. 255 Günel 2009, Res.8. 251 51 M-12 açmasında yarısı korunmuş dik durumda bir pithos ele geçmiştir. Bu pithosun silo işlevi gördüğü düşünülmektedir.256 Pithosun dip kısmı kerpiç dolguya oturtulmuştur. M-12 açmasında 57.60 m seviyesinde bir çömlek mezar tespit edilmiştir. Bebek mezarı olduğu tespit edilen tek kulplu testi mezar Thera patlamasıyla ilişkili küllü alan üzerindedir. 257 K-12 açmasından seramiklerin yanı sıra Orta Tunç Çağı'nın başına tarihlenen üzeri çizi bezeli ya da bezesiz konik formlu ağırşaklar258 ve üzeri çizi bezeli bir boncuk ele geçmiştir. Höyük üzerinde Orta Tunç Çağı tabakalarında yer alan kalın bir kül tabakası takip edilmiştir. Kesitte oldukça belirgin olan bu küller Viyana Atom Enstitüsü'nde incelenmiş, Thera patlamasıyla ilişkili olduğu ortaya çıkmıştır. 259 Çine-Tepecik höyüğünde bulunan Orta Tunç Çağı’na tarihlenen seramik grupları kırmızı ve devetüyü astarlı yerel seramiklerdir. En yaygın formlar konik gövdeli dışa doğru kalınlaştırılmış ağızlı kâselerdir. Bunların yanı sıra S profilli tek kulplu fincanlar, pithoslar ve çeşitli depolama ve erzak kapları da ele geçmiştir.260 3.3.2. Geç Tunç Çağı Stratigrafik olarak II 1 kültür tabakası ile temsil edilen Geç Tunç Çağı kalıntıları, yerleşimin güney ve doğu kısımlarında açığa çıkartılmıştır.261 II 1 a ve II 1 b olarak iki alt evreye ayrılmış olan 262 bu yerleşimde yangın tahribatı izleri açıkça gözlemlenmiştir. Sura ait kule yapılarında ve depo yapılarının üzerinde kalın siyah bir kül tabakası görülmüştür. Ayrıca buluntular üzerindeki yanık izleri de yangınla gelen bir tahribatın varlığından bahsetmeye yetecek kadar kanıt oluşturmuştur. 256 Günel 2011a, Res.8. Günel 2015, 205. 258 Günel 2010a, Res.11-14. 259 Günel 2014a, 290. 260 Günel 2007, 73. 261 Günel 2014b, 246. 262 Günel 2010a, 28. 257 52 Geç Tunç Çağı yerleşmesinin son evresine ait mimari kalıntılar arasında sur duvarı ve depo kalıntıları yer almaktadır (Resim 36).263 Savunma sistemi kuzey-doğu / güney-batı doğrultusundadır. 41 m uzunluğundadır ve 2.17-2.20 m arasında değişen duvar kalınlığına sahiptir. Sur duvarının iç ve dış yüzleri iri boyutlu taşlardan yapılarak bir kabuk oluşturulmuş, küçük taşlarla da içi doldurulmuştur. Kare planlı kulelerle desteklenmektedir. 20.04 m aralıklarla yerleştirilmiş264 kulelerden, şu ana kadar iki tanesi açığa çıkartılmıştır. Kuleler kare planlı ve bir kenarı 6.30 m'dir. Kuzey doğuda bulunan kulenin içinde, küçük taşlar içeren yanık toprak ortaya çıkmıştır. Ayrıca tekne biçimli bir kap in situ şekilde bulunmuştur.(Resim 37) 0.74 x 0.50 m boyutlarındaki tekne biçimli kap ve mimari buluntular Geç Tunç Çağı II 1 Dönemi’ne tarihlenmektedir.265 Savunma sistemi Miletos’la paralellik göstermemektedir. Miletos’taki sur duvarının bastionları yalnızca dışarıya doğru çıkıntı yaparken, Çine-Tepecik’te bulunan bastionlar hem içe hem dışa çıkıntı yapmaktadır. Miletos’taki savunma sistemi, Çine’de bulunan sur yapısından çok daha kalın ve güçlü bir örgüye sahiptir. Çine- Tepecik höyükte bulunan savunma duvarına bakılarak, Miletos kadar büyük bir yerleşimi çevrelemediği düşünülebilir. Geç Tunç Çağı’na ait kalıntılar arasındaki depo yapılarının mimari yapısı farklı boyutlardadır. Bu depolardan ilki (Y1) İ 11 açmasında sur duvarının iç kısmında kuleye yapışık olarak inşa edilmiştir. 3.50 x 2.00 m boyutlarında, dikdörtgen planlı küçük ve tek bir mekandan oluşan bir plan göstermektedir. Duvarları yaklaşık 0.45-0.50 m arasında değişiklik göstermektedir. Bu yapının tabanı yanmış ağaç ve kerpiç parçaları ile beraber seramik kaplarla kaplıdır. Buluntular malzeme, form ve teknik açıdan farklılık göstermektedir. İnce cidarlı seramikler, günlük kullanım kapları, üzengi kulplu Myken kapları (Resim 38), farklı ebatlardaki sığ tabaklar bir arada ele geçmiştir. 266 Sığ 263 Günel 2010b, 35. Günel 2010a, Foto. 1. 265 Günel 2009, 463. 266 Günel 1999b. 264 53 tabaklar, S profili yapan bir kâse ve bu kâse içinde yanık toprakla dolmuş yuvarlak gövdeli bir çanak gibi MÖ 2.bin yıla ait karakteristik kaplar bulunmaktadır.267 Tek renkli bir Myken amphorası, bej üstüne iç ve dış yüzeyi ile ağız kenarının üzeri kırmızı bant bezeme ile süslü olan kulplu geniş bir kâse, Myken kültürünün yerli üretimine ait seramik örneklerini yansıtmaktadır. Aynı mekanda birden çok üzengi kulplu kap bulunmuştur. Bunlardan ilkinde, ince nitelikli ve yeşilimsi bej renkte hamur, omuz kısmında çevresi noktalı konsantrik daireler görülmektedir.268 Diğer üzengi kulplu kap, bej krem renkte, ince cidarlı ve Furumark tipolojisinden bilinen bir şekildedir.269 Diğer bir üzengi kulplu kap da Myken karakteristik bezeme stilindedir. Omuz kısmında Myken boyalı kapların motifleri arasında uzun bir kullanım süreci gösteren daire motifleri uygulanmıştır. Mekan içindeki kapların çeşitliliği ve buluntu durumu göz önüne alındığında buranın bir depo yapısı olduğu anlaşılmaktadır. Buluntularının Geç Hellas III B-C'ye tarihlendirilmesi sebebiyle Geç Tunç Çağı kültür tabakasına ait olduğu bilinmektedir. Depo içinde ayrıca çift koni şeklinde ağırşaklar, ortası delik yuvarlak şekilli ağırlıklar da bulunmuştur. Diğer bir depo yapısı (Y2) bir öncekinin doğusunda yer almaktadır. Kuzeygüney doğrultulu yapı taş temele sahiptir ve dikdörtgen planlıdır. Duvarları levha taşların dikine yerleştirilmesi ile oluşturulmuştur.270 16.50 X 4.50 m boyutlarındadır. Yapının içinde hem tabana gömülü hem de yangın geçirmiş siyah renkteki sertleşmiş tabanın üzerinde parçalanmış şekillerde birçok pithosa ait seramik parça ele geçmiştir (Resim 39). Zemine yerleştirilen pithos diplerinin belirli bir düzende yerleştirildiği görülmektedir. Bu yapının kuzey-batı köşesinde, mekanın dışında Hitit İmparatorluk Dönemi’ne (MÖ 1350-1200) ait bir Hitit mühür baskısı ele geçmiştir (Resim 40). Bu baskı, mekanın tarihlemesini yapmaktadır.271 "TarkJasnaya ve Pisurailix" yazan baskıda iki şahıs ismi olduğu anlaşılan yazılar vardır. Bu baskı ya mühürleme işleminin burada gerçekleştiğini ya da dışarıdan gelmiş olabileceği gibi iki seçenek akla getirir. Ama 267 Günel 2008b, 232. Furumark 1941: FM 43, FS 181. 269 Furumark 1941, 202. Res.45. FS 182. 270 Günel 2010a, Res. 3. 271 Günel 2009, 464. 268 54 bunu aydınlatacak bir veri henüz bulunamamıştır. Eğer mühürleme işlemi burada yapılıyor olsaydı, çokça mühür baskısı ele geçmesi gerekirdi. Hatta mimari öğelerde yabancı bir etki izlenmesi gerekirdi. Eğer mühür dışarıdan gelmişse, Çine-Tepecik höyük bir ticaret ağının içinde olmalıdır. Mühür baskısı ve seramiklerin konumu bize buranın bir magazin yapısı olduğunu göstermektedir. Magazinin içinden bronz delgi, ok ucu, bronz iğneler de ele geçmiştir.272 Magazinin (Y2) güneyinde L-12 açmasında dikdörtgen bir mekan ortaya çıkmıştır. Duvarlarındaki örgü sistemi magazin yapısının kuzey ve doğu duvarındaki gibi dikine yerleştirilmiş plaka taşlardandır. Bu depo yapısından da Y1 deposundan ele geçen S profilli seramikler bulunmuştur. Fakat bu depoda bulunanların boyutları farklıdır. Myken geleneklerini yansıtan boyalı seramiklerden derin kâse ve krater formları bulunmuştur. Bu yapı içinde boyalı Myken kâsesi ele geçmiştir. Bu kâse üzerinde görülen dalga bezeme, Tepecik’ten ele geçen diğer kâselerdeki bezemeye benzemektedir. Ayrıca üzerinde bir avcının tasvir edildiği krater parçası da ele geçmiştir. Seramik buluntuların yanı sıra büyükbaş hayvana ait kemiklere rastlanmıştır. Bu alanda oldukça fazla hayvan kemiğinin olması buranın günlük yaşama dönük bir kullanımda olduğunu göstermektedir. Aynı alanda üst üste durumda 14 tane farklı ebatlarda pişmiş toprak ağırlık ele geçmiştir.273 Bu ağırlıkların farklı gramlarda, farklı biçimlerde ve çok sayıda ele geçmesi buranın atölye ya da atölyeler mahallesi olabileceğini düşündürmektedir. Atölyelerden oluşan bu alanın hemen kuzeyindeki yapı ve taş platformdan oluşan depoların kentin idari yapısı ile ilişkili ve birbirleri ile bağlantılı olduğunu göstermektedir. Magazin yapıları Myken kültüründe bağımsız bir yapı değildir. Konut alanları, işlikler ve depolama alanları bir kompleks yapının parçalarını oluşturmaktadır. Fakat Çine-Tepecik höyükte henüz konut bulunamamıştır. 272 273 Günel 2010a, Res. 9. Günel 2011a, Res. 7. 