Αυτοστιγματισμόs, αυτοεκτίμηση και αυτεπάρκεια των ψυχικά ασθενών ΣΚΑΡΜΟΥΤΣΟΥ ΑΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΗ ΦΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ NDT Art &Play Therapist(sensory&messy play) Katrina.kat36@gmail.com   Στις 8 Μαΐου 1889, ο Vincent Van Gogh εισάγεται στο ψυχιατρικό άσυλο κοντά στο Saint-Rémy-de-Provence. Οι προσπάθειες του Βαν Γκογκ να αναπτύξει μια κοινότητα καλλιτεχνών στη νότια Γαλλία αποτυχένουν και το πιο εντυπωσιακό είναι, το κόψιμο του αυτιού του κατά τη διάρκεια μιας διαμάχης με τον συγκάτοικο Πολ Γκογκέν. ​ Οι κάτοικοι της πόλης, κουρασμένοι από την περίεργη και απρόβλεπτη συμπεριφορά του, υποβάλουν αίτηση για την απομάκρυνσή του. ​ Αν και ο Βαν Γκογκ έχει βιώσει στο παρελθόν περιόδους κατάθλιψης και ψύχωσης, αποφασίζει ότι τα τείχη του ασύλου θα τον προστατεύσουν και θα του χαρίσουν «μια νέα ζωή» ( Mullins, 2015 ,Π. 32). ​ Μετά από εννέα μήνες «θεραπείας» με τέσσερις ακόμη ψυχικές διαταραχές καθώς και με 150 πίνακες ζωγραφικής, ο Βαν Γκογκ αισθάνεται ότι έχει αναρρώσει και αφήνει το άσυλο. Αλλά στη συνέχεια αυτοκτονεί δύο μήνες αργότερα ( Mullins, 2015 ).​ Η έννοια της κοινότητας, το άσυλο, η ψυχική ασθένεια, καθεμία από τις έννοιες που απαιτούνται για την κατανόηση των αποτελεσμάτων της αποϊδρυματοποίησης και του στιγματισμού αποτυπώνονται στην ιστορία του Βαν Γκογκ. Φυσικά η ιστορία είναι μακρινή σε χρόνο και τόπο και αξιοσημείωτη λόγω της καλλιτεχνικής της κληρονομιάς, αλλά ακριβώς για αυτόν τον λόγο είναι ένα χρήσιμο σημείο εκκίνησης για την ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης εικόνας των ψυχικά ασθενών. Στην περιγραφική αυτή έρευνα συσχέτισης αναζητήθηκε ο τρόπος με τον οποίον το κοινωνικό στίγμα της ψυχικής ασθένειας διαμορφώνει τον αυτοστιγματισμό, ο οποίος με τη σειρά του επιδρά στην αυτοεκτίμηση και την αυτεπάρκεια των ψυχικά ασθενών.​ Η σημασία του θέματος είναι τεράστια.[a momentous issue] γιατί​ Ο όρος «ψυχική ασθένεια» εκφράζει έναν μεγάλο πληθυσμό.​ Οι ψυχικές ασθένειες προσβάλλουν όλες τις πληθυσμιακές ομάδες, κάθε κοινωνικού, οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου.​ Ο επιπολασμός τους στον ενήλικο πληθυσμό υπολογίζεται γύρω στο 10%, με διαφοροποιήσεις εις βάρος των γυναικών, ενώ εκτιμάται ότι περίπου 20–25% του πληθυσμού, παγκοσμίως, θα νοσήσει ψυχικά έστω μία φορά στη ζωή του.​ ​ Στην Ελλάδα, παλαιότερες και νεότερες έρευνες σε αστικό, αγροτικό και νησιωτικό πληθυσμό έδειξαν ότι η επικράτηση της ψυχιατρικής συμπτωματολογίας κυμαίνεται από 14–22%​ ενώ πρόσφατη πανελλαδική επιδημιολογική έρευνα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων έδειξε ότι 14% των συμμετεχόντων παρουσίαζε κάποια ήπια ή σοβαρή ψυχοπαθολογία, με τις γυναίκες να υπερτερούν, σε ποσοστά, των ανδρών.