Yakın Geleceğin Uzak Geçmişi: Telesağlık Tarihi

TELESAĞLIK TEMEL BAŞVURU KİTABI Editörler Dr. İlker Küçükparlak Dr. Hakan Karaş TELESAĞLIK TEMEL BAŞVURU KİTABI Editörler: Dr. İlker Küçükparlak, Dr. Hakan Karaş Yayın No. Sağlık Bilimleri No. ISBN E-ISBN Basım Sayısı : 3314 : 085 : 978-625-439-191-0 : 978-625-439-192-7 : 1. Basım, Nisan 2021 © Copyright 2021, NOBEL AKADEMİK YAYINCILIK EĞİTİM DANIŞMANLIK TİC. LTD. ŞTİ. SERTİFİKA NO.: 40340 Bu baskının bütün hakları Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Yayınevinin yazılı izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz. Nobel Yayın Grubu, 1984 yılından itibaren ulusal ve 2011 yılından itibaren ise uluslararası düzeyde düzenli olarak faaliyet yürütmekte ve yayınladığı kitaplar, ulusal ve uluslararası düzeydeki yükseköğretim kurumları kataloglarında yer almaktadır. Genel Yayın Yönetmeni : Nevzat Argun-nargun@nobelyayin.comYayın Koordinatörü : Gülfem Dursun-gulfem@nobelyayin.comRedaksiyon : Sayfa Tasarım : Kapak Tasarım : Görsel Tasarım Uzmanı : Baskı Sorumlusu : Baskı ve Cilt : Sergen Öz-sergen@nobelyayin.comLeyla Kurt-leyla@nobelyayin.comLale Yalçın-lale@nobelyayin.comMehtap Yürümez-mehtap@nobelyayin.com Yavuz Şahin-yavuz@nobelyayin.comAtalay Konfeksiyon Matbaacılık ve Reklam İnşaat Turizm Otomotiv San. ve Tic. Ltd. Şti. Sertifika No: 47911 Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No.: 7 Altındağ/Ankara Kütüphane Bilgi Kartı Küçükparlak, İlker., Karaş, Hakan Telesağlık Temel Başvuru Kitabı / Editörler: Dr. İlker Küçükparlak, Dr. Hakan Karaş 1. Basım. XXX + 658 s. 16x23,5 cm. Kaynakça var, dizin var. ISBN : 978-625-439-191-0 E-ISBN : 978-625-439-192-7 1,Telesağlık 2. Teletıp 3. e-Sağlık Genel Dağıtım ATLAS AKADEMİK BASIM YAYIN DAĞITIM TİC. LTD. ŞTİ. Adres: Bahçekapı mh. 2465 sk. Oto Sanayi Sitesi No:7 Bodrum Kat Şaşmaz-ANKARA-siparis@nobelyayin.comTelefon: +90 312 278 50 77-Faks: 0 312 278 21 65 E-Satış: www.nobelkitap.com-esatis@nobelkitap.com / www.atlaskitap.com-info@atlaskitap.com Dağıtım ve Satış Noktaları: Alfa Basım Dağıtım, Arasta, Arkadaş Kitabevi, D&R Mağazaları, Dost Dağıtım, Ekip Dağıtım, Kida Dağıtım, Kitapsan, Nezih Kitabevleri, Pandora, Prefix, Remzi Kitabevleri İÇİNDEKİLER Kitap Yayın Yönetmenleri ........................................................................................III YAZARLAR ............................................................................................................. V ÖN SÖZ .................................................................................................................IX I. KISIM TELESAĞLIKTA TEMEL KONULAR YAKIN GELECEĞİN UZAK GEÇMİŞİ: TELESAĞLIK TARİHİ ........................................3 1. Giriş ............................................................................................................... 3 2. İşaret Yöntemleri: Duman, Çan ve Bayrak ...................................................... 4 3. Teletıp ve Telesağlık Terimlerinin Doğuşu ve Popüler Kültür ........................... 5 4. Telgraf ve Telefon: Erken Dönem Telesağlık Araçları ....................................... 8 5. Modern Telesağlığa Doğru: Yerel Örnekler ve İlk Uygulamalar ..................... 10 5.1. Telekardiyoloji Sistemleri ....................................................................... 10 5.2. Teleradyoloji Sistemleri.......................................................................... 12 5.3. Denizcilik Teletıbbı ................................................................................ 12 6. Televizyon ve Video Temelli Telesağlık Uygulamaları .................................... 13 7. Çok Paydaşlı Büyük Projeler, Öncü Programlar ve Modeller ......................... 14 7.1. Nebraska Psikiyatri Projesi .................................................................... 15 7.2. Logan-Massachusetts Telesağlık Projesi ................................................ 16 XI 7.3. İnteraktif Televizyon Ağı (INTERACT) Projesi ........................................ 16 7.4. NASA Projeleri ...................................................................................... 17 7.5. Öncü Projelerin Değerlendirilmesi: İmkânları ve Sorunları ..................... 18 8. Telesağlığın Yeniden Yükselişi ....................................................................... 20 9. İnternet Çağı: Dijital Sağlık Dünyası ve Telesağlığın Olgunlaşma Dönemi ..... 21 10. COVID-19 Pandemisi: Telesağlığın Kritik Rolü ve Uygulamaların Yaygınlaşması .................................................................................................. 24 11. Sonuç ........................................................................................................ 25 DÜNYADA TELESAĞLIK DENEYİMLERİ ve TELESAĞLIK POLİTİKALARI ................31 1. Giriş ............................................................................................................. 31 1.1. Tanım ................................................................................................... 31 1.2. Terminoloji ........................................................................................... 32 1.3. Tarihsel Gelişim ..................................................................................... 32 2.Yaygınlık ve Kullanılabilirlik ........................................................................... 34 2.1.Yaygınlık ................................................................................................ 34 2.2. Kullanılabilirlik ...................................................................................... 35 2.2.1. Etkinlik ........................................................................................ 38 2.2.2. Verimlilik ..................................................................................... 42 2.2.3. Memnuniyet ............................................................................... 44 2.2.4. Maliyet ........................................................................................ 45 3. Dünyada Telesağlık Politikaları ..................................................................... 47 3.1. Amerika Birleşik Devletleri .................................................................... 48 3.2. Birleşik Krallık ve Avrupa Birliği ............................................................. 49 3.3. Gelişmekte Olan Ülkeler ....................................................................... 50 3.4. Telesağlık Politikalarından Kaynaklanan Engeller ................................... 50 4. Türkiye’de Telesağlık Politikaları ................................................................... 51 4.1. Kamu Politikaları................................................................................... 51 4.2. Türk Tabipler Birliği ve Uzmanlık Dernekleri Tutum ve Politikaları .......... 53 4.3. Sonuç ................................................................................................... 54 HALK SAĞLIĞI AÇISINDAN TELESAĞLIK UYGULAMALARI ..................................63 1. Giriş ............................................................................................................. 63 2. Telesağlık Uygulamalarının Dünyadaki Kullanımı .......................................... 65 XII 3. Telesağlık Uygulamalarının Halk Sağlığı Hizmetlerinde Kullanımı .................. 68 3.1. Hastalıkların Önlenmesi ve Sağlığın Geliştirilmesi .................................. 69 3.2. Sağlık Bilgisinin Yaygınlaştırılması .......................................................... 74 3.3. Evrensel Sağlık Kapsayıcılığı ve Telesağlık Uygulamaları......................... 74 3.4. Telesağlık Uygulamalarının Sağlık Hizmetlerine Entegrasyonu ............... 77 3.5. Telesağlık Uygulamalarında Geliştirilmesi Gereken Unsurlar .................. 80 4. Sonuç .......................................................................................................... 82 II. KISIM. DAHİLİ KLİNİK BRANŞLARDA TELESAĞLIK UYGULAMALARI DAHİLİ ENDOKRİN HASTALIKLARDA TELESAĞLIK UYGULAMALARI ..................91 1. Diyabet ve Diyabet Takibi ............................................................................ 91 1.1. Diyabetin Yaygınlığı ve Maliyeti ............................................................ 