55 I-13 açmasının kuzey sınırında dağınık durumda kerpiç tuğla kalıntıları ele geçmiştir. Ayrıca tuğla kalıntılarının hemen yanından, yanık toprakla beraber in situ durumda kaplar, pişmiş toprak makara, kaba seramikler de ele geçmiştir. Ayrıca kırmızımsı devetüyü renkte astarlı perdahlı S profil veren bir kâse parçası da MÖ 2. binyılda Batı Anadolu'da sıklıkla görülen bir formdur. Aynı yerde derin bir Myken kâsesi de ele geçmiştir (Resim 41). Kâse, bezeme stiline göre Geç Hellas III B1-2 ve C evrelerine tarihlendirilmektedir.274 Bu kâsenin benzerleri Boeotia, Attika, Argolis, Messenia ve Rodos-Ialsos'da ele geçmiştir.275 Aynı alanda daha sonra yapılan kazılarda G 1 ve G 2 mezarları açığa çıkartmıştır.276 Mezarlar Hellenistik Dönem’e tarihlenmektedir. Yani bu alan Hellenistik Dönem’e kadar kullanımda kalmıştır. Çine-Tepecik Höyük’te bulunan Geç Tunç Çağı’na ait seramiklerin % 90’ı yerel nitelikli, % 10’u Myken seramiğidir.277 Yerel seramiklerin çoğu devetüyü renginde hamurlu ve astarlıdır. İnce nitelikli yerel seramikler arasındaki en yaygın form S profilli derin kâselerdir. Bu kâseler farklı boyutlarda ele geçmiştir. Yerel üretim kaba nitelikli seramiklerin de büyük bir bölümünü pithoslar oluşturmaktadır.278 Yerel üretim olarak gri seramik örnekleri de bulunmuştur.279 Yerel üretim seramik gruplarıyla beraber Myken seramikleri bulunmuştur (Resim 42). Myken seramikleri ince yani “fine ware” ve orta ince “medium fine ware” seramikler olarak ikiye ayrılır.280 İnce seramiğin hamuru mika katkılı ve sarımsı devetüyü rengindedir. Yüksek ısıda iyi pişirilmiştir. İnce seramik grubunu Günel, “Fine Ware I” ve “Fine Ware” II olarak iki alt gruba daha ayırmıştır. “Fine Ware I” ithal Myken seramiklerini, “Fine Ware II” ise yerel üretim Myken seramiklerini temsil etmektedir. Orta ince seramikler, hızlı çarkta çekilmiş ve yüksek ısıda pişirilmiştir. Orta ince seramikler de yerel üretimdir.281 274 Günel 2005, 22; Furumark 1941, 419, FS 284, FM 75:22,38. Günel 2005; Boeotia için; Mountjoy 1983, 76, Foto. 30; Attika için; Mountjoy 1998a, 551-552. Res. 200,247,250; Argolis için; Frizell 1986, 30 Foto.15; Messenia için; Mountjoy 1998a, 351-352. Res.120; Rodos için; Forsdyke 1925, Lev. XIV:A 955. 276 Günel 2006, 232. 277 Günel 2010b, 28. 278 Günel 2011b, 2. 279 Günel 2010b, 28. 280 Günel 2010b, 29. 281 Günel 2010 b, 30. 275 56 Çine-Tepecik Höyük'te Geç Tunç Çağı savunma mimarisi, ne Yunanistan kültürlerine ne de Hitit’e benzemektedir. Bulunduğu bölgenin önceki kültürlerinin devamı gibidir. Seramik kültürü de Geç Tunç Çağı’nda yerel özellik gösteren ÇineTepecik höyük Batı Anadolu’nun yerel kültürünü göstermesi açısından önem teşkil etmektedir. MÖ 2. Binyıl’ın siyasi ve kültürel yapısını kurgularken en sık karşılaşılan sorun, bölgedeki çeşitli kazı ve araştırmaların arşivleme kriterleri ve arşivleme sistemlerindeki eksikliklerdir. Bu durumun oluşmasının en önemli nedenlerinden biri bölgede yürütülen birçok arkeolojik araştırmanın tarihinin 20. yy.’ın başlarına dayanmasıdır. Bu araştırmaların çoğu elbet sistematik kazı şeklinde nitelendirilebilir ancak bu araştırmaların, kazı teknikleri ve arşivleme gibi birçok konuda günümüze kıyasla oldukça eski yöntemler kullanmış olduğu da aşikârdır. Bunun yanı sıra araştırmaların yapıldığı erken tarihlerde MÖ 2.binyıl’ın siyasi ve kültürel yapısı hakkında günümüz verilerine kıyasla pek az şey bilinmektedir. Bu durum veri değerlendirilmesindeki güvenilirliğin sorgulanması gerektiğine işaret etmektedir. Araştırmamın amaçlarından biri, son yıllarda bölgede yapılan çalışmalarla ortaya çıkan yeni verileri bahsi geçen köklü kazıların sonuç raporları ile beraber değerlendirerek bölgedeki Myken varlığını tanımlamaktır. Bu araştırma esnasında karşılaşılan sorunlar, erken dönem kazı verilerinin tarafsız ve bütüncül bir bakış açısı ile yeniden değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. 57 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Menderes Vadisi doğal kaynakları ve coğrafi konumu itibariyle eski çağ kültürlerinin yerleşim için sıkça tercih ettiği alanlardan birisi olmuştur. Bölgenin doğal su rezervlerinin yakınında yer alması ve verimli topraklara sahip olması, Menderes Vadisi’ni yerleşime elverişli bir hale getirmiştir. Orta-Geç Tunç Çağı’nda Batı Anadolu’nun kültürel ve siyasi yapılanmasına etkide bulunan kültürler Hitit, Girit ve Myken gibi uygarlıklardır. Bölgenin siyasi coğrafyası antik kaynaklar üzerinden değerlendirildiğinde ise karşımıza Arzawa, Millawanda, Seha Nehri ülkesi gibi yerli kültürlere ait bölge isimleri karşımıza çıkmaktadır. Aslında bu isimler arasında Ahhiyava’yı saymak da mümkündür ancak bu kültürün coğrafi konumunun Batı Anadolu içersinde olup olmadığı kesin olarak bilinememektedir. Yaygın görüş, Anadolu coğrafyası içinde bulunmadığı üzerinedir.Bahsi geçen isimlerden Arzawa’nın ise Batı Anadolu’da bulunduğu anlaşılmakta ancak kesin olarak coğrafi sınırları bilinmemektedir. Arzawa’nın konfederatif bir yapıya sahip olduğu ve merkezinde Arzawa’nın bulunduğu teorisi en kabul gören yaklaşımdır. Hitit kralı II. Murşili’nin batı seferinde Arzawa ile karşılaşmasından hareketle yer olarak Batı Anadolu’da olduğu neredeyse kesindir. Aynı seferin yıllıklarında, Arinnanda dağını kuşattığı da yazmaktadır. Bu dağ ise Mykale dağı ile özdeştir. Ahhiyava ismi ise Hitit dilinde bir kelimedir. Forrer bu kelimenin ses açısından Akha ile benzer olduğunu düşünmüş ve Ahhiyava’nın Akhalara verilen isim olduğunu öne sürmüştür. Mellaart ise Kuzey Batı Anadolu’da yer aldığını söylemiştir. Tawagalawa mektubu ve Millatawa mektubundan bildiğimiz Millawanda isminin lokalizasyonu ise bir diğer sorundur. Tawagalawa mektubunda Millawanda Piyamaradu’yu Hititler ’den saklamış ve Hitit buna müdahale edemeden Piyamaradu deniz yoluyla kaçmıştır. Bu mektuptan anlaşıldığı üzere Millawanda bir kıyı kenti olmalıdır ve Hitit himayesinde değildir. Şu ana kadar bilinen tüm bilgiler ışığında MÖ 2. binyılın ikinci yarısına ait Batı Anadolu siyasi haritasını kesin sınırları ile belirtmek 58 şimdilik mümkün görünmemektedir. Tüm bu lokalizasyon çalışmaları daha çok bilgiye ulaşıldığı zaman tekrar değerlendirilmelidir. Orta Tunç Çağı Anakara Yunanistan’da “Orta Hellas Dönemi”, Girit’te ise “Saraylar Dönemi” olarak adlandırılmaktadır. Bu dönem iki alt evreye ayrılır. Bunlardan en erkeni olan Eski Saraylar Dönemi’ne ait yapılar Orta Minos II B’de yıkılmışlardır ve Orta Minos III’te yıkılan sarayların kalıntıları üzerlerine yeni saraylar inşa edilmiştir. Bu nedenle ikinci evre “Yeni Saraylar Dönemi” olarak adlandırılır. Yeni Saraylar Dönemi’nde saray yapıları ekonomik olarak daha da güçlenmiş, deniz aşırı ticaret gelişmiş ve böylece Minos kültürü Ege bölgesine yayılmıştır. Orta Tunç Çağı’nın ilk yıllarıyla beraber Girit ve Orta Anadolu’da yönetici sınıf ortaya çıkmış ve halk saray etrafında yaşamaya başlamıştır. Orta Anadolu’da Hitit, Girit’te Minos saraylarının varlığı bilinmektedir. Batı Anadolu’nun iç kesimlerinde bulunan Beycesultan’ın V. tabakasında bir saray yapısından bahsedilmesine rağmen Batı Anadolu’nun kıyı kesiminde henüz saray yapısı ya da yönetici sınıfın varlığına işaret eden bir veri bulunamamıştır. Orta Tunç Çağı’nın başlarında Batı Anadolu’da yerel unsurlar hüküm sürerken, ilerleyen dönemlerinde Minos kültürünün etkisi gözle görülür biçimde bir artış göstermiştir. Aşağı Büyük Menderes Vadisi’nde Miletos, Teikhiussa ve Tavşan Adası’nda Minos kültürünün izleri görülmektedir. Miletos’un Minos etkisindeki yerleşimi III. ve IV. tabakalarda görülmektedir. Miletos’un III. tabakası Girit’teki Orta Minos kültürüne denk gelmektedir. Orta Minos kültürünün en belirgin materyalleri ise “light on dark” ve Kamares üsluplu seramiklerdir. Miletos’ta Athena Tapınağı’nın güneyindeki kapalı konteksler bu seramik stilinde buluntular içerir. Miletos IV tabakası ise Geç Minos dönemine tarihlendirilmektedir ve Athena Tapınağı’nın güneyinde bir çok mimari buluntuya sahiptir. Minos kutsal alanı, işlikleri ve konut yapıları görülmektedir. Duvarların yalnızca görünen kısımlarının işlenmiş, iç yüzlerinin kaba bırakılmış olması Minos kültürüne özgü bir tekniktir. Minos kutsal alanı olarak kabul edilen alanın duvarından fresko parçası bulunması da Minos yerleşiminin bulunduğu savını desteklemektedir. 