​ ​ 1. Οι ψυχικές διαταραχές αλάζουν τραγικά τις ζωές των ασθενών και των οικογενειών τους.​ 2. έχουν μεγάλο οικονομικό κόστος για τα συστήματα υγείας.​ 3. Τα άτομα με ψυχικές διαταραχές που νοσηλεύονται ,για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε ψυχιατρεία, εμφανίζουν χαμηλότερη ποιότητα ζωής, σε σύγκριση με όσους ζουν ενταγμένοι στην κοινότητα, ενώ επιπτώσεις στην ψυχολογική λειτουργικότητα έχουν ακόμη και οι ήπιες διαταραχές, όπως οι διαταραχές άγχους και πανικού.​ ​ Η ύπαρξη ψυχικής νόσου στην οικογένεια, την υποβάλλει στην αρνητική επιρροή του στίγματος και των διακρίσεων και την επιβαρύνει οικονομικά, ψυχολογικά και κοινωνικά.​ ​Οι αρνητική έκφρ αση του πληθυσμού στους ψυχικά ασθενείς (π.χ.προκατάληψη, απόρριψη και επιθετικότητα) γίνονται αντιληπτές από τους τελευταίους και οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό.​ Το στίγμα είναι μια κοινωνική κατασκευή,όπως και τα φύλα η οποία προσδίδει στους ανθρώπους ένα σημάδι,έναν χαρακτήρα ανεξίτηλο και τους αναγκάζει να αναπτύξουν συνειδητούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς, τρόπους για να διαχειριστούν τις φυσιολογικές, συγκινησιακές και συμπεριφορικές αντιδράσεις τους ως προς το στίγμα τους.​ Eπιδεινώνει τη συμπτωματολογία, ανεξάρτητα από την αρχική διάγνωση και επηρεάζει αρνητικά την αποκατάσταση.​ Eπιδρά αρνητικά στην αυξημένη θνητότητα των ψυχικά ασθενών, ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία ή οποιονδήποτε άλλον παράγοντα.​ Eπηρεάζει την πορεία της ασθένειας και την ποιότητα ζωής των ασθενών, προκαλώντας φθορά στην αυτοεικόνα τους.​ Εγείρει αισθήματα ενοχής και μυστικοπάθεια.​ Συνιστά μια δεύτερη ασθένεια, μεγαλύτερης διάρκειας από αυτή καθαυτή την αρχική νόσο και με χαμηλότερο προσδόκιμο επιβίωσης.​ Εμποδίζει την πρόσβαση στην εργασία​ θίγει την ποιότητα των προσφερόμενων ψυχιατρικών παροχών.​ Προσβάλλει τους επαγγελματίες, τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και γενικά όλους μας.​ Οι ψυχικά ασθενείς εσωτερικοποιούν τον κοινωνικό στιγματισμό ​ ότι «ο ψυχικά ασθενής είναι επικίνδυνος, ανίκανος και υπεύθυνος για την ασθένειά του»​ Ο αυτοστιγματισμός οδηγεί στην ανάπτυξη αρνητικών συναισθημάτων και πρακτικών, όπως ντροπή και κοινωνική απόσυρση επιδρώντας αρνητικά στην αυτοεκτίμηση, την αυτοπεποίθηση και την αυτεπάρκεια.​ Ο ασθενής αποκρύπτει την ασθένειά του, αναπτύσσει αρνητικά στερεότυπα και ενοχικά αισθήματα για τον εαυτό του, γίνεται μυστικοπαθής, απρόθυμος να αναζητήσει βοήθεια, ενώ δεν συμμορφώνεται με τη φαρμακευτική αγωγή και τη θεραπεία που του προσφέρεται.​ Οι περισσότερες έρευνες για το στίγμα, που έχουν γίνει διεθνώς, έχουν επικεντρωθεί στη στάση της κοινότητας απέναντι στην ψυχική ασθένεια και λιγότερο στη μέτρηση του στίγματος.​ Στη χώρα μας, δεν έχει διεξαχθεί έρευνα για τον αυτοστιγματισμό των ψυχικά ασθενών.