91 1.2. Diyabet Takip ve Tedavisinde Telesağlık ................................................ 92 1.2.1. Dijital Sağlık Uygulamaları .......................................................... 93 1.2.1.1. Akıllı Telefon Uygulamaları ............................................ 93 1.2.1.2. Giyilebilir Teknoloji Ürünleri ........................................... 96 1.2.2. Çevrim içi Doktor-Hasta Görüşmeleri .......................................... 97 2. Hipertansiyon ve Hipertansiyon Takibi ......................................................... 97 2.1. Hipertansiyon Yaygınlığı ve Seyri .......................................................... 97 2.2. Hipertansiyon Takibinde Telesağlık Uygulamaları .................................. 98 TELEPSİKİYATRİ ...................................................................................................103 1. Giriş ........................................................................................................... 103 1.1. Telepsikiyatri Tanımı ............................................................................ 104 1.2. Tarihsel Gelişim ................................................................................... 107 2. Telepsikiyatri Uygulamalarının Klinik Etkinliği ............................................. 108 2.1. Hasta ve Klinisyen Memnuniyeti ......................................................... 108 2.2. Geçerlilik ............................................................................................ 109 2.3. Klinik Etkinlik ...................................................................................... 110 3. Çevrim içi (Online) Psikoterapi ................................................................... 110 XIII 4. Dikkat Edilmesi Önerilen Konular ............................................................... 112 4.1. Hasta Seçimi ....................................................................................... 112 4.2. Acil Psikiyatrik Durumlar ..................................................................... 113 5. Telepsikiyatri Eğitimi .................................................................................. 115 6. Telepsikiyatri Uygulamalarının Kısıtlıkları .................................................... 116 6.1. Mahremiyet........................................................................................ 116 6.2. Değerlendirme Kısıtlılıkları................................................................... 116 6.3. Teknik ve Teknolojik Sorunlar .............................................................. 117 6.4. Hukuki Mevzuatta Yetersizlik .............................................................. 117 7. Sonuç ........................................................................................................ 117 ÇOCUK ve ERGEN TELEPSİKİYATRİSİ ..................................................................123 1. Giriş ........................................................................................................... 123 2. Tarihçe....................................................................................................... 124 3. Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrisi .................................................................. 125 3.1. Tanısal/ Yöntemsel Geçerlik ................................................................ 125 3.2. Tedavi Etkinliği.................................................................................... 125 3.3. Telekonsültasyon Hizmetleri................................................................ 126 3.4. Tıbbi Hastalığı Olan Çocuk ve Ergenlere Verilen Telekonsültasyon ve Liyazon Hizmetleri ..................................................................................... 127 3.5. Hastaların ve/veya Ebeveynlerin Memnuniyeti ................................... 127 4.Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrisi Uygulaması Öncesindeki Unsurlar............... 128 4.1. Amaç ve Model .................................................................................. 128 4.2. Fiziksel Ortam .................................................................................... 129 4.3. Teknolojik Altyapı ............................................................................... 129 4.4. Destek Personeli ................................................................................. 130 5.Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrik Uygulaması Esnasındaki Unsurlar ................ 130 5.1. Hasta seçimi ....................................................................................... 130 5.2. Görüşme Tekniği................................................................................. 131 5.3. İlaç Tedavisi ........................................................................................ 132 5.4. Psikoterapi.......................................................................................... 132 5.5. Gizlilik ................................................................................................ 133 5.6. Etik ..................................................................................................... 133 6. Klinik Dışı Ortamlarda Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrisi ................................ 133 XIV 6.1. Okul Temelli Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrisi ....................................... 134 6.2. Adli Kurum ve Kuruluşlarda Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrisi ................ 134 6.3. Ev Temelli Çocuk ve Ergen Telepsikiyatrisi ........................................... 135 7. Telepsikiyatri Eğitimi .................................................................................. 135 8. Sonuç ........................................................................................................ 136 TELERADYOLOJİ.................................................................................................141 1. Tarihçe ve Tanım ........................................................................................ 141 1.1. Dünya’da Teleradyoloji’ye Genel Bakış ve Tarihçesi ............................. 141 1.2. Türkiye’de Teleradyolojinin Yeri........................................................... 145 2. Teleradyoloji Uygulama Biçimleri................................................................ 146 2.1.Giriş:.................................................................................................... 146 2.2. Sakla ve İlet Yöntemler ....................................................................... 147 2.2.1. Görüntünün Analog Olarak Elde Edildiği Yöntemler ................. 147 2.2.1.1. Dijitale Çevirim Yöntemleri: ....................................... 147 2.2.2. Görüntünün Dijital Olarak Elde Edildiği Yöntemler: .................. 150 2.2.3. Dijitale Çevirim Standartları: .................................................... 151 2.3. Teknik Gereklilikler.............................................................................. 153 2.3.1. Gönderici İş İstasyonu ............................................................. 154 2.3.2. İletim Şebekeleri ...................................................................... 158 2.3.3.Alıcı İş İstasyonu ....................................................................... 161 2.4. Görüntülerin Yedeklenmesi ve Geri Çağırılması ................................... 164 2.5. Güvenlik ............................................................................................. 164 2.6. Güvenilirlik ve Yedekleme ................................................................... 164 3. Teleradyoloji’de Sorun ve Çözümler ........................................................... 165 3.1.Olası Riskler ve Dezavantajlar .............................................................. 165 3.2. Önlem ve Çözüm Önerileri ................................................................. 165 4. Teleradyolojinin Maliyet Analizi.................................................................. 166 5. Radyologların Algı ve Tutumları ................................................................. 167 6.Sonuç ......................................................................................................... 