59 Miletos’ta 6 parçadan oluşan Lineer A tableti ve disk şeklinde mermer ağırlık ele geçmiştir. Bu durumda, Miletos Orta-Geç Tunç Çağ’da Minos dilini konuşabiliyor hatta ağırlık sistemini de kullanıyor olmalıydı. Miletos III tabakasındaki seramik repertuvarı değerlendirildiğinde Orta-Geç Minos kültür öğelerinin baskın olduğu görülmektedir. Hemen sonraki evre olan Miletos IV tabakasındaki seramik geleneğinde de Minos kültür öğreleri oran olarak daha fazladır. Batı Anadolu’nun kıyı kesiminde bulunan yerel üretim, bezemeli seramik stilinde kırmızı ve bej astarlı seramik grubu, kırmızı boyalı seramik grubu ve “Red Wash Ware” olarak adlandırılan türde seramik gruplarından oluşmaktadır. Dönemin başında Anadolulu formlar baskınken, sonraları Minos formları da repertuvara dahil olmaya başlamıştır. Hatta IV A tabakasında konik rhyton, askos, firebox ve ızgara ayağı gibi karakteristik Minos malları baskındır. Batı Anadolu’nun kıyı kesiminde ele geçen yerel üretim, bezemesiz seramiklerini ise pişirme kapları ve pithoslar oluşturur. Miletos III tabakasında yerel üretimde Anadolu karakteri gözlemlenirken, IV A döneminde yerel üretim pişirme kapları yerini tamamen Minos formu olan üçayaklı pişirme kaplarına bırakır. Orta Tunç Çağı’nın ithal Miletos seramikleri dönemin başlarında Girit, Kamares ve yarı kaba polikrom gruptan oluşurken, IV A tabakasında Geç Minos bitkisel bezemeli, spiral motifli seramikler görülmeye başlar. Orta Tunç Çağı’nda Teikhiussa’da da bir yerleşim bulunduğu görülmektedir. Bu yerleşim alanında on tane mekan tespit edilmiştir. Mekanların duvarları, yalnızca görünen yüzleri işlenmiş taş bloklardan oluşturulmuştur. Mekanların konut olarak kullanıldığı önerilmektedir. Konutların arasından geçen sokaklar hatta sokakların altındaki drenaj sistemlerinin bir kısmı da korunmuştur. Voigtlander bulunan seramiklerin açıkça güney Ege etkili olabileceğini, Teikhiussa yakınında hiçbir üretim alanı görülmediği için muhtemelen ithalat yoluyla geldiğini belirtmiştir. Yerleşimde tespit edilen seramikler arasında Lineer A bezemeli bir seramik parçası, “light on dark” üsluplu yatay dalgalı bantlı seramikler bulunmaktadır. Tüm bu veriler yalnızca Voigtlander tarafından yüzey araştırması ve temizlik çalışması yapılarak elde edilmiştir. 60 Teikhiussa’nın dalgalar tarafından daha fazla tahrip olmadan bilimsel bir şekilde yeniden incelenmesi gerekmektedir. Tavşan Adası’nda bulunan yerleşim de Orta Tunç Çağı’na tarihlendirilmektedir. Yürütülen kazılarda depolama alanları, Orta Tunç Çağı’na ait seramik fırını ve konut yapısı bulunmuştur. Seramik buluntuları değerlendirildiğinde ise Minos kültür öğelerinin baskın olduğu görülmektedir. Orta Tunç Çağı, Çine-Tepecik Höyük’te II 2 a-b tabakalarıyla temsil edilmektedir. Bu tabakalara ait mimari buluntular henüz yerleşimdeki sosyal yapıyla ilgili kesin bilgiler sunacak yeterlilikte değildir. Bu nedenle yerleşimin Anadolu karakterli ya da Minos karakterli olduğunu söylemek güçtür. Yalnızca bulunan seramikler üzerinden bir etnik köken tespiti yapmak çok da doğru olmayacaktır. Didyma antik kenti sınırları içerisinde Orta Tunç Çağı’na ait bir yerleşim henüz tespit edilememiştir. Buna karşın yerleşimde bir parça Minos seramiği bulunduğu kaydedilmiştir. Bu, Geç Minos III A dönemine tarihlenen Girit’ten ithal edildiği düşünülen bir kaseye ait ağız parçasıdır. Bu tek parça Apollon Tapınağı’nın güneybatısından ele geçmiştir. Bir parça seramik bulunmasıyla burada Orta Tunç Çağı’na ait yerleşiminin olup olmadığı konusunda bir sonuca varamayız. Bu seramik herhangi bir şekilde veya nedenle buraya taşınmış da olabilir. Didyma ve çevresinde, multidisipliner bir ekiple yapılacak kapsamlı araştırmalar ve ana kaya seviyesine kadar derinleşen sondajlar sayesinde bu konuya bir açıklık getirilebilir. Geç Tunç Çağı’nın başında Büyük Menderes havzasında Minos etkinliği sona ermiş, Myken etkinliği başlamıştır. Bu değişim mimari ve seramik geleneklerinde açıkça gözlenebilmektedir. Eldeki çalışma dahilinde Geç Tunç Çağı’na ait mimari kalıntıların bulunduğu yerleşimler olan Miletos ve Çine-Tepecik Höyüğün sur duvarıyla çevrelendiği görülmektedir. Miletos’taki savunma sistemi Çine-Tepecik höyükte bulunan sur duvarı ile benzerlik göstermemektedir. Çine- Tepecik’deki sur duvarının bir 61 benzerinin bulunamaması höyüğün yerel özellik gösteren bir yapıda olduğuna işaret etmektedir. Miletos Geç Tunç Çağı savunma sistemi üzerine yapılan tartışmalar “Miletos Savunma Sistemi” başlığı altında incelenmiş, Hitit ve Myken kültür öğrelerini birlikte barındırdığı görülmüştür. Sur duvarının bulunduğu dönem Myken kültürü incelemelerinin arkeolojide popüler olduğu bir zamana denk gelir. Bu nedenle, dönemin kazı ekibi tarafından, arkeolojik materyallerin bütüncül ya da tarafsız bir bakış açısı ile değerlendirilmemiş olduğu görülmektedir. Kanımca savunma duvarının Hitit ya da Myken etkili olup olmadığı tartışmasının yanı sıra tarihleme konusunun daha detaylı incelenmesi gerekmektedir. Miletos Geç Tunç Çağı mimari kalıntıları Orta Tunç Çağı’nda da olduğu gibi Athena Tapınağı’nın güneyinde bulunmaktadır. Döneme tarihlenen tabakalar kazı yürütücüleri tarafından mimari tabakalar IV B, V ve VI olarak sınıflandırılmıştır. IV B tabakasında iki tane yan yana megaron bulunmuştur. Yapıların bu dönemde müstakil nitelikte olmadığı, daha karmaşık bir şema sergilediği görülmektedir Kanımca, megaronları ayrı ayrı değerlendirmemek ve bütüncül bakmak gerekmektedir. Magazin olarak kullanılan odalar ve yaşam alanları iç içedir. Miletos IVB tabakasına ait seramikler incelendiğinde, yerleşimde yerel üretim malların kullanımda olduğu görülmektedir. Bunlar genellikle Batı Anadolu’nın kıyı kesiminde görülen “Red Wash Ware” stilinde kaplardır. Konik rhyton, askos, ızgara ayağı ve “fire-box” formları da görülmektedir. İthal edilen seramikler arasında “Marine Stil” ve “Saray Üsluplu” seramikler göze çarpmaktadır. Bir sonraki evre Miletos V. tabakasıdır. Bu tabakada kazıları yürüten ekip tarafından A evi ve B evi olarak adlandırılan iki tane megaron planlı konut bulunmuştur. Bu konutlardan ilki olan A evi, Hiesel’in Oikos 2 ev tipine benzerdir. Diğeri yani B evi ise yine Hiesel’in açık vestibullu anteli evine benzemektedir. Bu tabakada konutların yanı sıra seramik fırınları da bulunmuştur. Üç ana tipte sekiz farklı fırın bulunmuştur. V. tabakanın seramik geleneği incelendiğinde “Class X” olarak adlandırılan, yerel üretim bezemeli seramiklerin varlığı görülmektedir. Myken pişirme 62 kaplarının yanı sıra Minos pithosları kullanılmıştır. İthal Myken kapları genellikle Peloponnesos’tan getirilmektedir. Geç Tunç Çağı kültürlerinin Miletos’ta temsil ediliği son evre Miletos VI. Tabakasıdır. Bu tabakada Anakara Yunanistan’daki örneklere benzer koridorlu ev tipinde bir konut yapısı bulunmuştur. Evreye ait seramikler değerlendirildiğinde bir önceki tabakada görülen “Class X” tipi seramiklerin artık kullanımda olmadığı anlaşılmaktadır. Değirmentepe nekropol alanı Miletos VI tabakasıyla eş zamanlı yapılmıştır. Değirmentepe’de bulunan mezar hediyelerine bakılarak gömülen kişilerin etnik kökeniyle ilgili belirtilen görüşler, teoriden öteye gidemez. Gömü hediyeleri arasında bulunan kılıçların tipolojisine bakılarak gömülenlerin Hitit, Ugarit ya da Ege kökenli kişiler olduğunu söylemek çok güçtür. Aşağı Büyük Menderes vadisinde yer alan Geç Tunç Çağı kültürleri hakkında oldukça uzun zamandır araştırmalar yapılmaktadır. Eldeki bu çalışma dâhilinde Miletos, Çine-Tepecik höyük ve Didyma ören yeri ve çevresi incelenmiş ve çeşitli sorunlarla karşılaşılmıştır. Miletos’da 19. yüzyılın başlarından itibaren birçok ekip tarafından araştırmalar sürdürülmektedir. Kazı ekipleri ve başkanları değiştikçe; kazı çalışmalarının, başkanların ilgi alanlarına göre yön değiştirdiği görülmüştür. 1990’lı yıllarda, Miletos’un savunma sistemi ile ilgili birçok yayın yapılmıştır. Bu yayınların neredeyse hepsinde Miletos’ta bulunan Myken sur duvarı olarak adlandırılan yapının çizimleri bulunmasına rağmen, fotoğrafları yayımlanmamıştır. Bu sebeple Miletos VI tabakasında bulunan savunma sistemi kanımca, bilimsel bir ekip tarafından yeniden incelenmelidir. Yalnızca savunma sistemi değil, tüm tabakanın mimari buluntuları bir arada tutularak değerlendirilmelidir. Günümüzde bir bilimdalı olan arkeoloji, aslında insanın salt maceraperest ruhu sayesinde oluşmuştur. Schileman’ın Troia hazinesini arayışı, günümüzde hala Agamemnon’nun mezarı olarak literatürde geçen A Mezar halkası buna verilebilecek en bilindik örneklerdir. Günümüzde arkeoloji, erken dönem araştırmaları ile karşılaştıralamayacak bir gelişim düzeyine erişmiştir. Ancak “odaklanılan bir savı 63 kanıtlamak adına arkeolojik malzemenin bütüncül bir bakış açısı barındırmaksızın incelenmesi durumu”, arkeolojinin oluşum temelindeki ilkel güdünün bir yansıması olarak ya da başka bir deyişle arkeolojinin bir bilimdalı oluşu sürecinde bu güdünün kültüre edilmiş hali olarak varlığını hala hissettirmektedir. Bu anlayışın nedeni, antik kaynakları doğrulama, kökencilik, araştırılan alanın önemini arttırmak veya içinde bulunulan dönemin modasına odaklanmak şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Kültür Tarihçiliği kuramının temel sorunlarından bir olan ve günümüzde dahi izlerini hala görebildiğimiz bu anlayış, erken dönem arkeolojik araştırmaları değerlendirildiğinde daha sık karşılaşılan bir durumdur. 