​ Έτσι, η παρούσα έρευνα έρχεται να καλύψει αυτό το κενό, στοχεύοντας στη σχέση του αυτοστιγματισμού με δημογραφικούς και κλινικούς παράγοντες (π.χ. φύλο, ηλικία, διάγνωση, φαρμακευτική αγωγή κ.ά.), αλλά και με τον βαθμό αυτοεκτίμησης και αυτεπάρκειας.​ Η έρευνα, πραγματοποιήθηκε από τον Ιανουάριο έως τον Ιούνιο του 2010, στην Ψυχιατρική Κλινική Ενηλίκων του ΓΝ Θεσσαλονίκης «Γ. Παπανικολάου». Συμμετείχαν 66 ενήλικες ψυχικά ασθενείς. ​ Για την καταγραφή των βασικών δημογραφικών, κοινωνικών και κλινικών χαρακτηριστικών σχεδιάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ένα ανώνυμο ερωτηματολόγιο.​ Για την αποτύπωση του επιπέδου αυτοεσωτερίκευσης του στιγματισμού χρησιμοποιήθηκε η Κλίμακα Αυτοστιγματισμού της Ψυχικής Νόσου (the Self-Stigma of Mental Illness Scale, SSMIS)​ Για τον αυτοστιγματισμό χρησιμοποιήθηκε επίσης ένα ερωτηματολόγιο 40 ερωτήσεων, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τα τέσσερα σχήματα διατυπώσεις που ορίζουν τον αυτοστιγματισμό: ​ στερεοτυπική επίγνωση «Νομίζω ότι το κοινό πιστεύει πως… τα περισσότερα άτομα με ψυχική νόσο είναι αηδιαστικά», ​ στερεοτυπική συμφωνία «Νομίζω ότι τα περισσότερα άτομα με ψυχική νόσο ευθύνονται για τα προβλήματά τους»,​ στερεοτυπική εφαρμογή στον εαυτό/εσωτερίκευση των στερεοτύπων «Επειδή έχω ψυχική νόσο, έχω δείκτη νοημοσύνης κάτω από τον μέσον όρο» ​ και μείωση αυτοσεβασμού «Κατά την παρούσα περίοδο (τώρα), σέβομαι τον εαυτό μου λιγότερο… γιατί είμαι ανίκανος/η».​ Ο βαθμός συμφωνίας των συμμετεχόντων καταγράφεται σε 9-βάθμια κλίμακα (9=«Συμφωνώ απόλυτα») και υψηλότερη βαθμολογία αντιστοιχεί σε υψηλότερα επίπεδα αυτοστιγματισμού.​ Για τη μέτρηση της αυτεπάρκειας χρησιμοποιήθηκε η Κλίμακα Αυτεπάρκειας του Sherer (the General Self-Efficacy-Sherer Scale, GSESH),​ 'Ενα μονοδιάστατο ψυχομετρικό εργαλείο δώδεκα δηλώσεων σχετικών με την Πρωτοβουλία «Αν κάτι φαίνεται πολύ περίπλοκο, δεν θα μπω καν στον κόπο να το δοκιμάσω», την Προσπάθεια «Όταν κάνω σχέδια, είμαι βέβαιος/η ότι μπορώ να τα διεκπεραιώσω» και την Επιμονή «Όταν βάζω σημαντικούς στόχους για τον εαυτό μου, σπάνια τους υλοποιώ», στο οποίο οι συμ- μετέχοντες ασθενείς αποτύπωσαν τον βαθμό συμφωνίας τους σε 5-βαθμη κλίμακα Likert. Συνολικά, οι μεγαλύτερες βαθμολογίες αντιστοιχούν σε υψηλότερα επίπεδα αυτεπάρκειας. ​ Στην παρούσα έρευνα μελετήθηκε η σχέση του αυτοστιγματισμού με την αυτοεκτίμηση και την αυτεπάρκεια σε 66 ψυχικά ασθενείς της Ψυχιατρικής Κλινικής του ΓΝ Θεσσαλονίκης «Γ. Παπανικολάου», οι οποίοι είχαν διαγνωσθεί, κατά σειρά συχνότητας, με κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, σχιζοφρένεια, εξαρτήσεις, διατροφικές διαταραχές, ψυχωσική συνδρομή και αγχώδη διαταραχή και, είτε νοσηλεύονταν, κυρίως λόγω επιδείνωσης της υγείας τους είτε επανέρχονταν στα εξωτερικά ιατρεία της κλινικής, κυρίως