168 TELEPEDİATRİ .....................................................................................................173 1. Dünyada Telepediatri Tarihçesi ................................................................... 174 2. Türkiye’de Telepediatri ............................................................................... 175 XV 3. Telepediatrinin Kullanım Alanları ................................................................ 176 3.1. Sağlık Hizmetlerine Ulaşım.................................................................. 176 3.2. Transport Öncesi Değerlendirme ........................................................ 179 3.3. Telekonsültasyon ................................................................................ 180 3.4. Klinisyenlere erişim ............................................................................. 182 3.4.1. Neonatoloji .............................................................................. 183 3.4.2. Çocuk Kardiyoloji ..................................................................... 185 3.4.3. Çocuk Cerrahisi ........................................................................ 186 3.4.4. Çocuk Nörolojisi ....................................................................... 186 3.4.5. Çocuk Romatoloji ..................................................................... 187 4. Telepediatriye Yönelik Tutum ve Algılar ...................................................... 187 4.1.Ailelerin Tutum ve Algısı ...................................................................... 187 4.2. Klinisyenlerin Tutum ve Algısı ............................................................. 188 4.3. Örgütsel Tutumlar .............................................................................. 189 5.Gelecekte Telepediatri................................................................................. 190 6. Sonuç ........................................................................................................ 190 TELEDERMATOLOJİ ............................................................................................195 1. Giriş ........................................................................................................... 195 2. Teledermatoloji ile İlgili Tanımlar ................................................................ 196 3. Tarihçe....................................................................................................... 196 4. Teledermatolojinin Kullanım Alanları .......................................................... 198 5. Teledermatoloji Uygulamaları..................................................................... 198 5.1. Sakla ve İlet Tekniği ............................................................................ 199 5.2. Eş zamanlı Videokonferans Uygulamaları ............................................ 199 5.3. Dijital Fotoğraflama ............................................................................ 200 5.4. Teledermatoloji Uygulamalarında Güvenlik ......................................... 201 5.5. Teledermatoskopi ve Telemikroskopi ................................................... 201 5.6. Teledermatoloji Uygulamalarının Geleceği........................................... 203 6. Teledermatoloji Literatürü .......................................................................... 204 7. Sonuç ........................................................................................................ 205 TELENÖROLOJİ ..................................................................................................209 1. Giriş ................................................................................................................ 209 2. Telenörolojinin Medikolegal Yönü ................................................................... 210 XVI 3. Telenörolojide Öykü ve Muayene ................................................................... 211 4. Telenörolojinin Uygulama Alanları ................................................................... 213 5. Sonuç ............................................................................................................. 215 TELEONKOLOJİ ..................................................................................................217 1. Giriş ........................................................................................................... 217 1.1. Kanser İstatistikleri .............................................................................. 217 1.2. Kanser Hastalığında Yakın Takip İhtiyacı.............................................. 218 1.3. Onkolog Sayısındaki Yetersizlik ........................................................... 218 1.4. Tedaviye Ulaşımda Eşitsizlikler............................................................. 220 2. Onkoloji Pratiğinde Telesağlık .................................................................... 220 2.1. Hasta Bazlı Raporlar (PROM).............................................................. 221 2.1.1.Teleonkolojide Hasta Bazlı Raporlar (PROM) Tabanlı Projeler ...... 222 2.1.2. eRAPID (electronic patient self-Reporting of Adverse-events: Patient Information and Advice) ...................................................................... 223 2.1.2.1. Mobil uygulamalar (mHEALTH) ..................................... 224 2.1.2.2. BMT Yol Haritası ........................................................... 224 2.1.2.3. Kapsamlı Sağlık İyileştirimi Destek Sistemi (CHESS) ........ 225 2.1.2.4. Semptom Tarama ve Raporlama (STAR) ........................ 225 2.1.3. Teleonkolojide Hasta Bazlı Raporlar (PROM) Tabanlı Projelerin Hasta Psikolojisine Etkileri .............................................................................. 226 2.2. Telesağlık Tümör Kurulları ................................................................... 226 2.3.Tıbbi İkinci Görüşte Teleonkoloji .......................................................... 227 2.4.Oral Kemoterapi Alan Hasta Takibinde Teleonkoloji ............................. 228 3. Telesağlık ve Finansal Toksisite ................................................................... 230 4. Sonuç ........................................................................................................ 231 ACİL SERVİSTE TELETIP UYGULAMALARI ..........................................................237 1. Giriş ........................................................................................................... 237 2. Acil Serviste Telesağlık Uygulamaları .......................................................... 239 3. COVID-19 Pandemisi Sırasında Acil Teletıp ................................................ 243 4. Travma Tanı ve Tedavisinde Acil Teletıp ...................................................... 243 5. Acil Serviste Teletıp Uygulamasının Avantajları ........................................... 244 6. Sonuç ........................................................................................................ 245 XVII AİLE HEKİMLİĞİ VE BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİNDE TELETIP ........249 1. Giriş ........................................................................................................... 249 2. Birinci Basamak Sağlık Hizmetlerinin Dünyada ve Türkiye’deki Durumu ..... 250 3. Telesağlık ve Teletıp ................................................................................... 251 3.1. Teletıp Uygulama Modelleri ................................................................ 252 4. Teletıp Uygulamalarının Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri Üzerine Etkileri .. 253 4.1. Sağlık Harcamaları .............................................................................. 253 4.2. Sağlığa Erişim ..................................................................................... 254 4.3. Sağlık Hizmet Kalitesi.......................................................................... 254 4.4. Hasta Memnuniyeti ............................................................................ 255 4.5. Sağlık Çalışanı Memnuniyeti ............................................................... 256 5. Dünyada ve Türkiye’de Telesağlık ve Teletıp Uygulamaları ......................... 256 6. Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri Teletıp Uygulama Kılavuzları................... 257 6.1. Ön Hazırlık: ........................................................................................ 259 6.1.1. Lisans: ...................................................................................... 259 6.1.2. Bilgilendirme: ........................................................................... 259 6.1.3. Görüşme Ortamı: ..................................................................... 259 6.2. Hasta Görüşmesi ................................................................................ 260 6.3. Kalite ve Eğitim................................................................................... 261 7. Özet ve Öneriler ........................................................................................ 261 TELETIP UYGULAMALARI ve YAŞLI SAĞLIĞI ......................................................265 1. Giriş ........................................................................................................... 265 2. Kronik Hastalık Takibinde Telemonitörizasyon ............................................ 266 3. Yaşlılarda Teletıp ........................................................................................ 267 4. Teletıp Uygulamalarını Etkileyen Faktörler .................................................. 269 5. Teletıp Uygulamaları İle İlgili Kısıtlılıklar ..................................................... 270 5.1. Yasal Düzenlemeler ve Lisans .............................................................. 271 5.2. Hastanın Konuyla İlgili Bilgilendirilmesi ve Eğitimi ............................... 271 5.3. Fiziksel Çevre...................................................................................... 271 5.4. Acil Durum ve Yönlendirme Planları .................................................... 271 5.5. Kültürel Uyum ve Yeterlilik.................................................................. 271 5.6. Etik Kurallar ve Sorunlar...................................................................... 272 6. Sonuç ve Öneriler ...................................................................................... 272 XVIII ADLİ TELETIP ......................................................................................................277 1. Adli Tıp ve Adli Bilimler .............................................................................. 277 2. Adli Tıp Tarihinde Teknoloji ........................................................................ 278 3. Virtopsi ...................................................................................................... 280 4. Adli Teletıp ................................................................................................ 282 4.1. Adli Telepsikiyatri ................................................................................ 283 4.2. Çocuğun Cinsel İstismarı Muayenesinde Teletıp .................................. 284 4.3. Adli Odontoloji, Kimliklendirme ve Teletıp .......................................... 286 5. Sonuç ........................................................................................................ 287 III. KISIM CERRAHİ KLİNİK BRANŞLARDA TELESAĞLIK UYGULAMALARI TELEJİNEKOLOJİ VE ÇEvrim içi GEBELİK TAKİBİ .................................................291 1. Giriş ........................................................................................................... 291 2. Telejinokoloji.............................................................................................. 293 2.1. Jinekolojik Danışmanlık ....................................................................... 293 2.2. İnfertilite............................................................................................. 294 2.3. Perioperatif Bakım .............................................................................. 295 2.4. Jinekolojik Teleonkoloji ....................................................................... 296 2.4.1. Servikal Kanser Taraması........................................................... 296 2.4.2. Hasta Destek Grupları .............................................................. 297 3. Çevirim İçi Gebelik Takibi ........................................................................... 297 3.1. Obstetrik Ultrason .............................................................................. 300 3.2. Fetal Ekokardiyografi .......................................................................... 300 3.3. Diyabet Yönetimi ................................................................................ 300 3.4. Kardiyotokografik İzlem...................................................................... 301 3.5. Postpartum İzlem ............................................................................... 301 4. Sonuç ........................................................................................................ 301 XIX PLASTİK, REKONSTRÜKTİF ve ESTETİK CERRAHİ PRATİĞİNDE TELESAĞLIK ......305 1. Giriş ........................................................................................................... 305 2. Telesağlığın Tarihçesi .................................................................................. 307 3. Plastik, Rekonstrüktif ve Estetik Cerrahi’de Telesağlık ................................. 308 3.1. Hasta Görüşmesi Amaçlı Telesağlık ..................................................... 309 3.2. Konsültasyon ve Danışma Amaçlı Telesağlık ........................................ 310 3.3. Eğitim Amaçlı Telesağlık ...................................................................... 312 4. Sonuç ........................................................................................................ 313 TELEPATOLOJİ ....................................................................................................319 1. Tanım ........................................................................................................ 319 2. Video Patoloji ............................................................................................ 320 2.1. Makroskopi ........................................................................................ 321 2.2. Mikroskopi ......................................................................................... 321 3. Dijital Patoloji ............................................................................................ 323 3.1.Tanım .................................................................................................. 323 3.2. Dijital Görüntülerin Avantajları ............................................................ 324 3.2.1.Sanal Mikroskopi ...................................................................... 325 3.2.2.Tanıya Yardımcı Elemanlar ........................................................ 328 3.3. Dijital Görüntüyü Etkileyen Özellikler.................................................. 329 3.4. Dijital Görüntüde Histoloji .................................................................. 331 3.4.1.Büyük Bloklar ........................................................................... 332 3.4.2.Sitoloji Materyalleri................................................................... 333 3.4.3.Floresan Lamlar ........................................................................ 334 3.5. Kaliteli Dijital Görüntü İçin Öneriler .................................................... 336 3.6. Tüm Lam Görüntüsüne Ulaşma .......................................................... 336 3.7. Yazılım ................................................................................................ 336 3.8. Görüntüleme ...................................................................................... 337 3.9. Görüntü Analiz Programları ................................................................ 338 3.9.1. İHK Skorlama .......................................................................... 338 3.9.2. FISH Skorlama ......................................................................... 340 3.9.3.Ölçüm Yöntemleri .................................................................... 340 3.10. Doku Mikroarray Yazılımları (TMA)................................................... 