19. Yüzyılın başlarından itibaren birçok farklı ekip tarafından araştırılmış olan Miletos antik kentinin raporları incelendiğinde, bu anlayışın izlerini görmek mümkündür. Araştırmaların yapıldığı tarihlerde Myken kültürüne duyulan ilgi, Miletos’taki araştırmaların odağının Myken varlığını ispatlamak olarak belirlenmesine neden olmuştur. Stadion tepesinde bulunan megaron yapısı 1930’lu yıllardan neredeyse 2000’lere kadar Myken kültürüne ait bir saray kompleksi olarak tanımlanıyordu. 1990’ların ortasında yeniden yapılan yeni incelemeler ve temizlik çalışmaları bu alanın aslında Pers tahribatından sonraya tarihlendirilmesi gerektiğini ortaya çıkartmıştır. Miletos’ta yapılan ilk kazılar sırasında ele geçen buluntular Berlin’e götürülmüş, II. Dünya savaşı sırasında kaybolmuştur. Bir süre sonra bu eserlerin bir kısmı Almanya’da bir kısmı da Bergama’da depolarda bulunmuştur.282 Yapılan çalışmaların yalnızca katalogdan ibaret olmadığı, kazı çalışmalarıyla elde edilen materyalin antik dönemin insanları ve yaşam tarzlarıyla ilgili sorulara cevap oluşturması için kazı yapılması gerektiği, bir an önce kanıksanmalıdır. Çine-Tepecik höyüğün Geç Tunç Çağı mimari kalıntıları arasında savunma sistemi ve depolama alanları bulunmaktadır. Savunma sistemine yukarıda değinilmiştir. 282 Greaves 2002, 78. 64 Magazin yapılarında bulunan zemine kazılan bir çukurun içine düzenli aralıklarla yerleştirilmiş depolama kapları sebebiyle bu alan magazin olarak adlandırılmıştır. Magazin yapıları Geç Tunç Çağı’nda konutlarla beraber bir bütün oluşturmaktaydı. Çine-Tepecik höyükte henüz bir konut yapısı bulunamadığı için kendine has plan şeması göstermektedir. Kazı yürütücüleri, seramik geleneklerinin kültürel izler taşıdığı düşüncesini benimsedikleri için mimaride görülen yerel unsurlar değerlendirmede geri planda kalmıştır. Teikhiussa ve Tavşan Adası’nda henüz Myken kültürüne dair hiçbir ize rastlanmamıştır. Didyma Apollon Tapınağı ve çevresinde bugüne kadar yalnızca bir tane Myken seramiği bulunmuştur. Antik yazarlar, Didyma Apollon Kutsal alanının kutsal su kaynağının çevresine inşa edildiğinden bahsetmektedir. Thera volkan patlamasından sonra Batı Anadolu’yu da etkileyen depremler ve tsunamiler kaydedilmiştir. MÖ 2. Binyılın ortasında yaşanan bu büyük patlama, Batı Anadolu’da bir deprem silsilesini tetiklemiş olmalıdır. Bu sebeple Apollon Tapınağı’nın bulunduğu alandaki su kaynağı aktif hale gelmiş ve tapınağın bulunduğu alan su ile dolmuş olabilir. Bu yalnızca bir öneridir ve bilimsel çalışmalarla araştırılmalıdır. Myken kültürünün son bulması, MÖ 2. binyıl içinde yaşanmış en büyük olaylardan birisidir. İlk araştırmacılar bu değişimin sebebini Deniz Kavimleri teorisine bağlamaktadır. Araştırma olanakları ve teknolojisinin gelişmesiyle, araştırmacılar bu yıkıma Deniz Kavimleri’nden başka; deprem, göç, demir kullanımı, kıtlık ve kuraklık gibi bir çok sebebin olabileceğini düşünmektedirler. Yalnızca bir teoriyi benimseyip diğerlerini bir kenara bırakmak yanlış olacaktır. MÖ 2. bin bin yıl şartları göz önünde bulundurulduğunda bu yıkımın arkasında birbirini etkileyen bir çok nedenin varlığını düşünmek gerekmektedir. 65 66 BİBLİYOGRAFYA Akat-İslam – Aslan 2015 H. Akat-İslam, A. Aslan, “Milet Nekropolü, Değirmentepe Mevkii Kazı Çalışmaları 2012-2013”, 23. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, 377-397. Akat-İslam – Aslan 2016 H. Akat-İslam, A. Aslan, “Milet Nekropolü, Değirmentepe Mevkii Kazı Çalışmaları 2014”, 24. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, 103-119. Akdeniz 1999 E. Akdeniz, Büyük Menderes Havzası’nın Demir Çağı Öncesi Kültürleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir). Aksu et. al. 1987 A. E. Aksu, D. J. W. Piper, T. Konuk, “Late Quaternary Tectonic and Sedimentary history of Izmir and Candarlı bays, western Turkey”, Marine Geology 76, 89-104. Akurgal 2000 E. Akurgal, Anadolu Kültür Tarihi, Ankara. Albright 1950 W. F. Albright, “Some Oriental Glosses on the Homeric Problem”, AJA 54, 162-176. Aykurt 2006 A. Aykurt, “Kocabaş Tepe Seramik Fırını”, içinde: E. Avunç (ed.), Hayat Erkanal’a Armağan: Kültürlerin Yansıması, 113-119, İstanbul. 67 Aykurt 2009 A. Aykurt, “Batı Anadolu’da Minos Kökenli Bir Seramik Grubu: Tortoise-Shell Ripple Ware”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi XIV 2009/2, İzmir, 3344. Baillie 1990 M. G. L. Baillie, “Irish tree rings and an event in 1628 BC”, içinde: D. A. Hardy, A. C. Renfrew (ed.), Thera and the Aegean World III: Vol.3. Chronology: The Theran Event and its Global Impact, Proceeings of the Third International Congress, Santorini, Greece, 3-9 September 1989, London. 160-166. Bakır – Anlağan 1980 G. Bakır – Ç. Anlağan, “1979 yılı Klazomenai Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı 2, 87-90. Bean 2001 G. Bean, Eski Çağda Ege Bölgesi, İstanbul. Bertemes 2013 F. Bertemes, “Tavşan Adası. Das Thera - Event und seine Auswirkung auf das minoische Kommunikationsnetzwerk”, içinde: H. Meller, F. Bertemes, H.-R. Bork, R. Risch (ed.), 1600 – Kultureller Umbruch im Schatten des TheraAusbruchs, 4. Mitteldeutscher Archäologentag vom 14. bis 16. Oktober 2011. Tagungen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle (Saale) 9, Halle (Saale), 191-210. Bichler 1999 R. Bichler, “Atlantis”, Der Neue Pauly – Enzyklopädie der Antike, Volume 13: Rezeptions- und Wissenschaftsgeschichte, Stuttgart, 333-338. 68 Bichler et al. 2003 M. Bichler, M. Exler, C. Peltz, S. Saminger, “Thera Ashes”, içinde: M. Bietak (ed.), The Synchronization of Civilizations in the Eastern Mediterranean in the Second Millennium BC II: Proceedings of the SCIEM 2000 – Euro Conference, 2-7 May 2001, Wien, 11-21. Bosanquet – Dawkins R. Bosanquet – R. Dawkins, “Excavations at Palaikastro 1902/1903 Boyd 1908 II”, BSA 9, 274-387. H. Boyd, Gournia, Vasilike and Other Prehistoric sites on the Isthmus of Hierapetra Crete, Philedelphia. Boysal 1971 Y.Boysal, “Batı Anadolu’da Son Araştırmalar Ahhiyava Sorunu”, Anadolu 15, 63-72. Büyükkolancı 2008 M. Büyükkolancı, “Selçuk Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) Appasas mı?”, içinde: A. Erkanal-Öktü, S. Günel, U. Deniz (ed.), Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 10. Kuruluş Yılı Etkinliği, Batı Anadolu ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar, 24-25 Nisan 2007, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 41-55. Bryce 1992 T. R. Bryce, “Lukka Revisited”, JNES 51-2, 121- 130. Bryce 1997 T. R. Bryce, “Ahhiyava and Troy - A Case of Mistaken Identity?”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, XXVI-1, 24-32. 69 Cevizoğlu 2018 H. Cevizoğlu, “Ein Überblick zur Forschungsgeschichte der Heiligen Stra e in Didyma: Funde und Ergebnisse”, içinde: O. Zunal, Y. Polat, H. Cevizoğlu, G. Gürtekin Demir, G. Polat, G. Günata, E. Doğan Gürbüzer, C. Pişkin Ayvazoğlu (ed.), with the collaboration of H. Adam, Jean-Baptiste Blanc and C. Adam Cevizoğlu, Prof. Dr. Nuran Şahin’e Armağan Kitabı. EPIPHANEIA. A Festschrift for Prof. Dr. Nuran Şahin from her Colleagues, Friends and Former Students, İzmir, 57-73. Chryssoulaki 2005 S. Chryssoulaki, “The Imaginary Navy of Minoan Crete. Rocky Coasts and Probable Harbours”, R. Laffineur, E. Greco (ed.), EMPORIA, Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Conference at Athens, 10-18 April 2004, Aegaeum 25, Eupen: Université de Liège ve Texas at Austin: University of Texas at Austin, Liege, 77-90. Coldstream – Huxley 1972 J. N. Coldstream – G. L. Huxley (ed.), Kythera. Excavations and Studies, London. Cornelius 1958 F. Cornelius, “Geographie der Hethiterreiches (Schluss)”, OrNS 27, 373-398. Demargne – Santerre 1953 P. Demargne – H. G. De Santerre, Fouilles exécutées à Mallia. Exploration des maisons et quartiers d’babitation (1921-1948). Paris. 