για επανεξέταση ή/και συνταγογράφηση. Η πλειοψηφία των ασθενών λάμβανε κάποια αγωγή, κυρίως αντικαταθλιπτικά, αντιψυχωσικά ή/και ηρεμιστικά. ​ Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, ένας στους τρεις ασθενείς είχε χαμηλή αυτοεκτίμηση​ Στην παρούσα έρευνα επιβεβαιώθηκε η ισχυρή θετική συσχέτιση του μορφωτικού επιπέδου με την αυτοεκτίμηση και την αυτεπάρκεια μάλιστα, το μορφωτικό επίπεδο, ήταν μαζί με τον αυτοστιγματισμό, οι ισχυρότεροι προβλεπτικοί παράγοντες ενώ σε αντίθεση με τα ευρήματα άλλων μελετών,βρέθηκε μια ήπια αρνητική συσχέτιση της ηλικίας με την αυτοεκτίμηση και τη γενική αυτεπάρκεια. Ένας πιθανός λόγος για αυτή τη διαφοροποίηση, ίσως είναι η αρνητική συσχέτιση της ηλικίας με το μορφωτικό επίπεδο στο συγκεκριμένο δείγμα.​ Η αρνητική συσχέτιση του αυτοστιγματισμού με την αυτοεκτίμηση και την αυτεπάρκεια που βρέθηκε στην παρούσα έρευνα επιβεβαιώνει πως πρόκειται για μια ισχυρή σχέση, η οποία συνδέεται με την ψυχολογική ενδυνάμωση των ψυχικά ασθενών και που λειτουργεί ως διαμεσολαβητική μεταβλητή μεταξύ της αυτοκατηγοριοποίησης των ασθενών στην ομάδα των «ψυχικά ασθενών» και της αυτοεκτίμησης και αυτεπάρκειάς τους.​ Μεθοδολογικοί περιορισμοί της μελέτης​ Η παρούσα έρευνα «υποφέρει» από συγκεκριμένους μεθοδολογικούς περιορισμούς: συμμετείχε μικρός αριθμός ασθενών, ο οποίος προέκυψε από τον περιορισμό του τόπου και του χρόνου διεξαγωγής, καθιστώντας το δείγμα ανεπαρκές για τη μελέτη πολλών παραγόντων επίδρασης. Επίσης, συμμετεί- χαν ψυχιατρικοί ασθενείς με ποικίλες διαγνώσεις, ​ περιορίζοντας τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας στη διερεύνηση του ρόλου συγκεκριμένων νόσων και των χαρακτηριστικών τους στον αυτοστιγματισμό.​ Συμπεράσματα​ Στην παρούσα έρευνα μελετήθηκε η σχέση αυτοστιγματισμού, αυτοεκτίμησης και αυτεπάρκειας με τη βοήθεια ψυχομετρικών κλιμάκων σε ψυχιατρικούς ασθενείς με ποικίλες διαγνώσεις. Βρέθηκε ότι οι τρεις αυτές έννοιες είχαν υψηλή συσχέτιση μεταξύ τους. Μάλιστα, ο αυτοστιγματισμός φάνηκε να συσχετίζεται και να είναι πιθανή αιτία χαμηλής αυτοεκτίμησης και αυτεπάρκειας, μαζί με άλλους παράγοντες, όπως το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Ερευνητικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, εκτός από την καλύτερη διερεύνηση αυτής της σχέσης και την α- ναγνώριση άλλων συγχυτικών ή διαμεσολαβητικών παραγόντων (όπως το φύλο, η ηλικία, η κοινωνική υποστήριξη ή η απόδοση του αιτίου της νόσου), η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας διαφόρων ψυχολογικών παρεμβάσεων (ψυχοεκπαίδευση, γνωσιακή θεραπεία, θεραπεία αποδοχής και δέσμευσης) στην αντιμετώπιση του αυτοστιγματισμού, καθώς και της αποτελεσματικότητας δράσεων ευαισθητοποίησης του κοινού με στόχο τη μείωση του κοινωνικού στίγματος. ​ Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας χρησιμεύουν στην κλινική πράξη, για να καταδείξουν την αξία της αντιμετώπισης του αυτοστιγματισμού που πιθανόν βιώνει ο ψυχικά ασθενής και άρα στην τόνωση της αυτοεκτίμησης και της αυτεπάρκειάς του.