342 XX 3.11.Patoloji’de Yapay Zekâ (Dijital Patoloji-AI) ......................................... 343 3.12. Donanım Kurulumu ve Depolama..................................................... 345 3.13. Laboratuvar için Dijitalizasyon .......................................................... 347 TELEÇOCUK CERRAHİSİ .....................................................................................349 1. Giriş.......................................................................................................... 349 2. Hasta Takip ve Tedavisine Yönelik Uygulamalar ........................................ 350 3. Klinik Süreçlerde Meslektaşlar Arası İletişim ve Destek Amaçlı Uygulamalar351 3.1.Telekonsültasyon ................................................................................. 351 3.2. Telekonsey ......................................................................................... 352 3.3. Telecerrahi .......................................................................................... 353 4. Eğitim ....................................................................................................... 354 5. Sonuç ....................................................................................................... 355 TELEOFTALMOLOJİ ............................................................................................359 1.Giriş ............................................................................................................ 359 2. Tarama Metodları ...................................................................................... 362 2.1. Anamnez ............................................................................................ 362 2.2. Görme Keskinliği ................................................................................ 363 2.3. Otorefraktometri ................................................................................ 363 2.4. Non-Kontakt Tonometri...................................................................... 363 2.5. Uzaktan Muayene .............................................................................. 364 2.6. Fundus Fotoğraflama.......................................................................... 364 2.7. Optik Koherens Tomografi.................................................................. 365 3. Sağlıklı Normal Popülasyonda Retina ve Optik Disk Bulguları ..................... 365 4. Klinik Kullanımda Teleoftalmoloji ............................................................... 365 4.1. Yenidoğan Teleoftalmolojisi ................................................................ 365 4.2. Diyabetik Retinopati ........................................................................... 368 4.2.1. Renkli Fundus Görüntülerinde Diyabetik Retinopati ile İlişkili Patolojik Bulgular ................................................................................ 368 4.2.2. Diabetik Retinopatide Takip ....................................................... 369 4.2.3. DR’de Dijital Fundus Fotografi Tekniği ....................................... 370 4.2.4. Hastaların Diyabetik Retinopati için Teleoftalmolojiye Yönelik Tutumları ............................................................................................. 373 4.2.5.Teleoftalmolojik Diyabetik Retinopati Taramasında Maliyet ......... 374 XXI 4.2.6.Tele-Diyabetik Retinopati Taramasına Özgü Teknik Konular ........ 375 4.3. Glokom .............................................................................................. 375 4.3.1. Glokomda Takip ........................................................................ 376 4.3.2. Teleglokom Tarama ve Takip ...................................................... 377 4.4. Maküla Dejenerasyonu ....................................................................... 380 5. Teleoftalmolojide Hasta Tatmini ................................................................. 384 6. Kapsamlı Teleoftalmoloji Projeleri ............................................................... 385 7. Acil Teleoftalmoloji .................................................................................... 387 8. Teleoftalmoloji Hizmetlerinde Geri Ödeme................................................. 387 9. Teleoftalmolojide Yapay Zekâ..................................................................... 388 10. Sonuç ...................................................................................................... 388 YOĞUN BAKIM ÜNİTELERİNDE TELESAĞLIK .....................................................399 1. Giriş ........................................................................................................... 399 1.1. Terminoloji ......................................................................................... 399 1.2. Tarihçe ............................................................................................... 400 2. Yoğun Bakım Ünitelerinde (YBÜ) Telesağlık................................................ 400 2.1. YBÜ’de Telesağlık Gereksinimi ............................................................ 400 2.2. Tele-YBÜ Modelleri............................................................................. 401 2.2.1. Tele-YBÜ Tarihi Boyunca Gelişen Modeller................................. 401 2.2.1.1.Telekonsültatif Model .................................................... 401 2.2.1.2. Sürekli Bakım Modeli .................................................... 402 2.2.2. Günümüz İtibariyle Tele-YBÜ Modelleri ..................................... 403 2.3. Tele-YBÜ Şebeke Modelleri................................................................. 405 3. Türkiye’de Tele-YBÜ .................................................................................. 406 4. Tele-YBÜ Avantaj ve Dezavantajları ........................................................... 406 4.1. Avantajları .......................................................................................... 406 4.2. Dezavantajları..................................................................................... 407 5. Sonuç ........................................................................................................ 407 XXII IV KISIM TIP DOKTORU OLMAYAN SAĞLIK ÇALIŞANLARI İÇİN TELESAĞLIK UYGULAMALARI HEMŞİRELİKTE TELESAĞLIK ................................................................................413 1. Giriş ........................................................................................................... 413 2. Telesağlık Uygulamalarının Hemşirelik Bakımında Kullanımı ....................... 415 2.1. Telesağlık Hemşireliği Yeterlik ve Klinik Uygulama Standartları ............ 418 2.2. Telesağlık Uygulamalarının Kronik Hastalıkların Yönetiminde Kullanımı 421 2.3. Telesağlık Uygulamalarının Akut Hastalıkların Yönetiminde Kullanımı .. 424 2.4. Telesağlık Uygulamalarının Hemşirelik Eğitiminde Kullanımı ................ 426 2.5. Hemşirelikte Telesağlık Uygulamalarına İlişkin Engeller ........................ 427 2.5.1. Hasta ile İlgili Engeller ............................................................... 427 2.5.1.1. Sağlık ve Sosyal Bakım Organizasyonu ile İlgili Engeller 427 2.5.2. Teknoloji ile İlgili Engeller .......................................................... 428 2.5.3. Telesağlıkta Hemşireliğine Özgü Engeller .................................. 428 2.5.4. Diğer Engeller........................................................................... 429 3.Sonuç ......................................................................................................... 430 TELE-DİŞ HEKİMLİĞİ ...........................................................................................437 1. Giriş ........................................................................................................... 437 2. Tarihçe....................................................................................................... 438 3. Yöntemler .................................................................................................. 438 3.1. Sakla ve İlet ........................................................................................ 438 3.2. Eş Zamanlı Uygulamalar ..................................................................... 