70 Demirel 2012 S. Demirel, “MÖ II. Binyıl Batı Anadolu’sunda Yer Alan Arzawa Değerlendirme”, Ülkeleriyle Gümüşhane İlgili Coğrafik Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Sayı 5, 216-226. Doumas 1983 C. G. Doumas, Thera: Pompeii of the Ancient Aegean: Excavations at Akrotiri 1967-1969, London. Dunham 1915 A. G. Dunham, The History of Miletus: Down to the Anabasis of Alexander, London. Dunn 2002 S. E. Dunn, The Chronology of the Aegean late bronze age with special referance to the Minoan eruption of Thera (Ph.D. diss. Durham University, Durham). Fields 2004 N. Fields, M. Cowper, N. Bogdanovic (ed.), Mycenaean Citadels c.1350-1200 BC, Oxford. Fontenrose 1988 J. E. Fontenrose, “Didyma, Apollo’s Oracle Cult and Companions”, California. Forrer 1924 E. Forrer, “Die Griechen in den Boghazköi-Texten”, Orientalistische Literaturzeitung 27, 113-118. Forbeck 1998 E. Forbeck, “Die Grabungen 1901 bis 1909 und die Arbeiten der Jahre 1993 bis 1996”, (Ph.D. diss. RuhrUniversität, Bochum). Forsdyke 1925 E. J. Forsdyke, “Catalogue of Greek and Etruscan Vases in the British Museum”, Prehistoric Aegean Pottery, Vol. 1.1, London. 71 Friedrich 2013 W. L. Friedrich, “The Minoan Eruption of Santorini around 1613 BC and its consequences”, içinde: H. Meller, F. Bertemes, H.-R. Bork, R. Risch (ed.), 1600 – Kultureller Umbruch im Schatten des Thera- Ausbruchs, 4. Mitteldeutscher Archäologentag vom 14. bis 16. Oktober 2011. Tagungen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle (Saale) 9, Halle (Saale) 37-48. Frizell 1986 B. S. Frizell, Asine. II: results of the excavations east of Acropolis 1970-1974, Fasc. 3, Late Final Mycenaean Periods, Stockholm. Furumark 1941 A. Furumark, The Mycenaean Pottery. Analysis and Classification, Stockholm. Furtwängler 2011 A. Furtwängler, “Didyma 2009”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 28-42. Furtwängler et al. 2012 A. Furtwängler, F. Bertemes, H. Bumke, H. Cevizoğlu, “Didyma 2010”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 149-169. Gates 2003 C. Gates, Ancient Cities; The Archaeology of Urban Life in the Ancient Near East and Egypt, Greece and Rome, London. Garstang – Gurney 1959 J. Garstang, O. R. Gurney, The Geography of the Hittite Empire, London. 72 Gebel 1984 H. G. Gebel, “Ein weiteres prähistorisches Felsgesteingerät in Didyma”, Istanbuler Mitteilungen 34, 29-31. Georgiou 1986 H. S. Georgiou, Keos VI. Ayia Irini: Specialized domestic and industrial Pottery (Keos), Mainz am Rhine. Gerkan 1925 A. von Gerkan, Milet I.8.Kalabaktepe, Athenatempel und Umgebung, Berlin. Graeve 1997 V. V Graeve, “1994/95 Yılı Milet Çalışmaları”, 18. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 529-553. Graeve 1999 V. Von Graeve, “1996/1997 yılı Milet Çalışmaları”, 20. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara 583-605. Graeve 2005 V. von Graeve, “2001-2003 Milet Çalışmaları”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 207-222. Greaves 2002 A. M. Greaves, Miletos: Bir Tarih, İstanbul. Graeve – Niemeier 2002 V. von Graeve, W. D. Niemeier, “1998-2000 yılı Milet Çalışmaları”, 23. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 75-88. Gros – Zurbach 2012 J. S. Gros, J. Zurbach, “Espaces de la Production céramique et spécialisation artisanale entre Bronze et Fer en Egée”, Une perspective méditerranéenne, Lille, 107-124. 73 Gurney 2001 O. R. Gurney, Hititler. Günel 2005 S. Günel, “Çine-Tepecik Höyüğü 2004 Yılı Kazıları”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 19-29. Günel 2006 S. Günel, “Çine-Tepecik Höyüğü 2005 yılı Kazıları”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 231-247. Günel 2007 S. Günel, “Çine-Tepecik Höyük 2006 yılı Kazıları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 73-91. Günel 2008 a S. Günel, “Çine-Tepecik Kazıları ve Bölge Arkeolojisine Katkıları”, A. Erkanal Öktü, S. Günel, U. Deniz (ed.), Batı Anadolu ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağ’ı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar, Ankara, 129-139. Günel 2008 b S. Günel, “Çine-Tepecik 2007 yılı Kazıları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 227-241. Günel 2009 S. Günel, “2008 Yılı Çine-Tepecik Kazıları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 459-475. Günel 2010 a S. Günel, “Çine-Tepecik 2009 Yılı Kazıları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 69-81. Günel 2010 b S. Günel, “Mycenaean Cultural Impact on the Çine (Marsyas) Plain Southwest Anatolia: The Evidence from Çine- Tepecik”, Anatolian Studies 60, 25-49. 74 Günel 2011 a S. Günel, “Çine-Tepecik 2010 Yılı Kazıları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 19-39. Günel 2011 b S. Günel, “Çine-Tepecik Geç Tunç Çağ’ı Yerleşmesi”, Türk Eski Çağ Bilimleri Enstitüsü Haberler 32, 1-9. Günel 2012 S. Günel, “Çine-Tepecik 2011 Yılı Kazıları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 377-387. Günel 2014a S. Günel, “Çine-Tepecik 2013 Yılı Kazıları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 287-301. Günel 2014b S. Günel, “MÖ 2.Binde Çine-Tepecik Yerleşmesinin Batı Anadolu Arkeolojisindeki Yeri ve Katkıları”, N. Çınardalı-Karaaslan, A. Aykurt, N. KolankayaBostancı, Y. H. Erbil (ed.), Armağan Erkanal’a Armağan, Anadolu Kültürlerine Bir Bakış, Ankara, 243-256. Günel 2015 S. Günel, “Çine-Tepecik 2014 Yılı Kazıları”, 37. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 201-215. Güterbock 1967 H. G. Güterbock, “Das dritte Monument am Karabel”, IstMitt 17, 63-71. Güterbock – Alexander 1983 H. G. Güterbock – R. L. Alexander, The Second Inscription on Mount Sipylos, Anatolian Studies 33. 2932. 75 Greaves – Helwing 2001 A. M. Greaves – B. Helwing , “Archaeology in Turkey: the Stone, Bronze and Iron Ages”, American Journal of Archaeology 105, 463-511. Hawkins 1998 J. D. Hawkins, Tarkasnawa King of Mira “Tarkondemos”, Boğazköy Sealing and Karabel, Anatolian Studies 48, 1-31. Herodotos Tarih, M. Ökmen (çev.), 2012, İstanbul. Hiesel 1990 G. Hiesel, Späthelladische Hausarchitectur. Studien zur Architecturgeschichte des griechischen Festlandes in der späten Bronzezeit, Mainz am Rhein. Homeros İlyada, A. Erhat- A. Kadir (çev.), İstanbul, 2009. Hommel 1959/60 P. Hommel, “Der Abschnitt Östlich des AthenaTempels”, Istanbuler Mitteilungen 9/10, 31-63. Hommel 1975 P. Hommel, “Die Grabungs Kampagne in Milet im Herbst 1973”, Türk Arkeoloji Dergisi 22, 37-41. Houwink ten Cate 1970 H. J. Houwink ten Cate, The Records of Early Hittite Empire, Leiden. Hrozny 1929 B. Hrozny, “Hethiter und Griechen”, Archiv Orientalni 1, 1929, 323-343. Huxley 1960 G. L. Huxley, Achaeans and Hittites, Oxford. 76 Joukowski 1986 M. S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias, Rhode Island. Kaiser 2005 I. Kaiser, “Minoan Miletus. A View from Kitchen”, içinde: R. Laffineur, E. Greco (ed.), EMPORIA, Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Conference at Athens, 10-18 April 2004, Aegaeum 25, Eupen: Université de Liège ve Texas at Austin, Liege, 193-198. Kaiser 2009a I. Kaiser, “Miletus IV: The Locally Produced Coarse Wares”, içinde: C. Macdonald, E. Hallager, W.-D. Niemeier (ed.), The Minoans in the central, eastern and northern Aegean – new evidence, 22-23 January 2005, Monographs of the Danish Institute at Athens 8, Athens, 141-147. Kaiser 2009b I. Kaiser, “The Meaning of Shape. Pottery Innovations and Traditions at the Sanctuary of Bronze Age Miletus”, içinde: Ch. Gates, J. Morin, Th. Zimmermann (ed.), Sacred Landscapes in Anatolia and its Neighbouring Regions, BAR International Series 2034, Oxford. 21-27. Kaiser – Zurbach 2015 I. Kaiser, J. Zurbach, “Late Bronze Age Miletus”, içinde: N. Chr. Stampolidis, C. Maner, K. Kopanias (ed.), Nostoi, Indigenous Culture, Migration and Integration in the Aegean Islands and Western Anatolia during the Late Bronze and Early Iron Age. İstanbul, 557-579. 