​ Αυτοστιγματισμός, αυτοεκτίμηση και αυτεπάρκεια των ψυχικά ασθενών είναι ο τίτλος του άρθρου που επιλέχτηκε.​ Οι συγγραφείς του είναι Ε. Πασματζή, Γ. Κουλιεράκης, Γ. Γιαγλής​ ​ 1. Επιτροπή Νοσοκομειακών Λοιμώξεων, Γ.Ν. Θεσσαλονίκης «Γ. Παπανικολάου», ​ 2. Τομέας Κοινωνιολογίας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας,​ 3. Τομέας Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκης ​ Ψυχιατρική 2016​ Απο την τριμηνιαία εκδοση της ελληνικής ψυχιατρικής εταιρείας​ Τόμος 27 Τεύχος 4.​ Οι πηγές αναζήτησης του άρθρου ήταν το Pub Med,το scholar google και η Ελληνική ψυχιατρική εταιρεία.Στην σελίδα του NCBI βρέθηκε ένας πόρος δένδρου.Στο emerald insight βρέθηκαν βιβλία που αφορούσαν την πρόοδο στην ιατρική κοινωνιολογία.​ Απο όλους τους τόμους που βρέθηκαν , σε χρήση επιλέχτηκε ο τόμος 17,[πενήντα χρόνια ενδελεχούς έρευνας μετά την αποιδρυματοποίηση-ψυχική ασθένεια στις σύγχρονες κοινότητες].​ Το κεφάλαιο Κοινωνικό περιβάλλον και ψυχική ασθένεια: Η πρόοδος και το παράδοξο της αποϊδρυματοποίησης αποτέλεσε άρθρο support για το άρθρο που τελικά επιλέχθηκε.​ Το άρθρο επιλογής είναι αυτό του τίτλου -Αυτοστιγματισμός , αυτοεκτίμηση και αυτεπάρκεια των ψυχικά ασθενών.​ Λέξεις κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν για την αναζήτηση του άρθρου ήταν η ψυχική ασθένεια,αυτοστιγματισμός, αποιδρυματοποίηση, Van Gogh ,Gauguin,στιγματισμός.​ Η βιβλιογραφία η οποία χρησιμοποιήθηκε είναι η ακόλουθη​ 1. World Health Organization (WHOb). Strengthening Mental Health Promotion. Geneva, 2001​ 2. World Health Organization (WHOa). The World Health Report 2001: Mental Health: New Understanding, New Hope. Geneva, 2001 ​ 3. Piccinelli M, Wilkinson G. Gender differences in depression. Br J Psychiatry 2006, 177:486–492, DOI:10.1192/bjp.177.6.486​ 4. Mavreas VG, Beis A, Mouyias A, Rigoni G, Lyketsos GC. Prevalence of psychiatric disorders in Athens. A community study. Soc Psychiatry 1986, 21:172–181, doi:10.1007/BF00583997 ​ 5. Στυλιανίδης Σ, Σκαπινάκης Π, Παντελίδου Σ, Χονδρός Π, Αυγουστάκη Α, Ζιακούλης Μ. Επιπολασμός κοινών ψυχιατρι- κών διαταραχών σε μια νησιωτική περιοχή. Εκτίμηση αναγκών και σχεδιασμός δράσεων ψυχικής υγείας. Αρχ Ελλ Ιατρ 2010, 27:675–683 ​ 6. Skapinakis P, Bellos S, Koupidis S, Grammatikopoulos I, Theodorakis PN, Mavreas V. Prevalence and socio-demographic associations of common mental disorders in a nationally representative sample of the general population of Greece. BMC Psychiatry 2013, 13:163, doi: 10.1186/1471-244X-13-163 ​ 7. Mendlowicz MV, Stein MB. Quality of Life in Individuals with Anxiety Disorders. Am