439 4. Tele-Diş Hekimliği Klinik Uygulamaları ....................................................... 439 4.1. Ağız, Çene ve Yüz Cerrahisi ................................................................ 439 4.2. Ortodonti ........................................................................................... 440 4.3. Endodonti........................................................................................... 441 4.4. Protetik Diş Hekimliği ......................................................................... 442 4.5. Periodontoloji ..................................................................................... 443 4.6. Pedodonti........................................................................................... 443 4.7. Restoratif Diş Tedavisi ......................................................................... 444 XXIII 4.8. Orofasiyal Hastalıklar.......................................................................... 445 5. Tele-Diş Hekimliğinde Kullanılan Elektronik Sistemler ................................. 446 6. Eğitim ........................................................................................................ 449 6.1. Eğitim Modelleri ................................................................................. 449 6.1.1. Web Tabanlı Kendi Kendine Eğitim Sistemi ............................... 449 6.1.2. Videokonferans Yöntemi ile Eğitim Sistemi................................ 449 6.2. Sorunlar.............................................................................................. 450 7. Evde Tele-Diş Hekimliği ............................................................................. 450 8. Türkiye’de Tele-Diş Hekimliği ..................................................................... 451 9. Tele-Diş Hekimliğinin Avantaj ve Dezavantajları ......................................... 454 9.1. Avantajları .......................................................................................... 454 9.2. Dezavantajları..................................................................................... 454 10. Sonuç ...................................................................................................... 455 TELEREHABİLİTASYON .......................................................................................461 1. Giriş ve Tarihçe .......................................................................................... 461 2. Telerehabilitasyon Yöntemleri .................................................................... 462 3. Telerehabilitasyon Klinik Uygulamaları ....................................................... 462 3.1. Ortopedik Nedenlerle Telerehabilitasyon............................................. 462 3.2. Nörolojik Nedenlerle Telerehabilitasyon .............................................. 464 3.3. Ağrı ve Fonksiyon Kaybı Nedenli Telerehabilitasyon ............................ 465 3.4. Pulmoner ve Kardiyak Nedenlerle Telerehabilitasyon........................... 466 4. Telefizyoterapide Fizyoterapist ile İlişkili Etkenler ........................................ 466 4.1. Beceri ................................................................................................. 467 4.2. Profesyonel Rol ve Kimlik ................................................................... 468 4.3. Yeteneğe İlişkin İnançlar ..................................................................... 469 4.4. Etkinliğe İlişkin İnançlar....................................................................... 469 4.5. Çevresel Etki ve Kaynaklar .................................................................. 469 4.6. Sosyal Etkiler ...................................................................................... 469 5. Sonuç ........................................................................................................ 470 ACİL HASTA YÖNETİMİNDE HASTANE ÖNCESİ TELETIP UYGULAMALARI .......473 1. Giriş ........................................................................................................... 473 2. Teletıp Hizmetleri için Kullanılan Bazı Altyapılar .......................................... 475 XXIV 3. Klinik Acillerde Hastane Öncesi Değerlendirilmede Teletıp Uygulamaları .... 477 3.1. Hastane Öncesi Travma Değerlendirilmesinde Teletıp Uygulamaları .... 477 3.2. Hastane Öncesi Miyokard İnfarktüs Hastalarında Teletıp Uygulamaları 479 3.3. Hastane Öncesi İnme Yönetiminde Teletıp Uygulamaları..................... 480 4. Sonuç ........................................................................................................ 482 V. KISIM ÖZEL DURUMLARDA TELESAĞLIK DENİZCİLİKTE TELESAĞLIK .................................................................................491 1. Denizcilikte Telesağlığın Önemi.................................................................. 491 1.1. Personel Sağlığı .................................................................................. 491 1.2. Maliyet ............................................................................................... 492 2. Denizcilik Sağlığı ile İlgili Düzenlemeler ...................................................... 493 3. Denizcilikte Telesağlık Uygulamaları ........................................................... 494 3.1. Dünyada Denizcilikte Telesağlık Uygulamaları ..................................... 494 3.2. Türkiye’de Denizcilikte Telesağlık Uygulamaları ................................... 494 3.2.1. Telesağlık Merkezi (TSM) Kuruluş ve Tanımı ............................ 494 3.2.2. TSM Hizmet Akışı .................................................................... 495 3.2.3. TSM’ye Temel Başvuru Sebepleri ............................................. 499 3.2.4. Başvuru Sebeplerine Göre Temel Telesağlık Yaklaşımları ........... 499 4. Denizcilikte Telesağlık Uygulamalarında Kullanılan İletişim Yöntemleri ........ 500 HAVACILIK VE UZAY TELESAĞLIĞI .....................................................................503 1. Havacılık ve Uzay Telesağlığı Tarihçesi........................................................ 503 2. Havacılıkta Telesağlık Gereksinimi .............................................................. 505 2.1. Uçuş Fizyolojisi ................................................................................... 505 2.2. Uçakta Sağlık Desteği ve’Uçak Doktoru’ ............................................. 506 2.3. Uçak İçi Tıbbi Aciller ........................................................................... 506 2.4. Uçak Yolcusu Sağlık Çalışanlarından Destek Talebi .............................. 507 2.5. Uçağın Hasta Yolcu İçin Acil İnişi......................................................... 508 3. Uçakta Telesağlık Uygulamaları.................................................................. 508 4. Havacılık Telesağlığında Modeller .............................................................. 511 XXV 4.1. Uçuş Ekiplerine Tıbbi Danışmanlık ....................................................... 511 4.2. Yolculara Tıbbi Danışmanlık ................................................................ 511 4.3. Tıbbi Acillerde Sağlık Danışmanlığı ...................................................... 512 5. Havacılık Telesağlığının Avantaj ve Dezavantajları ...................................... 513 5.1. Avantajları .......................................................................................... 513 5.2. Dezavantajları..................................................................................... 513 6. Türkiye’deki Uygulamalar .......................................................................... 514 6.1. Türkiye’deki Uçak İçi Tıbbi Acil İstatistikleri ......................................... 515 6.2. Uçuş Ekiplerinin Tıbbi Eğitimleri .......................................................... 515 6.3. Uçaklarda Bulunan Tıbbi Ekipmanlar ................................................... 515 6.4. Doktor Yolcu Programları.................................................................... 515 6.5. Türkiye’de Havacılık Telesağlığı ........................................................... 515 7. Askerî Havacılıkta Telesağlık....................................................................... 