77 Kan – Dündar 2005 M. H. Kan ve E. Dündar, “Madduwatta ve Zippasla Dağı Ülkesi”, Adalya 8, 2-12. Karauğuz 2002 G. Karauğuz, Boğazköy ve Ugarit Çiviyazılı Metinlerine Göre Hitit Devleti’nin Siyasi Anlaşma Metinleri, Konya. Kayan – Öner 2013 İ. Kayan, E. Öner, Çevresinin “Bayraklı Höyüğü Holosen’deki Jeomorfolojik (İzmir) Gelişimi”, içinde: E. Öner (ed.), Prof. Dr. Asaf Koçman’a Armağan, İzmir, 135-158. Kazancı et. al. 2011 N. Kazancı, A. Gürbüz, S. Boyraz, “Büyük Menderes Nehri’nin Jeolojisi ve Evrimi”, Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 54, Sayı 1-2, 25-56. Kınal 1954 F. Kınal, Arzawa Devletleri’nin Mevkii ve Tarihi, Ankara. Kleiner 1969-1970 G. Kleiner, “Stand der Erforschung von Alt-Milet”, Istanbuler Mitteilungen 19-20, 113-123. Knappett – Hilditch 2015 C. Knappett – J. Hilditch, “Colonial Cups? The Minoan Plain Handleless Cup as icon and Index”, içinde: C. Glatz (ed.), Plain Pottery Traditions of the Eastern Mediterranean and Near East Production, Use, and Social Significance, New York, 91-114. Koehl 1981 R. B. Koehl, “The Functions of Aegean Bronze Age rhyta”, içinde: R. Hagg& N. Marinatos (ed.), Sanctuaries and cults in the Aegean Bronze Age, Proceedings of the First International Symposium at the 78 Swedish Institute in Athens, 12-13 May 1980, Stockholm, 179-187. Kuniholm 1990 P. I. Kuniholm, “Overview and Assessment of the Evidence for the Date of the Eruption of Thera”, içinde: içinde: D. A. Hardy, A. C. Renfrew (ed.), Thera and the Aegean World III: Vol.3. Chronology: The Theran Event and its Global Impact, Proceeings of the Third International Congress, Santorini, Greece, 3-9 Santorin-Katastrophe. Ein September 1989, London, 13-18. Lohmann 1998 H. “Die Lohmann, Archäologischer Mythos?”, içinde: E. Olshausen, H. Sonnabend (ed.), Naturkatastrophen in der antiken Welt. Stuttgarter Kolloquium zur Historischen Geographie des Altertums 6, Stuttgart, 337-363. Lohmann 2006 H. Lohmann, “Santorini (Thera) Patlaması ve Sonuçlarına Eleştirel Bir Bakış”, içinde: Ünsal Yalçın, Cemal Pulak & Rainer Slotta (ed.), Uluburun Gemisi 3000 Yıl Önce Dünya Ticareti, Bochum, 293-305. MacGillivray 1991 A. MacGillivray, “Excavation at Palaikastro, 1990”, The Annual of the British School of Athens 86, 121-147. Macqueen 1968 J. G. Macqueen, “Geography and history in Western Asia Minor in the Second Millennium BC”, Anatolian Studies 18, 169-185. Macqueen 2015 J. G. Macqueen, Hititler ve Hitit Çağı’nda Anadolu, Ankara. 79 Mallwitz 1959-1960 A. Malwitz, “Die Ausgrabung beim Athena-Tempel in Milet 1957- IV. Zur Mykenischen Befestigung von Milet”, Istanbuler Mitteilungen 9-10, 67-76. Mangaloğlu – Votruba 2011 S. Mangaloğlu – Votruba, “Limantepe’de Geç Hellas III C Dönemi”, Anatolia 37, 43-73. Manning 2006 S. W. Manning, C. B. Ramsey, W. Kutschera, T. Higham, B. Kromer, P. Steier, E. M. Wild, “Supplementary Materials for Chronology fort he Aegean Late Bronze Age 1700-1400 BC ”, Science 312, 28 Nisan 2006, 565-569. Maran 2012 J. Maran, “Tiryns”, içinde: E. Cline (ed.), The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean, 722-734. Marinatos 1939 S. Marinatos, “The volcanic destruciton of Minoan Crete.”, içinde: Antiquity 13, Preston, 425-439. Marinatos 1971 Life and Art in Prehistoric Thera. Oxford. Mee 1978 C. Mee, “Aegean Trade and Settlement in Anatolia in the Second Millennium B.C”, Anatolian Studies 28, 121-156. Meriç – Öz 2015 R. Meriç ve A. K. Öz, “Bademgediği Tepe (Puranda) Near Metropolis”, içinde: N. Chr. Stampolidis, C. Maner, K. Kopanias (ed.), Nostoi, Indigenous Culture, 80 Migration and Integration in the Aegean Islands and Western Anatolia during the Late Bronze and Early Iron Age. İstanbul, 609-626. Mellaart 1958 J. Mellaart, “The End of the Early Bronze Age in Anatolia and the Aegean”, AJA 62/1, 9-33. Mellaart – Murray 1995 J. Mellaart, A. Murray, Beycesultan III 2, Late Bronze Age and Phrygian Pottery and Middle and Late Bronze Age Small Objects, Oxford. Minoura 2000 K. Minoura, F. Imamura, U. Kuran, T. Nakamura, G. A. Papadopoulos, T. Takahashi, A. C. Yalçıner, “Discovery of Minoan Tsunami Deposits”, içinde: Geology 28-1, 59. Mountjoy 1983 P. A. Mountjoy, Orchomenos V: Mycenaean Pottery from Orchomenos, Euthresis and Other Boeotian Sites, Bayerischen Akademie der Wissenschaften. Mountjoy 1998a P. A. Mountjoy, Regional Mycenaean Decorated Pottery, Rahden. Mountjoy 1998b P. A. Mountjoy, “The East Aegean-West Anatolian Interface in the Late Bronze Age”, Mycenaeans and the Kingdom of Ahhiyawa, Anatolian Studies, 33-68. Müller-Wiener 1980 W. Müller-Wiener, “Milet 1978-9”, Istanbuler Mitteilungen 30, 23-98. Naumann 1974 R. Naumann, Eski Anadolu Mimarlığı, Ankara. 81 Niemeier 1997a W. D. Niemeier, “The Mycenaean Potters’ Quarter at Miletus”, AEGAEUM 16, 347-352. Niemeier 1997b W. D. Niemeier, “1994/95 Yılı Milet, Myken Minos Dönemi Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 18, Cilt 1, Ankara, 530-533. Niemeier 1998 W. D. Niemeier, “The Mycenaeans in Western Anatolia and The Problem of the Origins of the Sea People”, içinde: S. Gittin, A. Mazar ve E. Stern (ed.), Mediterranean Peoples in Transition Honor of Trade Dotham, Kudüs, 17-68. Niemeier 2002a W. D. Niemeier, “Die analysierten Mykenischen Keramikfunde aus Milet Ephesus”, içinde: M. Akurgal, M. Kerschner, H. Mommsen, W. D. Niemeier (ed.), töpferzentren der Ostägäis: achäometrische und archäologische Untersuchungen zur Mykenischen, geometrischen und archaischen Keramik aus fundorten in Westkleinasien, Vienna, 25-97. Niemeier 2002b W. D. Niemeier, “Ḫattusa und Ahhijava im Konflikt um Millawanda/Milet. Die politische und kulturelle Rolle des mykenischen Griechenland in Westkleinasien”, içinde: W. Jacob (ed.), Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland (Hrsg.), Die Hethiter und ihr Reich. Das Volk der 1000 Götter/Hititler ve Hitit İmparatorluğu. 1000 Tanrılı Halk, Begleitband zur Ausstellung, “Die Hethiter und 82 ihr Reich. Das Volk der 1000 Götter” vom 18. Januar bis 28 April 2002 Bonn, Stuttgart, 294-299. Niemeier 2005a W. D. Niemeier, “The Minoans and Mycenaeans in Western Asia Minor: Settlement, Emporia or Acculturation?”, içinde: R. Laffineur, E. Greco (ed.), EMPORIA, Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Conference at Athens, 10-18 April 2004, Aegaeum 25, Eupen: Université de Liège ve Texas at Austin: University of Texas at Austin, Liege, 199-204. Niemeier 2005b W. D. Niemeier, “Minoans, Mycenaeans, Hittites and Ionians in Western Asia Minor. New Excavations at Miletus/Millawanda”, içinde: A. Villing (ed.), The Greeks in the East, London, 1-36. Niemeier – Niemeier 1997 B. Niemeier, W. D. Niemeier, Milet 1994-1995 Project “Minoisch-Mykenisches bis protogeometriches Milet, Zielsetzung und Grabungen auf dem Stadionhügel und am Athenatempel”, Archäologische Anzeiger 1997, 189-248. Niemeier – Niemeier 1999 B. Niemeier, W. D. Niemeier, “The Minoans of Miletus”, içinde: P. Betancourt-V. Karageorghis-R. Laffineur-W. D. Niemeier (ed.), Meletemata. Studies in Aegean Archaeology presented to Malcolm H. Wiener 83 as he enters his 65th year, AEGAEUM 20, Liege, 543554. Öner 1997 E. “Eşen Öner, Çayı Taşkın Delta Ovasının Jeomorfolojisi ve Antik Patara Limanı”, Ege Coğrafya Dergisi 9, 89-130. Öner 2013 E. Öner, Likya’da Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araştırmaları, Bornova, İzmir. Özgünel 1983 C. Özgünel, “Batı Anadolu ve İçlerinde Myken Etkinliği”, Belleten XL VII, 697-743. Özgünel 2013 C. Özgünel, Anadolu’da Miken Seramiği, Ankara Üniversitesi DTCF Arkeoloji Bölümü Dergisi, Ek Dizi II.1, Ankara. Peschlow 2002 A. Peschlow, Die Arbeiten des Jahres 2000 in Herakleia am Latmos und dem Zeugehörigen Territorium (Beşparmak), 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, Ankara, 255-262. Petruso 1992 K. M. Petruso, Keos VIII. Ayia Irini: The Balance Weights. An Analysis of Weight Measurement in Prehistoric Crete and the Cycladic Island, Mainz am Rhein. Pyle 1989 D. M. Pyle, “The Application of Tree Ring and Ice Core Studies to the Dating of the Minoan Eruption.”, İçinde: D. A. Hardy ve A. C. Renfrew (ed.), Thera and 84 the Aegean World III, Proceedings of the Third International Congress, Santorini, Greece, 3-9 Eylül 1989, London, 167-173. Raymond 2005 A. Raymond, “Importing Culture at Miletos Minoans and Anatolians at Middle Bronze Age Miletus”, içinde: R. Laffineur, E. Greco (ed.), EMPORIA, Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Conference at Athens, 10-18 April 2004, Aegaeum 25, Eupen: Université de Liège ve Texas at Austin: University of Texas at Austin, Liege, 185-191. Raymond et al. 2016 A. Raymond, I. Kaiser, L-C. Rizzotto, J. Zurbach, “Discerning acculturation at Miletus: Minoanization and Mycenaeanization”, içinde: E. Gorogianni, P. Pavuk, L. Girella (ed.), Beyond Thalassocracies: understanding process of Minoanisation and Mycenaeanisation in the Aegean, Oxford, 58-74. Renfrew – Bahn 2017 C. Renfrew-P. Bahn, Arkeoloji: Kuramlar, Yöntemler ve Uygulama, İstanbul. Sandars 1963 N. K. Sandars, “Late Aegean Bronze Swords”, American Journal of Archaeology 67 2, 117-153. Schachmeyr 1935 F. Schachermeyr, Hethiter und Achäer. Mitteilungen der Altorientalischen Gesellschaft 9, H.1/2, Leipzig. Schattner 1992 “Didyma, Ein Minoisch-Mykenischer Fundplatz?”, Archäologischer Anzeiger, 369-373. 