J Psychiatry 2000, 157:669–682, doi: 10.1176/appi.ajp.157.5.669​ 8. Warner R. Local projects of the World Psychiatric Association Programme to reduce stigma and discrimination. Psychiatr Serv 2005, 56:570-575, DOI:10.1176/appi.ps.56.5.570​ 9. Gallagher SK, Mechanic D. Living with the mentally ill: effects on the health and functioning of other members. Soc Sci Med 1996, 42:1691–1701 ​ 10. Rice DP, Kelman S, Miller LS. Estimates of economic costs of alcohol and drug abuse and mental illness, 1985 and 1988. Public Health Rep 1991, 106:280-292, PMCID: PMC1580246 ​ 11. McCrone P, Dhanasiri S, Patel A, Knapp M, Lawton-Smith S. Paying the Price. The cost of mental health care in England to 2026. King’s Fund, London, 2008​ 12. Arboleda-Flórez J. The state of the evidence: Stigmatization and human rights violations. World Health Organization, Geneva, 2001 ​ 13. Corrigan PW, Watson AC. The paradox of self-stigma and mental illness. Clin Psychol 2002, 9:35–53, DOI:0.1093/clipsy.​ 14. Angermeyer MC, Liebelt P, Matschinger H. Distress in parents of patients suffering from schizophrenia or affective Disorders. Psychother Psychosom Med Psychol 2001, 51:255–260 ​ 15. Martin JK, Pescosolido BA, Tuch SA. Of fear and loathing: The role of "disturbing behavior," labels, and causal attributions in shaping public attitudes toward people with mental illness. J Health Soc Behav 2000, 41:208–223 ​ 16. Dinos S, Stevens S, Serfaty M, Weich S, King M. Stigma: The feelings and experiences of 46 people with Mental Illness. Br J Psychiatry 2004, 184:176–118, PMID:14754832 ​ 17. Miller CT, Kaiser CR. A theoretical perspective on coping with stigma. J Soc Issues 2001, 57:73–92 ​ 18. Ritsher JB, Otillngam PG, Grajales Μ. Internalized stigma of mental iIIness: psychometric properties or a new measure. Psychiatry Res 2003, 121:31–49, PMID:14572622​ 19. Christensen ΑΙ, Dormink R, Ehlers SL, Schulτz SK. Social environment and longevity in schizophrenia. Psychoses Med 2000, 61:141–145 ​ 20. Byrne P. Stigma of mental illness and ways of diminishing it. Adv Psychiatr Treat 2000, 6:65–72 ​ 21. Schulze B, Angermeyer MC. Subjective experiences of stigma. A focus group study of schizophrenic patients, their relatives and mental health professionals. Soc Sci Med 2003, 56:299– 312, PMID:12473315 ​ 22. Marwaha S, Johnson S. Schizophrenia and employment: A review. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2004, 39:337–349, DOI:10.1007/s00127-004-0762-4 ​ 23. Cuttcliffe J, Hannigan B. Mass media, “monsters’’ and mental health clients: the need for increased lobbying. J Psychiatr Ment Health Nurs 2001, 8:315-321, PMID:11882144 ​ 24. Corrigan P, Thompson V, Lambert D, Sangster Y, Noel JG, Campbell J. Perceptions of discrimination among persons with serious Mental