516 8. Uzay Telesağlığı ......................................................................................... 517 9. Havacılık ve Uzay Telesağlığının Geleceği................................................... 518 9.1. İnsansız Hava Araçları İle Telesağlık..................................................... 518 9.2. Uçaklarda İleri Düzey Tıbbi Ekipmanlar ............................................... 519 9.3. Geleceğin Ticari Uçuşları ..................................................................... 519 9.4. Giyilebilir Sağlık Teknolojileri (Wearable medical devices) .................... 519 9.5. Tıbbi Robotlar ..................................................................................... 520 10. Sonuç ...................................................................................................... 521 AFETLERDE TELETIP UYGULAMALARI................................................................525 1. Giriş ........................................................................................................... 525 2. Afetlerde Teletıp Uygulama Biçimleri .......................................................... 526 3. Afetlerde Dünyada Teletıp Deneyimleri ...................................................... 527 4. Triyajda Teletıp Uygulamaları ..................................................................... 529 5. Sonuç ........................................................................................................ 530 XXVI VI. KISIM TELESAĞLIKLA İLGİLİ TEKNİK KONULAR VİDEOKONFERANS TEKNOLOJİLERİ ..................................................................535 1. Giriş ........................................................................................................... 535 2. Videokonferans Görüşmelerinde Kullanılan Donanımlar ............................. 536 2.1. Bilgisayar ve Akıllı Telefon ................................................................... 536 2.2. Modem .............................................................................................. 536 2.3. Kamera ve Mikrofon........................................................................... 537 2.4. Uzmanlığa Özgü Aygıtlar ................................................................... 537 2.5. Telebulunma Sistemleri ....................................................................... 537 3. Videokonferans Görüşmelerinde Kullanılan Yazılımlar ................................ 538 4. Videokonferans Kalitesini Etkileyen Faktörler ............................................. 538 4.1. Donanım Kaynaklı Faktörler................................................................ 539 4.1.1. Bilgisayar Kaynaklı Faktörler .................................................... 539 4.1.2. Modem Kaynaklı Faktörler ...................................................... 539 4.1.3. Kamera ve Mikrofon Kaynaklı Faktörler ................................... 541 4.2. Yazılım Kaynaklı Faktörler ................................................................... 542 4.2.1. Sürücüler ................................................................................. 542 4.2.2.Güncellemeler .......................................................................... 542 4.2.3. Videokonferans Yazılımında Ayarlar ......................................... 543 4.3. Altyapı Kaynaklı Faktörler ................................................................... 543 5. Videokonferans ve Güvenlik ...................................................................... 545 VİDEOKONFERANS UYGULAMALARINDA GÖRÜNTÜ ve SES REJİMİ ...............549 1. Giriş ........................................................................................................... 549 2. Görüntü .................................................................................................... 551 2.1. Çözünürlük........................................................................................ 551 2.2. Işık Kaynaklarının Yerleşimi ................................................................ 552 2.3. Renk Sıcaklığı .................................................................................... 553 2.4. Kamera Yerleşimi ve Kadraj ................................................................ 554 3. Videokonferans Görüşme Tekniği .............................................................. 556 4. Ses ............................................................................................................ 557 XXVII 5. Ortam ....................................................................................................... 559 6. Hasta Eğitim ve Oryantasyonu .................................................................. 559 VII. KISIM TELESAĞLIKLA İLGİLİ ETİK VE YASAL KONULAR TELESAĞLIK VE TELETIP ETİĞİ ............................................................................565 1. Giriş ........................................................................................................... 565 2. Teletıp Etiği: Temel İlkeler........................................................................... 567 3. Hasta-Hekim İlişkisi ................................................................................... 569 3.1. Özellikleri ve Modeller ........................................................................ 569 3.2. Tarihsel Seyir....................................................................................... 569 3.3. Teletıp Pratiğinde Hasta-Hekim İlişkisi ................................................. 570 3.4. Özel Bir Durum Olarak “Kötü Haber Verme” ..................................... 571 4. Teletıp Eğitimi ve Okuryazarlığı .................................................................. 572 5. Lisans ve Yasal Yetki Alanı .......................................................................... 573 6. Sorumluluk, Güvenilirlik, Kalite ve Bakım Standardı .................................... 573 7. Aydınlatılmış Onam ................................................................................... 575 8. Gizlilik ve Mahremiyet ............................................................................... 577 9. Kimlik Doğrulama, Elektronik Sağlık Kayıtlarının Kontrolü ve Mülkiyeti ...... 578 10. Bakım Ortakları ....................................................................................... 580 11. Adalet: Hizmete Erişim Hakkı, Eşitlik ve Eşitsizlikler................................... 581 12. Tedavinin Devamı ve Sürdürülebilirliği...................................................... 582 13. Sonuç ...................................................................................................... 583 Ekler .............................................................................................................. 590 HUKUKSAL BAKIŞ AÇISIYLA TELESAĞLIK UYGULAMALARI ..............................603 1. Giriş ........................................................................................................... 603 2. Kişisel Sağlık Verileri ve Telesağlık Uygulamaları ......................................... 606 2.1. Kişisel Verilerin Korunması Hukukunun Gelişimi .................................. 606 2.2. Kişisel Verilerin Korunması Kanunu’nun Amaç ve Kapsamı .................. 607 2.3. Kişisel Veri ve Özel Nitelikli (Hassas) Kişisel Veri .................................. 610 2.4. İlgili Kişi, Veri Sorumlusu ve Veri İşleyen .............................................. 613 XXVIII 3.Genel İlkeler ve Veri İşleme Koşulları Açısından Telesağlık Uygulamaları ...... 615 3.1. Genel İlkeler ....................................................................................... 615 3.2. Kişisel Verilerin İşlenme Koşulları ......................................................... 617 3.2.1. Açık Rıza .................................................................................. 617 3.2.2. Açık Rıza Dışındaki İşlenme Koşulları ........................................ 618 4. Veri Sorumlusunun Yükümlülükleri ve İlgili Kişinin Hakları .......................... 622 4.1. Veri Sorumlusunun Yükümlülükleri ..................................................... 622 4.2. İlgili Kişinin Hakları ............................................................................. 623 4.3. Kişisel Verilerin Silinmesi, Yok Edilmesi ve Anonim Hâle Getirilmesi ..... 