85 Schiering 1959/60 W. Schiering, “Südabschnitt”, Istanbuler Mitteilungen 9/10, 4-31. Schiering 1979 W. Schiering, “Milet: Eine Erweiterung der Grabung am Athenatempel”, Istanbuler Mitteilungen 29, 77-108. Schoch 1997 M. Schoch, “Die Naturwissenschaftlichen Datierungen des Spatbronzezeitlischen Vulkanausbruchs von Santorin. Eine Kritische Discussion”, Thetis 4, 51-62. Sinos 1971 S. Sinos, Die Vorklassischen Hausformen in der Ägäis, Mainz am Rhein. Slawisch 2013 A. Slawisch, “Didyma, Untersuchungen zur sakralen Topographie und baulichen Entwicklung des Kernheiligtums von 8-4.Jh. v. Chr”, içinde: I. Gerlach, D. Raue (ed.), Forschungscluster 4 Heiligtümer: Gestalt und Ritual, Kontinuität und Veränderung. Sanktuar und Ritual Heilige Plätze im archäologischen Befund, Rahden, 53-60. Soles – Davaras 1990 J. S. Soles - C. Davaras, “Theran Ash in Minoan Crete: New Excavations on Mochlos”, içinde: D. A. Hardy, A. C. Renfrew (ed.), Thera and the Aegean World III: Vol.3. Chronology: The Theran Event and its Global Impact, Proceeings of the Third International Congress, Santorini, Greece, 3-9 September 1989, London, 89-95. Sommer 1932 F. Sommer, Die Ahhijava-Urkunden, München. 86 Starke 2001 F. Starke, “Milattan Önce İkinci Bin Yılın Güç Dengesi İçinde Troia”, Troia-Düş ve Gerçek, İstanbul, 34-44. Strabon Geographika, A. Pekman (çev.), 2012, İstanbul. Streily 2000 A. H. Streily, Bronzezeitliche Töpferwerkstätten in der Ägäis und in Westanatolien, (Ph.D. diss. Universität Mannheim, Mannheim) Sullivan 1988 D. G. Sullivan, “The Discovery of Santorini Minoan Tephra in Western Turkey”, Nature 333, 552-554. Şahoğlu et. al. 2014 V. Şahoğlu, Ü. Ç. Böyükulusoy, Y. H. Erbil, H. Erkanal, İ. Tuğcu, “2012 yılı Çeşme-Bağlararası Kazıları”, Anatolia 40, 179-198. Thukydides Peloponnessos Savaşları, F. Akderin (çev.), 2010, İstanbul. Tozan 2002 M. Tozan, Mira-Kuvaliya Devleti Tarihi, (Ege Üniversitesi, Yayımlanmamış Lisans Tezi), İzmir. Tritsch 1968 F. Tritsch, “Tirynthia Semata”, Kadmos VII, 124-137. Ünal 2003 A. Ünal, Hititler Devrinde Anadolu 1, İstanbul. Weickert 1957 C. Weickert, “Die Ausgrabung am Athena-Tempel in Milet 1955”, Istanbuler Mitteilungen 7, 102-145. Vardar – Altıner 2003 S. Vardar - A. Altıner, “Gölcük Gölünün (İzmir/Ödemiş) Jeomorfolojisi (Bir Tephra Kronolojisi 87 Örneği)”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/2, 93-104. Voigtländer 1975 W. Voigtländer, “Die Mykenische Stadtmauer in milet und Einzelne Wehranlagen der Spaten Bronzezeit”, Istanbuler Mitteilungen 15, 17-34. Voigtländer 1982 W. Voigtländer, “Funde aus der Insula westlich des Buleuterion in Milet”, Istanbuler Mitteilungen, 30-46. Voigtländer 1985 W. Voigtländer, “Survey bei Akbük”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 251-257. Voigtländer 1986 W. Voigtländer, “Survey bei Akbük-Teichiussa”, IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 151-157. Voigtländer 1987 W. Voigtländer, “Survey bei Akbük-Teichiussa”, V. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, 157-163. Voigtländer 1988 W. Voigtländer, “Teichiussa 1987”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 183-191. Voigtländer 2004 W. Voigtländer, Teichiussa. Näherung und Wirklichkeit, Westfalen. Voigtländer 2009 W. Voigtländer, “The Bronze Age Settlement of Teichiussa”, The Minoan in the Central, Eastern and Northern Aegean- New Evidence.Monographs of the Danish Institute at Athens 8, Atina, 111-120. 88 Yalçıner et. al. 2005 A. C. Yalçıner, U. Kuran, K. Minoura, F. Imamura, T. Takahashi, G. Papadopoulos, Ş. Ersoy, “Türkiye Kıyılarında Depreşim Dalgası (Tsunami) İzleri”, Türkiye Mühendislik Haberleri Sayı 438, 2005/4, 3842. Zangger – Mutlu 2016 E. Zangger – S. Mutlu, “Luviler: Bir Anadolu Uygarlığı ile İlgili Çalışmalar” İDİL, Cilt 5, Sayı 24, 1037-1078. 89 MEKAN KARTI 90 MEKAN KARTI FOTOĞRAF LİSTESİ Mekan I - Voigtlander 2004, Levha 2, Taş Planı 1. Mekan II - Voigtlander 2004, Levha 3, Taş Planı 1. Mekan III - Voigtlander 2004, Taş Planı 2, Taş Planı 1. Mekan IV - Voigtlander 2004, Levha 4, Taş Planı 1. Mekan V - Voigtlander 2004, Levha 6, Taş Planı 1. Mekan VI - Voigtlander 2004, Levha 9, Taş Planı 1. Mekan VII - Voigtlander 2004, Levha 11, Taş Planı 1. Mekan VIII - Voigtlander 2004, Levha 8, Taş Planı 3. Mekan IX - Voigtlander 2004, Levha 12, Taş Planı 3. Mekan X - Voigtlander 2004, Levha 13, Taş Planı 3. Mekan XI- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XII- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XIII- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XIV- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XV- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XVI- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XVII- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XVIII- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XIX- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. Mekan XX- Niemeier 2005, Renkli Harita 1. 91 MEKAN KARTI I Mekan I Teikhiussa Ev 1 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Minos I A Ölçüleri: ~60 cm. genişlikte duvar Mekan II Teikhiussa Ev 2 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: Uzunluğu: ~15 cm. 92 MEKAN KARTI II Mekan III Teikhiussa Ev 3 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Minos I A Ölçüleri: ~60 cm. genişlikte duvar Mekan IV Teikhiussa Ev 4 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: 8.30 x 14 m. 93 MEKAN KARTI III Mekan V Teikhiussa Ev 5 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: Kesin bir ölçü verilmemiş, Ev 4 ile benzer ibaresi kullanılmıştır. Mekan VI Teikhiussa Ev 6 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: ~16.40 x 7.80 m. 94 MEKAN KARTI IV Mekan VII Teikhiussa Ev 7 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: ~3.45 x 2.65 m. Mekan VIII Teikhiussa Ev 8 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: Belirtilmemiş. 95 MEKAN KARTI V Mekan IX Teikhiussa Ev 9 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: ~ 5 m uzunluğunda. Mekan X Teikhiussa Ev 10 Mekanın Bulunduğu Yer: Teikhiussa Dönemi: Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut Ölçüleri: ~ 17 m. uzunluğunda. 96 MEKAN KARTI VI Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekan XI Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos IV A Dönemi: Orta Minos III-Geç Minos I A Kullanım Amacı: Kutsal alan? Konut? Ölçüleri: ~ 13 x 15 m. Mekan XII Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos IV A Kullanım Amacı: Konut? Dönemi: Orta Minos III-Geç Minos I A Ölçüleri: ~10 x15 m. 97 MEKAN KARTI VII Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekan XIII Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos IV A Dönemi: Orta Minos III-Geç Minos I A Kullanım Amacı: Konut? Ölçüleri: ~ 35 x 25 m. Mekan XIV Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos IV B Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Minos I B-II Ölçüleri: ~ 15 x 20 m. 98 MEKAN KARTI VIII Mekan XV Mekan XVI Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos V Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas IIIA 1-2 Ölçüleri: ~ 7 x 10 m. Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos V Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas IIIA 1-2 Ölçüleri: ~ 7 x 10 m. 99 MEKAN KARTI IX Mekan XXI Mekan XXII Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos V Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas IIIA 1-2 Ölçüleri: ~ 4 x 8 m. Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos V Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas IIIA 1-2 Ölçüleri: ~3.5 x 5 m. 100 MEKAN KARTI X Mekan XVII Mekan XVIII Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos VI Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas III B-C Ölçüleri: ~ 6 x 12 m. Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos VI Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas III B-C Ölçüleri: Belirtilmemiştir. 101 MEKAN KARTI XI Mekan XIX Mekan XX Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos VI Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas III B-C Ölçüleri: ~ 6 x 12 m. Miletos Athena Tapınağı’nın güneyindeki alan Mekanın Bulunduğu Yer: Miletos VI Kullanım Amacı: Konut Dönemi: Geç Hellas III B-C Ölçüleri: 10.7 m uzunluğunda. 102 RESİM VE HARİTALAR 103 Resim 1: Tez kapsamında incelenen alan. Resim 2: Miletos konik kaseleri (Knappett – Hilditch 2015, Res.4.11) 104 Resim 3: Miletos IV A dönemi yerel üretim günlük kullanım seramikleri (Niemeier 2005, Renkli levha 11) Resim 4: “Horned Stand” (Kaiser- Zurbach 2015, Res.5) Resim 5: Izgara Ayağı (Ist. Mitt 9/10 Res.41.1) 105 Resim 6: Miletos IV A tabakasında bulunan üç ayaklı pişirme kaplarından bir örnek. (Kaiser 2005, Res.XLVII b) Resim 7: “Südabschnitt” olarak isimlendirilen güney açması (Schiering 1959/60, Ek 2) 106 Resim 8: Miletos IV A dönemi Minos Kutsal alan içinde bulunan altar (Niemeier 2005, Res. 16) Resim 9: Miletos IVA tabakasına ait dairesel sunu masası. (Niemeier 2005, Col. Pl. 12.) Resim 10: Miletos IV A karbonlaşmış taht kalıntısı (Niemeier 2005, Res. 18) 107 Resim 11: Geç Tunç Çağı Miletos IV A tabakasına ait öbekten gelen günlük kullanım seramikleri (Niemeier –Niemeier 1997, Res.67) Resim 12: Üzerinde griffon ve aslan betimlenen mühür. Resim 13: Miletos IVA tabakasına ait sepet kulplu büyük kase (Kaiser- Zurbach 2015, Res.14) 108 Resim 14: Miletos IVA tabakasından “fire-box” (Kaiser 2005, XLVIIe) Resim 15: Linear A yazılı parça (Niemeier-Niemeier 1997, Res.79) Resim 16: Miletos IVA tabakasına ait disk şeklinde mermer ağırlık (Niemeier 2005, Res.21) 109 Resim 17: Asine “D Kompleksi” (Sinos 1971, Res. 179) Resim 18: Eutresis “D Evi” (Hiesel 1990, Res. 51) 110 Resim 19: Miletos IV B tabakasından üçayaklı pişirme kabı (Niemeier –Niemeier 1997, Res.69) Resim 20: Miletos IV B’ye ait tahribat tabakasından ele geçen pithos (Niemeier 2005, Fig.24) 111 Resim 21: Miletos V tabakasına tarihlenen duvarlar (TAD 8/1 1958 Res. 1) Resim 22: Nichoria “Unit IV 4” (Hiesel 1990, Res. 61) 112 Resim 23: Mykene “Rampalı Ev” (Hiesel 1990, Res. 60) Resim 24: Miletos V, seramik fırını Batıdan görünüş (IstMitt.7, 1957, Res.25) 113 Resim 25: Miletos VI Değirmentepe mezarlığından ele geçen Myken kılıçları (Niemeier 2005, Fig.39) Resim 26: Değirmentepe D IV mezarı planı A. Frickenhaus günlükleri çizimlerinden. (Forbeck 1998, Res. 19,2) 114 Resim 27: Değirmentepe’de ele geçen priform küp (Akat-İslam – Aslan 2014, Res. 5) Resim 28: Değirmentepe’de ele geçen kalathos (Akat-İslam – Aslan 2014, Res. 6) 115 Resim 29: Didyma’da bulunmuş Miken kyliks parçası (Schattner 1992,Res.1.) Resim 30: Didyma 2004 yılı kazılarında bulunan Minos seramiği (Didyma Kazı Arşivi) 116 Resim 31: 2013, 2014 ve 2015 yılında Özgürlük Caddesinde yapılan sondajların konumlarını gösteren hava fotoğrafı Resim 32: Didyma “Kutsal Yol Sektörü” 2014 yılı sondajının kuzey profili (Foto: Jan Breder) 117 Resim 33: Didyma “Kutsal Yol Sektörü” 2014 yılı sondajının kuzey profili (Çizim: Başak Löklüoğlu Ongar) Resim 34: Tavşan Adası TA4 dönemine ait kare planlı yapı. (KST 32, 2010 Res. 12) 118 Resim 35: Çine Tepecik Höyük Batı alanda açığa çıkartılan arkeolojik kalıntılar. (Anatolian Studies 2010, 28 Fig.4) 119 Resim 36: Çine-Tepecik Höyük Geç Tunç Çağı yerleşmesi magazin yapısı (Y2) (Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Sayı 32, Res. 3) Resim 37: Çine-Tepecik Höyük Geç Tunç Çağı bastionunun içinde bulunan tekne biçimli kap. (Günel 2014 b, Res.9) 120 Resim 38: Depo yapısına (Y1) ait üzengi kulplu Myken kapları (Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler Sayı 32, Res. 4) Resim 39: Çine-Tepecik Höyük J-12-K-12 açmaları. Yapıya ait pithos ve kap parçaları. (KST 32-1, Res. 76) 121 Resim 40: Çine-Tepecik Höyük’ten ele geçen Hitit mühürü ve baskısı (AA 2010, Res. 6) Resim 41: Çine-Tepecik Höyük’ten ele geçen I-13 Açması Myken kabı. (KST 27-1 Res.3) 122 Resim 42: Çine-Tepecik Höyük’ten ele geçen Myken buluntuları. Geç Tunç Çağı ( KST 29-1 Res. 1) 123 Plan 5: Miletos Geç Tunç Çağı tabakalarına ait mimari kalıntıları gösteren plan (Niemeier 2005 renkli haritadan uyarlanmıştır.) 124 Başak ONGAR E-POSTA: basaklokluoglu@gmail.com DOĞUM TARİHİ: 02/02/1990 EĞİTİM BİLGİLERİ LİSE - Başkent Lisesi – Ankara Türkçe-Matematik – 09/2004 – 06/2008 ÜNİVERSİTE- Ege Üniversitesi –Arkeoloji – 08/2008- 06/2013 Tez Konusu: “Geç Tunç Çağı- Erken Demir Çağı Geçişinde Kerameikos Mezarlığı Ölü Gömme Gelenekleri” YÜKSEK LİSANS -Ege Üniversitesi - Klasik Arkeoloji - 09/2014 Tez Konusu: “Aşağı Büyük Menderes Vadisinde Myken Varlığı” YÜKSEK LİSANS - Dokuz Eylül Üniversitesi- Mimarlık Fakültesi- Kentsel Koruma Planlaması- 09/2014-... Tez Konusu: “Kentsel Yerleşim Alanları İçerisinde Bulunan Arkeolojik Sit Alanlarının Koruma Bağlamında Kente Entegrasyon Sorunları: Bayraklı-Smyrna Örneği” İŞ BİLGİLERİ *Prof. Dr. Ömer ÖZYİĞİT Başkanlığında Phokaia Kazısı (2010) -Çizim Ekibi Üyesi. *Prof. Dr. Yaşar ERSOY Başkanlığında Klazomenai Kazısı (2011-2012) -2011-Yrd. Doç. Hüseyin Cevizoğlu ile HBT Sektörü. -2012-Uzm. Ümit Güngör ile Karantina Adası Sektörü . *Prof. Dr. Helga BUMKE Başkanlığında Didyma Kazısı (2013) -Yrd. Doç. Hüseyin Cevizoğlu ile Kutsal Yol Sektörü. * Prof.Dr. Helga BUMKE Başkanlığında Didyma Kazısı (2014) -Yrd. Doç. Hüseyin Cevizoğlu ile Kutsal Yol Sektörü. -Dr. Anja Slawisch ile Panormos Projesi. 125 * Prof.Dr. Helga BUMKE Başkanlığında Didyma Kazısı (2015) -Doç. Hüseyin Cevizoğlu ile Kutsal Yol Sektörü. * Prof.Dr. Helga BUMKE Başkanlığında Didyma Kazısı (2017) -Doç. Hüseyin Cevizoğlu ile Kutsal Yol Sektörü. YÜRÜTÜLEN PROJELER VE GÖREVLER *Doç. Dr. Yasemin Polat’ın verdiği ders kapsamında “Atık Pil Toplama ve Bilinçlendirme Projesi” yürütücülüğü (2009). *Ege Üniversitesi Arkeoloji Topluluğu olan Arkeo-Ege ile beraber “Allianoi yok olmasın, Doğruya Doğru Yeniden Ege’den” projesi düzenleme komitesi üyesi ve konuşmacı (2009). *I. Ulusal Arkeoloji Öğrencileri Sempozyumu düzenleme komitesi üyesi (2010). *Doç. Dr. Hüseyin Cevizoğlu ile beraber “Didyma Apollon Kutsal Alanı Kutsal Yol Belgeleme ve Araştırma Projesi” (2016-Devam) Bilimsel Araştırma Projesi. BİLGİSAYAR BİLGİSİ Corel Draw x5 Word, Excel, Powerpoint. YABANCI DİL BİLGİSİ İngilizce: 83.75. 126 ÖZET Aşağı Büyük Menderes Vadisi Orta-Geç Tunç Çağı’nda konumu gereği oldukça fazla yerleşime ev sahipliği yapmıştır. Anadolu’nun yerel halklarının yanı sıra Kıta Yunanistan ve Adalardan da göçler alan bir bölgedir. “Aşağı Büyük Menderes Vadisinde Myken Varlığı” isimli tez çalışması ile Geç Tunç Çağı’nın başında Anadolu’ya gelen Mykenler bu bölgeye göç ettiklerinde yarattıkları kültürel farklılıklar incelenmiştir. Thera volkan patlamasının Batı Anadolu’daki etkileri ve MÖ 2. bin bin yılın sonlarındaki siyasi durum göz önüne alınarak Mykenlerin bölgeye gelişi araştırılmıştır. Eldeki çalışma kapsamında Miletos, Çine-Tepecik Höyük, Didyma, Tavşan adası ve Teikhiussa’nın Orta-Geç Tunç Dönemleri incelenmiştir. Myken varlığına işaret edebilecek materyal kültür incelenmiş ve yeniden değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Büyük Menderes Vadisi, Çine-Tepecik, Didyma, Geç Tunç Çağı, Miletos, Minos, Myken. 127 ABSTRACT Lower Meandros valley was home to many Civilizations, especially during the Middle-Late Bronze Age. This area received migration from Mainland Greece and the Aegean islands, besides Anatolian indigenous dwellers. The dissertation “Existence of the Mycenaean Culture in the Lower Meandros Valley” will analyze the variation of the Culture that was generated by the migration to West Anatolia. Taking into account the effects of the Thera eruption and political landscape during the late second Millenium BC, the arrival of the Mycenaeans to this region will be investigated. Within the context of this paper, Miletus, Çine-Tepecik mound, Didyma, Tavşan Adası and Teichiussa will be studied during the Middle- Late Bronze Age. Any evidence which could point to the existence of the Mycenaean Culture in this region will be examined and reconsidered. Key Words: Cine-Tepecik, Didyma, Late Bronze Age, Meandros Valley, Miletus, Minoan, Mycenaean. 128 129