Illness. Psychiatr Serv 2003, 54:1105–1110 ​ 25. Knight MTD, Wykes T, Hayward, P. People don’t understand: An investigation of stigma in schizophrenia using Interpretative Phenomenological Analysis (IPA). J Ment Health 2003, 12:209–222, DOI:10.1080/0963823031000118203 ​ 26. Link B, Struening E, Neese-Todd S, Asmussen S, Phelan J. Stigma as a barrier to recovery: the consequences of stigma for the self-esteem of people with Mental Illness. Psychiatr Serv 2001, 52:1621–1626, DOI:10.1176/appi.ps.52.12.1621 ​ 27. Green G, Hayes C, Dickinson D, Whittaker A, Gilheany B. A mental health service users’ perspective to stigmatization. J Ment Health 2003, 12:223–234 28. Corrigan PW, Kleinlein P. The impact of Mental Illness Stigma. In: Corrigan, PW (ed) On the Stigma of Mental Illness: Implications​ 28. Corrigan PW, Kleinlein P. The impact of Mental Illness Stigma. In: Corrigan, PW (ed) On the Stigma of Mental Illness: Implications for Research and Social Change. American Psychological Association Press, Washington DC, 2005:343, doi:10.1093/schbul/ sbl076 ​ 29. Angermeyer MC, Buyantugs L, Kenzine DV, Matschinger H. Effects of labelling on public attitudes towards people with schizophrenia: are there cultural differences? Acta Psychiatr Scand 2004, 109:420–425, DOI:10.1111/j.1600-0047.2004.00310.x ​ 30. Crocker J, Wolfe CT. Contingencies of self-worth. Psychol Rev 2001, 108:593–623 ​ 31. Watson AC, Corrigan PW, Larson JE, Sells M. Self-stigma in people with Mental Health. Schizophr Bull 2007, 33:1312-1318, doi: 10.1093/schbul/sbl076 ​ 32. Wrigley S, Jackson H, Judd F, Komiti A. Role of Stigma and attitude toward help-seeking from a general practitioner for Mental Illness problems in a rural town. Aust N Z J Psychiatry 2005, 39:514–521, DOI:10.1111/j.1440-1614.2005.01612.x ​ 33. Corrigan PW, Green A, Lundin R, Kubiak MA, Penn DL. Familiarity with and social distance from people who have serious Mental Illness. Psychiatr Serv 2001, 52:953–958, DOI:10.1176/ appi.ps.52.7.953 ​ 34. Dinos S, King M, Shaw J, Watson R, Stevens S, Passetti F, Weich S, Serfaty M. The Stigma Scale: Development of a standardised measure of the Stigma of Mental Illness. Br J Psychiatry 2007, 190:248–254, DOI:10.1192/bjp.bp.106.024638 ​ 35. Corrigan PW, Watson AC, Barr L. The self-stigma of mental illness: Implications for self-esteem and self-efficacy. J Soc Clin Psychol 2006, 25:875–884 ​ 36. Corrigan PW. How Stigma interferes with Mental Illness Care. Am Psychol 2004, 59:614–625 ​ 37. Corrigan PW. A Toolkit for Evaluating Programs Meant to Erase the Stigma of Mental Illness. Illinois Institute of Technology, 2008:24–25 ​ 38. Rosenberg M. Conceiving the self. New York, Basic Books, 1979, ISBN 046501352X, 9780465013524 ​ 39. Sherer M, Maddux JE, Mercandante B, Prentice-Dunn S, Jacobs B, Rogers RW. The self-efficacy scale: Construction and validation. Psychol Rep 1982, 51:663–671 ​ 40. Bosscher RJ, Smit JH. Confirmatory factor analysis of the General Self-Efficacy Scale. Behav Res Ther 1998, 36:339–343 ​ 41. Shamsunnisah AB, Hasanah C I. Self-esteem of out-patients with schizophrenia: The association of self-esteem and sociodemographic and clinical characteristic. 