624 4.4. Veri Sorumluları Sicili .......................................................................... 626 4.5. İstisnalar ............................................................................................. 627 5. Veri Güvenliği ve Telesağlık Uygulamaları .................................................. 627 6. Telesağlık Uygulamalarında Uluslararasılık Unsuru ..................................... 629 7. KVKK’da Öngörülen Yaptırım Sistemi ........................................................ 633 7.1. Tazminat ............................................................................................ 633 7.2. İdari Yaptırım ...................................................................................... 633 7.3. Cezai Yaptırım .................................................................................... 634 8. Telesağlık Uygulamalarında Yetkinliğin Belgelenmesi .................................. 635 9. Telesağlık Uygulamalarında Geri Ödeme Süreçleri ...................................... 636 10. Sonuç ...................................................................................................... 637 11. Sözlük .................................................................................................... 639 DİZİN ..................................................................................................................647 XXIX YAKIN GELECEĞİN UZAK GEÇMİŞİ: TELESAĞLIK TARİHİ Fatih Artvinli-Gamze Şenyürek 1. Giriş Telesağlık, en basit hâliyle, uzaktan klinik görüşme ve tedavi sağlamak amacıyla iletişim teknolojilerinin kullanılması anlamına gelir (1,2). Çok sayıda çalışmaya rağmen telesağlık için kalın çizgilerle çerçevelenmiş, üzerinde uzlaşılmış, net bir tanım eksikliği hâlen mevcuttur. Teletıp/telesağlık teriminin Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından kabul edildiği şekliyle tanımı, “Sağlık hizmetlerinin verilmesinde mesafenin kritik bir faktör olduğu bölgelerde, bireylerin ve toplulukların sağlıklarını geliştirmek, hastalık ve yaralanmaların teşhisi, tedavisi ve önlenmesi, araştırma ve değerlendirmelerin devamlılığı için bilgi alışverişinin yapılması ve bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanan tüm sağlık uzmanları ve sağlık hizmet sunucularının eğitilmesidir.” (3). Telesağlığın yaklaşık 50 yıllık yakın dönem tarihine kısaca bakmak bile, her bir klinik daldaki telesağlık uygulamalarının ayrı birer tarihinin yazılmasını mümkün kılacak ölçüde karmaşık, zengin ve çok etkileşimli bir geçmişi gözler önüne serecektir. Biz bu bölümde, Türkiye’de göreceli olarak yeni bir alan sayılan telesağlığın tarihini genel hatlarıyla özetlemeye, önemli kırılma noktalarına işaret etmeye, konuyla ilgili belli başlı tarih literatürüne olabildiğince yer vermeye, özetle telesağlık tarihini Türkçe yazmaya, aktarmaya çalışacağız. 3 4 Telesağlık Temel Başvuru Kitabı 2. İşaret Yöntemleri: Duman, Çan ve Bayrak Telesağlığın zannedilenden çok daha uzun bir geçmişi ve epey dolambaçlı bir tarihi vardır. Telesağlığın bugüne evrilen yakın tarihi, genellikle televizyon ve ardından internet çağı ile ilişkilendirilmektedir fakat kavramın kökeni telos’un mesafe ve uzaklık anlamını içerdiğini düşününce, telesağlığı belli bir mesafeden ya da uzaktan gerçekleştirilen her türden sağlık müdahalesi, tavsiyesi, haberleşmesi şeklinde anlamamız, dolayısıyla tarihini de daha geniş bir perspektiften ele almamız gerekiyor. Söz konusu eylemin gerçekleşmesi için tarih boyunca dumandan mektuba, telgraftan telsize ya da telefondan internete farklı araçlar, farklı yöntemler ya da farklı teknolojiler kullanıldığını görüyoruz. Eski çağlarda, tıbbi bilgilerin iletilmesi için özellikle duman işaretleri ve ışık yansıtmaları gibi bazı iletişim biçimlerinin, aracılarının kullanıldığını biliyoruz. Örneğin, Afrikalı köylüler, ciddi hastalık durumunda insanları köyden uzak durmaları konusunda uyarmak için duman işaretleri kullanıyordu (4). İnsanlar, özellikle bulaşıcı hastalıkları bildirmek, doğum veya ölüm gibi sağlık olayları hakkında bilgi vermek için uzaktan haberleşmenin (telekomünikasyon) farklı yollarını bulmaya ve kullanmaya çalışmıştır (5,6). Geçmiş çağlarda, sağlıkla ilişkili olmak üzere uzaktan haberleşmenin çok sayıda örneği bulunabilir. İnsanları en çok uğraştıran bulaşıcı hastalıklardan cüzzam ve veba ile ilgili iki örnekle bu haberleşme biçimini daha kolay anlayabiliriz. Bu iki hastalığın nedeninin henüz bilinmediği ya da bulaşmaya neden olan mikrop ve bakterilerin henüz keşfedilmediği orta çağlarda, insanlar bu hastalıkların hastalığa yakalanmış kişilerden sağlıklı insanlara yayıldığını fark etmişlerdi. Cüzzamlı ve vebalı olduğu bilinen kişiler ile temas etmemeye ve bu hastaları diğer insanlardan uzak tutmaya, izole etmeye, karantinaya almaya veya kapatmaya çalışıyorlardı. Cüzzamlı kişiler ile diğer insanları ayırmak ya da birbirlerine yaklaşmamalarını sağlamak için kullanılan yöntemlerden biri, çan çalmaya dayalı bir tür uyarı sistemiydi. Yani cüzzamlı kişiler, insanlar yanlarına yaklaşmasınlar diye çan çalıyordu ya da cüzzamlılara yemek vermeye gidenler hastalara yaklaşmayacakları şekilde bir noktaya yiyecekleri bırakıp almaları için çan çalıyordu. Veba taşıyan gemiler, karantinada olduklarını belirtmek ve diğer gemileri uzak tutmak için sarı bayraklar dalgalandırıyordu. İlerleyen çağlarda vebanın yerini alan kolera ve diğer bulaşıcı hastalıklar için dalgalandırılan sarı bayrak ya da karantina bayrağı, bugün hâlen uluslararası gemicilikte evrensel bir sağlık işareti olarak kullanılmaya devam etmektedir (7). Duman, çan sesi ve sarı bayrak gibi işitsel ve görsel işaretleri basitçe insanların uzaktan gerçekleştirdikleri bir tür sağlık haberleşmesi şeklinde düşünebiliriz. Telesağlık Tarihi 5 Hipokrat (M.Ö. 460-370) zamanından itibaren hekimler, hastaların evlerine gidiyor, yatak başında hizmet veriyor veya hastaların kendi yerlerine, mesleği uyguladıkları yere gelmelerini sağlıyordu. Bununla birlikte, hastalar bakım yerine gelemediğinde veya isteksiz olduğunda, uzaktan bakım için bazı hükümler hazırlanmıştı. Semptomatoloji konusunda çok yetenekli olduğu bilinen Galen (M.S. 129-200) zaman zaman hastaları görmeden, öyküyü bizzat hastadan dinlemeden teşhis koyabiliyor ve reçete yazmayı tercih edebiliyordu. Hatta kimi zaman bu uzaktan yaptığı konsültasyonlar için çeşitli hediyeler aldığı da biliniyor (8). Hipokrat ve Galen dönemi de dâhil olmak üzere, elbette makbul olan ve çoğunlukla icra edilen şekliyle hasta-hekim ilişkisi, iki tarafın fiziksel olarak aynı yerde bulunmasıydı. Modern dönemlere yaklaştıkça hasta-hekim ilişkisinin hem iletişim ve etik açısından hem de öykü alma, fiziki muayene ve diğer klinik görüşme esasları açısından belli bir standarda kavuştuğunu ve bu ilişki biçiminin vazgeçilmez unsurlarından birinin de karşılıklı ve fiziksel olarak aynı ortamda yüz yüze bulunmak olduğunu görüyoruz. Telesağlığın yani uzaktan bir sağlık uygulamasının ilk defa ne zaman kullanıldığı sorusu hâliyle cevapsız kalmak durumundadır. Telesağlığın modern dönem öncesi, tarih açısından şu şekilde özetlenebilir: İnsanlar çağlar boyunca farklı nedenlerle, başka alanlarda olduğu gibi sağlık ile ilgili konularda da bazen uzaktan haberleşme (telekomünikasyon) yöntemlerini, araçlarını kullanmıştır. 3. Teletıp ve Telesağlık Terimlerinin Doğuşu ve Popüler Kültür Telesağlığın hayli uzun bir geçmişi bulunmakla birlikte, bugünkü hâline evrilen teknolojik tarihini 19. yüzyıldan başlatmak mümkündür. Telesağlık tarihi ile ilgili yayınlanmış en kapsamlı kitabın yazarları Bashshur ve Shannon, geniş bir perspektiften bakıldığında, modern telesağlık tarihini dört farklı aşama veya dönem etrafında ele alınabileceğini belirtmektedir. İlk aşama, yaklaşık 1870’den 1955’e kadar, Avrupa, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Kanada’daki bireysel öncülerin çalışmalarına karşılık gelmektedir. İkinci aşama, yaklaşık 1955’ten 1972’ye kadar süren öncü dönemdir. Bu aşama, büyük ölçüde ABD yoğunlaşan, bazı telesağlık projelerinden oluşmaktadır. Üçüncü aşama, telesağlığın modern anlamda ortaya çıktığı dönemdir. Bu dönem boyunca, ABD başta olmak üzere, çeşitli yerlerde ve çok sayıda araştırma yapılmış fakat finansal teşvik ve fonların geri çekilmesinin ardından araştırmalar sona ermiş-