2008 (Ανάκτηση στις 225/10/2013) ∆ιαθέσιμο στο http://www.priory.com/psychiatry/ self_esteem_schizophrenia.htm ​ 42. Silverstone PH, Salsali M. Low Self-Esteem and Psychiatric Patients. Part I - The relationship between low self-esteem and psychiatric diagnosis. Ann Gen Hosp Psychiatry 2003, 2:2 doi:10.1186/1475-2832-2-2​ 43. Werner P, Aviv A, Barak Y. Self-stigma, self-esteem and age in persons with schizophrenia. Int Psychogeriatr 2008, 20:174–187, DOI:10.1017/S1041610207005340 ​ 44. Salsali M, Silverstone HP. Low self-esteem and psychiatric patients: Part II - The relationship between self-esteem and demo graphic factors and psychosocial stressors in psychiatric patients. Ann Gen Hosp Psychiatry 2:3, doi:10.1186/1475-2832-2-3 ​ 45. Thornicroft G. Discrimination against People with Mental Illness. Oxford University Press, 2006, ISBN-10: 0198570988; ISBN-13: 978-0198570981 ​ 46. Vauth R, Kleim B, Wirtz M, Corrigan P. Self-efficacy and empowerment as outcomes of self-stigmatizing and coping schizophrenia. Psychiatry Res 2007, 150:71–80​ 47. Luoma J, Kohlenberg B, Hayes S, Bunting K, Rye A. Reducing self-stigma in substance abuse through acceptance and commitment therapy: Model, manual development, and pilot outcomes. Addict Res Theory 2008, 16:149–165 ​ 48. Maccines DL, Lewis M. The evaluation of a short group programme to reduce self-stigma in people with serious and enduring mental health problems. J Psychiatr Ment Health Nurs 2008, 15:59-65, doi:10.1111/j.1365-2850.2007.01212.x​ 49. Yanos TP, Roe D, Lysaker HP. Narrative Enhancement and Cognitive Therapy: A New Group-Based Treatment for Internalized Stigma among persons with severe mental illness. Int J Group Psychother 2011, 61:576-595 ​ 50. Haghighat R. Measuring stigma. Br J Psychiatry 2007, 191:363- 364, DOI:10.1192/bjp.191.4.363a ​ 51. Konstantakopoulos G, Ploumpidis D, Oulis P, Soumani A, Nikitopoulou S, Pappa K, Papadimitriou GN, David AS. Is insight in schizophrenia multidimensional? Internal structure and associations of the Greek version of the Schedule for the Assessment of Insight—Expanded. Psychiatry Res 2013, 209:346–352, DOI:10.1016/j.psychres.2013.02.016 ​ 52. Mak WWS, Wu CFM. Cognitive insight and causal attribution in the development of self-stigma among individuals with schizophrenia. Psychiatr Serv 2006, 57:1800-1802, DOI:10.1176/appi. ps.57.12.1800​ Αικατερίνη Σκαρμούτσου 9